Stadsplanning in Amsterdam rond 1929 - tekenen

1
Stadsplanning in Amsterdam rond 1929
Plan Berlage, de Amsterdamse School en het HLZ
OpmaakBerlageAdamS&HLZ_v4; versie 1: 0904; v2: 1004; v3: 0407; v4: 1008
naam .................................................
klas .................................................
tijd ca. 50-60 minuten
deze tekst is samengesteld door Volkert Keijsper en hoort bij een powerpoint-
presentatie kunstgeschiedenis in het kader van het jaar 1929 ter gelegenheid
van het 75-jarig lustrum van het Hervormd Lyceum Zuid in september 2004

3
Plan Berlage, de Amsterdamse School en het HLZ
Vóór 1850
Het gemeentebestuur van Amsterdam bekommerde zich vóór 1850 niet of nauwelijks om de vraag
of en hoe de stad zou moeten groeien.
Dat hoefde ook eigenlijk niet, want de bevolking nam nauwelijks toe. Bekijk de groeicijfers maar:
in 1675 200.000 en in 1840 211.000 inwoners. De 17e eeuwse staduitleg (grachtengordel) bood
voldoende ruimte aan nieuwkomers.
VAnAf 1850
Na 1850 veranderde de
toestand snel en radikaal:
in navolging van het buitenland
(de Industriële
Revolutie was in bijvoorbeeld
Engeland al meer
dan een halve eeuw aan
de gang) ontplooide de
Nederlandse economie
zich in hoog tempo. Veel
arme mensen van het
platteland trokken naar
de stad om als arbeider te
1 Kelderwoning aan de Zeedijk, nr. 58 ca. 1900.
2 De Amsterdamse
binnenstad, Zwarte
Bijlsteeg, Martelaarsgracht,
ca. 1911.
gaan werken in de fabrieken (urbanisatie). Dit had tot gevolg dat de bevolking
van Amsterdam zeer snel toenam (van 211.000 in 1840 tot 510.800
inwoners in 1900!). Het proletariaat woonde onder erbarmelijke omstandigheden (grote gezinnen in
‘kelderwoningen’ van één of twee vertrekken, soms maar 1,50 m hoog en 2 m onder de grond!).
Niet alleen woonden de arbeiders onder slechte omstandigheden, ook hun werk in deze begintijd
van de moderne economie was verschrikkelijk:
• veel kinderen moesten op jonge leeftijd gaan werken
• een 12-urige werkdag was geen uitzondering
• de lonen waren heel laag
• het werk van ongeschoolden (de meeste mensen) was erg eentonig, zwaar, vaak gevaarlijk en vies.
EEn niEuwE SociALE kLASSE
Door de concentratie van fabrieksarbeiders ontstond er een nieuwe sociale klasse. Arbeiders
verenigden zich langzamerhand, zowel politiek als maatschappelijk. Op het eind van de 19e eeuw
zie je in Europa de opkomst van bijvoorbeeld het socialisme, arbeiders partijen, woningbouw-
verenigingen, het communisme.
StAdSontwikkELing in dE jArEn 1860: cHAoS
In 1860 werden de stadswallen van Amsterdam geslecht, de groei van de stad kon beginnen.
Het stadsbestuur bestond uit liberale regenten, die hun werk als louter administratief zagen. Ze
vonden het niet hun taak om invloed uit te oefenen op de stadsontwikkeling. Men liet het over aan
het particuliere initiatief.

4
revolutiebouw
Na 1860 kochten particulieren de grond rond Amsterdam op en begonnen woningen te bouwen.
• De bouwondernemers hadden onvoldoende eigen kapitaal en moesten geld lenen. Natuurlijk
wilden zij hun leningen zo spoedig mogelijk aflossen.
• De vraag naar huizen was inmiddels heel groot geworden.
• De grondprijzen liepen snel op.
• Om toch nog huizen tegen een acceptabele prijs te kunnen leveren bezuinigden de bouwondernemers
op de kwaliteit van de materialen.
• Er waren geen richtlijnen van de overheid voor de minimumeisen voor de bouw van woonhuizen.
Het resultaat van dit proces was, dat de volksbuurten die op het eind van de 19e eeuw gebouwd
werden (bijvoorbeeld De Pijp en de Dapperbuurt) doorgaans uit slecht gebouwde woningen
bestonden (de zogenaamde ‘revolutiebouw’).
kenmerken van de revolutiebouw
• Men gebruikte slechte materialen en er werd
onvoldoende geheid, waardoor hele straten
verzakten en huizen veel gebreken vertoonden.
• De woningen waren etagewoningen, smal, diep
en klein, type: voor-, achterkamer en alkoof.
• De woningen waren ongezond, er was bijvoorbeeld
onvoldoende toevoer van licht en lucht:
- men sliep in de tussenkamer (zonder ramen)
- er was onvoldoende lichttoetreding (diepe
woning met te kleine ramen)
- de woningen waren gehorig, ze hadden dunne
scheidingswanden.
De aanleg van de nieuwe stadsdelen was boven-
3 Standaard bebouwing in de Pijp: smalle rechte
straten zonder groen.
dien rommelig. Want de overheid had geen stedebouwkundig plan en de kopers van de grond
(kavels weiland) bouwden de nieuwe stadswijken volgens het patroon van de oude poldersloten.
dE jArEn nA 1890: mAAtrEgELEn tEgEn dE cHAoS
In de jaren 1890 veranderde de samenstelling van de gemeenteraad. De
S.D.A.P (Sociaal Democratisch Arbeiders Partij) werd bijvoorbeeld opgericht
en deed in 1902 zijn intrede in de gemeenteraad. Men nam een pakket
maatregelen en trachtte de situatie alsnog onder controle te krijgen.
• Een van deze maatregelen was de invoering van het erfpachtstelsel in 1896:
de grond kon niet langer meer worden gekocht, maar moest voor een tijd
worden gehuurd. Hierdoor bleef de gemeente eigenaresse van de grond en
proviteerde bovendien van de oplopende grondprijzen (tussen 1826 en 1900
steeg de prijs van f 1,25 tot f 50,- per m2!).
• Een andere maatregel was de invoering van de woningwet in 1901.
Hierdoor:
- kon de gemeente allerlei bouwverordeningen en bouwvoorschriften in
werking stellen die de kwaliteit van de woningen ten goede kwam (betere
indeling van de woningen, meer licht en lucht intrede)
- kon de gemeente woningbouwverenigingen – een nieuw verschijnsel in de
eerste jaren van de20e eeuw – aan een financieringsvorm helpen
- werd de gemeente verplicht een uitbreidingsplan op te stellen (maar
dat kwam in Amsterdam pas in 1935 van de grond in de vorm van het
Algemeen Uitbreidings Plan. Dit plan werd pas in 1939 goedgekeurd en
kon door de oorlog niet eerder dan in 1947 worden gestart).
4 Bouwverordening
1920, na de woningwet
van 1902.

5
De paar stedebouwkundige plannen uit de 19e eeuw hadden slechts de verfraaiing van het
stadsbeeld voor ogen (bijvoorbeeld Sarphati, Niftrik en Kalff). In het plan uit 1935 poogde men om
een oplossing te vinden voor de te verwachten ontwikkelingen. Men maakte een prognose tot het
jaar 2000!
Vanaf 1915: gemeentelijke bemoeienis volkshuisvesting
Pas in 1915 ging de gemeente zich echt bemoeien met volkshuisvesting. Wibaut en Kepler zorgden
voor een gemeentelijk woningdienst. Er werd een ‘schoonheidscommissie’ ingesteld, wat tot
gevolg had dat bouwwerken voortaan alleen nog maar door architecten werden ontworpen.
Vanaf die tijd zorgden de woningbouwverenigingen voor een geweldige stimulering van de
huizenbouw. in enkele jaren verrezen er duizenden woningen en kwam er een einde aan de
woningnood.
HEt PLAn BErLAgE 1917
In 1917 werd een ontwerp voor
een uitbreiding voor Amsterdam
Nieuw-Zuid van de hand van H.
P. Berlage door de gemeenteraad
goedgekeurd.
Het Plan Berlage in vergelijking
met de 19e eeuwse wijk de Pijp:
• Berlage vermeed de troosteloosheid
van de parallelle, smalle
straten in de naburige Pijp. De
straten in zijn plan waren breder
van opzet. Ze werden afgewisseld
door pleintjes en wat groen.
• Dit bood meer mogelijkheden
voor een goede bebouwing. 5 H.P. Berlage, Tweede plan voor Amsterdam Zuid, 1914-1917.
• Wat opvalt is de sterke neiging tot
monumentaliteit.
Deze werd veroorzaakt door:
- de toegepaste symmetrie (Minervalaan en het deel met de Amstellaan (= Vrijheidslaan),
de Noorderamstellaan (= Churchilllaan) en de Zuideramstellaan (= Rooseveltlaan).
- het feit dat Berlage op de kruisingen van de breedste boulevards groots opgezette, monumentale,
gebouwen plande, die in het teken van de kunst moesten komen te staan (musea, opera, etc.).
Beperkingen van het Plan Berlage
Ondanks zijn pionierswerk op stedebouwkundig gebied had het werk van Berlage zijn beperkingen.
Zijn voornaamste zorg was de vormgeving: hij wilde in de eerste plaats een mooi en monumentaal
stadsgedeelte creëren. Hierin week hij niet af van eerdere plannen uit de 19e eeuw. De architecten
van de Amsterdamse School, die het stratenplan met huizen vulden, hadden hetzelfde uitgangspunt.
Ook zij dachten in de eerste plaats aan een mooie buitenkant van de te bouwen huizen.
nadelen van het Plan Berlage
• Berlage hield bij zijn ordening van het straatbeeld geen functionele factoren in het oog.
• Ondanks de brede opzet is de plattegrond dicht bebouwd en zijn de wijkvoorzieningen schaars,
zoals de op wat ruimere schaal geplande groenstroken en pleinen.
• Met een gunstige oriëntering van de bouwblokken (bezonning) heeft hij op geen enkele wijze
rekening gehouden.

6
dE AmStErdAmSE ScHooL ± 1915 – 1935
invloeden
• E. Cuypers. Hij was de vertegenwoordiger van het
‘gotisch rivival’ in Nederland en architect van het Centraal
Station en het Rijksmuseum in Amsterdam. Zijn stijl was
eclectisch: hij paste uit vroegere stijlen elementen toe
naar eigen believen. Op zijn architectenbureau werkten
sleutelfiguren van de latere Amsterdamse School. Hij vond
dat een architect in de eerste plaats een ‘schepper van
schoonheid’ moest zijn.
• Berlage (1856-1934). Architect van de Amsterdamse Beurs,
een gebouw dat hem tot een modern hervormer maakte.
Hij was ontwerper van vele stedelijke uitbreidingsplannen
o.a. die van Amsterdam (1917) en Den Haag. Hij werd
beïnvloed door F.L. Wright uit de V.S. Berlage ging bij de
vormgeving meer uit van de functie die het gebouw had
en van de omgeving waarin het stond. Hij was belangrijk
voor de introductie van nieuwe bouwmethoden. Hij liet 6 H.P. Berlage, De Beurs, 1898-1903.
overbodige versiering weg en liet de constructie van een
gebouw meespelen als element van vormgeving. Al doende
kwam hij uit op een meer zakelijke vormgeving. Zo leverde hij een belangrijke bijdrage aan de
verwerping van de 19e eeuwse façade-architectuur.
• Exotische invloeden waren in die tijd erg in de mode. Ze waren ook van invloed op de architecten
van de Amsterdamse School. In Nederland hadden ze vooral een Indonesisch stempel.
• Folkloristische architectuur uit Scandinavië: ornamenten en houtconstructies.
de bekendste architecten van de Amsterdamse School
• Michel de Klerk (architect met de meeste invloed, werkzaam geweest bij architect E. Cuypers)
• Piet L. Kramer (werkzaam geweest bij architect E. Cuypers)
• Van der Mey (werkzaam geweest bij architect E. Cuypers)
• J.F. Staal (bouwde later o.a. de ‘Wolkenkrabber’ in Nieuw Zuid)
• H. Th. Wijdeveld
• Hildo Krop was de bekendste beeldhouwer van gevelbeelden en beelden op bruggen.
Producten die werden gemaakt in de stijl van de Amsterdamse School
De woningen binnen het plan Berlage, die veelal in de stijl van de Amsterdamse School verrezen,
waren redelijk, maar kenden ook gebreken.
In de stijl van de Amsterdamse School werden niet alleen woonhuizen gebouwd, maar ook werden
openbare gebouwen (badhuizen, politiebureaus, bibliotheken), bruggen, toiletgebouwtjes, huisnummerbordjes,
straatmeubilair (zoals lantaarnpalen en girobussen), meubels en interieur vorm gegeven.
7 LINKS Giroboekje, stadsgiro
Amsterdam, ontwerp Fre
Cohen. Stadsdrukkerij.
Let op de speciale vormgeving
van de hoofdtekst. De
kleine letters zijn ‘modern’:
zonder schreven en zonder
dik-dunverloop.
8 RECHTS Girobus, Dienst
Publieke Werken, 1926.
Let weer op de lettervorm.

9 Michel de Klerk, Aquarel van woningcomplex
Eigenhaard, woningen aan de Hembrugstraat, 1917.
Amsterdam. Veel mensen vonden een toren op een
woningcomplex voor arbeiders overbodig en duur.
Bekende gebouwen/woonblokken
• Het Scheepvaarthuis aan de Prins Hendrikkade, 1913-1916, architect
Van der Mey e.a.
• ‘Eigen Haard’ of ‘Het Schip’, woningcomplex aan de Hembrugstraat/
Oostzaanstraat/Zaanstraat voor de socialistische woningcorporatie
‘Eigen Haard’, 1917-21, architect De Klerk.
• ‘De Dageraad’ woningcomplex in Zuid, architecten Kramer en De
Klerk, 1918-23 voor woningbouwvereniging ‘De Dageraad’.
kenmerken van de Amsterdamse School
• De gebouwen, meubels en andere producten werden bedacht vanuit
de vorm. Dan werden de constructie en het materiaal daaraan aangepast.
Materiaal, techniek, functie en de eisen van de bewoners werden
ondergeschikt gemaakt aan de ‘vormwil’ van de architect.
• De architecten dachten in grote gebaren van gehele woonblokken, niet
in saaie aaneenschakelingen van steeds dezelfde, eentonige huizen.
Zo’n woningblok werd vaak beëindigd door een opvallende, afwijkende
hoekwoning, vaak met torens en beeldhouwwerk (zie afb.10).
In het algemeen kun je stellen dat er veel niet-functionele toevoegingen
waren. Zie afb.11.
• De buitengevel was van baksteen (dat is behalve ‘typisch
Nederlands’, ook vrij ‘kneedbaar’), massief en plastisch (golvende
gevels, ronde uitbouwen, in- en uitspringende delen, hoge en lage
delen). Dit maakte de woningen expressief. Zie afb.9, 10 en 11.
• Er werd veel ornamentiek toegepast: gevelstenen, beelden en
smeedwerk. Zie afb.11.
• Verschillende kleuren baksteen en verschillende metselverbanden
zorgden voor een decoratief effect, net als bouwmaterialen die op
ongebruikelijke manieren werden toegepast (bijvoorbeeld verticaal
geplaatste dakpannen, bakstenen tegen het plafond). Zie afb.11.
• Veelgebruikte vormen: parabool, trapezium, kogelvorm, maar ook
plastische vormen als de schelp.
• De buitenkant van een gebouw moest een eenheid vormen met de
binnenkant: meubel en interieur werden in dezelfde stijl ontworpen.
Zie afb.12. Een goed voorbeeld hiervan is het Scheepvaarthuis.
• Veel ramen hadden een horizontale raamindeling (‘ladderramen’).
Zie afbeelding 10.
7
10 P.L. Kramer, De Dageraad,
Hoek P.L. Takstraat/Burg. Tellegenstraat,
1918-23. Amsterdam Zuid.
Markante afsluiting van een woningblok.
11 Michel de Klerk, woningcomplex
Eigen Haard/Het
Schip, detail gevelopbouw,
Spaarndammerplantsoen,
Amsterdam, 1915-17.
Arbeiderswoningen van de
Amsterdamse School.
Foto Tim Killiam.
12 De Klerk, Eetkamerstoel
voor het ameublement van
‘Woonhuys’, 1916.
De vorm stond voorop, erg
functioneel is deze stoel
niet.

kritiek op de Amsterdamse School
• De Amsterdamse School werd wel beschuldigd van ‘schortjes architectuur’. Men vond dat de
architecten alleen maar geïnteresseerd waren in de buitenkant van hun gebouwen.
• Met de bewoners werd niet echt veel rekening gehouden. De architecten hielden zich niet bezig
met het totale pakket aan voorwaarden waaraan een goede woning moest voldoen. Een goede
indeling van de woning was bijvoorbeeld iets wat hen niet echt interesseerde.
• Ook een grootschalige stedebouwkundig plan hadden
de architecten van de Amsterdamse School niet.
Zaken als verbindingswegen met de bestaande stad,
wijkvoorzieningen voor de bewoners en een goede
orientering ten opzichte van de industriegebieden, waren
niet het belangrijkste.
de laatste fase van de Amsterdamse School
De Amsterdamse School was eerst vooral plastisch, al zijn
er ook voorbeelden van een vlakke, lineaire stijlvariant.
De laatste fase van de Amsterdamse School is strenger:
1927-33, Apollo- en Minervabuurt, HLZ)
Kenmerken van de laatste fase van de Amsterdamse School:
• Strenger, vlakker, minder versiering.
• Hoge gevels met verticale structuur.
• Grotere ramen in aaneengesloten banden die zorgden voor
een horizontaal accent.
• Hoge puntdaken met rode pannen en geprononceerde
schoorstenen.
• Het decoratieve bakstenen ornament verdween praktisch
geheel en was soms slechts als strak lineair accent aanwezig.
Nog maar zelden waren er natuurstenen sculpturen.
8
13 Het Nieuwe Huis van de architect
Van den Nieuwen Amstel, ca. 1925-28.
Roelofhartplein, Amsterdam.
De monumentale gevel is een massief
element in het straatbeeld. Versobering
en verstrakking van de vormentaal van
de Amsterdamse School is te zien.
Het complex is gebouwd voor de woningbouwvereniging
‘Samenwerking’. Het
bevatte gezinswoningen, woningen voor
alleenstaanden en een aantal wijkvoorzieningen:
een bibliotheek, een restaurant,
een postkantoor, een rijwielstalling
en enkele winkels.
de Amsterdamse School en bouwopdrachten
De architecten van de Amsterdamse School hebben zich veel beziggehouden met volkswoningbouw
en straatmeubilair tussen 1915 en 1935. Dat is te danken aan:
• De meer socialistisch ingestelde mensen die het op dat moment voor het zeggen hadden in de
gemeente: Burgemeester Tellegen, wethouder van Volkshuisvesting Wibaut en directeur van de
Gemeentelijke Woningdienst A. Kepler.
• nog belangrijker was de greep die de aanhangers van de Amsterdamse School kregen op de
Schoonheidscommissie. deze commissie hield ontwerpen in een andere stijl gewoon tegen!
inhoudelijke ideeën van de Amsterdamse School
De architecten beschouwden zich als kunstenaars die ‘weten wat goed is voor de gewone man’. Ze
vonden dat ze door het ontwerpen van mooie huizen mee werkten aan de ‘verheffing van het volk’.
De bevoogding ging ver: ramen werden hoog geplaats, zodat de mensen niet naar buiten konden
hangen om te kletsen. De arbeider moest ‘de blik naar binnen keren en genieten van zijn eigen
woning’. Het huiskamerraam werd in de hoek geplaats, zodat de tafel niet in het midden zou worden
neergezet. Om dezelfde reden werd de lampehaak niet in het midden van de kamer geschroefd.
HEt HErVormd LycEum Zuid, BrAHmSStrAAt, AmStErdAm
Volgens het archief van Bouw en Woningtoezicht is het Hervormd Lyceum ontworpen door
J. Beijlevelt. Hij stierf echter tijdens de opdracht. Zijn collega J.P.L. Petri Jr. nam hem over. Door
deze wisseling van architect kon het HL pas in 1933 worden opgeleverd.

9
14 Links de voorgevel met de ingang en rechts de zijgevel
van het Hervormd Lyceum Zuid te Amsterdam, J. Beijlevelt en
J.P.L. Petri Jr., 1933. Let op het massieve hoekblok.
de vormgeving van de gevels van het HLZ
Het buitenkant van het HLZ heeft elementen die karakteristiek zijn voor de laatste fase van
de A’damse School. Dat is te zien aan het ontbreken van veel decoratie en toepassen van rode
pannendaken op vrij strakke gevels. Ook zijn de gevels samengesteld uit verschillende delen: in- en
uit-springende profielen, hogere en lagere vlakken en stroken met ramen bepalen de compositie.
Op deze manier trachtte de architect een gevarieerd aanblik te bereiken, zonder te vervallen in het
gebruik van stijlelementen uit de eerste periode.
Voorgevel
De voorgevel heeft een compositie die omwille van het
artistieke effect is ontworpen:
• Hij is gedacht vanuit de vorm en moet een zekere
monumentaliteit uitstralen. Als je er naar kijkt, kun je er
niet aan aflezen welke ruimten er zich achter bevinden
en wat de functie daarvan is. Een goed voorbeeld van
dit ‘effectbejag’ is het gesloten blok op de rechter
hoek van de voorgevel. Daar is het trappenhuis. Meer
binnenvallend licht zou de begaanbaarheid vergroten.
Maar de architect wilde een massieve afsluiting van
de gevel en een gesloten blok, als tegenhanger voor de
open binnenplaats in het rechterdeel van de zijgevel
(afb.14).
15 De hoofdingang is ondergebracht in een
apart uitbouwtje met een trap, een muurtje
en een puntdak.
16 De gevels aan de binnenplaats van het
Hervormd Lyceum Zuid te Amsterdam.
• De hoofdingang van de school gaat veilig schuil onder een apart uitbouwtje, een ‘tentje’ (afb.15).
• De ramen zijn klein en van verschillend grootte. Ze zijn gegroepeerd in stroken die een
decoratieve werking hebben en horizontale lijnen vormen in de compositie van de gevel.
LINKS
17 De achtergevel van het Hervormd
Lyceum Zuid te Amsterdam. Deze
gevel heeft vormovereenkomsten met
de voorgevel.
RECHTS
18 Het ijzeren smeedwerk op de
voordeur van het HLZ is ongeveer
de enige decoratieve toevoeging aan
het schoolgebouw, naast de glas-inloodramen
in de hallen.

10
gevels aan de binnenplaats
Deze gevels hebben een ander opzet. Er zijn veel, grote ramen, zodat de lokalen voldoende licht
krijgen en er meer contact met buiten mogelijk is. Bij het ontwerpen heeft de architect zich hier
vooral laten leiden door de functie van de vertrekken die àchter de gevel liggen.
Achtergevel
Deze gevel is een mix van de voorgevel en de gevels aan de binnenplaats:
• de ramen zijn groot als die aan de binnenplaats
• er zijn vormovereenkomsten met de voorgevel: er is een hoog, uitspringend deel en een
tentvormig uitbouwtje.
LAtErE ontwikkELingEn
De strengheid, de functionaliteit en het gebrek aan
versierselen die de bouwstijl van het Hervormd Lyceum
kenmerken, zijn ongetwijfeld beïnvloed door wat zich
destijds op het gebied van architectonische vernieuwing
aankondigde.
Er ontstond langzamerhand een zakelijke architectuur:
de Internationale Stijl (andere namen voor hetzelfde: het
Functionalisme, het Modernisme, het Nieuwe Bouwen).
De gesloten bakstenen muur werd doorbroken, de
constructie van de gebouwen werd meer naar buiten
duidelijk gemaakt, de ramen werden glaswanden, er
werd gestreefd naar een meer ‘open’ gevel.
19 VOORAAN De brug aan het Muzenplein
nog in de stijl van de Amsterdamse School.
RECHTSMIDDEN Apollohal, Boeken, 1935.
MIDDENACHTER Sociale Verzekeringsbank,
Roosenburg, 1939.
Voorbeelden van deze vernieuwing in Plan Zuid
• Duikers ‘Openluchtschool’ (1929-1930)
• Staals ‘Wolkenkrabber’ (1930-1932)
• Boekens ‘Apollohal’ (193301935)
• Roosenburgs ‘Sociale Verzekeringsbank’, met name de ronde glazen achterzijde (1937-1939)
Het duurde nog tot 1955 voordat de nieuwe architectonische principes, die dus al in de jaren 30
werden toegepast op genoemde monumentale bouwwerken, op ruimere schaal werden toegepast in
de woningbouw in dit stadsdeel.
Een voorbeeld daarvan is de ‘open bouw’ aan de Beethovenstraat ten zuiden van de Stadionkade en
grenzend aan het Beatrixpark.
tekstbronnen
De belangrijkste bron, waaruit vaak letterlijk is geciteerd: ‘De ontwikkeling van het stedebouwkundig plan in
Amsterdam’, Menno Fluks, 1981. Een artikel uit: Sporen van een Leraar, een bundel uit 1981 met bijdragen van oudleerlingen
van Simon van Lienden, leraar aan het Hervormd Lyceum Zuid te Amsterdam, 1944-1981.
overige tekstbronnen
• Agenda Museum Fodor, september 1975.
• ‘Van het Nieuwe Bouwen naar een Nieuwe Architectuur’, Manfred Bock e.a. Cahiers van het Nederlands
Documentatiecentrum voor de Bouwkunst, deel 5. Rijksdienst voor de Monumentenzorg. Staatsuitgeverij, Den Haag
1983.
• ‘De Amsterdamse School’, Maristella Casciato. Serie Architectuur/6. Uitgeverij 010 Rotterdam 1991.
• ‘Amsterdamse School’, fotografie Jan Derwig, tekst Erik Mattie. Architectura & Natura, Amsterdam 1991.
• ‘Nederlandse Architectuur’, A.L.L.M. Asselbergs e.a. Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk.
Vier catalogie van tentoonstellingen over aspecten van de Nederlandse architectuur van ca. 1890 tot 1930, 1975.
Herkomst foto’s
Voor en achterkant en afb.10, 13 t/m 19: Volkert Keijsper.
Afb.1, 2 en 5: ‘De Amsterdamse School’, Maristella Casciato. Serie Architectuur/6. Uitgeverij 010 Rotterdam 1991.
Afb.3, 4, 7, 8, 9 en 12: diaserie behorende bij ‘Nederlandse Architectuur’, A.L.L.M. Asselbergs e.a. Ministerie van
Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk. Vier catalogie van tentoonstellingen over aspecten van de Nederlandse
architectuur van ca 1890 tot 1930, 1975. Afb.6: ansichtkaart, onbekend. Afb.11: Tim Killiam, museum Het Schip.