De relatie tussen drie adellijke Deurnese complexen: Ter ... - DeDS

Gepubliceerd in: Het Brabants Kasteel, 2002 1/2. Redactioneel licht herziene versie.
Paginanummering correspondeert niet met de op papier verschenen versie.
De relatie tussen drie adellijke Deurnese complexen:
Ter Vloet, Klein Kasteel en Groot Kasteel
ir. L.J. Keunen
Na de publicatie van Geschiedenis der dorpen en heerlijkheden Deurne, Liessel en Vlierden van H.N.
Ouwerling in 1933 kwam het onderzoek naar de historie van Deurne voor decennia nagenoeg stil te
liggen. Het werk van Ouwerling werd en wordt nog altijd als bron gebruikt voor veel doeleinden. Zo zijn
de straten in de wijk Vlier-Noord rond 1990 vernoemd naar personages uit het boek van Ouwerling.
Pas eind jaren zeventig werd een nieuwe start gemaakt, ditmaal met de historie van Vlierden. Dat
resulteerde in 1996 in het boek Vlierdens Verleden van Henk Beijers en Pieter Koolen. 1 Het
onderzoek inzake Deurne kwam in de jaren tachtig aarzelend op gang. Leden van de in 1977
opgerichte heemkundekring H.N. Ouwerling in Deurne publiceerden vanaf 1983 hun artikelen in d’n
Uijtbeijndel, periodiek van die heemkundekring. Van grootschalig landschappelijk gericht onderzoek
was echter nog geen sprake.
Dat veranderde in de jaren negentig. Enkele leden van de heemkundekring startten met een
onderzoek naar de toponiemen van Deurne en de historie van de cijnzen in Deurne, Vlierden en
Bakel. Helaas sneuvelden eind jaren negentig initiatieven om te komen tot een Geschiedenis van
Deurne in boekvorm. Het onderzoek ging echter in volle vaart door. Intussen zijn veel nieuwe zaken
aan het licht gekomen die Ouwerling niet gezien of verkeerd begrepen heeft.
Onder deze nieuwe feiten valt ook de historie der kastelen van Deurne. 2 Ouwerling kende het
Leenselse en Liesselse Blokhuis en de beide nog bestaande Deurnese kastelen: het Klein en het
Groot Kasteel. Wat de oudste geschiedenis van het Klein en Groot Kasteel betreft, begreep hij echter
een aantal zaken niet goed. Bovendien zijn sindsdien door hoofdzakelijk toponiemenonderzoek nóg
drie kastelen op Deurnes grondgebied ontdekt: het blokhuis op Ter Vloet, de Stakenborch op
Veldheuvel en het Hooghuis op de Schouw.
In dit artikel zal worden ingegaan op de oudste historie van het blokhuis op Ter Vloet, van het Klein
Kasteel (vóór de achttiende eeuw Oud Huis genoemd) en van het Groot Kasteel (vóór de achttiende
eeuw Huis te Deurne genoemd). De termen Oud Huis en Huis te Deurne zullen in de onderstaande
tekst worden gebruikt in plaats van de termen Klein en Groot Kasteel, aangezien dat de
oorspronkelijke namen zijn. Hier en daar zullen de termen Klein en Groot tussen haakjes genoemd
worden voor de duidelijkheid of als we het over ontwikkelingen in de laatste eeuwen hebben.
Deze publicatie moet als een tussenpublicatie worden beschouwd. Er zijn nog veel onduidelijkheden
en onvolledigheden, die hopelijk door verder onderzoek worden opgehelderd.
Landschappelijke ligging van Deurne
Het landschap nabij Deurne ten westen van de Peelrandbreuk bestaat voornamelijk uit beekdalen met
dekzandruggen en dekzandplateau’s. De kom van Deurne ligt nabij drie akkercomplexen (afb. 1), op
de grens van de lagere beemden en heidevelden en het hogere dekzandplateau. Het grootste
akkercomplex is de Deurnese akker, gelegen op zo’n groot dekzandplateau. Om dit dekzandplateau
was een aantal gehuchten gesitueerd, zoals de kom van Deurne, het Derp, de Veldheuvel, Vreekwijk,
Breemortel, Kranenmortel, Hanenberg en Zeilberg. Tussen de kom van Deurne en de Bakelse Aa
(ook Vlier genoemd) lag de Vloeiakker, waaraan de gehuchten Kerkeind en Haageind lagen. Nu
liggen op een deel van die Vloeiakker de wijken Vlier-noord en Vlier-zuid.
Ten oosten van het Haageind lag het akkercomplex de Heiakker, mogelijk een latere uitbreiding van
de Deurnese akker en tegenwoordig ook geheel bebouwd met de gelijknamige woonwijk. Ten
noorden van de Bakelse Aa liggen een aantal kleinere dekzandruggen en –kopjes, waarop de
gehuchten Kol, Voort, Kouwenhoek (in de zeventiende eeuw Oude Meulen geheten, naar een in 1545
van daar naar Vlierden verplaatste windmolen) en Wasberg gesitueerd zijn. Kerkeind, Haageind en
1 Beijers en Koolen, 1996
2 De voormalige zelfstandige gemeente Vlierden wordt in dit artikel niet behandeld. Aldaar lag één kasteeltje: het
slotje van Bruheze.
1

Wasberg 3 , allen gelegen in de onmiddellijke nabijheid van het beekdal van de Bakelse Aa, komen in
onderstaand artikel aan de orde.
Afb. 1 - Topografische kaart van Deurne, verkend in 1892. Hierop zijn de Deurnese akker,
Heiakker en Vloeiakker aangegeven (kaartencollectie Alterra, Wageningen).
3 De naam “Wasberg” veranderde onder invloed van de kadastrale karteerders in “Walsberg”. De volksmond heeft
het echter nog altijd over “Wasberg”.
2

Goed Ter Vloet
Uit de oudste leenregisters van de hertog van Brabant, het zogenaamde Casselboek en het daar van
afgeschreven Latijnsboek 4 , weten we dat Ghevardus (van Doerne), bijgenaamd de Valkenier, in de
eerste helft van de veertiende eeuw wordt genoemd als leenman van de rechtsmacht van Deurne.
Daarmee wordt de lage heerlijkheid bedoeld. De oudst tot nu toe bekende woning van de heren van
Deurne, de woontoren van het Oud Huis (ook wel Klein Kasteel genoemd), zou volgens bouwhistorici
uit het eind van de veertiende eeuw stammen. Waar verbleven de heren van Deurne vóór de bouw
van het Oud Huis?
Uit akten uit het Bossche schepenprotocol en de cijnsregistratie van de hertog is gebleken dat in elk
geval Gevard Gevardsz. van Doerne, alias de Valkenier, ridder in 1339, heer van Deurne van
omstreeks 1330 tot vóór 1350, en zijn echtgenote vrouwe Margriet, het goed Ter Vloet in bezit moeten
hebben gehad. Het feit dat Gevard en zijn kinderen herhaaldelijk in de bronnen worden aangeduid als
“Van der Vloet” lijkt erop te wijzen dat zij daar zelf ook woonden. Zo werd Gevard in het oudste
cijnsboek van de hertog (beginnend in 1340) aangeduid als Van der Vloet (de Fluvio). Hij moet vóór
1350 zijn overleden, en werd als heer van Deurne opgevolgd door zijn zoon Willem Gevardsz. van
Doerne (geboren vóór 1332, overleden vóór 1381). Willem wordt al in het kort na 1350 afgesloten
leenboek (Casselboek) in een jongere inschrijving als opvolger van zijn vader als heer van Deurne
genoemd.
Willem en zijn broer Jan en zus Catharina waren alledrie voor eenderde deel eigenaar van Ter Vloet
en de naastgelegen hoeve Ter Brake. Jan komt in de bronnen ook nog vaak voor als “Jan van der
Vloet”. Na de dood van Willem van Doerne ging zijn eenderde deel naar zijn zonen Gevard en Willem.
Deze twee kochten samen met hun broer Arnt en zuster Margriet in 1390 ook het overige tweederde
deel van hun oom Jan en tante Catharina. Inmiddels was Gevard Willemsz. van Doerne als opvolger
van zijn vader vóór 1381 heer van Deurne geworden. Hij moet toen leenrechterlijk meerderjarig zijn
geweest en dus vóór 1363 zijn geboren.
Al in 1383 bezaten de broers Gevard en Willem samen ook een goed aan het Haghe Eijnde, het
huidige Haageind. Het vermoeden bestaat dat het hier om het Oud Huis gaat, dat zij uit de erfenis van
hun vader kregen. Hun vader (als vol eigenaar) kan de bouwer geweest zijn, niet lang voor zijn dood
in 1381. In de paragraaf over het Oud Huis zullen we hier verder op ingaan.
Ligging van Ter Vloet
Het goed Ter Vloet wordt door Spamer 5 op grond van toponiemenonderzoek gelocaliseerd aan de
Kerkeindseweg, nabij de Aa (afb. 2). Dit komt overeen met de bewering van Steegh 6 , die in 1982
schreef: “Proberen we nu (…) zicht te krijgen op het kasteel [aan het Haageind] in het grotere verband
van het ingewikkelde gehuchtencomplex dat ook nu nog de gemeente Deurne vormt, dan lijkt het
daarin toch niet bij de oudst geoccupeerde delen te behoren. [Deze zullen] eerder aan de
overliggende westelijke zijde van het akkercomplex gezocht moeten worden.” Afbeelding 14 illustreert
de ligging van Ter Vloet ten opzichte van het akkercomplex De Vloeiakker en de twee jongere
kastelen.
De naam Ter Vloet duidt mogelijk op de aanwezigheid van een vloet, een perceel achter een
watermolen dat gebruikt werd om water op te stuwen voor de watermolen. Een (olie)watermolen was
inderdaad ook aanwezig op of nabij het goed Ter Vloet. Een relatie met de naam van het
akkercomplex De Vloeiakker ligt voor de hand. Door het opstuwen van water voor de watermolen
werd het achterliggende land onder water gezet, al dan niet gereguleerd. Ook achter de watermolen
bij het Oud Huis aan het Haageind treffen we een perceel De Vloet aan. Tussen Deurne en Vlierden
aan de Oude Aa ligt het beemdencomplex De Raatvloed bij het gehucht Vloeieind; de aanwezigheid
van een watermolen is daar niet bekend. Mogelijk duidt –vloei- bij het Vloeieind op gereguleerd
bevloeide beemden.
Dat Ter Vloet naast een aantal hoeven ook een versterkt gebouw omvatte, blijkt uit een akte van
1439. In de betreffende akte uit het Bosch schepenprotocol wordt gesproken over ’t Blochuijs met
twee kleine hoven. Helaas kunnen we vooralsnog niet onomstotelijk bewijzen dat dit blokhuis uit 1439
er in het midden van de veertiende eeuw ook al stond, toen de Van Doernes nog hun residentie op
4 vriendelijke mededeling Hans Vogels, Helmond
5 Spamer, in voorbereiding, “Toponiemen…”
6 Steegh, 1982, pag. 103
3

Ter Vloet hadden. Wel hebben we uit 1380 een vermelding van een perceel, geheten het Burgske,
naast Ter Vloet op het Kerkeind. Het gaat hier wellicht om hetzelfde object als het blokhuis.
Afb. 2 - De Kerkeindseweg in Deurne. Aan de rechterzijde moeten het goed Ter Vloet en het Arnt des
Audengoed hebben gelegen (foto door de auteur, maart 2003).
Relatie Ter Vloet met Cranendonk
Ter Vloet is hoogstwaarschijnlijk een leengoed geweest van het leenhof van Cranendonk. In het
cijnsregister van de hertog, dat werd bijgehouden vanaf 1340 tot ergens vóór 1380, treffen we
Joannes van Dorne aan als servus (bediende) van de heer van Cranendonk. In een akte van 1397
komt de heer van Cranendonk voor als getuige bij een verzoening tussen de bewoner van het Huis te
Deurne en die van het Oud Huis. Bovendien geven de oudste leenregisters van Cranendonk (1466-
1562) aan dat onder meer twee watermolens te Deurne een leen waren van Cranendonk. Eén van
deze twee watermolens was de oude oliewatermolen op het goed Ter Vloet, zo is uit
toponiemenonderzoek gebleken.
Alhoewel het Cranendonks leengoed te Deurne één van de weinige leengoederen buiten de nabije
omgeving van Cranendonk en Eindhoven was, was de band tussen Cranendonk en Ter Vloet en
omgeving vermoedelijk niet heel toevallig. Uit onderzoek is gebleken dat er bij het goed Ter Vloet en
de oliewatermolen het zogenoemde ‘Arnt des Auden-goed’ lag. De naam valt uit te leggen als het
(land)goed van een zekere Arnt de Oude. Over de identiteit van deze Arnt de Oude hebben we nog
geen zekerheid. Het gaat mogelijk om Arnt Stamelaert van Bruheze, de oudste van meerdere
generaties Van Bruheze met een gelijke voornaam. Hij was de stamvader van de familie Van Bruheze.
Mogelijk was het Arnt des Auden-goed oorspronkelijk bezit van de Van Bruhezes en het goed Ter
Vloet van de Van Doernes. Pas later, in 1390, komt ook Ter Vloet in handen van de familie Van
Bruheze als zij het kopen van de Van Doernes. De band tussen Arnt Stamelaert van Bruheze en
Cranendonk is wellicht heel simpel: hij werd geboren omstreeks 1253 en was mogelijk een zoon of
schoonzoon van één van de Van Hornes, de heren van Cranendonk. 7
7 aantekeningen Hans Vogels, Helmond
4

Deurne - Echternach
Tussen Deurne, de Van Doernes en de Van Hornes bestonden nog meer banden. Vóór 1222 hadden
de Van Hornes de voogdij 8 in handen voor de abdij van Echternach. Deze abdij had een aantal
goederen in Deurne. Een laatbank had de abdij van Echternach al omstreeks 1100-1110 in Deurne.
Een laatbank was bedoeld om juridische kwesties te behandelen met betrekking tot de eigen horigen
of leenmannen. Daarnaast was een zekere Gevardus rond 1200 mogelijk meier (rentmeester) in
Deurne voor de bezittingen van de abdij van Echternach. Hij wordt althans in een lijst van hoevenaren
van de abdij van Echternach in Deurne bovenaan de lijst vermeld. Men mag veronderstellen dat men
zo’n lijst met de voornaamste hoevenaar (in Deurne vermoedelijk de meier) begon.
Gezien zijn voornaam behoorde Gevardus wellicht tot het geslacht Van Doerne. In 1271 deed Hendrik
van Bakel afstand van zijn aanspraken op het ambt van meier van de hof in Deurne ten gunste van de
abdij van Echternach. Of hij een telg uit het geslacht Van Doerne was, weten we niet. Mogelijk
behoorde hij niet tot hetzelfde geslacht als zijn voorganger Gevardus. 9
In 1222 verwierf de hertog van Brabant van Willem van Horne, verwant aan de heer van Cranendonk,
de voogdij voor de bezittingen van Echternach. In 1231 kwam daar ook de oppervoogdij bij en
daarmee de openbare rechtsmacht door de koop van het graafschap Rode van de graaf van Gelre. 10
Over belening door de hertog van de rechtsmacht en de voogdij uit de dertiende eeuw weten we niets.
Pas in het eerste leenregister van de hertog van Brabant, dat afgesloten werd in 1352 of 1353 11 , komt
Ghevardus, bijgenaamd de Valkenier, voor als leenman voor de lage rechtsmacht te Deurne. Nog
diezelfde eeuw komen we Willem, een zoon 12 van hem, tegen als leenman voor de lage rechtsmacht
én de voogdij.
Klein Kasteel of Oud Huis
Uit verschillende gegevens blijkt dat vóór de tachtiger jaren van de veertiende eeuw het centrum van
de macht in Deurne is verschoven van het Kerkeind naar het Haageind, stroomopwaarts langs de Aa
dus. In 1387 vinden we een eerste melding van molendinum aquatile ter nuwer molen, waarmee
waarschijnlijk de watermolen aan het Haageind werd bedoeld. De oudste vermelding van een
bewoond landgoed aan het Haageind is feitelijk een akte uit 1445 waarin wordt terug verwezen naar
het jaar 1383. In dat jaar bezaten de gebroeders Gevard en Willem van Doerne, naast een deel van
het hierboven genoemde goed Ter Vloet, een goed op het Haghe Eijnde, mogelijk het Oud Huis. Het
feit dat de broers het samen bezaten doet vermoeden dat het van hun vader afkomstig was, wijlen
heer Willem van Doerne, heer van Deurne. Hij overleed vóór 1381. Een bouwjaar (kort) vóór 1381 kan
overeenkomen met de datering op grond van bouwhistorische kenmerken van de nog bestaande
woontoren van eind veertiende eeuw. 13 Een diepgaand bouwhistorisch onderzoek heeft er echter
nooit plaatsgevonden.
Van Gevard Willemszoon van Doerne, heer van Deurne tussen circa 1380 en circa 1428, weten we
zeker dat hij het Oud Huis aan het Haageind niet alleen bezat, maar ook bewoonde. De naam Van der
Vloet verdween ook uit de familie en de Van Bruhezes kochten in 1390 een deel van Ter Vloet van de
Van Doernes. Ter Vloet werd duidelijk minder van belang voor de familie.
Waarom de verplaatsing van het machtscentrum plaatsvond, is onduidelijk. Het kan te maken hebben
met een veranderde waterhuishouding, het verlangen naar meer water voor het vullen van een groter
grachtensysteem, of de betere mogelijkheid voor het malen met een watermolen, stroomopwaarts. We
weten in elk geval uit hoogtegegevens dat het kasteelterrein van het Oud Huis en de daarachter
liggende Kathelijnenbeemd (tegenwoordig het Vlier- of Heiakkerpark) in een dal lagen (en liggen) ten
8 De voogdij was het recht namens een geestelijke instelling lichamelijke en doodstraffen op te leggen.
9 Volgens een voorlopige hypothese woonde Hendrik van Bakel, die in 1271 afstand deed van het meierambt,
mogelijk op een versterkt huis op de Molenhof, een gehucht op de grens van de huidige gemeenten Gemert-
Bakel en Deurne. Bij dat huis lag een watermolen, die al vóór 1340 is verdwenen. De genoemde mogelijke meier
Gevardus (circa 1175-1200) en zijn voorgangers hebben mogelijk op de hoeve Ten Velde nabij de Deurnese kerk
gewoond hebben (met dank aan Ton Spamer voor deze uiteenzetting). Daarmee zouden de machtscentra in en
bij Deurne voorafgaand aan Ter Vloet wellicht bekend zijn, namelijk de Molenhof en Ten Velde. Nader onderzoek
zal meer duidelijkheid moeten verschaffen.
10 Van Asseldonk, 2004, pag. 234-235
11 vriendelijke mededeling Hans Vogels, Helmond
12 In de papieren versie stond hier foutief ‘kleinzoon’.
13 Steegh, 1982, pag. 102
5

opzichte van de omliggende gronden. Het is een thema waar vergelijking met andere kastelen
mogelijk meer helderheid kan brengen.
Het terrein aan het Haageind waar het Oud Huis staat, werd overigens al veel eerder dan het eind van
de veertiende eeuw gebruikt. Op het terrein werden een bronzen haarspeld uit de Bronstijd,
spinsteentjes uit de IJzertijd, een Frankische riemgesp uit de vijfde eeuw en een prikspoor uit de
twaalfde eeuw gevonden. 14 Door de eeuwen heen hebben kennelijk personen met een hoge status
van het terrein gebruik gemaakt.
Het Oud Huis was, zo blijkt onder meer uit de leenregisters van Cranendonk, een leengoed van
Cranendonk. Bij dit leengoed behoorden de watermolen aan het Haageind (naast het Oud Huis), de
oude oliewatermolen op Ter Vloet, en het perceel de Vloet (niet te verwarren met Ter Vloet) achter de
watermolen aan het Haageind. Een vloet was een perceel grond dat herhaaldelijk overstroomde, in dit
geval bedoeld voor het verzamelen van stuwwater voor de watermolen.
Mogelijk is de status van Cranendonks leengoed aan het einde van de veertiende eeuw meegenomen
van de voormalige residentie op Ter Vloet naar het Oud Huis aan het Haageind. Ter Vloet wordt in de
bewaard gebleven leenregisters van Cranendonk (beginnend in 1466) niet meer vermeld als
Cranendonks leengoed, alhoewel een eerdere binding met Cranendonk gezien de hiervoor genoemde
gegevens wel voor de hand ligt. De oliewatermolen op Ter Vloet was aan het eind van de vijftiende
eeuw nog wel een Cranendonks leengoed. 15 De molen is vermoedelijk aan het einde van de zestiende
of begin van de zeventiende eeuw buiten gebruik geraakt, vervallen en afgebrand. Het Oud Huis aan
het Haageind wordt ook in het Cranendonks leenregister vermeld.
Volgens Van Asseldonk lag het Oud Huis op Ter Vloet. Hij deed die uitspraak op grond van
toponymisch onderzoek van Spamer. Spamer en Van Asseldonk hadden vermoedelijk geen inzage in
de Cranendonkse leenregisters, en misten daardoor cruciale informatie. Kort samengevat: het Klein
Kasteel is identiek met het Oud Huis en lag (en ligt nog) aan het Haageind, maar was wel als
leengoed vermoedelijk de opvolger van een Cranendonks leengoed op Ter Vloet.
Hoogschouten van Den Bosch
Zoals al aangegeven, woonden de heren van Deurne, die de lage heerlijkheid als leen van de hertog
hielden, vermoedelijk al vóór 1383 in een Cranendonks leen, het omgrachte Oud Huis, later Klein
Kasteel genaamd. Willem Gevardsz. van Doerne, heer van Deurne, overleden vóór 1381, was wellicht
de bouwer. Zijn zoon Gevard Willemsz., heer van Deurne, woonde er tot zijn dood, ergens tussen
1425 en 1428. Diens zoon Jan Gevardsz. van Doerne, heer van Deurne, woonde er ook, aldus een
akte uit het Bossche schepenprotocol van 1454. Hij verkocht zowel het Oud Huis als de lage
heerlijkheid in 1456 aan Ywaen de Mol, hoogschout van Den Bosch. Jan had geen wettige mannelijke
nazaten. Zijn verre neef Everard van Doerne deed als bloedverwant nog een poging op grond van het
zogenoemde vernaderrecht 16 bij de verkoop van het Oud Huis en de lage heerlijkheid voorrang te
hebben boven een niet-bloedverwant, maar dat had geen succes. 17 Ywaen de Mol werd de nieuwe
heer van Deurne en leenman voor het Oud Huis. Hij liet zijn wapensteen aanbrengen in het nu niet
meer bestaande poortgebouw. In de oostzijde van de woontoren is nog wel een gevelsteen aanwezig.
Of dat de oude gevelsteen van De Mol uit het afgebroken poortgebouw is, is vanwege verwering van
de steen niet meer te achterhalen.
Ywaen overleed vermoedelijk in 1470. Hij werd in februari 1471 opgevolgd als heer en als leenman
van Cranendonk door zijn dochter Joostje, gehuwd met Wessel van Boetzelaer. Uit deze periode
(Bosch Protocol, 1476) hebben we een omschrijving van wat er aan bijgebouwen bij het Oud Huis lag:
Jonker Wessel van Boetselaar, heer van Doerne, bezit een hoeve op het Haegeijnt, 3 buunders
broeklant (genomen uit de gemeijnt van Doerne), een poort, schuur, stal en andere gebouwen
genaamd dat voergeborcht en een hof, alles omwaterd, liggende voor die oude huijsingen van
Doerne. Waar we deze bijgebouwen moeten zoeken (mogelijk binnen de huidige gracht?), is
vooralsnog onduidelijk.
Na Joostje de Mol bezaten haar zoon Rutger, haar tweede man Hendrick Taye, en zoon Jan Taye uit
het tweede huwelijk de lage heerlijkheid en het Oud Huis. Bovendien had Hendrick Taye in 1505 bij de
14 vriendelijke mededeling Ton Spamer. De vondsten werden beoordeeld door dr. W. Verwers (ROB, Amersfoort),
prof. H.L. Janssen (RUU) en dr. J. Butler (archeologisch instituut RUG), en zijn in bezit van P. Wiegersma, de
voormalige bewoner van het terrein.
15 De oliewatermolen op Ter Vloet is vermoedelijk aan het einde van de zestiende of het begin van de
zeventiende eeuw buiten gebruik geraakt, vervallen en afgebrand.
16 Vernaderen was het recht van een bloedverwant op koop vóór dat van een niet-bloedverwant.
17 Onderzoek naar de processen hieromtrent is nog gaande.
6

uitgifte van de hoge heerlijkheid deze als leen aanvaard. In 1519 verkocht Jan Taye zowel lage als
hoge heerlijkheid (hertogelijke lenen), als het Oud Huis (Cranendonks leen) aan Everard van Doerne,
de hoogschout van Den Bosch.
Deze Everard was de kleinzoon van Everard van Doerne, die in 1456 al had geprobeerd één en ander
te verwerven, maar toen misgreep. Zowel grootvader als kleinzoon waren leenman van de hertog voor
het Huis te Deurne (Groot Kasteel).
Residentie van Oud Huis naar Huis te Deurne
Everard van Doerne bezat dus na zijn koop in 1519 zowel het Oud Huis als het Huis te Deurne, hij had
de lage en hoge heerlijkheid van Deurne én Vlierden, en bovendien was hij leenman van de hertog
voor het in 1516 gebouwde blokhuis te Liessel. Toch woonde hij niet in Deurne. Hij woonde
vermoedelijk een groot deel van het jaar in zijn huis in de binnenstad van Den Bosch. Hij was daar
hoogschout, net als de eerder genoemde Ywaen de Mol. Everard was gehuwd met Margaretha van
Vladeracken, dochter van de heer van Geffen en Nuland. Naast een aantal dochters kregen zij
minstens vier zonen. De oudste was Hendrick sr., daarna kwam Jan, vervolgens Everard (geboren
circa 1513) en ten slotte Hendrick jr. (geboren circa 1520). Toen Everard van Doerne en zijn vrouw
Margaretha van Vladeracken ergens in de eerste decennia van de zestiende eeuw hun testament
maakten, beschikten zij als volgt: de oudste zoon Hendrick sr. zou de heerlijkheid Deurne krijgen,
alsmede het Oud Huis. Dat was gebruikelijk: de oudste zoon kreeg de heerlijkheid en het Oud Huis.
De derde zoon, Everard, zou het andere huis (het Huis te Deurne) krijgen.
Uiteindelijk kreeg de oudste, Hendrick sr., de heerlijkheid en Huis te Deurne, de derde zoon Everard
kreeg het Oud Huis. De reden van de omwisseling van beide kastelen tussen de zonen is nog
onderwerp van onderzoek. Mogelijk was de reden dat het Oud Huis het quatst en ongevalligst was, en
Hendrick sr. de voorkeur gaf aan het Huis te Deurne. Hoe dan ook, hiermee was de wisseling een feit;
in het vervolg zou niet langer het Oud Huis de residentie van de heer zijn, maar het Huis te Deurne.
Toen de twee broers Hendrick sr. en Everard waren overleden, in 1545 respectievelijk 1549, en
tenslotte ook hun moeder in 1566, procedeerden de twee andere broers, Jan en Hendrick jr. Zij
voerden een langdurig proces over eigendomsrechten. Vermoedelijk had Hendrick jr. van Hendrick sr.,
zijn oudste broer, het Huis te Deurne en de lage en middelbare heerlijkheid verkregen, alsmede het
Oud Huis, maar was Jan het daar, als oudste van de twee, niet mee eens. De precieze inhoud van dit
proces wordt momenteel nog onderzocht. Zeker is dat er in de processtukken een schat aan details
over de gebouwen te vinden moet zijn. Op termijn zal hierover nog gepubliceerd worden.
De uitkomst van het proces is wel al helder: Hendrick jr. kreeg het Liesselse blokhuis, en Jan –als
oudste van de twee en daarmee rechthebbende- kreeg het Oud Huis en het Huis te Deurne, alsmede
de lage en middelbare heerlijkheid. Jan ging op het Huis te Deurne wonen. Voor die lage en
middelbare heerlijkheid werd wel beslist dat Jan de helft van de inkomsten aan zijn broer Hendrick jr.
moest afstaan. Bovendien moest Jan nog een som geld aan Hendrick betalen. De hoge heerlijkheid,
verkregen in 1505 door Hendrick Taye, was in 1551 gelost. In 1559 had Jan die opnieuw van de
hertog verkregen.
Bewoners Klein Kasteel 1656-1940
Het Oud Huis, vanaf de achttiende eeuw Klein Kasteel genoemd, zou voortaan een ondergeschikte rol
gaan spelen. Herhaaldelijk was het in handen van andere personen dan degene die de heerlijkheid en
het Huis te Deurne bezat. Zo was het tussen 1656 en 1678 in handen van drossaard Otto de
Visschere en tussen 1728 en 1785 van Pero de Cassemajor, eveneens drossaard, en zijn nazaten
(afb. 3). Die nazaten verhuurden het veelal aan in Deurne verblijvende legerofficieren, zoals ene
Keerenberg (huurder vóór 1759), kapitein Joseph Bernardus Scherping (huurder 1759-1762), luitenant
André Gerard de Millet (huurder 1762-1771), Mr. J.E. Schenk van Rekom, arts (huurder 1771-1776)
ene Hohenlohe (huurder in 1776) en Christiaan Leonhardi (huurder in 1781).
Tussen 1678 en 1728 en vanaf 1785 was het wel in handen van de heren van Deurne. Agatha
Alewijn, vrouwe van Deurne, had het in 1785 gekocht van de nazaten van De Cassemajor voor ƒ
4500,=. Zij verhuurde het Klein Kasteel eveneens. Tussen 1791 en 1803 huurde Victor Gerard de
Miellet het Klein Kasteel. Notaris Carel Lodewijk van Riet (1813-1880) huurde het in het midden van
de negentiende eeuw. Hij bewoonde het met zijn zus Georgelina Christiana (1802-1868) en de
handelsonbekwame broer van de heer van Deurne, Ferdinand Louis de Smeth (1810-1878).
7

Afb. 3 - Het Oud Huis in 1738. Tekening van Jan de Beijer (collectie A.P.G. Spamer, Deurne).
In 1857 vond nog een grote verbouwing plaats, mogelijk onder leiding van Van Riet. De zuidelijke
vleugel, de neerhof of neerhuizing, werd afgebroken. De aanbouw van de toren werd uitgebreid en
kwam er uit te zien als een witgepleisterd herenhuis. Daarna is het exterieur nooit meer wezenlijk
veranderd (afb. 4).
Het kasteelterrein was vóór 1832 alleen toegankelijk via de brug over de gracht aan de noordzijde. De
huidige achterzijde van het kasteel was in feite de voorzijde. De brug aan de westzijde, bij het
Haageind, werd vermoedelijk in 1857 aangelegd toen door de bouw van het herenhuis de
Haageindzijde de voorkant van het kasteel werd.
Vanaf 1923 woonde onder meer schilder Otto van Rees op het Klein Kasteel, die daar terecht was
gekomen na een zwaar treinongeluk bij Parijs. Onder invloed van Van Rees en van Moissy Kogan
ging de Deurnese arts Hendrik Wiegersma ook het kunstenaarsvak in. 18 In 1933 en 1934 werd het
Klein Kasteel bewoond door Raymond de Smeth (1890-1945) met zijn vrouw en twee zonen. Hij was
nauw verwant aan de op het Groot Kasteel wonende heer van Deurne.
Bewoning Klein Kasteel 1940-heden
In 1940 betrok de jonge Theodore baron de Smeth (1919-1988), vanaf 1929 heer van Deurne, het
Klein Kasteel. Daar bleef hij maar twee jaar wonen. Vanaf 1942 huurde Pieter Wiegersma (1920),
glazenier-kunstenaar, het Klein Kasteel van De Smeth. De Smeth zelf ging weer op het Groot Kasteel
wonen. In de jaren na de oorlog (september 1944 tot april 1948) verbleven Theodore baron de Smeth
en zijn vrouw op het Klein Kasteel, omdat het Groot Kasteel in 1944 door brand verwoest was. Toen
De Smeth uit Deurne vertrok, verkocht hij al zijn bezit. Het Groot Kasteel met tuin kwam in handen van
de Gemeente Deurne. Het Klein Kasteel werd in mei 1948 gekocht door Hendrik Wiegersma (1891-
1969), dorpsarts, om als woonadres voor zijn zoon Pieter en diens gezin te blijven dienen. Het
18 Interview van Hendrik Wiegersma met een redacteur van het programma “Van Gewest tot Gewest” in 1967.
8

linkergedeelte, de oude stal, werd door Pieter Wiegersma als atelier gebruikt. In het witte herenhuis
aan de rechterzijde woonde hij. Tot 1999 bleef Pieter Wiegersma eigenaar en bewoner van het Klein
Kasteel. Bij gelegenheid van zijn vertrek werd op 24 april 1999 een artikel in het Eindhovens Dagblad
geplaatst met een overzicht van zestig jaar Wiegersma’s in het Klein Kasteel, bij monde van Pieter
Wiegersma. In dat jaar verkocht hij het aan de gebroeders Nooijen en werd het in gebruik genomen
als ontvangstruimte voor gasten voor hun familiebedrijf.
In de literatuur komen we voor het Klein Kasteel vaak de benaming “Slot van Peelland” tegen. Deze
naam berust echter op een foutieve interpretatie van een Latijnse tekst uit de zeventiende eeuw. A.C.
Brock putte in het begin van de negentiende eeuw daarvoor uit de geschriften van J.B. Grammaye, en
Brock vertaalde het verkeerd. Brock’s beweringen werden overgenomen door onder meer Van der Aa
in zijn Aardrijkskundig Woordenboek. Zo kwamen de misverstanden in de wereld. De term “Slot van
Peelland” mag dus in feite niet worden gebruikt voor het Oud Huis / Klein Kasteel. 19
Afb. 4 - De voor- of westelijke gevel van het Oud Huis of Klein Kasteel in 2003. Duidelijk is de ligging
binnen de gracht te zien. Links het zeventiende of achttiende eeuwse stalgebouw, midden de
woontoren uit de veertiende eeuw en rechts het herenhuis uit 1857 (foto door de auteur, maart 2003).
Jammer genoeg is er aan dit pand en op het terrein nog nooit systematisch bouwhistorisch of
archeologisch onderzoek verricht, zodat we veel informatie nog missen. Wel is bekend dat onder de
woontoren twee tongewelfkelders aanwezig zijn. Daarboven bevindt zich een grote ruimte met
schouw, waarvan de haardplaat dateert uit 1644. Ook daarboven bevindt zich nog een even grote
ruimte. In de kap van de toren bevinden zich hoogstwaarschijnlijk nog twee verdiepingen. Geen van
de verdiepingen is in meerdere ruimtes opgedeeld.
In het herenhuis (met zadeldak) zijn rond 1945 op de begane grond delftsblauwe tegeltjes
aangebracht die door de toenmalige bewoner, Th. baron de Smeth, op de zolder van het Groot
Kasteel òf het Klein Kasteel werden aangetroffen. Keuken, badkamer en overige kamers hebben een
modern uiterlijk (ca. 1960 tot heden). Zij allen zijn in het herenhuis gelegen. Het stalgebouw bevat
zichtbaar oude gebinten.
19 Keunen, in voorbereiding.
9

Groot Kasteel, ook wel Nieuw Huis of Huis te Deurne
Het Huis te Deurne werd gebouwd vóór 1397. In een akte uit 1397 wordt namelijk gezegd dat Gevaert
Everaertszoon van Doerne het Huis te Deurne opdraagt aan hertogin Johanna van Brabant en dat hij
het vervolgens in leen terug ontvangt. Die opdracht kán er op duiden dat het kasteel er toen nog niet
lang stond, maar dat hoeft niet noodzakelijkerwijs. Vervolgens komen we het ononderbroken in de
leenregisters van de hertog van Brabant tegen. Ouwerling dateerde het (foutief) op 1462. Inderdaad
vond er toen een nieuwe belening plaats, maar al de beleningen ervoor had Ouwerling kennelijk
gemist. Het Huis te Deurne is dus zeker 65 jaar ouder dan men tot nu toe dacht. Het was in oorsprong
een (laat-)gothisch gebouw met arkeltorentjes op de vier hoeken en op het noorden enkele kelders.
Het formaat van de oudste bakstenen is 23/24 x 11,5/12 x 5,5 centimeter. De muren zijn onderaan
maar een meter dik, naar boven nog minder. Verder zijn er boogfriezen en zware steunberen
aanwezig. 20
Veertiende-eeuwse edelmanswoning
De mogelijke bouwer en eerste leenman Gevaert Everaertsz. van Doerne was verre familie van de
man die op dat moment heer van Deurne was en het Oud Huis bewoonde, Gevaert Willemsz. van
Doerne. Hun naamgelijkenis is ook vaak grond geweest om de heerlijkheid aan Gevaert Everaertsz. te
koppelen. Dat was wellicht niet helemaal ten onrechte, want Gevaert kreeg in 1397 de hoge
heerlijkheid in pand. Die stond hij mogelijk al vrij snel af aan Gevaert Willemszoon, die al de lage
heerlijkheid had. Van Asseldonk maakte aannemelijk dat de hoge heerlijkheid begin vijftiende eeuw
weer moet zijn afgelost. Omdat schrijvers als Butkens hun vaders’ namen ook nog eens door elkaar
halen, zijn er veel misverstanden ontstaan. Nu staat dus vast dat het Huis te Deurne, ook wel Groot
Kasteel genoemd, niet gebouwd werd als een residentie van heren van Deurne, maar vermoedelijk
eind veertiende eeuw als edelmanswoning van de niet-heerlijke tak van de familie Van Doerne.
Na Gevaert werd zijn zoon Everard van Doerne de leenman voor het Huis te Deurne. Hij was
kwartierschout van Peelland. Everard deed omstreeks 1456 nog een poging om de verkoop van de
heerlijkheid en het Oud Huis door zijn verre neef Jan van Doerne aan Ywaen de Mol ongedaan te
maken. Everard had zelf liever heerlijkheid en Oud Huis willen kopen. Uiteindelijk is het hem niet
gelukt deze zaken te verwerven. Hij overleed vermoedelijk omstreeks 1461. Hij werd begraven in het
omstreeks die tijd voltooide hoogkoor van de Deurnese Sint-Willibrorduskerk.
Na Everard werd zijn zoon Hendrick van Doerne de kasteelheer van het Groot Kasteel. 21 Hij had een
carrière buiten Deurne en verbleef mogelijk maar zelden op zijn Huis te Deurne. Hij was waarschijnlijk
kastelein (bewaarder of slotvoogd) en rentmeester van de heer van Empel en Meerwijk. Hij zou in
1489 een zekere Jan Hamer hebben gedood. Tevens was hij mogelijk vanaf 1475 ambtman tussen
Maas en Waal. Hij huwde met een vrouw uit het rivierengebied, Christina van Hemert. De grafsteen
van Hendrick en Christina is in de Sint-Willibrorduskerk van Deurne nog altijd te bewonderen. Deze
ligt nabij het doopvont in de noordelijke zijtoren en is zwaar beschadigd (afbeelding 5).
Over de zoon van Hendrick en Christina, Everard van Doerne, is bij de paragraaf over het Oud Huis al
uitvoerig gesproken. Hij werd na zijn dood rond 1527 opgevolgd als leenman voor het Huis te Deurne
door zijn oudste wettige zoon, Hendrick sr. Die was echter kanunnik te Tongeren en verbleef
waarschijnlijk zelden in Deurne.
Van de periode na Hendrick sr. is de bewoningsgeschiedenis redelijk goed beschreven. Het zou tot na
de verwoesting in 1944 eigendom blijven van de heren van Deurne. Tot 1651 zaten er de Van
Doernes en hun nazaten (Van Wittenhorst, Huijn van Geleen, de Lamargelle).
In de zestiende eeuw zou de zuidwestelijke hoektoren eraan gebouwd zijn, als we Ouwerling mogen
geloven. Dat moet dan gebeurd zijn door Jan van Doerne, die tussen 1545 en 1606 heer van Deurne
was. Hij moet vóór 1513 geboren zijn, en is dus minstens 93 jaar oud geworden. Voor de bouw van de
hoektoren werd mogelijk één van de arkeltorentjes weggebroken.
20 Berkvens, 1998
21 In de papieren publicatie stond hier foutief ‘werd zijn zoon Hendrick van Doerne de heer van Deurne’.
10

Afb. 5 - Grafsteen van Hendrick van Doerne († 1508) en zijn vrouw Christina van Hemert († 1499) in
de noordelijke zijtoren van de St. Willibrorduskerk te Deurne (foto door de auteur, januari 2004).
Eigenaren Groot Kasteel na 1650
In 1651 werd het Huis te Deurne aangekocht door Rogier van Leefdaal, die het pand uitbreidde met
een classicistische aanbouw met uitspringende toren aan de straatzijde. De Van Leefdaals bleven de
leenmannen voor het Huis te Deurne tot 1728, toen Rogiers kleinzoon Gerard Sulyard van Leefdael
11

het van de hand moest doen wegens schulden. In het begin van de achttiende eeuw werd het Huis te
Deurne enkele keren afgebeeld (afb. 6 en 7).
Balthasar Coymans kreeg het in 1728 in bezit. Hij deed er weinig mee. Na zijn dood werden de
heerlijkheden Deurne en Liessel met het Huis te Deurne in 1760 verkocht aan Theodorus de Smeth,
een bankier uit Amsterdam. Hij ommantelde de middeleeuwse muren met een muur met blinde ramen.
Deze ommanteling werd pas bij de restauratie van 1906-1908 verwijderd. De heerlijkheid bleef
voortaan met het Groot Kasteel verenigd in één hand.
Afb. 6 - Het Groot Kasteel met het toenmalige
poortgebouw in 1725. Tekening van Abraham de
Haan (collectie A.P.G. Spamer, Deurne).
12
Afb. 7 - Het Groot Kasteel met het toenmalige
poortgebouw in 1738. Mogelijk een tekening van
Abraham de Haan naar Jan de Beijer (collectie
A.P.G. Spamer, Deurne).
Theodorus de Smeth (1710-1772) werd na zijn dood opgevolgd door zijn echtgenote, Agatha Alewijn
(1721-1801). Theodorus werd in 1773 als eerste bijgezet in het familiegraf in Alphen aan den Rijn, een
heerlijkheid die hij onder de naam Alphen en Rietveld in 1766 door koop had verkregen. 22 Ook zijn
weduwe Agatha werd in de grafkapel begraven. Na haar dood kwamen de heerlijkheden Deurne en
Liessel in handen van kleinzoon Theodorus de Smeth (1779-1859). Zijn vader Dirck overleed al vóór
zijn grootmoeder. Dirck’s weduwe Johanna Susanna Hartsinck hertrouwde en uit haar tweede huwelijk
werd in 1792 de latere tweede vrouw van koning Willem I geboren.
Theodorus de Smeth (1779-1859) bezat naast de heerlijkheden Deurne en Liessel nog veel meer. Na
de dood van zijn kinderloos gebleven neef Theodorus Pieter de Smeth (1789-1843) ontving hij de
heerlijkheid Alphen en Rietveld. In 1806 werd hij eigenaar van landgoed Sonsbeek te Arnhem. Hij
verenigde aldaar onder meer de landgoederen Sonsbeek en Hartjesberg. In het park zorgde hij voor
verregaande veranderingen in de richting van de Engelse landschapsstijl. In 1821 verkocht hij het
landgoed.
Kort na de koop van Sonsbeek was hij door koop bovendien eigenaar geworden van het Malburgse
veer met het veerhuis en de Margarethawaard te Malburgen (nabij Arnhem) en een deel van de
Huissense uiterwaarden. Hij had dat gekocht met het oog op de veergelden. Herhaaldelijk lag hij met
Provinciale Staten van Gelderland overhoop over het onderhouden van de Malburgse schaardam, de
dam die de Margarethawaard moest beschermen. Na Theodorus’ dood verdwenen de Huissense
goederen in vrouwelijke lijnen van zijn geslacht; het Malburgse veer en de Margarethawaard werden
aan steenfabrikanten verkocht. 23
Theodorus werd in Deurne, Liessel, Alphen en Rietveld als heer opgevolgd door zijn vierde zoon Henri
(1821-1870). Zijn eerste zoon, Jean Theodore, was in 1806 als baby gestorven. De tweede zoon,
Theodorus (1808-1837) overleed al vóór zijn vader, en de derde zoon, Ferdinand Louis (1810-1878),
had volgens de archieven van de arrondissementsrechtbank in Eindhoven op negenentwintigjarige
leeftijd de verstandelijke vermogens van een zesjarige. Een oom van moederszijde werd in 1839 voor
het kantongerecht te Asten aangesteld als curator voor Ferdinand Louis.
Henri baron de Smeth (1821-1870) was van 1859 tot zijn dood in 1870 heer van de drie genoemde
heerlijkheden. Zijn weduwe Louise C.J. van Brakell (1831-1884), dochter van de eigenaar van kasteel
22 Correctie ten opzichte van de papieren versie: ‘Alphen en Rietveld’ is één heerlijkheid.
23 Mulder, Keunen en Zwart, in voorbereiding.

Doorwerth nabij Arnhem, hertrouwde in 1879 met Jan Werner van Pallandt, heer van Oud-Beijerland.
Henri verkocht omstreeks 1867 veel van de goederen die lang in handen van de aan de heer
verwante families hadden behoord. Zo verkocht hij de boerderij Ten Velde aan de huidige
Helmondseweg, die sinds 1436 onafgebroken in de lijn van de bezitters van het Groot Kasteel was
geweest. Tevens verkocht hij de bezittingen op de Donschot, op de Berkt en in de Kampkens. Deze
drie gebieden liggen tussen Deurne en Liessel, ter weerszijden van de Liesselseweg. De bezittingen
op de Donschot hielden verband met de daar aanwezige Heimolen. 24 Het lijkt erop dat hij al het bezit
dat niet in de buurt van het Haageind of op het Riet lag, van de hand wilde doen.
De Heimolen op de Donschot en de molen aan de Molenstraat waren al in 1855 door Henri’s vader
aan de gemeente verkocht. De gemeente betaalde dat van het geld dat zij had ontvangen van de
gebroeders Van de Griendt bij de verkoop van de veengronden in 1853.
Theodore: actieve heer van Deurne
Henri baron de Smeth had twee zonen. De oudste, Theodore (1855-1924; in de familie Toto
genoemd), kreeg na zijn vaders dood de heerlijkheden Deurne en Liessel. We kunnen hem als de
meest actieve heer met betrekking tot Deurne van zijn familie beschouwen. Hij breidde het grondbezit
uit met vele tientallen hectares en was actief in het Deurnese verenigingsleven. Zo was hij zeer
betrokken bij het St. Antoniusgilde en het St. Jorisgilde, en was hij beschermheer van de Harmonie in
Deurne en de handboogvereniging Willem Tell. Bovendien voerde tussen 1906 en 1908 een grootse
restauratie uit van het Groot Kasteel. Daarnaast was hij een vermoed kunstverzamelaar. Het grootste
deel van het jaar woonde hij samen met zijn vrouw Mary Fagel (1861-1929) in haar huis aan het
Lange Voorhout 42 in ’s-Gravenhage. Tegenwoordig zetelt daar de Zwitserse ambassade. Hun
huwelijk bleef kinderloos.
Theodore Baron de Smeth (1855-1924) breidde het goederenbezit van de familie De Smeth ook uit
met boerderijen en landbouwgronden in het toen nieuw ontgonnen gedeelte van Deurne, Het Riet en
de Nastreek. Of de familie zelf ook concreet de ontginningen stimuleerde, hebben we nog niet
achterhaald.
Een verkoop van onroerend goed in 1925 door de weduwe van de Theodore, Mary Fagel, waarvan de
reden nog niet is achterhaald, maakte een eind aan het grootgrondbezit van de familie in Deurne. Op
het hoogtepunt had men 121 hectare grond in Deurne. Na 1925 was dat nog maar 10 hectare,
namelijk de beide kastelen met parken. Maar het Groot Kasteel bleef toen dus wel voor de familie
behouden. In de eerste helft van de twintigste eeuw werd het een groot aantal keren gefotografeerd,
zodat we een goed beeld hebben van het kasteel in die tijd (afb. 8).
Afb. 8 - Oost- en noordgevel van het Groot Kasteel vanaf het Haageind. Het linker gedeelte is het
classicistische gedeelte uit de zeventiende eeuw; het rechter gedeelte is het veertiende-eeuwse
gothische deel met de arkeltorentjes en de steunberen (Brabant-collectie Universiteit van Tilburg).
24 De Heimolen werd enige decennia na 1855 verplaatst richting de kom van Deurne (waar de Liesselseweg het
spoor kruist) en brandde daar in 1944 af.
13

Na de dood van Mary in 1929 werden onder meer de heerlijkheden Deurne en Liessel en het Groot
Kasteel vermaakt aan haar achterneef Theodore baron de Smeth (1919-1988; eveneens Toto
genoemd), kleinzoon van haar man’s broer. De vader van de jonge Theodore werd eigenaar van de
inboedel van het huis. Het Groot Kasteel werd niet permanent door de familie bewoond. Onder meer
in de kerstperiode woonde Theodore in de dertiger jaren met zijn vader, stiefmoeder, broers Henri en
Paul en halfbroer Jan op het Groot Kasteel of “Huis”, zoals zij het zelf noemden. De kinderen waren
bevriend met de broers Wiegersma; Theodore met zijn bijna-leeftijdgenoot Pieter Wiegersma (1920),
die later het Klein Kasteel zou betrekken.
Theodore de Smeth had aan het begin van de jaren veertig zijn passie in het paardenrennen
gevonden. In 1941 haalde hij met het paard Zoeklicht de derde prijs in de draverij om de zogenaamde
Yoghurt-prijs. Nog in 1947 reed hij op de Arabische volbloed Edh-Dahab, afkomstig uit de koninklijke
stallen van België. 25 Hij zat in 1946 in het ere-comité van het concours-hippique van de Rijvereniging
“Rust-Roest”. Ook het voetbal lag na aan zijn hart. In 1942 stond hij mede aan de wieg van de fusie
van de voetbalverenigingen Deurne en Deurania.
Verwoesting Groot Kasteel in 1944
Op 24 september 1944, tijdens de bevrijding van Deurne, werd het Groot Kasteel met het kostbare
interieur door Engels vuur verwoest. Daarbij ging ook het familiearchief van de familie De Smeth
verloren. Over dat interieur zei Pieter Wiegersma, toen bewoner van het Klein Kasteel, in 1999 tegen
een verslaggever van het Eindhovens Dagblad: Je kunt je er ook geen voorstelling van maken hoe
prachtig het van binnen was. Verfijnd tot in de details. Als er een empire kamer was, was alles empire.
De gordijnen, de roeden, de meubels, de bibelots, alles, de kandelaars, alles was dan empire. En zo
waren er diverse kamers. Prachtige schilderijen. Een verzameling Meissen-porselein. Daar was na dat
bombardement niets meer van. Nul. 26 Van het interieur zijn helaas slechts enkele foto’s bekend. 27
Theodore Baron de Smeth overleefde met zijn secretaresse (zijn latere echtgenote) door in de kelder
te schuilen en daar tijdens de brand uit te vluchten. In het Groot Kasteel zelf waren Duitse militairen
aanwezig, zo vertelde Pieter Wiegersma in 1994 in een documentaire over de bevrijding van Deurne.
In 1949 verkocht de laatste particuliere eigenaar, Theodore baron de Smeth (1919-1988), de resten
van het Groot Kasteel met het hele kasteelpark aan de gemeente Deurne. Enkele jaren daarvoor had
hij een deel van de inboedel, dat in het Dinghuis stond opgeslagen, openbaar verkocht. Theodore
baron de Smeth werd na zijn vertrek uit Deurne rooms-katholiek. Hij stamde uit een nederlandshervormde
familie; sinds Rogier van Leefdael waren alle Deurnese heren en vrouwen van de
hervormde religie geweest. In de protestantse kerk uit Deurne bevindt zich nog de “herenbank”, waar
de familie De Smeth tijdens de kerkdienst plaatsnam.
Consolidaties ruïne
In 1952 volgde in opdracht van de eigenaresse, de gemeente Deurne, de consolidatie van het Groot
Kasteel waarbij helaas nog bestaand zeventiende-eeuws muurwerk en enig veertiende-eeuws
muurwerk werd omgehaald wegens instabiliteit. Zo werd een deel van de nog volledig intacte
noordgevel omgehaald. Achteraf bekeken had daar wellicht destijds voorzichtiger mee omgegaan
moeten worden. De enige bewaard gebleven ruimte op de eerste verdieping, de voormalige eetzaal,
werd ingericht als theehuis. Van 1959 tot 1965 was er de Oudheidkamer gehuisvest.
Bij de consolidatie van 1952 werden de raamgaten dichtgemetseld en niet-stenen elementen (zoals
de gehavende voordeur) verwijderd. Zo bleef de ruïne decennia lang staan. In de zestiger jaren
volgde de restauratie van het Dinghuis, dat een periode lang als museum in gebruik was.
Bij de consolidatie van de kasteelruïne in 2002 zijn de raamgaten weer geopend, is de bovenrand
opnieuw opgemetseld en zijn de natuurstenen kozijnen vervangen (afb. 9). Door het opnieuw voegen
van de muren werd een groot aantal bogen in de muur zichtbaar. Zo moet de eetzaal op de eerste
etage ooit toegankelijk zijn geweest via een meters brede toegang (op het zuiden, links van de huidige
deur) met gemetselde boog daarboven. Ook de westelijke gewelfkelder moet een soortgelijke toegang
25 De Deurnesche Courant, 27-06-1947
26 Eindhovens Dagblad, 24-04-1999
27 Deze werden in 1912 in het tijdschrift “Buiten” gepubliceerd.
14

(op het zuiden) met gemetselde boog hebben gehad (afb. 10). De oostelijke gewelfkelder was
eveneens via een gemetselde boog toegankelijk; de toegang daarvan lag op het oosten.
De ruïne is weer voor een tijd bestand tegen weersinvloeden. In de voormalige eetzaal op de eerste
etage en de twee gewelfkelders op de begane grond is sinds 1966 een jongerensociëteit gevestigd.
Afb. 9 - De westgevel van de ruïne van het Groot
Kasteel tijdens de consolidatie van 2002 in de
steigers (foto door de auteur, zomer 2002).
15
Afb. 10 - Enkele gemetselde bogen in een
voormalige binnenmuur van het Groot Kasteel
tijdens de consolidatie van 2002. Linksonder is
een kelderdeur te zijn met daarom een ruimere
boog. Rechtsboven is de toegang tot de
voormalige eetzaal; links daarvan een
dichtgezette toegang met gemetselde boog (foto
door de auteur, zomer 2002).
Aan de familie De Smeth bleven in Deurne slechts enkele herinneringen bestaan. De herenbank en
het door de familie geschonken orgel 28 in de protestantse kerk zijn enkele tastbare herinneringen. In
de wijk Vlier-noord werd rond 1990 een straat vernoemd naar Theodorus de Smeth (1710-1772), die
als eerste van zijn geslacht de heerlijkheid en het Groot Kasteel in bezit had. Deze wijk ligt direct ten
westen van het Groot Kasteel.
Enkele hockeyverenigingen streden in 1948 nog om de Baron de Smeth-beker. Daarna vernemen we
niets meer van deze wisselbeker. De wisselbeker was al in 1942 hoofdprijs van een hockeytournooi,
en heette in 1944 nog de Peelbeker. Hij was geschonken door Baron de Smeth. Of de beker nog
bestaat, is niet bekend.
Het Kasteelpark van het Groot Kasteel
Het Groot Kasteel heeft van de twee nog bestaande kastelen het meest aansprekende kasteelpark
(afb. 11 en 12). Het park is openbaar toegankelijk, terwijl de tuin en het park van het Klein Kasteel
privé-terrein zijn. Het park van het Groot Kasteel ligt in een beekdal van de Bakelse Aa en is door de
aanwezige ijzeroerlagen vaak zeer drassig.
Het park van het Groot Kasteel is een vroeg-negentiende eeuwse aanleg in Engelse landschapsstijl.
Het gedeelte binnen de eigenlijke gracht vertoont op de Tranchot-kaart uit 1803 nog sporen van een
aanleg in een meer formele stijl. Het buiten de gracht gelegen gedeelte wordt op de Tranchotkaart nog
als beemd aangegeven. Dat gedeelte was wel al lang eigendom van de eigenaar van het Groot
Kasteel; al in de vijftiende eeuw werd de beemd ten westen van de kasteelgracht genoemd als
hertogelijk leen van de kasteeleigenaar.
De verandering naar de Engelse landschapsstijl dateert vermoedelijk van na 1803. 29 Theodorus de
Smeth, heer van Deurne tussen 1801 en 1859, was vermoedelijk de opdrachtgever voor de aanleg.
28 Het schenkingsplaatje is helaas van het orgel verdwenen.
29 Dat de kasteeltuin dus in de zeventiende eeuw door Van Leeffdael werd aangelegd zoals door meerdere
auteurs is beweerd, is dus onzin.

Hij had als eigenaar van huis en park Sonsbeek in Arnhem tussen 1806 en 1821 daar ook al het
nodige op het gebied van de Engelse landschapsstijl laten doen.
Af. 11 - Topografische kaart van het Haageind, verkend in 1892. Het kasteelpark van het Groot
Kasteel (links) is nog (bijna) geheel ten zuiden van de Bakelse Aa (of Vlier) gelegen. (kaartencollectie
Alterra, Wageningen).
Afb. 12 - Topografische kaart van het Haageind, verkend in 1918. Het kasteelpark van het Groot
Kasteel (links) is ten noorden van de Bakelse Aa (of Vlier) fors uitgebreid met gazons en bossages
(kaartencollectie Alterra, Wageningen).
Over de tuin binnen de eigenlijke grachten is weinig bekend. Vermoedelijk bestond dit in de
negentiende eeuw vooral uit gazons. Rondom het plein voor Groot Kasteel en Dinghuis stond voor de
oorlog een aantal forse, eeuwenoude lindes. Daarvan was er na de oorlog geen enkele meer over.
16

Enkele waren al vóór de oorlog gekapt. Na de oorlog werd binnen de grachten een hertenweide
aangelegd. In 1998 werden nieuwe lindes aangeplant, ditmaal in leivorm.
Het park buiten de eigenlijke grachten werd in de eerste decennia van de negentiende eeuw
aangelegd met een groot centraal gazon met daaromheen bomen en struiken. In het gazon lag (en
ligt) een kleine vijver. Tussen 1892 en 1918 werd het kasteelpark door Theodore baron de Smeth,
heer van Deurne tussen 1870 en 1924, uitgebreid met een gedeelte ten noorden van de Bakelse Aa.
Daarvoor werd het bouwland van één van de pachthoeven gebruikt.
Van de plannen voor een familiebegraafplaats in het kasteelpark, waar kasteeleigenaar Theodore de
Smeth in 1944 zich mee bezig hield, kwam door de verwoesting van het Groot Kasteel niets terecht.
Hij was mogelijk op een idee gebracht door Hendrik Wiegersma, die in 1942 in Vlierden een
familiebegraafplaats had laten aanleggen. 30
Nadat de gemeente Deurne in 1949 het kasteelpark had verworven, vonden er in de daarna komende
decennia enkele veranderingen plaats. In het jongste stuk kasteelpark liet Martien van Doorne (zoon
van dr. Hub van Doorne, oprichter van de DAF-fabrieken) een huis bouwen, dat zij noemden naar een
veel zuidelijker gelegen gedeelte van de Deurnese akker, namelijk De Wolfsberg. Hier is dus een
terrein in een beekdal genoemd naar een elders gelegen hoger terrein (‘berg’), een wonderlijke
verplaatsing van een toponiem. 31
Er zijn plannen om in de toekomst bij huis De Wolfsberg in het kasteelpark ten noorden van de
Bakelse Aa (of Vlier) nog een aantal landhuizen te bouwen. 32 Laten we hopen dat de naam Wolfsberg
weer ooit terug verhuist naar zijn eigenlijke plek nabij de huidige Hogeweg in de kom van Deurne, en
niet wordt vastgelegd in een straatnaam op de verkeerde plek bij het Haageind. 33 Bovendien zou het
bouwen van een aantal landhuizen het kasteelpark verder aantasten, ook al gaat het om een jonger
gedeelte van het park. In een ander gedeelte van dat jongste stuk kasteeltuin werden na de laatste
wereldoorlog tennisbanen aangelegd. Het meest noordelijke deel van dat jongste stuk verdween bij de
aanleg van de provinciale weg Helmond-Venraij, in feite een doortrekking in zuidwestelijke richting van
de Langstraat.
Nog altijd hebben beide kasteelparken, zowel van het Klein als het Groot Kasteel, geen beschermde
status. Slechts de kasteel- en bijgebouwen zijn beschermd. Dat zouden de parken zeker verdienen,
zeker gezien de aantastingen die al gepleegd zijn en nog voor de deur staan!
De Warande
Niet ver van de beide kastelen lag aan de Langstraat, de weg naar Venraij, het jachtgebied van de
heren van Deurne, de Warande. De Warande lag in een heide- en stuifzandgebied ten noordwesten
van het Haageind, op een hogere dekzandrug. Op afbeelding 1 is de Warande te herkennen als een
rechthoekig vlak ten oosten van het woord Wasberg. Het was toen de kaart is gemaakt, in 1892, al
bebost met naaldbomen.
De oudste vermelding van de Warande stamt uit 1690. De ingezetenen van Deurne moesten toen ten
dienste van de heer van Deurne, Rogier van Leefdael, een deel van de stuifzandduinen vergraven tot
een “konijnswarande”, een gebied waar op konijnen gejaagd kon worden. Jagen zonder toestemming
van de heer van Deurne was er verboden. In 1872 werd een inwoner van Deurne er rond 6 uur ’s
ochtends betrapt met een geladen schietgeweer door onbezoldigd rijksveldwachter (en tevens
jachtopziener van de heer), Antonie van Hoek. 34
Bij de opmeting van het kadaster in 1832 was de Warande een rechthoekig afgepaald stuk van de
heide (kadastraal bekend sectie H nr. 147) ter grootte van 12 hectare, 62 are en 70 centiare.
Tussen 1872 en 1892 moet de Warande zijn bebost. Bij de verkoop van het grondbezit van de familie
De Smeth in 1925 werd ook de Warande verkocht. De koper is nog onbekend. Na de Tweede
Wereldoorlog werd hier door de gemeente Deurne de villawijk van de Walsberg ontwikkeld. Op de
plek van de voormalige Warande kwamen de straten Klingerveld, Dennenveld en Warande te liggen.
30 Keunen, 2001, pag. 18-24
31 De eigenlijke Wolfsberg was het akkergebied dat nu met woningen is bebouwd en wordt ingeklemd door Oude
Liesselseweg, Martinetstraat, Wever en Molenstraat nabij het centrum van Deurne. Het ontwikkelingsplan
Centrum-Zuid valt binnen dit gebied. Wellicht biedt dat mogelijkheden voor een straatnaam “de Wolfsberg” !
32 Eindhovens Dagblad, 07-06-2003
33 Inmiddels is aan de Hogeweg in de afgelopen jaren het nieuwe winkelgebied Wolfsberg verrezen (LK, 10-01-
2010).
34 Spamer, in voorbereiding, “Toponiemen…”
17

Pachthoeven
De verschillende kasteeleigenaren bezaten ook een aantal hoeven in Deurne, die door hen werden
verpacht. Op de vijf belangrijkste hoeven uit de veertiende tot de achttiende eeuw zal hieronder kort
worden ingegaan. 35 In afbeelding 13 zijn vier van de vijf hoeven aangegeven.
Afb. 13 - Samengestelde kadastrale kaart van het Haageind in 1832, met daarop aangegeven het
Klein Kasteel of Oud Huis (OH), het Groot Kasteel of Huis te Deurne (HD) en de vier pachthoeven aan
het Haageind (asterisk).
Aan de huidige Helmondseweg nabij de huidige protestantse kerk van Deurne lag de hoeve Ten
Velde, een oud leengoed van de hertog van Brabant (in 1832 kadastraal bekend als E 3). Wellicht
hebben we hier te maken met de oude laathof van Echternach. 36
35 De hoeven die de Van Leeffdael’s uit hoofde van hun functie als rentmeester der geestelijke goederen hadden,
zijn niet genoemd. Daar viel onder meer De Bottel onder.
36 Spamer, 2002, pag. 21 e.v.
18

Al tussen 1312 en 1350 was Everard van Doerne, broer van de toenmalige heer van Deurne, leenman
voor Ten Velde van de hertog. Hij heeft dat niet voor zijn familie behouden. In 1436 kocht zijn
kleinzoon Everard van Doerne, al leenman van de hertog voor het Huis te Deurne, het goed Ten
Velde van Henric van Kuijk, en werd ermee beleend door de hertog. Vanaf dan blijft het in dezelfde
bezitslijn als het Huis te Deurne en is het vanaf 1519 dus een bezit van de heer van Deurne. Over de
huurders of pachters vanaf 1436 weten we nog niet erg veel. In 1626 werd het gepacht door een
zekere Thijs de Bottel. Pas vanaf het laatste decennium van de zeventiende eeuw hebben we meer
duidelijkheid over de pachters of huurders. Het werd in elk geval tussen 1736 en 1803 continu
verpacht aan leden van de familie Van Hooff. Het was toen nog altijd eigendom van de heer van
Deurne. Henri baron de Smeth verkocht het goed Ten Velde in 1867 en in 1886 werd de oude
boerderij tenslotte afgebroken door eigenaar Willem Kuunders. 37 De boerderij stond ten westen van
de voormalige Wilhelminaschool, op de plek waar nu de Aaltje Reddingiusstraat begint.
Vermeldenswaardig is nog, dat Ten Velde in 1678 als laathof werd ingesteld voor de afgesplitste
heerlijkheid Liessel. Wellicht refereert dit aan de oude functie als Echternachse laathof.
Ook de neerhuizing van het Oud Huis werd als boerderij verpacht (in 1832 kadastraal bekend als D
370). Daarover hebben we eveneens weinig oude pachtgegevens. Het eerste pachtcontract waarin
concreet wordt gesproken over verpachting van de neerhuizing alleen, dateert uit 1696. Goort Evert
Gielens werd toen als pachter afgelost door Jan Luijcas Smits. De bijbehorende landbouwgronden
lagen over Deurne verspreid. Tot 1737 zouden telgen van de familie Smits de neerhuizing blijven
pachten. Dat werd gewoon voortgezet toen in 1729 het Oud Huis door Sulyard van Leefdael verkocht
moest worden en in handen van drossaard Pero de Cassemajor († 1745) kwam. Er werd bij de
verkoop in 1729 onder meer een inspectie van de bouwmanswoning van het Klein Kasteel gehouden.
De volledige lijst met reparaties is te omvangrijk om hier op te nemen. Er moest onder meer een
nieuwe put worden geslagen, een nieuw duivenkot worden geplaatst, de kelder van de boerenwoning
moest vernieuwd worden en de turfschop moest worden gerenoveerd.
Na de familie Smits zouden in de achttiende eeuw onder meer de families Goorts, Van Hooff en
Noijen de neerhuizing nog pachten. De neerhuizing werd in 1857 afgebroken.
In het laatste decennium van de zeventiende eeuw zien we een grote activiteit van Rogier van
Leefdael en zijn zoon Johan op het gebied van het aankopen van nieuwe pachthoeven. Van noord
naar zuid (zie kaartje) zijn de volgende hoeven aangegeven:
In 1691 werd een hoeve in de Wasberg aangekocht (in 1832 kadastraal bekend als C 378). Deze
hoeve verdween samen met het Oud Huis in 1729 uit het bezit van de heer van Deurne en werd
eigendom van drossaard Pero de Cassemajor. Rond 1745 werd ze verkocht.
In 1694 kocht Johan van Leefdael de hoeve tegenover de watermolen aan (in 1832 kadastraal bekend
als C 385). Ook deze werd verpacht. In 1804 moeten er grote verbouwingen of nieuwbouw zijn
geweest, want de jaarankers in dit nog altijd bestaande pand stammen uit dat jaar. Vermoedelijk is de
hoeve tot omstreeks 1900 verpacht geweest als boerderij. Tussen 1892 en 1918 werd het daarbij
behorende bouwland in opdracht van Baron de Smeth ingericht als park en bij de al bestaande
kasteeltuin gevoegd. Het huis ging dienst doen als woning voor de rentmeester. Tussen 1918 en 1946
was dat Sander Sukkel uit Maarsseveen met zijn gezin. Dit pand is een beschermd rijksmonument.
In 1697 kocht Johan van Leefdael een “schone en welgelegen” hoeve ten zuidwesten van het Groot
Kasteel aan het Haageind (in 1832 kadastraal bekend als C 488). De pachter, Jan Jansen
Verhuijbrechts alias Meulendijks, was al sinds 1671 de pachter en mocht er blijven zitten. In 1729
werd de hoeve na het faillissement van Gerard Sulyard van Leeffdael verkocht aan de pachter. Later
werd de boerderij afgebroken. In 1901 werd er een forse langgevelboerderij gebouwd, die er nu nog
staat.
Samenvatting
Concluderend kunnen we zeggen dat het hart van het heerlijkheidsbestuur tot in de tweede helft van
de veertiende eeuw op het goed Ter Vloet aan de huidige Kerkeindseweg moet hebben gezeten. Dáár
woonde de heer van Deurne, die zich naar zijn goed ook “Van der Vloet” noemde. De heerlijkheid zelf
was een Brabants leen, maar Ter Vloet was vermoedelijk een Cranendonks leen. Om nog
onopgehelderde redenen betrok men vóór 1383 stroomopwaarts, dichterbij het nattere gebied aan het
37 Meulendijks, 1997, pag. 74-77
19

Haageind, een nieuwe residentie (het Oud Huis ofwel Klein Kasteel). Ernaast werd een nieuwe
watermolen gebouwd. De status van Cranendonks leen verhuisde daar mee naartoe. Begin zestiende
eeuw verschoof de status van “residentie van de heer” van het Oud Huis naar het vóór 1397
gebouwde Huis te Deurne (ook wel Groot Kasteel), eveneens aan het Haageind gelegen. Het Oud
Huis verviel tot edelmanswoning, wat het Huis te Deurne van 1395 tot het begin der zestiende eeuw al
was geweest. Het Huis te Deurne bleef residentie tot de afschaffing van de heerlijke rechten in de
jaren twintig 38 van de twintigste eeuw en de verwoesting in 1944. Daarmee zijn de theorieën van
Ouwerling, Van Asseldonk en Spamer 39 op belangrijke punten gewijzigd en aangescherpt. In afb. zijn
de zaken samengevat. Oud Huis en Huis te Deurne zijn hier met hun achttiende eeuwse namen Klein
Kasteel en Groot Kasteel aangeduid. De naam “Slot van Peelland” voor het Klein Kasteel / Oud Huis
is bovendien een foutieve naam, welke is ontstaan door misinterpretaties in de negentiende eeuw van
een geschiedschrijver uit de zeventiende eeuw.
Afb. 14 - Samengestelde kadastrale kaart van Kerkeind en Haageind in 1832 met een aanduiding van
de ligging van de diverse in de tekst genoemde gebouwen. Overigens waren de oliemolen en het
blokhuis in 1832 al afgebroken. Deze kaart is vervaardigd door A.P.G. Spamer te Deurne.
Dankwoord
Dit artikel was niet mogelijk geweest zonder de bereidwillige hulp van Ton Spamer, Ludo Boeije,
Pieter Koolen, Antoon Vissers, Hans Vogels en Arnoud-Jan Bijsterveld. De bronnenverzameling Docu
Data Deurne, bijeengebracht door de gelijknamige werkgroep van Heemkundekring H.N. Ouwerling te
Deurne, was een zeer goede bron van informatie.
38 In de papieren publicatie staat foutief “dertig”.
39 Spamer, manuscript, “Ter Vloet…”
20

Genealogisch Genealogisch schema schema familie Van Doerne
Gevard van Doerne
(+ vóór 1334)
Gevard van Doerne, ridder (+ vóór 1350) Everard van Doerne (+ vóór 1371)
# ca. 1330 – vóór 1350
Ter Vloet
Willem (+ vóór 1381) Jan Catharina Gevard (+ vóór 1409)
# vóór 1350 – vóór 1381 Ter Vloet Ter Vloet Huis te Deurne
Ter Vloet + Oud Huis?
21
Everard (+ vóór 1462)
Gevard (+ vóór 1428) Willem Arnt Margriet Huis te Deurne
# vóór 1381 – vóór 1428 Ter Vloet
Ter Vloet + Oud Huis
Hendrick (+ 1508)
Huis te Deurne
Jan (+ na 1462)
# 1428 – 1456
Oud Huis Everard (+ 1527)
# 1519-1527
Oud Huis + Huis te Deurne
+ Blokhuis te Liessel
Hendrick sr. (+ 1545) Jan (+ 1606) Everaert (+ 1549) Hendrick jr. (+ na 1604)
# 1527-1545 # 1545-1606 # 1545-1549 # 1545-1568
Huis te Deurne Oud Huis + Huis te Deurne Oud Huis Blokhuis te Liessel
# = periode als leenman lage jurisdictie
cursief = eigendom of woonplek

Literatuurlijst
Asseldonk, M. van, 2003. De Meierij ontrafeld. Plaatselijk bestuur, dorpsgrenzen en bestuurlijke
indeling in de Meierij van ’s-Hertogenbosch, circa 1200-1832. Stichting Zuidelijk Historisch Contact,
Tilburg.
Beijers, Henk en Pieter Koolen, 1996. Vlierdens Verleden 721-1926. Historische opstellen over de
oude heerlijkheid en de zelfstandige gemeente. Sint Willibrordusparochie Vlierden en
Heemkundekring H.N. Ouwerling, Deurne.
Berkvens, R., 1998. Middeleeuwse archeologie in Deurne; archeologische vondsten rondom het
kastelencomplex van Deurne. Archeologische werkgroep Heemkundekring H.N. Ouwerling,
Deurne/Asten.
Keunen, L.J., 2001. Merkwaardige begraafplaatsen te Deurne. D’n Uijtbeijndel, periodiek van
Heemkundekring H.N. Ouwerling, nr. 49, winter 2001. Deurne.
Keunen, Luuk, in voorbereiding. Eeuwenoude misverstanden rond het zogenaamde “Slot van
Peelland”. In 2004 te verschijnen in: D’n Uijtbeijndel, periodiek van Heemkundekring H.N. Ouwerling.
Deurne.
Meulendijks, Th.H., 1997. Het Derp, ene zijde Kerkeind, andere zijde Vreekwijk. Helmond.
Mulder, J.R., L.J. Keunen en A.J.M. Zwart, in voorbereiding. In de ban van de Betuwse dijken; deel 5,
Malburgen/Bakenhof. Alterra, Wageningen. Te verschijnen in het voorjaar van 2004.
Ouwerling, H.N., 1933. Geschiedenis der dorpen en heerlijkheden Deurne, Liessel en Vlierden.
Helmond.
Spamer, A.P.G., in voorbereiding. Toponiemen Deurne 1300-1900.
Spamer, A.P.G., manuscript. Ter Vloet, oudste adellijke versterking in Deurne.
Spamer, Ton, 2002. Dochter van Echternach; de parochie Deurne tot 1800. In: De St. Willibrorduskerk
belicht. 1200 jaar Deurnese geschiedenis. Lions Club, Deurne.
Steegh, A.W.A.Th., 1982. Het kastelencomplex Deurne, site en situation. In: Kastelen in Brabant, van
burcht tot landhuis. Noordbrabants Museum, ’s-Hertogenbosch.
Gebruikte archieven
Voor informatie hieromtrent wende men zich tot de auteur, via luuk.j.keunen@gmail.com
22

Reacties
Naar aanleiding van het artikel kwam in juni 2005 een schrijven binnen van dhr. Pieter Wiegersma
(1920-2009), bewoner van het Klein Kasteel tot 1999. De volgende aanvullingen werden gegeven:
- De archeologische vondsten, gedaan op het terrein van het Klein Kasteel, waren in 2005 nog
in bezit van Wiegersma;
- Het linker gedeelte van het Klein Kasteel werd nadat Wiegersma uit het atelier was vertrokken
verbouwd tot kunsthandel van zijn zoon Tjerk;
- De haardplaat uit 1644 op het Klein Kasteel werd geplaatst door Wiegersma en was afkomstig
uit de collectie van zijn vader.
- Wiegersma miste bij de beschrijving de hal met twee boogvormige doorgangen (waarvan de
linker gesloten). In de boog zijn twee wapenschilden verwerkt – een mannelijk en de ovaal om
het vrouwelijk wapenteken.
- In de oorlog woonde Wiegersma met vrouw en kind bij Toto en zijn aanstaande vrouw (toen
secretaresse). Het Klein Kasteel was toen gevormd door de afdeling Brandweer van de
Duitsers. Meubels en kunstwerken mochten worden meegenomen.
- SS’ers moesten het kasteel verdedigen tegen de Engelsen. Toto en zijn vrouw mochten
blijven, Wiegersma, vrouw en kind werden weggestuurd zonder iets te mogen meenemen. Bij
de beschieting kwamen de 16 SS’ers om, de laatste op de rand van de gracht. Toto en zijn
vrouw ontkwamen via de smalle grasrand rond het kasteel, en gingen naar De Wieger.
- Bij de verkoop in 1948 kocht Wiegersma een antieke ronde klaptafel voor 1,50 gulden, die nog
steeds in familiebezit is.
- De huidige ruimte van Walhalla is niet de eetkamer, maar Toto’s zitkamer met open haard. De
eetkamer was links in de gang met de serveerkamer die een kleine lift had naar de keuken
beneden.
- Toto en Marijke vertrokken na twee burgemeesterschappen na zijn dienst naar Zuid-Frankrijk.
In het huis daar stonden nog enkele kleine herinneringen aan de vroegere glorie. Beiden zijn
aldaar overleden.
23