Hoofdstuk 3 als PDF bestand (13 MB) - Erfgoedbalans - Rijksdienst ...

3
Staat van het erfgoed
Erfgoed is onderhevig aan veranderingen, hetzij door natuurlijke processen, hetzij door
menselijk ingrijpen. Om te weten hoe het staat met het Nederlandse erfgoed moeten we
dus niet alleen kijken naar de voorraad, maar ook naar de fysieke staat, de kwaliteit van
die voorraad. Het erfgoed is zeer divers en bevindt zich in uiteenlopende omgevingen en
situaties. In dit deel wordt daarom voor het archeologische, cultuurlandschappelijke en
gebouwde erfgoed afzonderlijk weergegeven wat bekend is over de staat van dat
erfgoed en de factoren die daar invloed op hebben.
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 1 03-03-09 16:51
*

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed
Archeologie
Het Nederlandse archeologische bodemarchief omvat alle resten en sporen
van menselijk handelen die zich in de bodem bevinden, zowel op het land als
onder water. Omdat het archief zich in de bodem bevindt, is het grotendeels
onzichtbaar. Dat betekent dat zowel de aard van het archief (‘wat is het?’) als
de staat (‘hoe is het geconserveerd?’) vaak onbekend is. Een volledig overzicht
van de staat van het erfgoed kan dan ook niet worden gegeven. In dit gedeelte
wordt daarom een beeld gegeven van de factoren die hier invloed op
uitoefenen, en wordt aangegeven wat we wel kunnen zeggen over de staat
van het archeologische erfgoed.
Beïnvloedingsfactoren
Er zijn verschillende factoren aanwijsbaar die invloed hebben op de staat van
het archeologische erfgoed. In sommige gevallen zijn het factoren die
beschermen, in andere gevallen veroorzaken ze (versnelling van) afbraak. Het
is inherent aan archeologische resten dat ze – in tegenstelling tot bijvoorbeeld
natuurwaarden – niet herstellen of aangroeien. Factoren die de staat van het
erfgoed verbeteren, bestaan dan ook niet. Ten hoogste wordt afbraak
tegengegaan. Hier worden zowel menselijke als natuurlijke factoren
meegenomen.
Bescherming door afdekking
Afdekking van archeologische resten en sporen
zorgt voor bescherming tegen allerlei bedreigingen.
Archeologische vindplaatsen kunnen zijn afgedekt
door sedimentatie, veengroei of menselijke
activiteiten. Circa tweederde van de bekende
archeologische vindplaatsen ligt in een gebied waar
afdekking kan hebben plaatsgevonden. Afdekking
betekent echter niet noodzakelijkerwijze dat er
geen verval optreedt. Een nadeel van afdekking is
dat vindplaatsen onzichtbaar zijn en daardoor
onbekend.
Archeologische resten en sporen die dicht aan de
oppervlakte liggen, worden het meest bedreigd door
allerlei degradatieprocessen. Gelukkig liggen veel
archeologische sites in Nederland op grotere diepte.
Die zijn na vorming afgedekt. Afdekking is vaak een
gevolg van sedimentatie (door zee, rivieren of beken),
veengroei of ophoging door de mens. Dergelijke
processen zorgen ervoor dat archeologische resten
en sporen beter zijn beschermd tegen allerlei
degradatieprocessen. Maar tegelijkertijd zorgen ze
voor een mindere zichtbaarheid, waardoor sites niet
bekend zijn. 47
In afbeelding 3.2 wordt aangegeven in welke gebieden
sedimentatie, veengroei en menselijk handelen
mogelijk hebben gezorgd voor afdekking en (daardoor)
een betere bescherming van archeologische
vindplaatsen. Uit de kaart in deze afbeelding blijkt
74
Afbeelding 3.1. Afgedekte archeologische
vindplaatsen zijn onzichtbaar
en daardoor onbekend. Romeinse
nederzetting onder een middeleeuws
plaggendek, Olland, Noord-Brabant
(Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed).
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 2 03-03-09 16:51

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Archeologie / Beïnvloedingsfactoren
duidelijk dat in grote delen van Nederland afdekking
een beschermende factor kan zijn. Minstens tweederde
van de bekende archeologische terreinen ligt in
dergelijke gebieden. Er zijn echter enkele factoren die
dit beeld nuanceren:
- Veel van de sites in het gebied met holocene
afdekking liggen waarschijnlijk dicht aan de
oppervlakte. Alleen op grotere diepte profiteren
sites van deze bescherming. De bescherming door
afdekking mag hier dus niet worden overschat.
- Afgedekte vindplaatsen zijn vaker onbekend en
komen dus niet voor in het bestand van bekende
archeologische terreinen. Dit leidt tot
onderschatting van het aantal door afdekking
beschermde vindplaatsen. 48
Afdekking van archeologische vindplaatsen is een zeer
belangrijke factor die archeologische resten en sporen
beschermt tegen allerlei aantastingen. We moeten
echter vaststellen dat kwantificering van deze factor
zeer lastig is, omdat afgedekte sites vaak onbekend
zijn.
47 Zie 2 Voorraad erfgoed / Archeologie.
48 Zie 2 Voorraad erfgoed / Archeologie.
Erosiedreiging
Bodemerosie vormt een directe bedreiging van
archeologische resten en sporen. Door verlies van
bodemmateriaal gaan archeologica direct verloren
of komen ze in het bereik van de ploeg. Iets meer
dan 10% van de bekende archeologische terreinen
ligt in gebieden waar erosiedreiging matig tot groot
is. Uit studie blijkt dat het gros van deze terreinen
beschadigd is, en enkele vrijwel volledig zijn
vernietigd.
Erosie is een proces waarbij de oppervlakte van de
bodem verdwijnt doordat bodemmateriaal wegspoelt
of wegwaait. Als erosie plaatsvindt op een niet
afgedekt archeologisch terrein, resulteert dat in de
regel in het verlies van archeologische resten en
sporen. Bij voortschrijdende erosie gaat een
vindplaats gestaag verloren. Erosie door afstromend
(regen)water is het sterkst in gebieden met steile
hellingen. Begroeiing beschermt de bodem tegen
erosie, terwijl grondbewerking (met name ploegen)
erosie versterkt.
Om een beeld te krijgen van de gebieden in Nederland
die het sterkst door erosie worden bedreigd, is op
basis van de geomorfologische kaart (1:50.000) een
erosiedreigingskaart gemaakt (afbeelding 3.3).
Landvormen met steile hellingen zijn geclassificeerd
als sterk erosiegevoelig en minder steile hellingen als
matig erosiegevoelig. Alle vlakke gebieden zijn als
weinig erosiegevoelig aangemerkt.
Afbeelding 3.2. Kaart met verschillende
soorten afdekking waaronder
archeologische sites kunnen voorkomen
(Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed).
Afbeelding 3.3. Erosiedreiging in
Nederland (Rijksdienst voor het
Cultureel Erfgoed).
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 3 03-03-09 16:51
75

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Archeologie / Beïnvloedingsfactoren
10,6% van de bekende archeologische terreinen ligt in
gebieden waar de erosiedreiging groot tot matig is. De
meest reliëfrijke – en dus erosiegevoelige – gebieden
blijken te liggen in Zuid-Limburg, in de duinen, op de
stuwwallen in centraal- en Oost-Nederland en op de
Hondsrug in Drenthe.
49 Groot, T. de (2006). Roman Villae in the Loess Area of the Dutch
Province of Limburg. Berichten van de Rijksdienst voor Oudheidkundig
Bodemonderzoek, 46, 275-302.
Grondwaterdynamiek
Of organische resten bewaard blijven, is grotendeels
afhankelijk van de grondwaterstand en
veranderingen daarin. Circa 20% van de bekende
archeologische terreinen ligt in gebieden met
relatief hoge grondwaterstanden en bevat mogelijk
waardevolle organische resten. Veranderingen in de
grondwaterstand kunnen voor deze (en andere)
resten desastreus zijn. Over de omvang van het
probleem is bij gebrek aan gegevens moeilijk iets te
zeggen.
Verschillende soorten archeologische resten hebben
verschillende overlevingskansen in de bodem. Steen
en aardewerk blijven in de meeste bodems goed
bewaard, terwijl organische resten (plantenresten,
houten voorwerpen, textiel, leer) alleen bewaard
blijven in bodems die permanent verzadigd zijn met
water. Om die reden zijn sites die sinds ze zijn
begraven zonder onderbreking onder (grond)water
hebben gelegen, zeer waardevol: ze kunnen nog
allerlei materialen bevatten die op andere locaties niet
meer aanwezig zijn. Op het moment dat (grond)waterstanden
dalen, kunnen de aanwezige organische
resten echter alsnog zeer snel worden aangetast.
Daarom zijn deze sites dan ook extra gevoelig voor
degradatie. Sites waar het grondwater al eeuwenlang
laag staat, bevatten geen organische resten meer en
zijn dus minder gevoelig voor veranderingen in de
waterstanden.
In afbeelding 3.4 wordt een beeld gegeven van de
variatie in grondwaterstanden in Nederland en in
bekende archeologische terreinen. Van bijna een
kwart van de terreinen (22,1%) is de grondwaterstand
niet bekend, onder andere omdat die in (niet
gekarteerd) bebouwd gebied liggen.
Grondwaterstanden kunnen door verschillende
oorzaken veranderen. Vaak worden grondwaterstanden
in agrarisch gebied met opzet laag gehouden
om de draagkracht van de bodem te verbeteren. In
bebouwd gebied zijn hoge grondwater standen
ongewenst in verband met natte kruipruimtes en
onderlopende kelders. Circa 13% van de bekende
archeologische terreinen ligt in gebieden met hoge
grondwaterstanden (klasse I-II, gemiddeld hoogste
grondwater < 40 cm onder maaiveld), circa 43% in
76
Erosie tast villaterreinen aan
De negatieve invloed van erosie op het erfgoed wordt geïllustreerd
door een studie van de staat van Romeinse villacomplexen in
Zuid-Limburg. 49 Zestien wettelijk beschermde villaterreinen vertoonden
op twee na allemaal een achteruitgang als gevolg van
ploegen en erosie. Bij zes villa’s zijn funderingen deels verdwenen,
bij twee villa’s volledig. De twee niet-aangetaste terreinen liggen
op een locatie waar ze door accumulatie van elders geërodeerd
materiaal worden beschermd.
Afbeelding 3.4. Kaart van
grondwaterklassen op bekende
archeologische terreinen in Nederland.
Aangegeven is op welke terreinen de
kans groot is om op geringe diepte
organische resten te vinden (Alterra
Wageningen-UR/TNO-NITG/Rijksdienst
voor het Cultureel Erfgoed).
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 4 03-03-09 16:51

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Archeologie / Beïnvloedingsfactoren
gebieden met matig hoge grondwaterstanden. Dit zijn
terreinen waarbij op geringe diepte nog organische
archeologische resten kunnen voorkomen. Deze sites
zijn dan ook gevoelig voor verlagingen van de
grondwaterstand. Hierbij moet worden aangetekend
dat juist in gebieden met hoge grondwaterstanden
archeologische resten vaak kunnen zijn afgedekt.
Doordat zulke vindplaatsen relatief vaak onbekend
zijn, kunnen de cijfers een vertekend beeld geven.
Grondgebruik en verstedelijking
Een aanzienlijk deel (26%) van de bekende
archeologische terreinen bevindt zich in bebouwd
gebied. Die terreinen hebben naar verwachting het
meest te lijden van directe verstoringen in de
bodem. In agrarisch gebied (bijna 60% van de
terreinen) is grondbewerking (met name ploegen)
een belangrijke verstoorder. Terreinen in
natuurgebieden en onder water (circa 15%) lopen
minder gevaar voor directe verstoring.
De staat van de archeologische resten en sporen in de
bodem wordt beïnvloed door de wijze waarop het
gebied wordt gebruikt. In bebouwd gebied kan schade
op verschillende manieren optreden. Bij bouwwerkzaamheden
wordt de bodem verstoord door het
graven van putten en leidingtracés en het slaan van
heipalen en damwanden. Daarnaast kan de bodem
vervormen onder druk (zetting). Ook kan schade
optreden als gevolg van de aanleg en vernieuwing van
wegen, leidingen en riolen, aanleg en onderhoud van
tuinen en parken en aanpassingen aan de bestaande
gebouwen (uitbreiding, kelderaanleg, et cetera). Naar
verwachting zullen deze terreinen het meest te lijden
hebben van directe verstoring van de bodem als gevolg
van menselijk handelen. Dat is geen nieuwe
ontwikkeling. Tussen 1945 en 1980 is minstens 20%
van het bodemarchief van historische steden
verdwenen. 50 De toename van verkeerswegen,
spoor- en vaarwegen bedroeg tussen 1950 en 2003
ruim 20%, terwijl het bebouwde oppervlak in 2003
met 55% was toegenomen ten opzichte van 1970.
In agrarisch gebied vinden – als onderdeel van
normaal agrarisch gebruik – activiteiten plaats die
schade (kunnen) aanbrengen aan het archeologische
bodemarchief. Hierbij gaat het met name om grondbewerking
(ploegen, planten). Tussen 1950 en 1994 is
in het landelijke gebied ongeveer een derde deel van
het archeologische bodemarchief verdwenen. Het is
daarnaast niet duidelijk in hoeverre vermesting
schade toebrengt aan het bodemarchief.
In natuurgebieden is het aantal menselijke activiteiten
dat de bodem direct beïnvloedt, relatief klein. De grootste
menselijke bedreigingen zijn natuur ontwikkelingen en
-onderhoud (afplaggen bijvoorbeeld).
Afbeelding 3.5. Kaart van de
verschillende gebruikstypen in
Nederland (naar: CBS
Bodemgebruikskaart 2003).
agrarisch
bebouwd
natuur
water
Afbeelding 3.6. De verdeling van
bekende archeologische terreinen
naar landgebruik (Rijksdienst voor
het Cultureel Erfgoed).
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 5 03-03-09 16:51
77

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Archeologie / Beïnvloedingsfactoren
Het grootste deel van de archeologische terreinen
(bijna 60%) bevindt zich in agrarisch gebied
(afbeelding 3.5 en 3.6). Circa 15% van de terreinen
ligt in natuurgebieden en onder water, de rest (ruim
een kwart) in bebouwd gebied. Deze terreinen hebben
naar verwachting het meest te leiden door directe
verstoring van de bodem als gevolg van menselijk
handelen.
50 Es, W.A. van, Poldermans, J.M., Sarfatij, H. & Sarreboom, J. (Red.)
(1982). Het bodemarchief bedreigd: archeologie en planologie in de
binnensteden van Nederland. Amersfoort: ROB.
Ingrepen op wettelijk
beschermde terreinen
Op jaarbasis worden voor ingrepen op gemiddeld
zo’n 50 beschermde archeologische monumenten
één of meer vergunningen bij het rijk aangevraagd.
Het gros wordt toegekend. De meeste aanvragen
zijn voor aanleg van infrastructuur en bouwwerkzaamheden.
Opvallend is het ontbreken van
vergunning aanvragen voor aanpassingen aan
peilbeheer en agrarisch grondgebruik.
Zo’n 14% van de circa 13.000 bekende archeologische
terreinen is wettelijk beschermd. Dat betekent dat het
op die terreinen niet is toegestaan ingrepen te doen
die van invloed zijn op de archeologische resten en
sporen. Wie wel ingrepen wil doen die het bodemarchief
kunnen schaden, moet bij het rijk een vergunning
aanvragen.
Een steekproef over drie jaar (2004-2006) geeft een
beeld van het type ingrepen waarvoor vergunningaanvragen
zijn ingediend. In totaal zijn in drie jaar tijd
208 vergunningen aangevraagd voor ingrepen op 145
beschermde terreinen. Van deze 208 vergunningen
zijn er acht geheel of gedeeltelijk geweigerd. Dit
aantal is waarschijnlijk zo laag omdat vergunningaanvragen
vaak pas worden ingediend als uit overleg
met regiospecialisten van de Rijksdienst voor het
Cultureel Erfgoed is gebleken dat de vergunning waarschijnlijk
zal worden verleend.
Ongeveer tweederde van de aanvragen heeft
betrekking op de aanleg van infrastructuur en sloop-
of bouwwerkzaamheden (afbeelding 3.7). Binnen de
sloop- en bouwwerkzaamheden domineren staal- of
strokenfunderingen. Veel vergunningaanvragen
hebben te maken met consolidatie, restauratie of
beheer van het archeologische monument (16,8%).
Naar schatting ging het in 114 gevallen (dus ongeveer
de helft) om ingrepen die het archeologisch
bodemarchief niet hebben geschaad.
Enkele typen ingrepen ontbreken (vrijwel) geheel in
het vergunningenbestand. Een van de meest opvallende
is peilbeheer. Verlaging van de grondwaterstand
– door aanpassingen van het peilbeheer – kan leiden
78
a
b
infrastructurele werken
sloop- en bouwvergunning
(eenmalige) inrichtingswerkzaamheden
agrarische grondwerkzaamheden
consolidatie/restauratie
en beheer
wetenschappelijk onderzoek
overig
onbekend
ophoging
bouwput
paalfundering
paalfundering + bouwput
staal/strokenfundering;
stiepen/poeren
staal/strokenfundering;
stiepen/poeren + ophoging
staal/strokenfundering;
stiepen/poeren + bouwput
Afbeelding 3.7. a) Overzicht van
soorten ingrepen op beschermde
archeologische monumenten waarvoor
in de periode 2004-2006 vergunningen
zijn aangevraagd, en b) van de soorten
bouw- en sloopwerkzaamheden
(Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed).
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 6 03-03-09 16:51

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Archeologie / Beïnvloedingsfactoren
tot aantasting van organische resten. Opmerkelijk is
ook dat nauwelijks vergunningen zijn aangevraagd
voor aanpassing van het agrarische grondgebruik.
Voor normaal agrarisch grondgebruik (tot een diepte
van de bouwvoor; 30-40 cm) is geen vergunning
vereist. Maar dat geldt niet voor bodemingrepen die
dieper gaan, zoals het verdiepen van de bouwvoor, het
aanleggen van drainagewerken of het aanplanten van
bomen. Het is dan ook waarschijnlijk dat voor veranderingen
in peilbeheer en agrarisch gebruik in de
meeste gevallen geen vergunning wordt aangevraagd.
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 7 03-03-09 16:51
79

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Archeologie
Fysieke staat
Wat weten we over de staat van het erfgoed? En wat is bekend over de wijze
waarop beleid, wet- en regelgeving en beheer deze staat beïnvloeden? Om dit
in kaart te brengen wordt bekeken hoe de druk op de archeologische monumenten
is verdeeld.
Druk op wettelijk beschermde
terreinen
De vergunningaanvragen voor ingrepen in
beschermde archeologische monumenten zijn niet
willekeurig verdeeld. Terpen, wierden en grafheuvels
zijn relatief oververtegenwoordigd. In
natuurgebieden worden weinig aanvragen gedaan;
in bebouwd gebied juist veel. Ook per provincie
verschillen de aantallen vergunningaanvragen. In
absolute zin zijn Friesland, Groningen en Gelderland
koplopers, in relatieve zin Friesland, Groningen en
Zuid-Holland.
Meer dan de helft (56,5%) van de aanvragen voor
ingrepen op beschermde archeologische monumenten
heeft betrekking op terpen, wierden, huisterpen of
onbepaalde nederzettingsterreinen. Daarnaast
vormen grafheuvels een aanzienlijk deel van de
aanvragen (19,1%). Opvallend is wel dat de motivatie
om een vergunning aan te vragen per complextype
verschilt: bij terpen en wierden gaat het veelal om
bouwprojecten, terwijl bij grafheuvels consolidatie
een belangrijke reden is.
De meeste vergunningen worden aangevraagd voor
monumenten uit bebouwd (43,4%) en agrarisch
gebied (ook 43,4%). Natuur, water en onbekend
maken bij elkaar slechts 13,2% uit van alle
aanvragen. Dat bebouwd gebied (en infrastructuur)
een groot aandeel vormen, is niet verrassend: hier
vinden allerlei bouwwerkzaamheden plaats.
Verrassender is het grote aandeel agrarisch terrein,
aangezien voor ingrepen ten behoeve van agrarisch
grondgebruik zelden een vergunning wordt aangevraagd.
Waarschijnlijk wordt dit hoge percentage
verklaard door uitbreidingen van agrarische bedrijven
met schuren en stallen en de aanleg van nieuwe
wijken en bedrijventerreinen in – tot dan toe –
agrarisch gebied.
Bij de drie provincies met de meeste monumenten
(Friesland, Groningen, Gelderland; samen 50,4% van
het totaal) is het aandeel in de vergunningaanvragen
nog eens een heel stuk groter (72,5%). Dit wordt met
name veroorzaakt door het grote aandeel terpen en
wierden in Friesland en Groningen, die een relatief
grote stroom aanvragen genereren. Uit afbeelding 3.8
blijkt dat in Friesland, Groningen en Zuid-Holland elk
jaar voor ongeveer een op de tien monumenten een
vergunning wordt aangevraagd (gestreepte lijn). In
80
Afbeelding 3.8. Aantal vergunningaanvragen
voor ingrepen in
beschermde monumenten per
provincie, afgezet tegen het aantal
beschermde monumenten (Rijksdienst
voor het Cultureel Erfgoed).
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 8 03-03-09 16:51

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Archeologie / Fysieke staat
Zuid-Holland is de druk op de monumenten dus erg
groot. Weliswaar zijn er slechts weinig monumenten
in die provincie, maar hiervan ligt een relatief groot
aantal in bebouwd gebied. Gelderland blijkt per
monument minder aanvragen te krijgen. Een provincie
als Drenthe, waar de meeste monumenten in natuurgebieden
liggen, heeft het laagste aantal aanvragen
per monument.
Onderzoek naar fysieke kwaliteit
Omdat archeologische vindplaatsen zich in de
bodem of onder water bevinden, is het zeer lastig
hun fysieke kwaliteit te meten. Vooralsnog kunnen
voorbeelden nog het beste duidelijk maken aan
welke bedreigingen archeologische vindplaatsen
kunnen blootstaan. Wel zijn er nieuwe technieken
beschikbaar die, zonder te graven, op zijn minst een
indruk kunnen geven van de fysieke staat van het
bodemmilieu en van sommige vondstcategorieën.
Alle beschermingsmaatregelen hebben tot doel
archeologische resten en sporen veilig te stellen voor
toekomstig onderzoek, met de technieken die dan
beschikbaar zijn en op grond van onderzoeksvragen
die op dat moment relevant zijn. Wettelijke bescherming
en in sommige gevallen beheer maatregelen of
fysieke bescherming zouden ertoe moeten leiden dat
het archeologische bodemarchief bewaard blijft, en
niet wordt aangetast door natuurlijke processen of
menselijk handelen.
De specifieke kenmerken van archeologische vindplaatsen,
namelijk dat ze onder de grond of onder
water liggen, maken het extreem lastig om zonder
opgraving vast te stellen wat de toestand van archeologische
resten en sporen is. Omdat gravend
onderzoek onherroepelijk schade toebrengt aan de
vindplaats en bovendien kostbaar is, gebeurt dit
slechts sporadisch.
Een algemeen beeld van de staat van (al dan niet
beschermde) archeologische vindplaatsen bestaat dus
niet. Een inventarisatie van een kleine subgroep
(Romeinse villa’s in het Limburgse lösslandschap)
geeft aan dat vrijwel alle vindplaatsen te lijden hebben
van degradatie als gevolg van ploegen en erosie. 51
De uitkomsten van dit onderzoek naar een kleine
subgroep in een zeer specifiek landschap kunnen
echter niet direct worden vertaald naar het gehele
bestand van archeologische monumenten. Vooralsnog
zullen we het moeten doen met voorbeelden (zie
kader).
Hoopgevend is dat het afgelopen decennium een serie
technieken is ontwikkeld die het zonder uitgebreid
gravend onderzoek mogelijk maakt de staat van
bepaalde vondstcategorieën (botanische resten,
botresten) te karakteriseren. Ook het bodemmilieu is
op die manier te onderzoeken. 52 De gegevens die op
deze manier worden verzameld, zijn waardevol voor
Polder Het Grootslag
Het archeologische monument ‘Polder Het Grootslag’ in West-
Friesland is een terrein van 70 ha ten noorden van Bovenkarspel.
Het heeft een agrarische bestemming en is in 1976 wettelijk
beschermd. Hier ligt een oud landschap begraven dat in de
bronstijd werd bewoond door boeren met een gemengd bedrijf. Bij
opgravingen zijn sporen van erven, huizen, verkavelingspatronen
en akkers gevonden, en een cultuurlaag met organische
materialen.
Uit onderzoek naar het effect van wettelijke bescherming op de
fysieke kwaliteit53 bleek dat het monument deels was vernietigd.
Het agrarische grondgebruik had het bodemarchief veel ernstiger
aangetast dan ten tijde van de bescherming was aangenomen. De
cultuurlaag was in de loop der tijd hier en daar in de bouwvoor
verdwenen. Bovendien waren delen van het monument ontgraven,
geëgaliseerd en verploegd. Er waren sloten gelegd en drainagewerken
aangelegd op een grotere diepte dan het vastgestelde
waterpeil toestond. En ook was sprake van structurele onderbemaling:
het slootpeil lag ruim een halve meter onder het door
het waterschap vastgestelde waterpeil. De conserveringsomstandigheden
voor organisch materiaal in situ waren daardoor
slechter dan was aangenomen – al stond de mate van degradatie
niet helemaal vast.
De aantasting van het monument was deels een gevolg van
het niet naleven van de Monumentenwet. Zo waren voor
bodemingrepen op (veel) grotere diepte dan 40 cm onder het
maaiveld geen vergunningen aangevraagd. Of het waterschap
vergunning had verleend voor het onttrekken van
oppervlaktewater, was onduidelijk.
Wettelijke bescherming bleek een gunstig effect te hebben op de
ontwikkeling van ruimtelijke plannen, maar had strikt genomen
geen conserverende invloed op het bodemarchief. De ongunstige
invloed van het agrarische grondgebruik was veel groter dan
destijds werd aangenomen. Bovendien werd de Monumentenwet
niet nageleefd. De aanbevelingen na het onderzoek legden het
accent op betere bewaking van het monument, door middel van
periodieke visuele inspecties en controle van het grondwaterpeil.
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 9 03-03-09 16:51
81

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Archeologie / Fysieke staat
de archeologische monumentenzorg, maar geven nog
altijd niet meer dan een indicatie van de verwachte
toestand van het materiaal en van de agressiviteit van
het bodemmilieu.
51 Groot, T. de (2006). Roman Villae in the Loess Area of the Dutch
Province of Limburg. Berichten van de Rijksdienst voor Oudheidkundig
Bodemonderzoek, 46, 275-302.
52 Smit, A., Heeringen, R.M. van & Theunissen, E.M. (2006).
Standaard archeologische monitoring (SAM): richtlijnen voor het
beschrijven en volgen van de fysieke kwaliteit van archeologische
vindplaatsen. Gouda: SIKB.
53 Heeringen, R.M. van, Kregten, F. van & Roorda, I.M. (2003).
Over de instandhouding van het beschermde monument ‘Polder Het
Grootslag’: het effect van wettelijke bescherming op de kwaliteit van
het bodemarchief. Rapportage Archeologische Monumentenzorg (RAM)
114. Amersfoort: ROB.
Maritiem erfgoed
Het maritieme erfgoed bestaat voor het overgrote
deel uit scheepswrakken. Een overzicht van de
toestand van deze wrakken bestaat niet. Wat bekend
is van een relatief klein aantal gewaardeerde
vindplaatsen stemt tot zorg. Natuurlijke erosie van
de zeebodem wordt versterkt door allerlei
menselijke ingrepen. Als scheepswrakken
vrijspoelen, resteren er binnen enkele decennia
alleen ballaststenen en kanonnen op de zeebodem.
Mits goed diep weggezakt in Nederlandse waterbodems,
kunnen historische scheepswrakken eeuwenlang
in tamelijk goede conditie bewaard blijven.
Waterbodems zijn in Nederland evenwel zeer
dynamisch. Rivieren verleggen zich en er zijn perioden
van hoge regen- en smeltwaterafvoeren. Op zee
verplaatsen stroomgeulen en zandbanken zich voortdurend,
waardoor zandbanken wegspoelen en
stranden wegslaan. Dit zijn natuurlijke processen.
De laatste honderd jaar zijn dergelijke processen
echter in omvang en impact toegenomen door
waterstaat kundige werken als de Afsluitdijk, de
Deltawerken, havenhoofden, de Maasvlakte en
zandsuppleties op de kust. Naar verwachting zullen
ook toekomstige ontwikkelingen als de Tweede
Maasvlakte en windmolenparken hun invloed hebben.
Als gevolg van al deze processen spoelen eeuwenlang
afgedekte scheepswrakken ‘opeens’ vrij. De betekenis
hiervan voor het erfgoed onder water blijkt bijvoorbeeld
op het Burgzand in de westelijke Waddenzee.
Sinds de dichting van de Afsluitdijk (1932) is deze
zandbank sterk gaan eroderen, waardoor plaatselijk
zelfs meer dan zeven meter zand is verdwenen. De
voortdurende ontzanding zorgt hier voor het vrijspoelen
van – veelal zeventiende- en achttiendeeeuwse
– scheepswrakken, die in het sediment
eeuwenlang goed bewaard zijn gebleven.
Deze locaties worden gemonitord. Bij ernstige bedreiging
van de wrakken worden fysiek beschermende
maatregelen genomen.
82
Afbeelding 3.9. Hout dat door
paalworm is aangetast (Rijksdienst
voor het Cultureel Erfgoed).
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 10 03-03-09 16:51

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Archeologie / Fysieke staat
Een vrijgespoeld scheepswrak gaat in tijd van enkele
jaren zeer sterk achteruit. Niet alleen door de directe
aantasting van de zeestroming: vrijgespoeld hout
wordt aangetast door de paalworm en verdwijnt zeer
snel. Visnetten beschadigen scheepsdelen en
verplaatsen vondstmateriaal, en het materiaal ligt ook
open voor berging door particulieren. 54 Deze erosie-
en degradatieprocessen leiden tot een snel verval van
talloze vrijgespoelde vindplaatsen en daarmee tot een
gestage afname van het bodemarchief. Voor het
geheel van de Nederlandse wateren is de omvang
hiervan slechts te schatten, maar de vele voorbeelden
(zie kader) geven aanleiding tot grote zorg.
54 Vos, A. (2005). Van zeestromingen en paalwormen, of hoe oude
scheepswrakken verdwijnen. In: A. Vos & J. van der Vliet (Red.),
Natuurlijke processen als verstoorder: archeologisch erfgoed bedreigd
door een verstoorder die niet betaalt. Amsterdam: SNA.
55 Vos, A. (2007). Duiken op de Roompot in de Roompot. In J. van
den Akker, M. Manders, W. van der Wens & A. Zandstra (Red.), Bundel
maritieme vindplaatsen 1 (pp. 87-90). Amersfoort: RACM en LWAOW.
56 Vos, A. (2004). Noordzee*Steile Hoek (maritieme archeologie).
Archeologische Kroniek Zuid-Holland 2003, 36, 95-98; Vos, A. (2005).
Texel*Noorderhaaks (maritieme archeologie). Archeologische Kroniek
Noord-Holland 2004, 36, 38-40.
Monitoring en beheer
Behalve langs administratieve weg kunnen
archeologische terreinen fysiek worden beschermd
door middel van beheer- en inrichtingsmaatregelen.
Zo heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
convenanten gesloten met een aantal grote terreinbeherende
instanties en inrichters. In deze
convenanten geven beheerders en inrichters aan dat
zij zorg dragen voor het archeologische erfgoed.
De preventieve bescherming van archeologisch
erfgoed geschiedt veelal op basis van de
Monumentenwet van 1988, de provinciale en
gemeentelijke monumentenverordeningen en de Wet
Ruimtelijke Ordening. Deze instrumenten voor
administratieve bescherming zijn evenwel niet
bedoeld om onderhoud te faciliteren of ingrepen te
realiseren die de instandhouding of beleving van
archeologische waarden ten goede komen.
Fysieke bescherming is mogelijk door aangepast
beheer en inrichtingsmaatregelen. Volgens de
Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA) zijn
beheermaatregelen regelmatig te treffen maatregelen
die noodzakelijk zijn om ervoor te zorgen dat
archeologische vindplaatsen in een goede staat
blijven. Inrichtingsmaatregelen hebben tot doel
gunstigste randvoorwaarden te creëren voor
duurzaam behoud. Ze worden getroffen om (verdere)
aantasting van het archeologische erfgoed te
voorkomen en beschadigingen te herstellen, maar ook
om de beleving te versterken of een terrein publiek
toegankelijk te maken.
Aantasting van scheepswrakken
In 1992 werd het wrak ontdekt van de Oost-Indiëvaarder Roompot
voor de kust van Walcheren. Het vrijspoelen was toen net begonnen
en diverse sportduikers beschreven het achteraf als zeer
compleet: het bovenste dek was nog aanwezig en de masten
stonden nog overeind. Bij een waardestellende verkenning in
2005 door het toenmalige duikteam van de Rijksdienst voor het
Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB) bleek de constructie in de
tussenliggende dertien jaar zwaar beschadigd. Het wrak was rondom
uitgespoeld, het achterschip was verdwenen en het bakboord
en de masten waren omgevallen. Veel van de lading en uitrusting
van het schip was waarschijnlijk weggespoeld of op andere wijze
verdwenen. 55
De toestand van vrijgespoelde wrakken na twintig tot dertig jaar
blijkt uit twee andere voorbeelden: het Zweedse oorlogsschip
Sophia Albertina ten noordwesten van Den Helder en het
zogeheten ‘kanonnenwrak’ ten westen van Goeree. Van beide
schepen was nagenoeg al het organische materiaal verdwenen,
inclusief de scheepsconstructie. Alleen zware materialen als de
ballast en het scheepsgeschut zijn nog (deels) aanwezig. De rest
van het vondstmateriaal is grotendeels weggespoeld of meegenomen
door particuliere duikers. 56
Afbeelding 3.10. Voorbeeld van een
aangetaste site: het ‘kanonnenwrak’
(Brouwershavense Gat 2) (Rijksdienst
voor het Cultureel Erfgoed).
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 11 03-03-09 16:51
83

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Archeologie / Fysieke staat
Instandhouding van archeologisch erfgoed vraagt vaak
een extra inspanning van eigenaren, grondgebruikers
en beheerders. Ook andere partijen, die direct
betrokken zijn bij planvorming en aansturing, kunnen
een belangrijke bijdrage leveren aan de instandhouding.
Als maatregelen gewenst zijn, is hun medewerking
noodzakelijk. Er zijn voorbeelden van succesvolle
samenwerking. Zo zijn rondom Schokland inrichting-
en beheermaatregelen genomen om de prehistorische
resten in de bodem beter te beschermen. De
Heimerberg (een middeleeuwse ringwalburcht bij
Rhenen) is zodanig ingericht, dat de archeologische
resten worden beschermd en de publieksbeleving is
vergroot. In de OCW-begroting van 2009 is voor het
eerst een bedrag gereserveerd voor instandhouding
van archeologische monumenten.
Een aantal grote terreinbeherende instanties
(Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, Dienst
Vastgoed Defensie) en grote inrichters (zoals de Dienst
Landelijk Gebied, Rijkswaterstaat en de Nederlandse
Aardolie Maatschappij) hebben convenanten gesloten
met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Daarin
geven zij aan dat ze zorg zullen dragen voor het
archeologische erfgoed dat zij in beheer hebben of
waarmee ze te maken krijgen. Alleen al de terreinbeherende
instanties hebben gezamenlijk 1349 archeologische
terreinen in beheer, waarvan er 468 wettelijk
zijn beschermd.
84
Afbeelding 3.11. De herinrichting van
de Heimerberg/Koningstafel (Rhenen)
(Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed).
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 12 03-03-09 16:51

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed
Cultuurlandschap
Het cultuurlandschappelijke erfgoed is uiteenlopend van karakter. Het bevat
zichtbare en onzichtbare elementen en structuren waarvan de functie, de
onderlinge relatie en het ontwerp van belang zijn. Het beschrijven van de
fysieke staat of kwaliteit van cultuurlandschappelijk erfgoed is moeilijk,
vanwege de diversiteit ervan en door het ontbreken van een waarderingsmethodiek.
In dit hoofdstuk wordt daarom met enkele voorbeelden een beeld
geschetst van de staat van het erfgoed en de factoren die hierop invloed
hebben.
Beïnvloedingsfactoren
De belangrijkste oorzaak voor het verdwijnen van
landschappelijk erfgoed zijn de ruilverkavelingen
geweest. Daarnaast zijn verstedelijking en
uitbreiding van de infrastructuur oorzaken van
aantasting, maar vooral het verdwijnen van de
(agrarische) functie van elementen en gebieden.
Stads- en dorpsgezichten worden voornamelijk
beschermd via het bestemmingsplan en het
ruimtelijkeordeningsbeleid en -instrumentarium
van gemeenten.
Het cultuurlandschappelijke erfgoed is een combinatie
van zowel groene, organische elementen als gebouwde
objecten en ruimtelijke structuren. De groene of
organische elementen hebben een beperkte levensduur.
Een gebrek aan onderhoud werkt het natuurlijke
verval in de hand. Veel landschaps elementen zijn in
het verleden hun agrarische of defensieve functie
kwijt geraakt. Daarmee is de noodzaak tot onderhoud
verdwenen. Zij vormen tevens een belemmering voor
de huidige agrarische bedrijfsvoering. Veel landschapselementen
en ruimtelijke relaties zijn dan ook
verdwenen, door ruilverkaveling, schaalvergroting in
de agrarische sector of verstedelijking. Tussen 1924
en 1985 werden 1700 ruilverkavelingen uitgevoerd in
70% van het landelijke gebied. 57 De lengte aan lijnvormige
cultuurhistorische elementen is sinds 1900
met bijna 60% afgenomen. Tegenwoordig is de afname
veel geringer. 58
Het stedenbouwkundige erfgoed dat de status heeft
van stads- of dorpsgezicht, wordt voornamelijk
beschermd via het bestemmingsplan en het
ruimtelijke ordeningsbeleid en -instrumentarium
van gemeenten. 59 De kwaliteit van de doorwerking
van de bescherming in het bestemmingsplan en de
gemeentelijke visie op beeldkwaliteit van de
openbare ruimte beïnvloeden de kwaliteit van het
beschermde gezicht. Maar ook de buiten het gezicht
liggende ontwikkelingen kunnen van invloed zijn,
zoals hoogbouw of industriële complexen. Voor het
ontwikkelen van een gemeentelijke visie is draagvlak
nodig, zowel op bestuurlijk niveau als bij de
burger. Een doorschietende bescherming kan de
functie doen verdwijnen, omdat er dan geen
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 13 03-03-09 16:51
85

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Cultuurlandschap
ontwikkeling meer mogelijk is en het gezicht een
‘museum’ wordt.
57 Nationaal Groenfonds & Nationaal Restauratiefonds (2006).
Investeren in landschap: van beleid naar financiële instrumentatie:
verdiepingsbijlage I, globaal beeld (agrarisch) cultuurlandschap.
Hoevelaken: Nationaal Restauratiefonds, p. 15.
58 Koomen, A., Maas, G.J. & Weijschede, T.J. (2007). Veranderingen
in lijnvormige cultuurhistorische landschapselementen: resultaten van
een steekproef over periode 1900-2003. Wot-rapport 34. Wageningen:
Wettelijk Onderzoekstaken Natuur & Milieu.
59 Nationaal Restauratiefonds (2006). Onderzoek beschermde stads-
en dorpsgezichten: de effectiviteit van het beleidsinstrumentarium.
Hoevelaken: Nationaal Restauratiefonds.
Fysieke staat
Het bewaken van de staat van het cultuurlandschappelijke erfgoed staat nog in de
kinderschoenen. In de natuurbalans bericht het Planbureau voor de Leefomgeving
(in opdracht van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit) hoe het
gaat met het cultuurlandschap in brede zin. Maar niet alle landschappelijke
elementen zijn ook van cultuur historisch belang en daarmee erfgoed. De fysieke
staat van de (wettelijk beschermde) rijksmonumenten wordt niet systematisch
geïnventariseerd. De staat van het erfgoed wordt daarom in beeld gebracht aan de
hand van een aantal voorbeelden waarvan duidelijk is dat ze tot het nationale
erfgoed behoren en waarvan de fysieke kwaliteit gedeeltelijk is geïnventariseerd:
essen, groene monumenten beschermd op basis van de Monumentenwet, militair
erfgoed en beschermde stads- en dorpsgezichten.
Essen
Essen zijn de grote open en landschappelijk
markante akkercomplexen van de hoge
zandgronden. Essen worden beschouwd als de
cultuurhistorische kernen van het esdorpenlandschap.
De oude essen verdwijnen in hoog tempo
uit het landschap; ze veranderen in woonwijken of
bedrijventerreinen of verliezen op een andere wijze
hun landschappelijke kenmerken of waardevolle
archeologische inhoud.
Open akkercomplexen worden in verschillende delen
van Nederland aangeduid als essen, engen, enken of
akkers. Dat ze in hoog tempo worden volgebouwd,
heeft te maken met hun hoge en droge ligging, die
goedkoop bouwen mogelijk maakt. Bovendien grenzen
veel essen aan woonkernen die worden uitgebreid. De
mate waarin essen worden aangetast is sterk afhankelijk
van regionale verschillen in ruimtelijke dynamiek.
Directe landsdekkende gegevens over de aantasting
van essen zijn niet voorhanden. De afname van het
oppervlak van het voor essen kenmerkende
bodemtype ‘enkeerdgronden’ geeft wel een indicatie
(tabel 3.1). Het tempo waarmee essen uit het
landschap verdwijnen, kent grote regionale
verschillen. In het zuiden (Noord-Brabant, Noord- en
Midden-Limburg) gaat het veel sneller dan in het
noorden. Illustratief zijn de ontwikkelingen bij Weert
en Nederweert (afbeelding 3.13).
86
Overijssels-Gelders zandgebied
Drents zandgebied
Limburgs zandgebied
Brabants zandgebied
Utrechts-Gelders zandgebied
oppervlak
terreinen
>25 ha
33.197
9.089
3.702
105.217
17.744
Afbeelding 3.12. Bebouwing op de
Soester Engh, Soest, Utrecht
(Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed).
hectares
bebouwd
circa 1975-2000
3.733
1.054
1.002
20.619
2.929
% afname
11,2
11,6
27,1
19,6
16,5
Tabel 3.1. De aantasting van grotere
essen (> 25 ha) tussen circa 1975 en
2000 (afgemeten aan het voorkomen
van enkeerdgronden) (Rijksdienst voor
het Cultureel Erfgoed).
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 14 03-03-09 16:51

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Cultuurlandschap / Fysieke staat
Het blijkt dat de aantallen intacte en landschappelijk
waardevolle essen veel sneller teruglopen dan de
percentages in tabel 3.1 suggereren. Een ruimtelijke
afname van 11,6% (tabel 3.1) van de Drentse
enkeerdgronden geeft een te mild beeld van de
aantasting van de Drentse essen. Bij de Drentse
inventarisatie in 1995 bleek dat de helft (48%) van de
300 essen nog maar een beperkte landschappelijke
waarde had, of zelfs geheel verloren was gegaan
(tabel 3.2). 60
De mate waarin gemeenten, provincies en andere
instanties zich inzetten voor de instandhouding van
essen en het landschap waarvan ze deel uitmaken,
loopt sterk uiteen. 61 In het Brabantse zandgebied zijn
intacte essen inmiddels zeldzaam geworden. De
provincie en de rijksoverheid streven naar
bescherming van de laatste gave essen via het
ruimtelijkeordeningsbeleid 62 en inzet van onder
andere de Monumentenwet. Tot dusver is Drenthe
de provincie met het meest effectieve
beschermingsbeleid.
60 Spek, Th. & Ufkes, A. (1995). Archeologie en cultuurhistorie van
essen in de provincie Drenthe: inventarisatie, waardering en
aanbevelingen ten behoeve van het stimuleringsbeleid bodembeschermingsgebieden.
Assen: provincie Drenthe.
61 Doesburg, J. van, Boer, M. de, Deeben, G.J., Groenewoudt,
B.J. & Groot, T. de (Red.) (2007). Essen in zicht: essen en plaggendekken
in Nederland: onderzoek en beleid. Nederlandse Archeologische
Rapporten 34. Amersfoort: RACM,
62 Meffert, M. (2007). Essenbeleid in de provincie Noord-Brabant.
In J. van Doesburg , M. de Boer, J. Deeben, B.J. Groenewoudt & T. de
Groot (Red.), Essen in zicht: essen en plaggendekken in Nederland:
onderzoek en beleid. Nederlandse Archeologische Rapporten 34
(pp. 41-51). Amersfoort: RACM.
Groene monumenten
Een groot deel van de wettelijk beschermde groene
monumenten bestaat uit historische buitenplaatsen.
In 2005 is de restauratieachterstand voor groene en
gebouwde elementen van historische buitenplaatsen
geschat op ongeveer 200 miljoen euro. De staat van
de overige groene rijksmonumenten is niet
geïnventariseerd. Er is een begin gemaakt met het
beschikbaar stellen van budget voor het subsidiëren
van groene monumenten in het Besluit Rijkssubsidiëring
Instandhouding Monumenten (Brim).
Ook kent LNV een regeling voor herstel van
historische buitenplaatsen, het Besluit
Rijkssubsidiëring Historische Buitenplaatsen (Brhb).
Een groen monument is een bewust ontworpen en
vervaardigde ruimtelijke structuur en bestaat uit
groene, natuurlijke bestanddelen en eventueel water
en gebouwde elementen. Historische buitenplaatsen
vormen een belangrijk onderdeel van dit erfgoed.
Tot circa 1975 verkeerden ze veelal in een slechte
toestand. Die constatering leidde in de jaren negentig
tot de wettelijke bescherming van tuin- en
parkaanleg van historische buitenplaatsen en tot
subsidie regelingen. In 2005 is in een studie 63 op basis
waarde aantal (n=300) %
zeer hoge waarde
hoge waarde
geringe waarde
verloren waarde
44
111
101
44
15
37
33
15
100
Tabel 3.2. Waardering van de essen in
de provincie Drenthe (situatie 1995)
(Spek & Ufkes).
Afbeelding 3.13. De bebouwing van
oude akkercomplexen (essen) bij
Weert-Nederweert tussen 1961 en
2010 (bron: H.A. Hiddink, Acvu/HBS).
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 15 03-03-09 16:51
87

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Cultuurlandschap / Fysieke staat
van een steekproef berekend dat er op dat moment
een restauratieachterstand was van ongeveer 200
miljoen euro voor groene (circa 160 miljoen) en
gebouwde (circa 40 miljoen) elementen op historische
buitenplaatsen. De gebouwde elementen zijn
opgenomen in de subsidieregelingen voor instandhouding.
Er is een begin gemaakt met het beschikbaar
stellen van budget voor het subsidiëren van groene
monumenten in het Besluit Rijkssubsidiëring
Instandhouding Monumenten (Brim).
Buitenplaatsen zijn aangelegd voor en door
particulieren, maar de hoge onderhoudskosten
hebben ertoe geleid dat veel buitenplaatsen
(gedeeltelijk) zijn verkocht aan grote terreinbeheerders
of commerciële partijen. In 1995 64 waren van de
535 beschermde historische buitenplaatsen er 374
nog geheel of gedeeltelijk in handen van particulieren,
84 gedeeltelijk of geheel in bezit van grote terreinbeheerders
en 54 in handen van de overheid. Bij het
behoud van historische buitenplaatsen wordt
gestreefd naar eenheid in het beheer van het huis en
de park- en tuinaanleg. Van de 554 historische
buitenplaatsen waren er in 2006 76 in eigendom van
meerdere eigenaren. 65 Vooral Staatsbosbeheer heeft
van veel historische buitenplaatsen alleen de gronden
in bezit en niet het huis (achttien van de twintig
beschermde buitenplaatsen). Vereniging Natuurmonumenten
bezit daarentegen in 75% van de
gevallen ook het hoofdhuis. 66 De Stichting tot behoud
van Particuliere Historische Buitenplaatsen
ondersteunt haar 283 leden met hoveniers en
beheersplannen (gemiddeld vijftien per jaar) in
het kader van de regeling herstel historische
buitenplaatsen (ministerie van LNV).
Er is geen informatie voorhanden over de toestand van
de overige groene monumenten. Veel van deze
wettelijk beschermde rijksmonumenten zijn in particuliere
handen. De benodigde kosten voor de jaarlijkse
instandhouding van de 745 overige groene monumenten
wordt geschat op vijf tot tien miljoen euro. Dit
zijn de kosten voor de eigenaar. Op verschillende
plaatsen in Nederland komt de zorg voor de categorie
groen op en rond begraafplaatsen inmiddels op gang
(zie kader).
63 Werkgroep Groenmonumenten (2005). Onderzoeksrapport
restauratieachterstand aan groenmonumenten op historische
buitenplaatsen. Werkgroep Groenmonumenten, in opdracht van het
VSB-fonds.
64 Ibidem.
65 Ibidem.
66 Op basis van eigendom mei 2008.
88
Groen op en rond begraafplaatsen
In de provincie Groningen heeft tussen 2001 en 2006 het
programma Kerken in het Groen gelopen voor het herstel van de
terreinen rond de kerken. In 2001 is er een Kerkterreinenwacht
opgericht die zorgt voor de duurzame instandhouding en eens per
twee jaar de aangesloten terreinen inspecteert. In mei 2008 waren
er 63 kerkterreinen aangesloten, waaronder de deelnemers aan
het project Kerken in het Groen.
De organisatie van het herstel ligt grotendeels bij Landschapsbeheer
Groningen. Aan de herstelplannen wordt een beheerplan
gekoppeld dat als leidraad dient voor het onderhoud. Daaronder
vallen het herstel van grafmonumenten, de aanplant van bomen
of struiken, het herstel van beplantingen en de restauratie van
hekwerken of baarhuisjes.
Inmiddels heeft dit project een vervolg gekregen in de rest van
Nederland. Op initiatief van het Prins Bernhard Cultuurfonds is
Landschapsbeheer Nederland in 2007 samen met drie provinciale
landschapsbeheerorganisaties (Overijssel, Zeeland en Noord-
Holland) gestart met het project Groene Kerkterreinen. Het doel
van het project is de inventarisatie van de staat van groene
kerkterreinen. Op basis van deze inventarisatie zal het Prins
Bernard Cultuurfonds een regeling opstellen.
Afbeelding 3.14. Kerk in Uitwierde bij
Delfzijl, Groningen (Rijksdienst voor
het Cultureel Erfgoed).
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 16 03-03-09 16:51

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Cultuurlandschap / Fysieke staat
Militair erfgoed
De staat van het militaire erfgoed is gedeeltelijk
onderzocht. Dat geldt bijvoorbeeld voor linies en
stellingen die als landelijk of provinciaal project zijn
aangemerkt. Vooral bij linies die tot 1963 onder de
bescherming van de Kringenwet vielen, is het
cultuurlandschap nog redelijk gaaf. Met de
landweren is het minder goed gesteld: slechts een
klein deel is behouden en ze verkeren vaak in
slechte staat.
De staat waarin de 46 linies en stellingen in Nederland
zich bevinden, is niet goed bekend. Door hun omvang
en complexiteit vragen ze om een integrale aanpak.
Voor stellingen of linies die zijn aangemerkt als
provinciaal of landelijk project, is een integrale
behouds- en ontwikkelingsvisie gemaakt, voor zowel
de bouwkundige elementen als de militair relevante
terreinen (schootsvelden, inundatiegebieden). Voor
een aantal linies (waaronder de Stelling van
Amsterdam, de Nieuwe Hollandse Waterlinie en
Staats-Spaanse linies) zijn visies en
uitvoeringsprogramma’s opgesteld.
Militair erfgoed is vaak lang onderhouden – van de
aanleg tot het buiten functie raken. Het cultuurlandschap
rondom stellingen en waterlinies werd
bovendien beschermd door de Kringenwet van 1853.
Deze wet specificeerde ‘kringen’ (600 m en 1000 m)
rondom vestingwerken en beperkte in sterke mate wat
er mocht worden gebouwd. Zo mochten in de eerste
600 meter (de ‘middelbare kring’) geen bomen of
gebouwen van baksteen of beton worden geplaatst. Op
die manier hebben stellingen jarenlang invloed gehad
op de ruimtelijke ordening van een groot gebied. De
Kringenwet is in 1963 ingetrokken, waardoor rond
steden en dorpen ruimte voor woningbouw vrijkwam.
Tegenwoordig wordt deze ruimte ook benut voor
werken in het kader van waterberging en de
ecologische hoofdstructuur (EHS). Bij linies die als
project zijn geoormerkt, probeert men aan te sluiten
op historische structuren. Om het behoud van de
forten te garanderen zoekt men voor deze gebouwen
nieuwe bestemmingen.
De landweren raakten al in de zestiende eeuw in
onbruik. Daarom zijn de meeste landweren
verdwenen. 67 Slechts delen van de aardlichamen en
grachten zijn bewaard gebleven. De specifieke houtige
gewassen die hier waren aangeplant, zijn grotendeels
verdwenen. Hier en daar worden landweren weer
hersteld of zichtbaar gemaakt. Soms worden ze ook
weer beplant, maar vanwege de hoge kosten 68 en de
huidige ligging in bosrijke omgevingen komt dit weinig
voor.
67 Brokamp, B. (2007). Landweren in Nederland. Doctoraal scriptie
Historische Geografie. Utrecht.
68 Stichting Landschapswacht (2007). Erfgoed niet vrijblijvend: over
dilemma’s en problemen bij beheer van landschappelijk erfgoed in
particuliere handen. Beek-Ubbergen: Stichting Landschapswacht.
L
Afbeelding 3.15. De vijftien grote
linies en stellingen, de Limes en de
belangrijkste vestingsteden (Rijksdienst
voor het Cultureel Erfgoed).
Afbeelding 3.16. Landweer met het
restant van een oude vlechtheg in
Rekken, gemeente Berkelland
(Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed).
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 17 03-03-09 16:51
89

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Cultuurlandschap / Fysieke staat
90
De Stelling van Amsterdam
De meeste forten in de Stelling van Amsterdam zijn in 1951 buiten
gebruik gesteld. Fort IJmuiden was door het intrekken van de
Kringenwet in 1963 de laatste. Daarmee kwam feitelijk een eind
aan de stelling. Vanaf 1963 was er binnen de schootsvelden
ruimte om te bouwen. Toch is het aan de Kringenwet te danken
dat de Stelling over een lengte van 135 km en een breedte van
drie tot vijf kilometer vrijwel onaangetast is.
De kaart laat de percentages zien van de mate van bebouwing of
bosopstand binnen de ‘middelbare kring’ (de eerste 600 meter
rond het object). Vooral de schootsvelden van het noordelijke deel
van de stelling zijn nauwelijks aangetast. Maar ook in het zuidelijke
deel van de stelling zijn de schootsvelden voor minder dan 25%
bebouwd. Alleen rond het fort bij Hoofddorp en de vesting Weesp
is het schootsveld voor meer dan 50% volgebouwd of begroeid –
ondanks dat het gebied binnen de stelling door ruim 1,7 miljoen
mensen wordt bewoond. Van hen wonen er circa 532.000 in het
voormalige verdedigingsgebied, en van deze groep wonen er weer
circa 326.000 in het voormalig inundatieterrein.
Het programmabureau Stelling van Amsterdam stimuleert en
begeleidt de restauraties van forten en andere linieonderdelen.
Stichting Het Noord-Hollands Landschap heeft het project
Landschap met Liniedijken opgestart, dat de bedoeling heeft voor
het noordwestelijke deel van de Stelling van Amsterdam beheerplannen
op te stellen. Dit project zal als pilot gelden voor beheerplannen
voor de hele stelling. De meeste forten zijn nu in erfpacht
of eigendom van overheden of natuurorganisaties; de inundatiewerken
worden voornamelijk beheerd door waterschappen.
Afbeelding 3.17. Percentages van
overbouwing en/of bosvegetatie binnen
de vrije schootsvelden van de
middelbare kring van de Stelling van
Amsterdam (Rijksdienst voor het
Cultureel Erfgoed).
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 18 03-03-09 16:51

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Cultuurlandschap / Fysieke staat
Beschermde stads- en
dorpsgezichten
Bij de bescherming van stads- en dorpsgezichten
staan het behoud van functie, steden bouwkundige
structuren en het beeld centraal. Het ontbreekt aan
heldere criteria om fysieke aantasting te meten. Een
eerste verkenning wijst erop dat de dorps gezichten
meer onder druk staan dan de stads gezichten. Op
basis van het nieuwe normeringstelsel van de
Erfgoedinspectie (sinds september 2008 toegepast
in de praktijk) zijn hierover preciezere uitspraken te
verwachten.
Na de aanwijzing van beschermde gezichten is
weinig ondernomen om de effectiviteit van dit
beleidsinstrument te meten. Een beperkte studie is in
2006 uitgevoerd door het Nationaal Restauratiefonds. 69
Daarin signaleerde men een verschil tussen stads- en
dorpsgezichten. Stadsgezichten zijn over het algemeen
goed behouden: hun oorspronkelijke functie en de
daarmee samenhangende activiteiten zijn intact
gebleven. Dorpsgezichten geven een wisselend beeld:
doordat de oorspronkelijke (agrarische) functie aan het
verdwijnen is, heeft de aanwijzing in enkele gevallen
geleid tot musealisering. De komst van stedelingen
naar de dorpen geeft wel een financiële impuls, maar
de ontwikkelingen die daaruit voortvloeien zijn vaak
niet dorpseigen vormgegeven.
In het kader van het onderzoek vond een enquête
onder gemeenten plaats. Daarin gaf 40% van de
ondervraagde gemeenten (35) aan dat binnen
de gezichten ongewenste nieuwbouw heeft
plaatsgevonden. Ook de beeldkwaliteit van de
openbare ruimte (zoals straatverlichting) wordt in
28% van de gemeenten als aangetast of verloren
gegaan beschouwd. Het behoud van groenstructuren
en -elementen is volgens de respondenten goed.
De uitkomsten van dit onderzoek dragen, door het
ontbreken van heldere criteria en een gebrek aan
algemene informatie, noodgedwongen een voorlopig
karakter. De Erfgoedinspectie past sinds 2008 in de
praktijk een normeringstelsel toe om de effectiviteit te
meten. Naar verwachting zal het op basis van deze
normering mogelijk zijn algemene uitspraken te doen
over de kwaliteit van het stedenbouwkundige erfgoed.
69 Onderzoek beschermde stads- en dorpsgezichten: de effectiviteit
van het beleidsinstrumentarium (2006). Hoevelaken: Nationaal
Restauratiefonds.
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 19 03-03-09 16:51
91

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Cultuurlandschap / Fysieke staat
92
Afbeelding 3.18. De stadsuitbreidingen
van Amsterdam (Rijksdienst voor het
Cultureel Erfgoed).
Afbeelding 3.19. De oppervlakte
woongebied (in ha) van Amsterdam van
1500 tot 2006 (Rijksdienst voor het
Cultureel Erfgoed).
De stadsontwikkeling van Amsterdam
De ontwikkeling van steden hangt samen met de bevolkingsgroei,
economische groei en wettelijke beperkingen en stimulansen.
Functies veranderen en gedurende de jaren veranderen de eisen
die aan de woningbouw en de openbare ruimte worden gesteld.
Dit leidt tot sloop- en bouwactiviteiten. Het versterken van de
defensieve werken aan het eind van de Tachtigjarige Oorlog gaf
de stad Amsterdam de mogelijkheid om de stadsuitbreiding te
realiseren die nodig was voor de sterke bevolkingsgroei van
30.000 (1570) naar 100.000 inwoners (1622) (afbeelding 3.18). 70
Het oppervlak van de stad verdrievoudigde in die tijd (afbeelding
3.19). Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw begon het
bewoonde oppervlak van de stad opnieuw sterk te groeien. De
aanleg van de stelling van Amsterdam gaf de stad de ruimte om
uit te breiden. In 1901 werd de Woningwet ingevoerd met als doel
de bewoning van slechte woningen onmogelijk te maken en de
bouw van goede woningen te bevorderen. Deze wet heeft de sloop
in binnensteden gestimuleerd. Een behoudend effect had de
aanwijzing van de beschermde gezichten (sinds 1961): hierdoor
werden open ruimtes behouden en werd de uitbreiding van woonwijken
beperkt. Het beschermde gezicht heeft bijgedragen aan de
stijging van de woningprijzen in ooit verguisde wijken als de Pijp
en de Jordaan. 71
70 Bakker, B. & Schmitz, E. (Red.) (2007). Het aanzien van
Amsterdam: panorama’s, plattegronden en profielen uit de Gouden
Eeuw. Bussum/Amsterdam: Thoth uitgeverij. Hameleers, M. (Red.)
(2002). Kaarten van Amsterdam 1866-2000. Bussum/Amsterdam:
Thoth uitgeverij.
71 Nationaal Restauratiefonds (2007). Monument en beschermd
stads- en dorpsgezicht. Hoevelaken: Nationaal Restauratiefonds.
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 20 03-03-09 16:51

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Cultuurlandschap / Fysieke staat
Monitoring en beheer
Onlangs is een methodiek ontworpen voor de bewaking
van landschappelijke en cultuurhistorische elementen.
Op dit moment is de Monitoring Kleine Landschaps
Elementen + (MKLE+) nog maar voor één nationaal
landschap uitgevoerd, maar hij zal in de toekomst in
heel Nederland worden ingezet. Een doel van deze
monitoring is te achterhalen welke beheerswerkzaamheden
nodig zijn voor het behoud. Beheerrichtlijnen
en -vergoedingen zijn in ontwikkeling.
Bij de inventarisaties van de veranderingen in het
landschap die tot nu toe zijn uitgevoerd, was cultuurhistorie
een onderdeel. Zowel de nota Natuur voor
mensen, mensen voor natuur als de Nota ruimte
onderstreept het belang van cultuurhistorie. In het
project Steekproef Landschap (Alterra 2004) zijn de
landschappelijke veranderingen tussen 1990-1996 en
1996-2003 in beeld gebracht. Er zijn monitorsystemen
opgezet, zoals Meetnet Landschap (Directie Kennis LNV
2001) en de Monitoring Kleine Landschaps Elementen
(Alterra en Landschapsbeheer Nederland). In de MKLE+
zijn ook cultuurhistorische en aardkundige elementen
opgenomen in de inventarisatie. 72 De MKLE+-pilot is
onlangs uitgevoerd voor het nationaal landschap
Middag Humsterland in Groningen. Het onderzoek
verschafte inzicht in de typen elementen, de staat van
de elementen en de noodzaak van beheer. Hiermee zijn
de kosten en werkzaamheden die nodig zijn voor beheer
en behoud in beeld gebracht.
De zorg voor het cultuurlandschappelijke erfgoed vindt
plaats op provinciaal en gemeentelijk niveau, maar er
is ook sprake van particulier initiatief, zowel bij het
uitvoeren van beheer en herstel als in financiële zin
(onder meer landschapsveilingen). 73 Een landsdekkend
systeem voor financiering ontbreekt. Ongerustheid
over het verdwijnen van kleine landschapselementen
leidde in de jaren tachtig onder meer tot de oprichting
van provinciale organisaties voor landschapsbeheer.
De zorg voor het cultuurlandschap is sterk gericht op
de groene en zichtbare elementen. De provinciale
Landschappen beheren veel landschappelijke en cultuurhistorische
elementen, vaak in samenwerking met
provinciale landschapsbeheerorganisaties. Tussen de
landelijke terrein beherende instanties (Vereniging
Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Dienst Vastgoed
Defensie) en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
zijn samenwerkingsovereenkomsten gesloten om het
cultuur historische erfgoed tot een gezamenlijke zorg te
maken. Er is een sterke behoefte aan informatie over
cultuurhistorisch beheer bij eigenaren en beheerders. In
het Handboek cultuurhistorisch beheer, 74 dat tot stand is
gekomen met medewerking van overheid, organisaties
en terrein beherende instanties, worden beheersadviezen
gegeven voor een toenemend aantal elementen.
72 Verbers, A., Kapper, A., Oosterbaan, A. & Koomen, A. (2008). Groen,
blauw, goud: alle landschapselementen in beeld. Vitruvius 4, 12-15.
73 Overland 2007. Instrumenten voor het Cultuurlandschap: een
beknopt overzicht van de beleidsinstrumenten voor natuur, cultuur en
landschap.
74 Handboek cultuurhistorisch beheer (2006). Utrecht: Landschapsbeheer
Nederland.
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 21 03-03-09 16:51
93

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed
Gebouwd erfgoed
Het gebouwde erfgoed van Nederland is rijkgeschakeerd. Het bestaat uit
historische woonhuizen, boerderijen, kastelen, kerken, kloosters, scholen,
bruggen, parken, fabrieken, kazernes, ziekenhuizen, hofjes en nog veel meer.
De ouderdom varieert over het algemeen sterk; het betreft (onderdelen van)
gebouwen, complexen en ook aangelegd groen uit de periode van de elfde tot
en met de twintigste eeuw. Hoe verschillend de gebouwde objecten ook zijn, ze
zijn allemaal onderhevig aan verandering. Hier worden enkele factoren
benoemd die de staat van het gebouwde erfgoed beïnvloeden en wordt
aangegeven wat we over deze staat kunnen zeggen.
Beïnvloedingsfactoren
De aanvallen op het voortbestaan van het gebouwde erfgoed zijn talrijk en
veelzijdig; van kleine kevertjes tot grote infrastructurele werken. Ook de
invloeden van de tijd en het klimaat laten zich elke dag gelden. Daarnaast
kunnen gebruikseisen en comfortwensen van onze tijd bedreigingen vormen.
Voor behoud van historische bouwwerken is goede zorg onontbeerlijk. De
monumenteigenaar speelt daarin een belangrijke rol.
Natuurlijke processen
De materialen waaruit de monumenten zijn
opgebouwd, zijn onderhevig aan degradatie. Dit is
een natuurlijk proces dat samenhangt met
ouderdom en levensduur. Het kan echter versneld
worden door eveneens natuurlijke factoren, zoals
het weer of biologische aantasting. Goed onderhoud
kan het degradatieproces afremmen.
In de loop van de tijd gaat de kwaliteit van gebouwd
erfgoed langzaam achteruit, onder invloed van zon,
regen, storm en vorst. Op een goed onderhouden
monument krijgen de negatieve effecten van tijd en
weer moeilijk grip. Valt er echter een gaatje in dak,
goot of schilderwerk, dan zet het verval in een
versneld tempo in en kan grote schade ontstaan aan
vloeren, plafonds, kozijnen, et cetera. Voor een
duurzaam beheer van gebouwd erfgoed zijn
regelmatige inspecties en reparaties dan ook van
cruciaal belang. Uit oogpunt van authenticiteit geniet
het gebruik van traditionele materialen en technieken
daarbij de voorkeur. De levensduur van traditionele
materialen is zeer divers en van sommige relatief
beperkt. De levensduur van inlands hout kan nog
worden verlengd door het met lijnolie, teer of verf te
beschermen, maar dat geldt niet voor materialen als
riet, leien en zink. Ter bescherming van de
onderliggende constructies is het noodzakelijk om de
kwaliteit van dergelijke materialen goed in de gaten te
houden en tijdig tot vervanging over te gaan.
Ook biologische aantasting is een belangrijke
degradatiefactor: de larven van bonte knaagkevers
94
Afbeelding 3.20. De levensduur van een
rieten dak kan niet worden verlengd
(Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed).
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 22 03-03-09 16:51

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Gebouwd erfgoed / Beïnvloedingsfactoren
kunnen complete houtconstructies vernielen en ook
huiszwammen kunnen desastreus zijn. Mits tijdig
ontdekt is het mogelijk om de schade door biologische
aantasting beperkt te houden. Dankzij onderzoek is
inmiddels veel bekend over de omstandigheden waarin
knaagkever en huiszwam goed gedijen. De Rijksdienst
voor het Cultureel Erfgoed en andere instanties geven
gerichte voorlichting en adviezen aan eigenaren en
overleggen met bestrijdingsfirma’s over een aanpak
die de historische waarde van het gebouwde erfgoed
zo min mogelijk schaadt.
Daarnaast worden regelmatige inspectie en
onderhoud bevorderd. Veel gemeenten komen de
eigenaren hierin financieel tegemoet. De rijksdienst
stimuleert planmatige instandhouding, bijvoorbeeld
door het Brim (Besluit Rijkssubsidiëring Instandhouding
Monumenten), de subsidieregeling die met
meerjarenplannen werkt. Ook kunnen monumenteneigenaren
via een abonnement op de Monumentenwacht
hun gebouw jaarlijks laten controleren.
Maatschappelijke processen en
ruimtelijke ontwikkelingen
Maatschappelijke processen als ontkerkelijking en
schaalvergroting in de industrie of grote ruimtelijke
ontwikkelingen kunnen van invloed zijn op het
gebruik van monumenten en hun omgeving; de
objecten voldoen niet meer aan de huidige eisen, de
oorspronkelijke functie komt te vervallen of de
context waarin ze staan, wijzigt.
Ten gevolge van de voortdurende secularisatie raken
kerken en kloosters buiten gebruik of worden ze
geschikt gemaakt voor multifunctioneel gebruik. Deze
ontwikkeling kan leiden tot vergaande aanpassingen
van gebouwen, aanvullende nieuwbouw ten behoeve
van toegevoegde functies en zelfs tot het verdwijnen
van erfgoed als er geen aanvaardbare nieuwe functie
wordt gevonden. Naast de monumentwaarde van de
objecten zelf is hierbij ook vaak de stedenbouwkundige
context in het geding. Gezien de omvang van het
verschijnsel is de herbestemming van het religieuze
erfgoed een belangrijk thema voor de komende
jaren. 75
Door schaalvergroting, nieuwe technologieën of
andere productiemethodes raken veel monumentale
industriegebouwen en -complexen in onbruik. De
instandhouding van dit waardevolle industriële
erfgoed is in de meeste gevallen afhankelijk van
nieuwe gebruiksvormen. Dergelijke processen spelen
ook in de agrarische sector. Intensivering,
voortgaande mechanisering, diepe grondbewerking en
teeltveranderingen verdragen zich slecht met de
historische kenmerken van het agrarische
cultuurlandschap. Dit proces is ook van directe invloed
op de gebouwde monumenten. De huidige eisen ten
aanzien van hygiëne en economische productie
Afbeelding 3.21. De larven van bonte
knaagkevers kunnen complete houtconstructies
vernielen (Rijksdienst voor
het Cultureel Erfgoed).
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 23 03-03-09 16:51
95

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Gebouwd erfgoed / Beïnvloedingsfactoren
bijvoorbeeld vergen aanpassingen van oude boerenschuren.
Ook de afstoting van agrarische gebouwen is
onderdeel van het proces van agrarische schaalvergroting.
76
Door oorzaken als verstedelijking, uitbreiding van
infrastructuur en hoge onderhoudskosten kunnen
historische buitenplaatsen nog zelden als eenheid in
stand worden gehouden. Daarmee lopen de
architectonische waarden van gebouw en tuin of park,
maar ook van het landschap waarvan de buitenplaats
deel uit maakt, gevaar. Ook hier kunnen nieuwe
functies en arrangementen een oplossing bieden voor
de instandhouding.
75 Zie 8 Thema’s / Herbestemming / Herbestemming van kerken.
76 Zie 6 Ruimtelijke ontwikkelingen / Het cultuurlandschap /
Schaalvergroting in de agrarische sector.
Technologische ontwikkelingen
Het monumentenbestand kent een grote
verscheidenheid aan toegepaste bouwstijlen,
-materialen, -technieken en -methoden. De
ontwikkeling van de (bouw)technologie die hieruit
afleesbaar is, zet zich nog steeds voort. Dit betekent
dat ook de restauratiepraktijk zich ontwikkelt en
verandert.
Voor een moderne restauratiepraktijk zijn educatie en
kennisdeling van cruciaal belang. Oude technieken
worden niet meer regulier onderwezen en ook de
omgang met gedegradeerde materialen vergt
specialistische kennis. Dat kan zelfs gelden voor
vroegtwintigste-eeuwse monumenten met een
betonconstructie, waarvan de wapening vaak te dicht
aan het oppervlak ligt en de samenstelling
onregelmatig is. In deze kennisleemten wordt voorzien
door gerichte vakopleidingen, zoals het Restauratie
Opleidings Project (ROP). Hierin werken de
provinciale steunpunten voor de monumentenzorg
samen met afdelingen van de Vereniging Nederlandse
Gemeenten, werkgeversorganisatie Bouwend
Nederland, Fundeon en de Rijksdienst voor het
Cultureel Erfgoed. Ook wordt gewerkt aan certificering
van gespecialiseerde restauratie bedrijven. Om
een technisch verantwoorde restauratiepraktijk te
bevorderen heeft de rijksdienst de afgelopen jaren
bovendien bijna vijftig brochures Techniek uitgegeven
(voorheen Restauratie en beheer). Nieuwe titels zijn
in voorbereiding.
Vanwege de authenticiteit geniet het gebruik van
traditionele materialen en technieken de voorkeur.
Er doen zich echter ook situaties voor waarbij
moderne technieken worden gebruikt. Een
veelvoorkomend voorbeeld is het herstellen van
verrotte houtconstructies met epoxyhars, wanneer
daardoor minder historisch materiaal losgehakt en
verwijderd hoeft te worden. Kathodische bescherming
96
Afbeelding 3.22. Een betonconstructie
waarvan de wapening te dicht aan het
oppervlak ligt (Rijksdienst voor het
Cultureel Erfgoed).
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 24 03-03-09 16:51

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Gebouwd erfgoed / Beïnvloedingsfactoren
(corrosie bestrijding door middel van elektriciteit) is
een ander voorbeeld van een moderne conserveringsmethode
die onnodige fysieke aantasting kan
voorkomen. Een nadeel van nieuwe technieken kan
zijn dat de gevolgen op langere termijn niet bekend
zijn. Zo wordt er nu regelmatig schade geconstateerd
aan gevels die een jaar of twintig, dertig geleden
waterafstotend zijn gemaakt (gehydrofobeerd). Dit is
destijds meestal met de beste bedoelingen gedaan om
vocht tegen te gaan, maar blijkt nu dan toch negatieve
gevolgen te hebben.
Ook andere technologische ontwikkelingen kunnen
van invloed zijn op monumenten. Een voorbeeld
daarvan is de opkomst van de mobiele telefonie en
draadloos internet, waardoor vele monumentale
kerken, watertorens en schoorstenen inmiddels zijn
voorzien van antennes. Vaak leidt dat tot fysieke en
visuele schade.
Ontwikkelingen in gebruik en
comfort
Door het dagelijkse gebruik, ten gevolge van
specifieke gebruikswensen of door overheidseisen,
zijn wijzigingen aan monumenten aan de orde van
de dag. Vaak staan deze wijzigingen op gespannen
voet met de monumentwaarden.
Waar leegstand uitnodigt tot vandalisme, leidt gebruik
tot slijtage. Slijtage is een altijd voortgaand
degradatieproces. Na verloop van tijd vertoont zelfs
een hardstenen stoep de sporen van de mensen die
hem beklommen hebben. Hoe intensiever een gebouw
wordt gebruikt, des te meer en sneller is het aan
slijtage onderhevig. Het is dan ook van belang om bij
herbestemming van een monumentaal gebouw
hiermee rekening te houden.
De eisen die zowel de overheid als de gebruikers aan
gebouwen stellen, zijn de laatste halve eeuw steeds
zwaarder geworden. Voor sommige overheidseisen,
waaronder de nieuwe EnergiePrestatieNorm, kan
ontheffing worden verleend waar het beschermde
monumenten betreft. Aan veiligheids- en gezondheidseisen
echter moeten ook monumenten voldoen,
zeker als ze een openbare functie hebben, met als
gevolg noodzakelijke ingrepen in de historische
structuur. De groeiende welvaart heeft ertoe geleid
dat in vrijwel alle gebouwen in ons land centrale
verwarming is geïnstalleerd – ook in monumenten.
Teneinde het comfort nog verder te vergroten én
om energiekosten te besparen zijn en worden
monumenten geïsoleerd. Dergelijke aanpassingen
betekenen ingrijpende wijzigingen van dak, vloeren
en gevels.
Om een beschermd monument te mogen wijzigen is op
grond van de Monumentenwet een vergunning nodig.
Met dat instrument kan de overheid verbouwplannen
Afbeelding 3.23. Herstel van verrotte
houtconstructies met epoxyhars
(Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed).
Afbeelding 3.24. Hoe intensiever een
gebouw wordt gebruikt, des te meer en
sneller is het onderhevig aan slijtage
(Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed).
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 25 03-03-09 16:51
97

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Gebouwd erfgoed / Beïnvloedingsfactoren
bijsturen of zelfs tegenhouden als ze de cultuurhistorische
waarden van het monument te zeer
aantasten. Bijsturen of tegenhouden zal eerder
gebeuren bij wijzigingen die gewenst zijn voor het
comfort dan bij wijzigingen die nodig zijn op grond van
wettelijk voorgeschreven gebruikseisen.
De rol van de eigenaar
De meeste restauraties komen voort uit
achterstallig onderhoud. Het zijn veelal de
eigenaren die dreigende onderhoudsachterstanden
in een vroegtijdig stadium moeten constateren en
bereid moeten zijn hier op een vakkundige manier
iets aan te laten doen.
Om monumenten in stand te houden, behoeven ze
voortdurende aandacht en zorg. Het niet tijdig of niet
goed onderhouden leidt tot vervolgschade en verval.
De meeste restauraties komen voort uit achterstallig
onderhoud. Monumenten hebben hun hoge leeftijd
alleen kunnen bereiken dankzij opeenvolgende
generaties van zorgzame eigenaren. Die moeten niet
alleen enthousiast zijn, maar ook beschikken over
enige kennis en zich bewust zijn van de bijzondere,
onvervangbare cultuurhistorische waarden van hun
bezit. Alleen dan is duurzaam behoud gegarandeerd.
Kenmerkend voor het Nederlandse gebouwde
monumentenbestand is de grote hoeveelheid
woonhuismonumenten. Een groot deel hiervan is in
eigendom van particulieren. Veel andere monumenten
zijn in bezit van gemeenten, stichtingen of
woningcorporaties. In alle gevallen geldt dat de
aandacht, zorg en inspanning van de eigenaar cruciaal
zijn voor het behoud van het gebouwde erfgoed.
98
Afbeelding 3.25. Niet tijdig of niet goed
onderhouden leidt tot vervolgschade en
verval (Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed).
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 26 03-03-09 16:51

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Gebouwd erfgoed
Fysieke staat
Naast provinciale en gemeentelijke gebouwde monumenten kent Nederland
momenteel 50.875 rijksmonumenten (eind 2007). Gelet op hun ouderdom staan
de meeste monumenten er redelijk tot goed bij. Minder dan één promille van het
gebouwde erfgoed verkeert in een zó slechte staat, dat het voort bestaan direct in
gevaar is. Uit een recente steekproef van PRC Bouwcentrum (2006) is gebleken
dat 17% van de rijksmonumenten in een matige tot slechte staat verkeert. Over
de staat van de 900 provinciale en bijna 40.000 gemeentelijke monumenten zijn
landelijk geen recente gegevens bekend. Hier wordt ingegaan op de invloed van
wet- en regelgeving en op de vraag hoe instrumenten tot bescherming, instandhouding
en financiering ook kunnen worden gebruikt voor monitoring.
Bescherming
Vergunningen in het kader van de Monumentenwet
1988 voor ingrepen in monumenten zijn bedoeld om de
monumentale waarden te beschermen en op een
kwalitatief hoog peil te houden. Met ingang van 1
januari 2009 is de adviesplicht van de Rijksdienst voor
het Cultureel Erfgoed beperkt. De rijksdienst geeft
alleen nog advies als het voortbestaan van het
monument in het geding is of als er anderszins een
duidelijke meerwaarde is. De vergunnings gegevens
kunnen worden gebruikt om inzicht te krijgen in de
wijzigingen die het gebouwde erfgoed ondergaat.
Wie zijn rijksmonument wil wijzigen, moet daarvoor
een vergunning aanvragen in het kader van de
Monumentenwet. Over het algemeen worden deze
vergunningen verleend door de gemeente; slechts in
uitzonderlijke gevallen beslist de rijksdienst. Bij het
beoordelen van een aanvraag worden verschillende
belangen afgewogen. Het monumentenbelang wordt
ingebracht door twee adviserende instanties: de
gemeentelijke monumentencommissie en de rijksdienst.
Bij monumenten buiten de bebouwde kom
heeft ook de provincie een adviserende rol. Provinciale
en gemeentelijke monumenten worden preventief en
administratief beschermd door provinciale en
gemeentelijke monumentenverordeningen. Daarin is
onder andere de procedure geregeld inzake wijzigingsvergunningen.
In 2007 bracht de rijksdienst 2789 keer advies uit aan
een vergunningverlenende gemeente en verleende
zijzelf 40 vergunningen. Een groot deel van deze
aanvragen had betrekking op relatief kleine ingrepen,
zoals het aanbrengen van dakkapellen en het wijzigen
van vensters. Met ingang van 1 januari 2009 is de
adviesplicht (en daarmee het aantal adviezen door de
rijksdienst) sterk beperkt. De rijksdienst geeft alleen
nog advies als het voortbestaan van het monument in
het geding is, zoals bij sloop, reconstructie en herbestemming,
of als er anderszins een duidelijke meerwaarde
is. Voor defensieterreinen blijft de vergunningverlening
op rijksniveau geregeld. De verantwoordelijkheid
voor alle overige ingrepen ligt geheel bij de
gemeenten.
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 27 03-03-09 16:51
99

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Gebouwd erfgoed / Fysieke staat
Een vergunning is primair bedoeld om bepaalde
ingrepen al dan niet toe te staan of de aard ervan te
beïnvloeden. Maar vergunningen kunnen ook
waardevol zijn bij het in kaart brengen van de staat
van het gebouwde erfgoed. Een inventarisatie van
de vergunningaanvragen en adviezen in de
pandsdossiers bij de rijksdienst zou veel informatie
kunnen verschaffen over de staat van het
monumentenbestand en de ingrepen die hebben
plaatsgevonden en nog plaatsvinden. Zo zijn aan de
hand van deze gegevens niet alleen restauratiegeschiedenissen
van individuele monumenten te
achterhalen, maar ook algemene trends. Een
dergelijke inventarisatie bestaat momenteel nog niet,
maar er is wel een start gemaakt met het (digitaal)
ontsluiten van de informatie in het project
Actualisering Monumenten Register (AMR).
Instandhouding en
restauratieachterstand
In de jaren negentig werd geconstateerd dat de staat
van het gebouwde erfgoed ernstig te wensen
overliet. Een grootscheeps programma om de
restauratieachterstand in te lopen heeft inmiddels
zijn vruchten afgeworpen.
Nadat men halverwege de jaren zeventig was
begonnen met bezuinigingen op de monumentenzorg,
verslechterde de fysieke staat van het gebouwde
erfgoed snel. Die ontwikkeling deed het particulier
initiatief in 1992 besluiten om letterlijk de noodklok te
luiden. Minister Hedy d’Ancona gaf gehoor aan die
actie met de opdracht om de staat van de
rijksmonumenten te onderzoeken. Na grootscheeps
onderzoek werd geconcludeerd dat 40% van de
rijksmonumenten in een matige tot slechte staat
verkeerde. 77 Het oordeel over de fysieke staat werd
gebaseerd op de conditie van de constructieve
onderdelen. De aanwezigheid en conditie van
decoratieve elementen hadden alleen invloed op de
raming van de benodigde kosten voor instandhouding
– dat wil zeggen: de kosten van zowel het reguliere
onderhoud als van de herstelwerkzaamheden.
Een halfjaar na het verschijnen van het rapport
presenteerde de minister haar strategische plan voor
de monumentenzorg, Monumenten goed gefundeerd.
Daarin was het wegwerken van de restauratieachterstand
tot een normale werkvoorraad van 10%
als operationele doelstelling opgenomen.
Achtereenvolgende kabinetten stelden extra financiële
middelen beschikbaar om de doelstelling uit het
strategische plan te realiseren. Op grond van
behoefteramingen werden restauratie-uitvoeringsprogramma’s
opgesteld. Na onderzoek door het PRC
Bouwcentrum (PRC) kon minister Van der Hoeven in
2006 de Tweede Kamer laten weten dat het de goede
kant uitging met het wegwerken van de restauratie-
100
omschrijving aantal 2005 aantal 2006 aantal 2007
vergunningen verstrekt door de
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
advisering Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed over vergunningen
verstrekt door gemeenten
totaal aantal vergunningen verstrekt
1997
2001
2006
kerk woonhuis
30
16
9
21
15
13
48
3.071
3.119
boerderij molen kasteel los
object
39
29
33
36
26
30
37
2.962
2.999
40
2.789
2.829
Tabel 3.3. Vergunningen en
vergunningsadviezen voor de wijziging
van rijksmonumenten in Nederland
(2005-2007) (Rijksdienst voor het
Cultureel Erfgoed).
35
21
16
36
35
39
overige totaal
25
23
18
26
19
17
Tabel 3.4. Restauratiebehoefte per type
monument, uitgedrukt als percentage
van het totale bestand van het
betreffende type monument (PRC).
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 28 03-03-09 16:51

Erfgoedbalans / 3 Staat van het erfgoed / Gebouwd erfgoed / Fysieke staat
achterstand. 78 Uit het onderzoek bleek namelijk dat
inmiddels nog maar 17% van de rijksmonumenten een
ingrijpende restauratie moest ondergaan. Uitgaand van
een acceptabele werkvoorraad van 10% betekende dit dat
de restauratieachterstand nog 7% bedroeg. 79 In het
rapport werd daarnaast vermeld dat het behalen van de
10%-doelstelling niet voor iedere monumentencategorie
realistisch is en dat er na 2011 structureel restauratiebehoefte
blijft bestaan. PRC berekende de daarvoor
benodigde budgetten.
77 Buitendijk, K. (1993). Monumenten beter bekeken. Rijswijk:
Ministerie van WVC.
78 Rapportage onderzoek naar de restauratieachterstand bij
rijksmonumenten (2006). Bodegraven: PRC Divisie Bouwcentrum.
79 Zie ook 8 Thema’s / Instandhouding van rijksmonumenten en
financiering.
Monitoring
Veel partijen beschikken over gegevens over
rijksmonumenten. Omdat deze gegevens onderling niet
vergelijkbaar zijn, zijn er op dit moment geen harde
uitspraken te doen over de staat waarin zij verkeren of
algemene ontwikkelingen die gaande zijn. Ditzelfde geldt
met betrekking tot provinciale en gemeentelijke
monumenten.
Het monumentenregister, de monumentendossiers (pandsdossiers)
en de behoefteramingsformulieren van de
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed bevatten veel
gegevens over de rijksmonumenten. Ook de stukken die
worden ingediend ten behoeve van subsidieaanvragen,
zoals begrotingen, bestekken en tekeningen, bevatten
waardevolle informatie.
Maar niet alleen de rijksdienst bezit veel gegevens, ook de
eigenaren, beheerders, gemeenten en de Monumentenwacht.
Laatst genoemde kan een betrouwbaar beeld geven
van de fysieke staat van circa 15.000 rijksmonumenten en
7500 andere monumenten.
Toch zijn uit al die gegevens op dit moment geen trends en
ontwikkelingen af te leiden, omdat ze onderling niet vergelijkbaar
zijn. Gegevens over de aard, omvang en staat van
rijksmonumenten zijn nooit systematisch verzameld. Het
hierover kunnen beschikken is van groot belang.
8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 29 03-03-09 16:51
101

8790_Erfgoedbalans H3 nieuw.indd 30 03-03-09 16:51