De Dorpermolens - Museum Vaassen Historie

Vaassen en haar molens
De Dorpermolens
In 1559 pachtte Mr. J. Steinberch (Steenbergen) den Olden, een 'copermoele' en bijbehorend erve onder
Vaassen. In zijn nieuwe kopermolen, die hij pachtte van Hendrik van Isendoorn a Blois voor de duur van
17 jaren, zou hij, en zouden na hem zijn nazaten meer succes hebben. Het bedrijf werd ingericht in of op
de plaats van de zogenoemde kleine pletmolen.
In 1567 verpachtte Hendrick van Isendoorn voor 13 jaren aan Steenbergen en zijn vrouw Aleijt een goed
met toebehoren. Dit goed lag bij de kopermolen, die bij deze verpachting als onderpand werd gesteld.
Steenbergen kocht in 1569 de Griftse molens, waarvan er ook één werd ingericht tot kopermolen. Zo had
hij er nu twee, waarin hij in de Vaassense molen werd opgevolgd door zijn zoon Jan (1580), kleinzoon Jan
(1631) en achterkleinzoon Jan (plm. 1650).
Bij de vergroting van het leengoed De Cannenburgh door Johan Hendrik van Isendoorn in 1697 bevond
zich onder de toegevoegde goederen ook " 't water en gront van een kopermolen, waervan pagter is Gerrit
Groen en N. Hebbinx, egteluyden". Jan (IV) had 'alleen twee dochters, Aleijda en Maria, van wie Aleijda
uiteindelijk de kopermolen, waarschijnlijk in 1701, uit haar vaders boedel erfde.
In een kondschap van Vaassense papiermakers over de beeklopen
uit 1726, wordt de "kopermolen van juff. Alida van
Steenbergen", genoemd als benedenste molen op de Molenbeek.
Alida had in 1709 haar huis bij de kopermolen laten
herbouwen en later, wellicht bij haar dood in 1735, huis en
toebehoren gelegateerd aan Hendrik Backer en zijn vrouw
Maria Anna Weultjes te Zutphen. In 1751 verkochten dezen
het huis aan hun dochter Catharina Elisabeth, die getrouwd
was met Frans Jan Haack, eigenaar van de Kopermolen in de
Zuuk onder Epe.
Naar hem kreeg het huis de
naam 'Haackshuis'. Op 30
Juni 1751 en ook weer op 13
April 1756 werden de kopermolen
en verdere opstallen
aan het echtpaar Haack-
Backer verpacht, resp. voor f
800.- en f 750.-

Personeel van de IJzergieterij omstreeks 1907
Het zwarte koor uit de gieterij
NV Industrie 1906 Links de ijzergieterij,
rechts de staniolfabriek.

Haacks erfgenamen verkochten het huis in 1815 aan Jannes Mulder, papiermaker op de Dorper Molens
en zijn vrouw Magteld Terwel. In 1833 werd Jannes opgevolgd door Lammert, deze later door Jan, die tot
1866 pachter was. Toen verhuurde de heer van de Cannenburgh "een vijfbaks waterpapiermolen de Dorpermolen
genaamd, met wrijfbak, annex woonhuis, bouwschuur, droogschuur, berg.... zoodanig als dat
vroeger alles bij Jan Christoffel Mulder in pacht is geweest" aan Hendrik Pannekoek Janszoon. Dit was
het rechter (zuidelijke) molengebouw; het linker gebouw (de noordelijke papiermolen) was in pacht bij
M. Mentink. Blijkens het kondschap van 1726 en de kaart van 1762 was steeds de Dorper Molen één enkele
molen. Eerst in 1772 -de voormalige kopermolen stond al sinds de verkoop aan Haack ongebruikt- is
er een dubbele molen gebouwd. Deze komt pas in de verpachtingen vanaf 1830 voor. In 1866 pachtte
Hendrik Pannekoek Jzn. deze molen voor 12 jaren en nam daarmee de pacht over van Jan Christoffel
Mulder.
1871
In 1871 kocht Teunis van Lohuizen, van de ijzergieterij op de Amsterdamse Kopermolen, beide papiermolens
de Dorpermolens. Van Lohuizen verklaarde in 1880, de papiermakerij te willen beëindigen en een
fabriek van tinblad (staniol) te beginnen. In het rechter molengebouw bevond zich al sinds 1872 de ijzergieterij,
overgebracht van de Amsterdamse Kopermolen; hier kwam de staniolproductie nu bij in. Tot
1892 maakte het bedrijf gebruik van waterkracht, daarna van de stoommachine.
In 1899 pachtte H. A. Mentink, die zijn papiermakerij op de Geelmolen had gestaakt, het linker gebouw
van de Dorper molens en begon er een wasserij. Daar bleef het waterrad tot het eind toe in gebruik en
diende voor het doen draaien van de 'Volldampf wasmachine; een oude papierpers werd gebruikt voor
het droogpersen van wasgoed.
Op 15 Januari 1915 werd door de directeur van 'de IJzergieterij en Staniolfabriek 'Industrie' (voorheen
van Lohuizen en Co.) te Vaassen' bij de Geldersche Credietvereeniging
een hypotheek op het gehele bedrijfscomplex
opgenomen.

In 1928 kwam een einde aan het gebruik van waterkracht. De pacht werd opgezegd en het wasserijbedrijf
werd verplaatst naar een nieuw bedrijf aan de Veenweg, waar het tot 1957 bleef.
Teunis van Lohuizen is een zeer bekende oud Vaassenaar. Hij leefde van 30 juni 1822 tot 20 december
1903 en was gehuwd met Johanna van der Vaart. Uit dit huwelijk werden twaalf kinderen geboren. Hij
werd in 1867 pachter van een ijzergieterij op de Oosterhof waar nu nog wasserij van Delden gevestigd is.
Deze ijzergieterij was gesticht door J. R. Kemper en was genaamd de Amsterdamse Kopermolen. Ook deze
watermolen was in eigendom van Frederik van Isendoorn a Blois van de Cannenburch.
Na diens overlijden werden in 1871 alle Cannenburch bezittingen geveild. Van Lohuizen kocht toen van de
erfgenamen van de Cannenburch de Dorpermolens. Het waren twee papiermolens en twee woonhuizen
met een bijbehorend terrein van acht hectare gelegen aan de Dorpsstraat. Hij kocht tevens het Haackshuis
en ging er met zijn gezin wonen.
De ijzergieterij werd vanaf de Oosterhof verplaatst
naar de Dorpermolens. De papiermolens
werden eerst verpacht. In 1879 werden door van
Lohuizen staniolmachines aangeschaft. De papiermakerij
werd beëindigd. De apparatuur behelsde
een tinsmelterij, vier walsen en twee plethamers.
Staniol is tinfolie of zoals wij het kennen
onder de naam zilverpapier. In 1890 werd er een
nieuwe fabriek bij de Dorpermolens gebouwd en
de piethamers werden vervangen door boekwalsen.
De productie vond toen plaats door middel
van die walsen, die aangedreven werden door de
waterkracht van de watermolen. In 1892 werd er
een stoommachine aangeschaft die vanaf toen
de energie leverde voor de aandrijving van de machines.
In 1895 werd de naam van de fabriek gewijzigd in N. V. IJzergieterij en Staniolfabriek "Industrie", voorheen
Van Lohuizen en Co. Ondertussen waren ook drie zonen van hem in het bedrijf gekomen. Het aantal
werknemers was rond de eeuwwisseling al gegroeid naar bijna honderd personen. In 1903 krijgt de Industrie
al een telefoonaansluiting. Het telefoonnummer van het bedrijf was 41. In 1899 werd er een nieuwe
Staniolfabriek gebouwd en in dat zelfde jaar pachtte H. Mentink het linker gebouw van de Dorpermolens
en begon er een wasserij. Deze wasserij werd in 1928 overgeplaatst naar de Veenweg.

Teunis van Lohuizen was voor die tijd een zeer sociaal mens voor zijn arbeiders. Hij richtte een ondersteuningsfonds
op voor zijn werknemers, die bij ziekte of ontslag een bijdrage uit dit fonds kregen. De
ziektewet bestond toen nog niet. En zelfs personeelsreisjes werden georganiseerd, al moesten die wel
op zondag plaats vinden. De zondag was de enige dag in de week dat er niet gewerkt werd. Van Lohuizen
was ook een kunstenaar. Hij schreef gedichten en verhalen en schilderde diverse schilderijen. Een van
zijn bekendste schilderijen is een dorpsgezicht van Vaassen met daarop de oude dorpskerk van voor
1852. Ook schilderde hij meermalen de Cannenburch. Teunis van Lohuizen is als een ondernemend en
vooruitstrevend persoon zeer belangrijk voor Vaassen geweest. Het dorp kon mede door hem in de vorige
eeuw uitgroeien van een gehucht naar een grotere plaats, terwijl het dorpse karakter gebleven is. De
N. V. Industrie heet tegenwoordig Vaassen Flexible Packaging. Om hem in herinnering te houden is er
een straat naar hem genoemd. De Teunis van Lohuizenstraat.
Eigenaren
Op de foto het echtpaar
Van Lohuizen-Van der Vaart.
Teunis van Lohuizen
20-6-1822 20-12-1903
Johanna Hendrika van der Vaart
De noordelijke Dorpermolen
15-11-1819 1-5-1896
1774 Lubbertus van Gerrevink - pachter en papiermaker.
1808 Lambert van Gerrevink - pachter en papiermaker.
1813 stilstand van de molen.
1814 Willem Anthoon - pachter en papiermaker.
1842 Evert van Delden - pachter en papiermaker.
1847 Hendrik Mentink - pachter en papiermaker.
1871 Teunis van Lohuizen - eigenaar.
1880 einde van de papiermakerij. (molen wordt samengevoegd met de zuidelijke Dorpermolen)
De zuidelijke Dorpermolen
1559 kopermolen. (eigenaar Hendrik van Isendoorn)
1726 Aleida van Steenbergen - eigenaresse kopermolen.
1735 Hendrik Backer - eigenaar kopermolen.
1735 Frans Jan Haack - pachter.
1751 Baron van Isendoorn - eigenaar.
1751 Lambert Jans Muller - pachter.
?? Berend Wolven - pachter.
1772 molen verbouwd tot papiermolen.
1790 Jannes Muller - pachter en papiermaker.
1813 stilstand van de molen.
1833 Lammert Mulder - pachter en papiermaker.
tot 1866 Jan Christoffel Mulder - pachter en papiermaker.
1866 Hendrik Jansz. Pannekoek - pachter en papiermaker.
1871 Teunis van Lohuizen - eigenaar. (begint hier een IJzergieterij)
Gebruikte bronnen: De papiermolens in de provincie Gelderland, H. Voorn, 1985.
Op kracht van stromend water, H. Hagens, 1998.