VOC site - Banda eilanden

Banda-eilanden
De Banda-eilanden (Banda Neira, Lontor (Banda besar), Pulau Ai, Pulau Run, het vulkaaneiland Gunung Api en enkele
kleine eilandjes) namen een bijzondere positie in, omdat deze de exclusieve producenten van nootmuskaat en foelie
waren. Alleen hier kwam de nootmuskaat voor. De eilanden liggen in de Banda-zee, ongeveer 120 km ten zuiden van
Ceram.
vestigingen van deze VOC-locatie:
Bandaneira, vanaf 1607; hoofdcomptoir; zetel van de gouverneur. Belangrijkste producten: nootmuskaat en foelie.
Forten: Nassau en Belgica
Rosengain (op Hatta); comptoir. Belangrijkste producten: nootmuskaat en foelie. Verder deed het dienst als
deportatieoord.
Laontang; comptoir. Belangrijkste producten: nootmuskaat en foelie.
Lontor (op Lontor); comptoir. Belangrijkste producten: nootmuskaat en foelie. Fort Hollandia.
Wajer (op Lontor); comptoir. Belangrijkste producten: nootmuskaat en foelie. Fort Orangie.
Pulau Ai; Fort Revenge
Kisser; 1668 - ? . Fort Delft/Delftshaven
Op 15 maart 1599 komt de Gelria onder Jacob van Heemskerck de Baai van Banda Neira binnenvaren. Zolang de
Hollanders zich aan de plaatselijke handelsgebruiken houden gaat alles goed. Als de VOC het handelsmonopolie wil
verwerven begint de ellende. Wolfert Harmensz. heeft in 1602 van de bewoners van Pulau Ai een monopolie op de
nootmuskaat- en foeliehandel gekregen, hetgeen door de bevolking van enkele andere eilandjes een aantal jaren later ook
aan Van der Haghen werd beloofd. Maar deze verdragen werden aan alle kanten door de Bandanezen ontdoken omdat de
Nederlanders lage prijzen betaalden, onaantrekkelijke handelswaar meebrachten, onwetend waren van de lokale etiquette
en het verbod van de VOC op de handel met anderen (o.a. Javanen) strak handhaafden.
Toen de Hollanders op Banda Neira kwamen zaten de Portugezen er al sinds ca. 1515. Zij hadden een oud fort. Om de
Portugese en Aziatische concurrentie uit te schakelen worden dure forten gebouwd en voorzien van zware bezettingen.
Om de hoge kosten hiervan te kunnen betalen werden lage prijzen voor de nootmuskaat geboden.
'De eylanden van Banda en de Moluccen is het principale uit waer wy schieten... De eylanden daer de naghelen mette
nooten en de foelie groeven, deselve soeckende met tractaet ofte met geweld aan de Compagnie te verbinden... voor den
eersten september 1609, ook op elk land een klein fort opwerpende en met eenig krijgsvolk bezettend. Daarom so moet
men geen arbeid, moeite noch mensen daarin sparen, ja, alle dingen voorbijgegaan, om de Moluccen en de eylanden van
Banda boven alle, in onze vriendschap ende contract te verkrijgen.' (Lastbrief van 29 maart 1608 van de bewindhebbers
der Compagnie).
In 1609 komen Verhoeff en Wittered met hun vloot aan op het nootmuskaateiland Banda. Een handelsverdrag wordt
gesloten tussen de Nederlanders en de Bandanezen. Over één punt rijst een conflict, namelijk het verzoek van de
Nederlanders om een fort te bouwen op Banda. De meerderheid van de bevolking ziet deze stap als een bedreiging. Bij de
onderhandeling over deze kwestie worden de Nederlanders plotseling overvallen door Bandanezen, bewapend met speren
en pijl en boog. In de schermutseling die volgt worden de Nederlanders gedwongen om zich met grote verliezen terug te
trekken. Deze episode staat in de Nederlandse geschiedschrijving bekend als 'Het verraad der Bandanezen'. De enige die
in dit drama aan de dood ontkomen is, is Jan Pieterszoon Coen, die als nieuweling naar het oosten op scheep is gegaan.
Fort Nassau is in 1609 gebouwd op de fundamenten van het oude Portugese fort (de bewoners van Banda Neira noemen
het fort nog steeds Benteng Portuges). De Engelsen boden nog het langst weerstand aan de druk van de Hollanders en
bouwden versterkte handelsposten op Ai en Run. Zij betaalden hogere prijzen voor de nootmuskaat en foelie dan de
Nederlanders. Die reageerden in 1611 op deze toenemende dreiging door een nog imposanter fort te bouwen, Fort
Belgica, op de heuvel vlak boven het Fort Nassau. Het Fort Belgica is nu volledig gerestaureerd en domineert Neira, terwijl
Fort Nassau met nog drie resterende muren er wat bouwvallig bij ligt.
Omdat de verdragen met de VOC, het Eeuwig Verbond, door de Bandanezen worden geschonden, bedenken de Heeren
XVII andere maatregelen. In 1615 valt in Amsterdam de beslissing over het lot van de Bandanezen om hen 'te
vermeesteren, de principalen uit te doen roeien ende te verjagen ende het land liever met heidenen wederom te doen
publeren'.
In 1609 was admiraal Verhoeff, die het fort Nassau op Banda Neira trachtte op te versterken door Bandanezen onder het
valse voorwendsel van een overleg in een valstrik gelokt en samen met 40 andere vooraanstaande mannen om het leven
gebracht.
In 1615 vielen de Hollanders o.l.v. Gerard Reynst Pulau Ai binnen met 900 soldaten, bijna twee keer zoveel als de
mannelijke bevolking van het eiland. De Engelsen vluchtten van het eiland Pulau Ai naar het van alle muskaatbomen
ontdane eiland Pulau Run. Nog diezelfde nacht zetten zij de tegenaanval in, doodden 200 Hollanders en verdreven de rest
terug naar hun schepen.
In het daaropvolgende jaar had Jan Dircksz. Lam het eiland Pulau Ai met een nog grotere krijgsmacht weten te veroveren.

Aanvankelijk werd de invasiemacht afgeweerd met nauwkeurig kanonvuur van de Bandanezen, maar toen zij een maand
later zonder munitie kwamen te zitten, werden de door de Hollanders afgeslacht. De overwinnaars versterkten het fort en
noemden het Fort Der Wrake (Fort Revenge). Dit fort beschikt nu nog steeds over een aantal kanonnen.
In 1621 richtte Gouverneur-Generaal Jan Pietersz. Coen zich allereerst op de Banda-eilanden om naleving van de
verdragen af te dwingen en het gebied, in opdracht van de Heeren XVII, definitief onder de macht van de Compagnie te
brengen en hij trok met een vloot van 12 schepen en 1500 man naar Banda toe. Matelieff, die de Banda-eilanden uit eigen
aanschouwen kende, had reeds voorspeld, dat het monopolie in de nootmuskaat slechts met geweld zou kunnen worden
afgedwongen.
Op 11 maart 1621 lukte het Coen om via de achterwal van het eiland Lontar ongemerkt aan land te komen en de heuvel
te bezetten waarop later Fort Hollandia is gebouwd. Daarbij werden huizen in brandgestoken en verwoest. Eén zieke oude
man, die was achtergebleven terwijl de rest van de bevolking vluchtte, werd het hoofd afgeslagen en op een staak op het
strand gezet. Daarna trok men verder naar Selanon waar de huizen eveneens in brand werden gestoken. De laatste
compagnie die op Lontar kwam heeft de grote tempel in brand gestoken.
Coen dwong de orang kaya een verdrag met onmogelijk zware bepalingen te tekenen. Doordat zij dit verdrag nooit na
konden komen, moesten zij dit wel schenden en zou Coen hen met wapen-geweld terecht kunnen wijzen. Intussen liet hij
hoog op de centrale bergrug van Lontor Fort Hollandia bouwen.
Op 8 mei 1621 zijn de belangrijkste personen op het eiland Neira gedood. Vierenveertig gevangen, waaronder 8 orang
kaya's werden naar het kasteel Nassau gebracht. Buiten het fort was een rond perk gemaakt van bamboes waarbinnen de
gevangenen werden gebracht. Zes ingehuurde Japanse kooplieden hebben als eerste de acht belangrijkste personen
vermoord door hen doormidden te houwen met hun zwaarden, het hoofd af te slaan en daarna in vieren te hakken. De
overige 36 werden eveneens onthoofd en in vieren gedeeld. De gevangen stierven 'in alle stilheid, zonder enig gebaar te
maken'. Slechts één man vroeg in het nederlands: 'Mijne heren, en is er dan geen genade?', maar die was er ook voor
hem niet. De hoofden en lichaamsdelen van de geexecuteerden werden op bamboes gestoken. Dit anonieme ooggetuige
verslag is vermoedelijk geschreven door Nicolaas van Waart, luitenant van Coen. Hij besluit zijn relaas met de woorden
'God weet wie recht heeft'. Het overgrote deel van de mannelijke bevolking werd gedood. De meeste verdreven
Bandanezen vestigden zich op Keffing en Guli-Guli in de Seram Laut eilandengroep. Van de oorspronkelijke bevolking van
15000 mensen zijn er in 1621 nog ongeveer 1000 over; zij die gevlucht zijn of als slaaf naar Batavia zijn afgevoerd. Coen
rapporteert in 1623: '
'De inboorlingen sijn meest allen door den oorloch, armoede ende gebreck vergaen. Zeer weynich isse op de omliggende
eilanden oncomen.'
De Engelsen, die krachtens de overeenkomst van 1619 aan de expeditie hadden mogen meedoen, maar zich daartoe niet
in staat hadden verklaard, gaven hun vestiging op Pulau Run op, dat met de overige eilandjes van de Bandagroep aan de
Compagnie kwam. Nu moest het ontvolkte land, volgens opdracht, 'met heidenen gepubleerd worden'. Via rooftochten en
de aankoop van slaven in de omringende landen en eilanden, worden pogingen ondernomen de Banda-eilanden van nieuw
werkvolk te voorzien voor de verzorging van de nootmuskaatbomen. In een kroniek van deze tijd wordt dienaangaande
gemeld:
'Daar is qualyck een plaetse van de Caep Bona Esperansa tot de uitterste ofte oostelyckste eiylanden van Banda, ofte de
natie van Banda zyn daerat gesprooten, als van Caffers van Mousambique, Arabyanen, Persyanen, van Cambaya,
Cormandel, Bengala, Pegu, Atchynders, Mamoraners, alderhande Malayen, Chineese, Javanen, Macassers, Moluckanen,
Amboneesen ende diverse mestise kinderen. Voorts syn daer veel van deese omliggende eylanden, als Ceram, Papu, Kay,
Aroe, Teneber, Timor, Solor, ende meest gecochte slaven. De vrouwen die zy noch dagelyks doopen, zyn meest Maleys,
Javaans, Maccassers, Boetons, Bangaeys, ook Moluckse, Amboyners, Cerams, Kay, Timor, maar de beste van Balie. Van
alle dit onweetende gespuys comen deese stoute onbeleefde tiranniqhe Sabandaers ende Orangkays van Banda, daer af
de geheelde werelt weet teseggen: nu mogen de Hollanders haer wat helpen vermanen en sien of wat meer goets van
haer te verwachten staet, als in vorige tyden van haer is geweest.'
Er is in de oost genoeg ongeregeld volk, slaven, afgezwaaide soldaten en avonturiers, voorhanden om al of niet
gedwongen te verhuizen. Zij kunnen zich als planter, perkenier, in dienst van de VOC zich vestigen. Zij mochten de
producten van hun notenperken uitsluitend aan de VOC leveren, die daarmee het monopolie in muskaatnoten en foelie in
bezit kreeg. De perkeniers ontvingen hiervoor een vastgesteld bedrag van de VOC en zorgden er tevens voor dat de
slaven op de perken 1 gulden loon per maand ontvingen, een hoeveelheid rijst en zout en 1 keer per jaar nieuwe kleding.
Dit zogenaamde 'perkeniersstelsel' startte in 1626. Het land werd verdeeld in 68 perken van 1,2 ha (34 op Lontar, 31 op
Ai en 3 op Neira). Het Europese personeel op Banda wordt verantwoordelijk gesteld voor het toezicht op en de
administratie van de nootmuskaatbossen. Neira bijvoorbeeld bezit drie van deze notenperken, voor ieder perk zijn
ongeveer 880-1.000 slaven nodig, voor 10.000-15.000 nootmuskaatbomen die gemiddeld per perk per jaar 20.000 pond
noten en 6.000 pond foelie opleveren. Na de eerste jaren van tegenspoed, waarin de nieuwe perkeniers eigenlijk nog niets
wisten van nootmuskaatteelt, delen ze in de nootmuskaatwinst van de Compagnie. Wim van den Broecke, een
rechtstreekse afstammeling van één van de eerste perkeniers, Paulus van den Broecke, is nu nog steeds perkenier op de
Banda-eilanden.
Omdat de westelijk gelegen eilanden Run en Ai minder strikt gecontroleerd konden worden door de Nederlanders, werden
daar alle nootmuskaatbomen vernietigd. Bij de Vrede van Breda in 1667 droegen de Engelsen onder meer het eiland Run
aan de Nederlanders over, in ruil voor een Nederlands eiland aan de andere kant van de aardbol: Manhattan.
De VOC wenste een winstmarge van 300 procent en betaalde de perkeniers 1/122e deel van de gangbare
nootmuskaatprijs in Nederland. De noten die door de perkeniers voor 2,5 cent per pond opgekocht worden voor de
Compagnie, worden weer verder verkocht voorf 3,75 per pond. De foelie, die voor 35 cent per pond wordt opgekocht,
levert de Compagnie f 6,- per pond op. Per schip dat thuis komt maakt de Compagnie gemiddeld een zuivere winst van
20.000,- tot 30.000,- en een konvooi bestaat meestal uit 15 tot 20 schepen. De nootmuskaat-handel was voor de VOC

een zeer winstgevende onderneming. In 1621 schatte de VOC haar Europese verkoop van nootmuskaat op 450.000 pond
en die van foelie op 180.000 pond. In 1735 raakten de pakhuizen zo vol met nootmuskaat dat 1,25 miljoen pond werd
vernietigd om de prijzen hoog te houden. In 1760 wordt in Amsterdam in één slag voor vier miljoen gulden verbrand;
dagen lang branden de stapels door. Dit gebeurt uiteraard ook op Banda. Zo nu en dan worden daar op het strand grote
hoeveelheden noten en foelie verbrand. De Banda-eilanden worden door de Compagnie als een belangrijke schat
gekoesterd. Alleen al de winsten van Banda in deze periode zijn toereikend om alle kosten van de Compagnie te dekken.
De VOC eigende zich het leeuwedeel van de winsten toe, maar er was voldoende over voor de perkeniers om luxueuze
huizen te bouwen met marmeren vloeren, fraaie tegels, kristallen kandelaars en Europese meubels.
De enorme export bracht evenwel ook kosten met zich mee. Om te voorkomen dat de slaven in opstand zouden komen,
onderhield de VOC dure forten en garnizoens op de Banda-eilanden.
Een uitbarsting van de Gunung Api op 2 april 1778 die gepaard ging met een aardbeving, een vloedgolf en orkaanwinden,
zorgde binnen één uur voor gigantische verwoestingen. De helft van de nootmuskaatbomen werd verwoest en de
resterende bomen verloren bijna allemaal hun vruchten. De oogst van dat jaar bedroeg amper vier procent van de
productie van het voorgaande jaar.
Op Lontor bevinden zich twee forten, Fort Hollandia en Fort Concordia. Beide forten bieden indrukwekkende panorama's.
In 1734 is bij het dorpje Lontar een trap van 210 treden aangelegd/vernieuwd, de berg van Lontor op. Halverwege de
trap, op een plateau is een grote waterput voor de was en een kleine waterput voor drinkwater. Dit is de enige zoetwater
voorziening voor het dorp Lontar. Deze put wordt de Put van Coen genoemd, zogenoemd omdat Coen 30 verraders hier
heeft onthoofd en in de put gegooid. Uit deze put mag nog steeds geen water gedronken worden. Dit voorval wordt nog
steeds herdacht, waarbij al het water (30 meter) uit de put wordt gehaald en de put wordt schoongemaakt.
Aru
Met Aru (Aroe) werd één van de Aru-eilanden in het oosten van Indonesië aangeduid. Deze eilanden werden ook wel de
'Zuidooster Eylanden' genoemd. In 1683 werd de negorij Wokan (het huidige Kobrour), bezocht door de gouverneur van
Banda. Hij trof er een verpleger en twee soldaten ziek aan, de sergeant was half blind en de schoolmeester die was
aangesteld om de bewoners te kerstenen was afwezig en maakte een tocht om zijn privé-handel te spekken. Twee andere
dienaren waren vermoord en een andere dienaar was kort te voren overleden. In 1785 was de post op Aru, destijds
genaamd Wokan, bemand met 11 VOC-dienaren. Het eiland stond bekend om de parelbanken.
Kisser
De VOC bouwde in 1668 een fortje met de naam 'Delft' of 'Delftshaven' op het eilandje Kisser (Kisser, Maccisser,
Makisser), 8 mijl ten oosten gelegen van Timor, werd in 1668 een klein fort gebouwd: Fort Delft of Delftshaven. Dr. F.W.
Stapel, die Pieter Van Dam's beschrijving van de VOC heeft bewerkt en in 1927 uitgaf, noemt de 'Mestiezen van Kissar'.
Dit was een bevolkingsgroep op het eiland die afstamde van de VOC-dienaren van het fort die trouwden met vrouwen van
Kissar.
VOC overblijfselen op de Banda-eilanden
Bandaneira: ruïnes van Fort Nassau (slechts drie muren en de toegangspoort zijn overgebleven; een oud kanon ligt op de
grond), Fort Belgica (1611) is gerestaureerd, huis van de VOC gouverneur, Nederlandse koloniale huizen (veel daarvan
verwoest of beschadigd in april 1999), Nederlandse begraafplaats, ruïne van het Nederlandse hospitaal. Ay: oude kerk
(uitgebrand in april 1999) en Fort Revenge. Banda Besar (Lonthor): Fort Hollandia (1621), Fort Concordia.
In april 1999 zijn als gevolg van de vijandigheden tussen Christenen en Moslims veel van de historische koloniale huizen
op Banda Naira vernield. De nederlandse kerk op Pulau Ay, de op één na oudste in Indonesië, is door brand verwoest (de
oudste kerk, in het dorp Hila op Ambon is ook in 1999 verwoest). Een deel van de familie Van den Broeke is omgekomen,
waaronder Wim's vrouw, haar zuster, de vrouw van zijn zoon en hun twee dochtertjes.
Bronnen:
- De Loffelijcke Compagnie, deel 4, VPRO-radio serie, 1994.
- Gaastra, F.S., 1991. - De geschiedenis van de VOC.
- Maluku, de Molukken, 1991. - Periplus Editions (Indonesië Reisbibliotheek).
- Website Geschiedenis Molukken http://www.dlm.org/ned/Geschiedenis/Kol.Gesch.html
- Atlas of Mutual Heritage
- Begrippenlijst Nederlands-Indië
- http://www.brown.edu/Departments/Anthropology/SIAP/home.html