Themabijeenkomst Afdelingen 2 november 2010 - KBO-Brabant

Themabijeenkomst Afdelingen 2 november 2010
Inleider professor dr. Gerard Rooijakkers
“Een fier zelfbewustzijn vertrouwt op eigen kracht”
Goedemorgen dames en heren. “Eigen is geen vodje” zei ons moeder altijd als wij als
kinderen vonden dat het ergens anders leuker, gezelliger of beter was. Wij woonden in
Eindhoven en Eindhoven is de stad die eigenlijk niet wil weten dat het Brabant ligt. Een
stad die ook heel slordig omspringt met haar cultureel erfgoed en liever eerst gaat slopen
en dan pas gaat nadenken wat er voor in de plaats moet komen. Dat irriteert bij veel
mensen in Eindhoven, zo ook bij ons thuis en ons moeder zei dan “Eigen is geen vodje”.
“Wees nou toch eens trots op wat je hebt.” En sowieso is die trots op het eigene en op
het lokale van oudsher in Brabant in de volkscultuur geworteld. Die trots was zelf zo
sterk dat er een enorme rivaliteit bestond tussen de dorpen onderling. Ten zuiden van
Eindhoven liggen een aantal plaatsen, die plaatsen staan bekend als “de acht
zaligheden”, omdat ze allemaal eindigen op “sel”: Eersel, Netersel, Wintersel. “Acht
zaligheden” is een spotnaam van buitenstaanders, want het waren hele arme, schrale,
armoedige dorpen. Dus eigenlijk was dat een ironisch toponiem, zoals je in heel veel
dorpen ook een Paleisstraat hebt. Dat is dan de straat waar de grootste krotten en de
slechtste huizen staan. Dus met dat eigene wordt volop gespeeld, maar het ergste was
dat buitenstaanders de trots en de eer van de lokale gemeenschap op bepaalde
momenten krenkte door grappen te maken. Grappen te maken over een kwetsbaar punt.
In het dorp Knegsel een van die “zaligheden” daar staat een kerktoren, maar het is maar
een hele kleine kerktoren. En als buitenstaanders, jongens uit het nabijgelegen buurdorp
een beetje ruzie probeerde te zoeken in het café zeiden ze “zullen we eens een
bonenstaak vatten om de wijzers van de klok te verzetten, want hij loopt achter.” Of als
het ging regenen dat ze dan tegen elkaar zeiden: “we zullen de toren eens gaan binnen
zetten.” En dan was het geheid ruzie. Over het dorp Steensel ook één van die
“zaligheden” werd verteld dat het dorp zo armoedig was dat er maar één pier aanwezig
was. En die pier lag aan de ketting, anders zou die nog weg vluchten.
In Eerde bij Veghel daar was ooit eens een incident geweest met ooievaars, een pijnlijk
incident. Wat jongens bouwden een ooievaarsnet met luciferhoutjes op een borrelglas.
Niet doen daar: ruzie. Of met de kermis gaan ze soms op een been staan en naar boven
kijken. En als dat dertig mensen doen, ja dan is dat het krenken van de lokale eer.
Kortom al die spotnamen, dat spelen met die trots, zegt iets hoe belangrijk dat was
vroeger in die lokale gemeenschappen. Eigen is geen vodje en daar ga je niet mee
spotten. En we noemen dat ook wel het folklore van het kleine verschil zoals Cornelis
Verhoeven een Brabantse filosoof dat eens heeft genoemd. En die folklore van het kleine
verschil komt er op neer dat naarmate de overeenkomsten tussen groepen mensen
groter zijn, de minieme verschillen die tussen die groepen bestaan op een culturele
manier enorm worden uitvergroot. Dus hoe meer mensen op elkaar lijken, hoe meer ze
die kleine lokale verschillen gaan opblazen en uitspelen. Vandaar dat bij die rijdende
rechter de meeste gevallen burenruzies zijn. De mensen hebben heel veel met elkaar
gemeen, wonen in dezelfde straat in dezelfde buurt. Dan gaat het over iets heel miniems
en het wordt dan opgeblazen. De folklore van het kleine verschil kwam tot uitdrukking in
die spotnamen, ook in de dialecten, maar ook in de kleding. Ik heb het nu pas weer
gemerkt. Als we het hebben over lokale kracht dan werd ik daar dit jaar heel treffend op
gewezen toen ik bezig was met het schrijven van een boek over een poffer. Jullie weten
wel wat een poffer is? Het is dan wel een oostelijk Noord-Brabant klederdracht. In West-
Brabant kennen we de variant: de Kroon of de Kroezel. In Brabant bouwen ze de muts in
de breedte uit, in west Brabant gaat dit in de hoogte. Een versiering met bloemen en de

natuur en ik was bezig met onderzoek voor dat boek en ik kwam in allerlei archieven en
musea en daar hebben ze allerlei foto’s en materialen, maar ik kwam er niet goed uit. Ik
belde toen mijn vormgever op met wie ik dit boek zou gaan maken en ik zeg tegen hem:
“we gaan een boek maken over de poffer.” O zei hij dat is goed, dat is leuk, maar wat is
een Poffer? 28 Jaar, ja dat kun je hem ook niet kwalijk nemen. Hij was thuis en zijn
moeder luisterde mee. Die hoorde dat gesprek en zei: “Nou Vincent, een poffer, ik zal jou
eens een poffer laten zien.” En toen pakte zij een aantal familiefoto’s waar haar moeder
of grootmoeder op stond of de overgrootmoeder van die vormgever. En dat waren
familiefoto’s uit Heesch en ja hoor daar stond een heel batterij mutsen, ja ouwe mutsen.
“Dat mag ik bij de KBO wel zeggen hè.” Allemaal met een poffer op en toen dacht
Vincent. Verrek de poffer, dat is ook mijn geschiedenis. Dat is mijn familie en dat behoort
ook waar ik vandaan kom en toen is hij met hart en ziel aan dit boek gaan werken. Maar
toen kreeg hij een fantastisch idee en toen zei hij: “als ons moeder meteen een foto
tevoorschijn kan halen, hoe zal het dan zijn bij al die families in Brabant. Dan moeten
van die foto’s natuurlijk ook tientallen aanwezig zijn. Toen hebben we een project
opgezet met de naam: “Alle mutsen verzamelen” en daar zijn 1254 foto’s op ingestuurd.
Allemaal van families, allemaal uit plaatsen in Brabant, met naam, toenaam, rugnummer
Alles wat ik graag zou willen weten en ik dus miste in die grote algemene archieven en
musea die fantastische collecties hebben, maar als het gaat over dit niveau van
onderzoek niet de goede context informatie erbij kunnen leveren en toen kwam er dus
waarzinnig nieuw materiaal wat nu ook is erkend als nieuw een aanvullend materiaal en
dat komt omdat wij de kracht van het individuele hebben aangeboord. Iedereen wil dat
uit het individuele halen en naar het grotere halen en als je het heel dicht bij het lokale
en individuele legt, dan krijg je betrokkenheid, je krijgt prachtig nieuw materiaal wat
nooit gepubliceerd is en je raakt die mensen want het gaat over hen. Want al die mensen
die die foto’s hebben ingestuurd, het merendeel staat nu ook in dat boek en is ook een
erkenning van hun geschiedenis. Op deze manier kan zo’n historisch onderzoek daar een
rol in spelen. Dit is mijn overgrootmoeder trouwens, die staat er dan ook op. Ik ben haar
achterkleinzoon die dit boek heeft geschreven. Zo gaat dat verhaal helemaal door. Dat is
een verhaal van generaties met een eigen cultuur waar iedereen altijd een beetje suffig
over doet, klederdracht en zo, maar die sterk geworteld is. Bij dit project hebben we
jonge ontwerpers gevraagd een nieuw hedendaags hoofddeksel te ontwerpen
geïnspireerd op de poffer, het nieuwe totem van Noord-Brabant. Er zijn prachtig
ontwerpen binnen gekomen van jonge mensen die nog nooit eerder van de poffer hadden
gehoord en die daar hun eigen muts weer op hebben geïnspireerd. En we hebben een
catwalk gemaakt in het Provinciehuis. Ik vond het jammer dat Hanja Maij-Weggen net
geen commissaris van de koning meer was, anders had ik haar ook graag een poffer
opgezet. Dat kan dat kapsel van haar best hebben. En op die manier ontmoeten
generaties elkaar. Rondom fier zelfbewustzijn dat vertrouwd op eigen kracht: die
prachtige poffer hoort bij onze geschiedenis. Die folklore van het kleine verschil werd dus
voortdurend uitgespeeld, met verhalen, met dialect, met kleding kortom dat gaat op
allerlei niveaus door. Alleen wij zijn die kracht vaak vergeten en wij gaan daar heel
nonchalant en slordig mee om en wat dat betreft is het pleidooi wat in de
openingstoespraak werd gehouden voor het beleid van de KBO mij wel uit het hart
gegrepen. Ik denk dat er een enorme kracht ligt, juist in het lokale, in het persoonlijke
en in de ontmoeting. En die ontmoeting, dames en heren, vindt plaats in het publieke
domein. En dat publieke domein is in feite een maatschappelijke ruimte waar mensen
elkaar uit vrije wil ontmoeten om verbanden aan te gaan. Om iets te gaan doen. En dat
publieke domein is openbaar. Dat kunnen instellingen zijn, bibliotheken, theaters,
universiteiten waar wij hier nu zitten, maar ook marktpleinen, straten, overal waar
mensen uit vrije wil elkaar ontmoeten in een open democratische samenleving. En dat
publieke domein is tegenwoordig ook virtueel geworden, want ook internet is een nieuw
publiek domein geworden met alle voordelen en alle vragen. Maar dat publieke domein is
buitengewoon essentieel voor een samenleving waar mensen echt ook samen gestalte
willen geven aan het dagelijks leven.

Maar dat publieke domein staat onder druk vanuit drie richtingen. Er werken allerlei
krachten op dat publieke domein. Daar hebben wij allemaal in het dagelijks leven mee te
maken en de KBO als organisatie ook. De eerste kracht die op dat publieke domein
voortdurend druk uit oefent is de markt. Het economisch denken, de commerciële cultuur
die dat publieke domein bestookt met boodschappen, commerciële boodschappen en dat
mag ook, reclame, advertenties openlijk en soms verhuld, maar de markt die ook dat
publieke domein grotendeels wil overnemen. En dan gaat het over auteursrechten,
copyright van zaken. Er zijn bijvoorbeeld bedrijven die alle beeldrechten, we hebben het
nu bijvoorbeeld gehad over de poffer, al die beeldrechten worden door bedrijven
opgekocht. Iedereen die dat beeld wil gaan gebruiken, moet daar straks voor gaan
betalen. Wij zeggen als overheid van Nederland: wat in de Nederlandse collecties en
archieven zit, is publiek domein. Dat mag iedereen vrij gebruiken behalve als de rechten
van een auteur of een maker op rusten. Je ziet dus dat het de grote krachten zijn, van
kennis, van materiaal, als het ware kunnen beperken als wij daar niet paal en perk zelf
aan stellen. Die markt probeert voortdurend in dat publiek domein, want daar is het te
halen, zeg maar in te breken. Wat je ziet is dat pleinen in grote Nederlandse steden
steeds meer evenemententerreinen gaan worden die worden gehuurd door bedrijven en
door instellingen die daar een manifestatie houden. Nou dat is een aardige
inkomstenbron voor de gemeenten, maar moet jij als individuele burger eens proberen
iets op dat plein te organiseren. Maar grote marktpartijen kunnen dat wel. En dat zijn
dus hele fundamentele vragen in de samenleving die dus die openbare ruimte willen
gebruiken. Het speelt nog veel sterker met dadelijk die bezuinigingen die nu aanstaande
zijn, de cultuur, dit regeerakkoord waar het publieke domein nog steeds meer vermarkt
moet worden. Niet met de privatisering. Een andere kracht die op dat publieke domein
werkt is de overheid zelf. De overheid door bureaucratisering die steeds hogere drempels
opwerpt voor burgers om als publieke domein voor burgers te kunnen blijven
functioneren. Een overheid die dat claimt. Voor overheid kunt u ook besturen en andere
overheden binnen organisaties zetten. Ik kom daar nog op terug.
De derde partij die op dat publieke domein invloed uitoefent dat is de individuele burger.
Het zijn u en ik. En in Nederland en de KBO is daar een sprekend voorbeeld van, hebben
wij van oudsher een grote mate van participatie van burgers in dat publieke domein en
een van de meest sprekende voorbeelden daarvan is vrijwilligers werk. Vrijwilligers werk
is ook de kurk waar jullie grotendeels op draaien. Ik heb een dvd gezien waarop
vrijwilligers aan het woord zijn, waaruit betrokkenheid en enthousiasme en het idealisme
naar voren komen. Maar op het moment dat zowel de overheid, of overheden en
besturen vanuit commerciële markten dat publieke domein steeds meer gaan claimen,
trekt die individuele burger zich steeds meer terug in zijn schulp, gaat hij als het ware
achter zijn voordeur, in zijn privédomein zitten want daar heeft hij de markt en de
overheid niets te zoeken. Dat is privé. En we zien dus een terugtrekkende beweging in
het verenigingleven, in het vrijwilligerswerk doordat burgers op een gegeven moment
zeggen: “Ja, ze zoeken het maar uit daar in Den Haag.” “Of waarin zou ik nog collecteren
voor het Kankerfonds als de directie daar enorme salarissen verdient. Moet ik daar voor
€1,- of €0,50 langs de deur gaan.”Dat hebben we allemaal gezien, dat soort bewegingen.
Met andere woorden: de individuele burger moet juist bemoedigd worden in dat publieke
domein te functioneren. Er op het moment dat structuren, bestuursstructuren
veranderen en dat de lokale binding eigenlijk wordt ontkend of niet ten volle wordt
gewaardeerd of niet belangrijk wordt gevonden en er een centralisering en privatisering
in optreed, zie je ook dat die essentiële band tussen lokale Afdelingen en vrijwilligers en
een hoofdbestuur onder druk komt te staan en gaat verwateren. Dat is bij jullie aan de
hand. En dan zie je dus een terugtrekkende burger of een terugtrekkende Afdeling. Dat
is een fenomeen dat bedreigend is voor het publieke domein, want het publieke domein
kan alleen maar bestaan bij de gratis van de geëmancipeerde burgers die uit vrije wil in
die openbare ruimte willen ontmoeten en samen iets willen gaan doen. En ook het
fenomeen wat we nu kennen van de maatschappelijk teleurgestelde burger, zoals dat
tegenwoordig heet, nee vroeger heette dat zo, tegenwoordig is dat alweer anders
geformuleerd. Vroeger was dat teleurgestelde burger, tegenwoordig is dat de bezorgde
burger en dat is gedaan om de PVV kiezers niet al te zeer te labelen als maatschappelijk

teleurgesteld, maar dat zijn maatschappelijk bezorgde burgers. Die zien we ook steeds
meer terugtrekken en het overlaten aan de rest. En er komt een cynisme in de
samenleving, een cynisme waarbij een leedvermaak gaat komen. Ik zie dat op de
Publieke omroep dat wij in een samenleving komen waar leedvermaak een dragende
factoor is. Maar zo willen wij toch niet met elkaar omgaan? Zo willen wij toch niet met
elkaar leven? Dit is toch ook niet de manier waarop wij binnen een kring van het KBO
zouden willen omgaan? Toch gebeurt het. We zien het gebeuren. De kunst is om dit soort
grote maatschappelijke processen te keren. En dat kan alleen als wij burgers ook goed
toerusten en leden van een KBO toerusten. Nou, vanuit de overheid, ik zit ook Raad voor
Cultuur dat is een Adviesorgaan van de regering en wij hebben gezegd wij moeten in
feite terug naar wat we noemen een cultureel burgerschap. We moeten mensen zodanig
toerusten dat ze in deze wereld met overstelpende informatie, media wijs worden en dat
mensen ook kunnen functioneren in zo’n open democratische samenleving, want dat is
niet altijd de meeste eenvoudig samenleving. Daar moet je stevig voor in jouw schoenen
staan, je moet keuzes kunnen maken en je moet weten wat je waarden zijn. Je moet
weten waar je voor staat. En dat toerusten van die burger daar is het de laatste jaren
vaak op mis gegaan. En dat toerusten is ook voor elke organisatie ook voor de KBO
buitengewoon belangrijk, zeker ook voor kaderleden die als het ware dit in een Afdeling
moeten voorleven, moeten uitdragen. De geëmancipeerde burger die in het publieke
domein kan functioneren, moet niet bang zijn, moet niet bang zijn voor de economie,
moet niet bang zijn voor die overheid. Het zijn uiteindelijk partners en de kunst is om nu
het verschil te gaan maken. En wij hebben de laatste decennia een enorm geloof gezien
en gehad met elkaar in het Angelsaksische model en dat is een economisch model
waarbij het gaat op korte termijn zoveel mogelijk winst te maken, het liefst over de rug
van een ander, waarbij de profit, de winst, wordt afgeroomd door aandeelhouders die
vaak niet in de eigen regio of in het eigen land zijn, maar buitenlandse investeerders. Die
halen de winsten weg en we zien dat hier in Brabant heel duidelijk met de kranten. Het
Brabant Dagblad, Nieuwsblad, De Stem. Oude familiebedrijven die hun rendement maken
van 15 à 18 % dat is een gezond rendement, maar die nu in handen zijn van
buitenlandse investeringsmaatschappijen. Wegener is dat eerst geworden en nu is dat
Micom uit Groot-Brittannië en die willen hogere rendementen: 23 tot 25 % rendement en
dat betekend dat die kranten steeds minder lokaal en regionaal nieuws kunnen bieden.
Dat die veel meer samen werken en als je de Gelderlander leest en het Eindhovens
Dagblad en het Brabants Dagblad zie je dat die voor 70/80 % hetzelfde nieuws geven en
die hebben regionale en lokale pagina’s er aan toegevoegd. Met andere woorden: voor
het belang van buitenlandse investeerders krijgen wij minder goede lokale informatie,
worden die redacties ingekrompen, wordt zo’n bedrijf helemaal leeg gehaald. Maar
potverdorie als ik een keer mag vloeken, als wij toch als Brabander onder elkaar een
goede eigen krant willen hebben met een paar miljoen Brabanders dan maken wij toch
een eigen krant. En dat besef begint nu steeds meer door te dringen. Dat wij die krant in
Brabant niet maken voor die buitenlandse investeerders, maar voor de lezers hier. Dat
zijn trouwens lezers die decennia lang niet abonnee zijn van die krant, want zo noemen
zijn dit zelf niet, ik ben lid van de krant. Eens kijken wat dat een band is. Die bedrijven,
die kranten hebben dat onderschat. Ze hebben zich niet gerealiseerd hoe belangrijk die
band met de lezers is en dat dat de kurk is waarop zij bestaan en dat zij daarvoor
moeten werken en niet die aandeelhouders. Wat wij zouden moeten doen, is dat we een
slag moeten maken en die wordt nu ook gemaakt hier en daar, maar dat is een proces
dat begint en de economische crisis werkt daar wel aan mee en dat is dat we van
aandeelhouders naar aandeelhoeders toe moeten. En dan komen van het Angelsaksische
model in het aloude Rijnlandse model. Het Rijnlandse model waar familiebedrijven
eigenlijk de toon zetten. Zoals de kranten vroeger ook familiebedrijven waren. Waar het
gaat om continuïteit, niet snel cashen, maar op de langere termijn continuïteit,
beheersing van risico’s, onderling vertrouwen, elkaar iets gunnen en dat is in feite een
veel duurzame manier van ondernemen waarbij je ook met partners samen werkt. Het
Rijnlandse model is heel oud en dat werd altijd een beetje als stoffig afgedaan, want dat
was niet de moneymaking machine die nodig was, dat waren eigenlijk wat suffige
bedrijven en organisaties. De Rabobank, de volgende spreker geef ik hierbij al een

voorzetje, de Rabobank heeft onder dat imago te leiden gehad, totdat ze zelf wakker zijn
geworden dat zij juist in deze economische crisis als sterkste tevoorschijn zijn gekomen
vanuit die oude coöperatie gedachten. Binnen het Rijnlandse model bestaat een begrip
“cocreatie”. Het is niet zo dat ik iets maak en dat jij het afneemt, maar we maken het
samen. Vanaf het eerste moment. En dat cocreëren is het samen iets maken, samen
daarvoor de verantwoordelijkheid dragen en samen ook de profit, de winst delen.
Waarbij winst niet allen moet worden geformuleerd als economische gewin, dat is wel
van belang, want er moet een gezonde economische exploitatie zijn, het model is niet
liefdadigheid, maar winst, profit, kapitaliseren in sociaal kapitaal. In cultureel kapitaal, in
duurzaamheid landschappelijk. Kortom maatschappelijk verantwoord ondernemen. Er
wordt veel over gesproken, maar er zijn nog maar weinig bedrijven en instellingen die
die slag leggen. Toch gebeurt dat in Brabant, daar wil ik mee afronden. Ik zie een aantal
hoopgevende ontwikkelingen, ontwikkelingen waarop de KBO mijns inziens zou moeten
inspelen. Even een zijpad. In Limburg een coöperatie opgericht die heet “De BV Limburg”
Dat is eigenlijk ironisch het is eigenlijk een coöperatie en toch noemen we het een BV,
omdat er gewerkt moet worden, mouwen opstropen. Daar brengen we die drie partijen
die op dat publieke domein inwerken samenbrengen. Dat wil zeggen de overheid, de
provincie Limburg en de stad Maastricht, samen met bedrijven de marktpartijen, daar de
media in, een bierbrouwer zit er bij. Dat is fijn om die erbij te hebben: “Gulpener bier” er
zitten kleine jonge ondernemers erbij, oude familiebedrijven en ook individuele burgers
kunnen lid/eigenaar worden van die coöperatie. Dat is het mooie van een coöperatie je
bent lid en tevens voor een deel eigenaar van dat bedrijf. En al die partijen komen met
initiatieven, we zeggen vanuit “De BV Limburg” dat is een goed initiatief, wij investeren
50% van ons werkkapitaal mee en de individuele partij of dat nou een overheid, of een
bedrijf is of een individuele burger profiteert ook mee, we gaan het maken en onder de
streep rekenen we af en dan kapitaliseren we de opbrengst.
Dat is provinciaal gedaan, omdat in Limburg de sence of urgency groot is. In Limburg
heeft men in de gaten dat men in een krimpregio zit, net zoals in Zeeland en in
Groningen. In Brabant wanen wij ons nog rijk en denken wij ach het zal zo’n vaart niet
lopen. Met de huidige commissaris Wim van de Donk wordt gezien dat we degelijk iets
moeten gaan doen en dat op een duurzame manier allianties moeten aangaan met
partijen, omdat we anders op het eind van de rit alleen maar tegenover elkaar staan en
dat eindigt wel eens in de een rechtszaal, terwijl bij cocreaties het proces in het begin
dan worden die belangen en conflicten opgelost terwijl in het proces verder meegenomen
en krijgen ze een plek. In Limburg heeft men het provinciaal gedaan. In Brabant zie ik
lokale initiatieven. Ik noem twee initiatieven. In Hoogeloon een Zorgcoöperatie in de
Kempen waarbij de voorzieningen zoals in alle dorpen achteruit holde. Dat er geen winkel
meer was, geen kruiszorg en toen hebben een aantal mensen, ondernemers ook, ja dat
is toch te gek voor woorden. Mensen wonen hun hele leven in Hoogeloon, worden oud en
moeten naar een verzorgingshuis, terwijl wij in Hoogeloon geen voorzieningen meer
hebben. Dan maken wij toch die voorzieningen? Ze hebben een coöperatie opgericht, ze
hebben partijen bij elkaar gebracht, mensen moeten als ze gebruik maken van die
voorzieningen net zo goed wat betalen. De zorg is daar op lokaal niveau, die mensen
kunnen daar blijven wonen en ook op hun oude dag nog functioneren. Dat voorbeeld
krijgt navolging. Een paar weken terug ben ik in Boekel geweest, een gemeente waar
men ook een coöperatie wil maken om de kwaliteit van de burgers te versterken. En dat
moet dan eigenlijk ook de doelstelling zijn. En die kwaliteit van leven daar gaat het om.
Daar worden wij als samenleving ook op afgerekend. Wat heb jij gedaan in jouw leven?
Als jij er een puinhoop van hebt gemaakt, nou daar hoef je niet trots op te zijn. Maar als
wij onze kinderen en onze ouderen een goed volwaardig bestaan kunnen leveren, waarbij
die lokale binding serieus genomen wordt, dan zijn we als samenleving een hele stap
verder. Maar daar hebben we mensen voor nodig, mensen met lef, die het verschil
durven te maken en die weten waar ze voor staan en we hebben een fier zelfbewustzijn
nodig dat vertrouwd op eigen kracht.