Klanktherapie - Boventonen

Klanktherapie
Op welke wijze kan klank ingezet worden
als muziektherapeutisch middel?
Afstudeeronderzoek
Karmijn van der Steen
April 2006

Klanktherapie
Op welke wijze kan klank ingezet
worden als muziektherapeutisch
middel?
- Gegevens uit dit onderzoek zijn zo zorgvuldig
mogelijk opgeschreven. Er kunnen echter onjuistheden
in staan.
- Niets uit dit onderzoek mag gebruikt worden voor
enigerlei doeleinde zonder voorafgaande toestemming
van de auteur.
Afstudeeronderzoek
Karmijn van der Steen
Muziektherapie Hogeschool Utrecht
19 april 2006
Consulent: Hans van Keken
Beoordelaar: Robèrt Feith
1

Inhoudsopgave Pagina
Voorwoord, dankbetuiging 3
Inleiding 5
1 Probleemstelling 7
2 Verantwoording van de Onderzoeksmethode
2.1 Het Onderzoeksdesign 10
2.2 Het Interviewformat 12
3 Visies op het ontstaan van problematieken en de rol van klank 13
4 Instrumenten 16
5 Instrumenten werking
5.1.Klankschalen
5.1.1.Wat zijn klankschalen 17
5.1.2 Hoe worden klankschalen ingezet 17
5.1.3 Wat is de inwerking van klankschalen op de mens 18
5.2 Stem
5.2.1 Wat is de stem 21
5.2.2 Hoe wordt de stem ingezet 21
5.2.3 Wat is de inwerking van de stem op de mens 25
5.3 Stemvorken
5.3.1 Wat zijn stemvorken 27
5.3.2 Hoe worden stemvorken ingezet 27
5.3.3 Wat is de inwerking van stemvorken op de mens 29
6 Problematieken 30
7 Contra-indicaties 31
8 Duur van een sessie en een hele behandeling 32
9 Conclusie 33
10 Klanktherapie een vorm van Muziektherapie 36
Nawoord 38
Bronnenlijst 39
Bijlagen; Interviews 1 Karin Visser 40
2 Erik Karsemeijer 45
3 Joeri Bonsel 52
4 Borg Diem Groeneveld 59
5 Hansje Huson 64
2

Voorwoord
Een aantal jaren geleden las ik een artikel over de Japanse onderzoeker Masaru
Emoto. Hij heeft onderzoek gedaan naar waterkristallen (Vruchtbare Aarde, 2001
vol.4). Hij fotografeerde waterkristallen waarvan het water eerst blootgesteld was aan
muziek. Bijvoorbeeld aan Bach, hierdoor ontstonden hele mooie kristallen. Ook werd
water aan bijv. heavy metal muziek blootgesteld. De kristalvorming van dit water zag
er helemaal niet mooi uit. Te bedenken dat de mens voor tachtig procent uit ‘water’
bestaat, welk effect zou muziek dan wel niet hebben op de mens? Voor mijzelf had ik
al het idee dat muziek op mij inwerkt, maar hoe dat precies zat wist ik niet.
Na een jaar psychologie gestudeerd te hebben ben ik overgestapt naar de studie
muziektherapie. De werking van muziek op de mens sprak mij nog steeds erg aan en
muziektherapie leek mij een ideale combinatie van psychologie en muziek.
Inmiddels zit ik alweer in het laatste jaar van deze opleiding. Een onderdeel van het
afstuderen is het doen van onderzoek dat relevant is voor Muziektherapie. Na bijna
vier studiejaren ben ik veel te weten gekomen over muziektherapie, maar hoe muziek
nu inwerkt op de mens, daar wist ik eigenlijk nog steeds maar weinig vanaf. Ik
besloot mijn onderzoek over dit onderwerp te houden. Na research kwam ik erachter
dat er in de ‘alternatieve’ hoek wel degelijk gericht gewerkt wordt met de inwerking
van muziek op de mens. Dit gebeurt met name via het gebruik van klank.
Daarop besloot ik in mijn onderzoek klanktherapeuten te interviewen om te kijken op
welke wijze zij klank inzetten als muziektherapeutisch middel
3

Dankbetuiging
Om te beginnen wil ik de mensen die ik heb mogen interviewen heel erg bedanken:
Karin Visser, Erik Karsemeijer, Joeri Bonsel, Borg Diem Groeneveld en Hansje
Huson. Zij hebben mij belangeloos en vol interesse te woord gestaan.
Dank gaat uit naar mijn consulent Hans van Keken die mij heeft geholpen dit
onderzoek zo goed mogelijk vorm te geven.
Daarnaast wil ik mijn klankbordgroep, Rike Prechtl en Inge Smiet bedanken voor hun
raad aan het begin van mijn onderzoek. En Inge voor de suggesties voor verbetering
die zij in mijn onderzoeksverslag heeft aangebracht.
Ik wil mijn ouders en zus bedanken voor hun steun aan mij en voor het nakijken van
mijn onderzoeksverslag.
Tenslotte wil ik iedereen bedanken die mij verder gesteund heeft en mijn altijd
doorgaande verhalen en ideeën heeft moeten aanhoren.
4

Inleiding
In dit onderzoeksverslag wordt ingegaan op de vraag;
Op welke wijze zetten klanktherapeuten klank in als muziektherapeutisch middel?
Hierop zal geprobeerd worden een antwoord te geven via het stellen van deelvragen.
Deze deelvragen zijn voorgelegd aan vijf therapeuten die klank inzetten als
muziektherapeutisch middel. Het beantwoorden van de deelvragen zal bestaan uit
samenvattingen en analyses van de gegevens verkregen uit deze interviews, eventueel
aangevuld met informatie uit een folder of website van de geïnterviewden. Het enkel
gebruiken van gegevens uit de interviews zonder aanvulling van literatuur was een tip
van mijn consulent, die ik ter harte heb genomen.
Ik heb mijn best gedaan de woorden van de geïnterviewden zo goed mogelijk weer te
geven maar aangezien het om half open interviews gaat, zijn de antwoorden soms
samenvattingen en ben ik mij er van bewust dat dit niet altijd de letterlijke woorden
van de geïnterviewden zijn. De uitgewerkte interviews staan in de bijlagen.
In dit verslag wordt uitgegaan van het idee dat klank datgene is wat we horen en de
trilling van de klank datgene wat we voelen.
Het verslag bestaat uit de volgende hoofdstukken:
Het eerste hoofdstuk bestaat uit de probleemstelling, hoofdvraag en de deelvragen.
Hierin ligt ik nader toe hoe ik tot dit onderzoek gekomen ben.
In hoofdstuk twee wordt nader omschreven welk onderzoeksdesign voor dit
onderzoek gebruikt is en het interviewformat.
Het derde hoofdstuk behandelt deelvraag 1; Welke ideeën hebben de geïnterviewden
op het ontstaan van problemen bij de mens en de rol van klank hierin.
In hoofdstuk vier wordt deelvraag 2 behandeld; Welke instrumenten worden gebruikt
in klanktherapie.
Het vijfde hoofdstuk behandelt deelvragen 4, 5 en 6; Wat is het instrument dat
gebruikt wordt; Hoe wordt dit instrument tijdens een sessie ingezet en Wat doen de
klanken van dit instrument met de mens. In dit hoofdstuk worden eerst de
klankschalen behandeld, daarna de stem en tenslotte de stemvorken.
5

Hoofdstuk zes gaat in op deelvraag 6; Welke problematieken worden door de
therapeuten behandeld. In het zevende hoofdstuk wordt deelvraag 7 bekeken; welke
contra-indicaties zijn er mogelijk voor klanktherapie.
In hoofdstuk acht wordt de laatste deelvraag besproken, deelvraag 8. Deze deelvraag
gaat in op hoelang een sessie duurt en hoelang een behandeling met klanktherapie
duurt.
In hoofdstuk negen wordt gekeken naar wat geconcludeerd kan worden naar
aanleiding van de deelvragen. Eerst worden de antwoorden van de deelvragen kort
samengevat en daaruit volgt een conclusie met betrekking tot de hoofdvraag;
Op welke wijze zetten klanktherapeuten klank in als muziektherapeutisch middel?
Tenslotte wordt in hoofdstuk tien ingegaan op de vraag of klanktherapie een
onderdeel is van muziektherapie. Hierbij wordt niet uitgegaan van gegevens
verkregen uit interviews maar geef ik aan de hand van het profiel van de
muziektherapeut, een persoonlijke interpretatie. Ik laat mij hierbij wel leiden door de
gegevens verkregen uit dit onderzoek.
6

1 Probleemstelling
Tijdens mijn stage in het derde jaar van mijn opleiding tot muziektherapeute, merkte
ik dat ik iets miste bij het geven van muziektherapie. Ik had vaak het gevoel dat ik
‘maar wat deed.’ Dit had enerzijds te maken met dat ik een beginnende
muziektherapeute ben en nog niet alles kan weten, anderzijds miste ik kennis over hoe
muziek inwerkt op de mens. Tijdens onze studie werd nauwelijks iets verteld
hierover. In gesprek met medestudenten over dit onderwerp bleek dat zij ook graag
meer zouden willen weten over hoe muziek inwerkt op de mens.
Op de studiedag voor muziektherapeuten (25 januari 2005) gaf de muziektherapeute
Els Denessen een lezing. Zij vertelde o.a. dat zij bewust werkt met klanken, ze weet
hoe de muziek die zij maakt inwerkt op haar cliënten. Door deze lezing was mijn
interesse in het gebruik van klank als muziektherapeutische middel gewekt.
Klank staat aan de basis van muziek. Eerst wordt iets in trilling gebracht, deze
trillingen vormen een klank en meerdere klanken vormen een melodie.
Een klank schijnt direct in te werken op de mens. Ik wil graag meer weten over deze
inwerking van klank op de mens.
Ik ben gaan zoeken in reguliere 1 muziektherapeutische literatuur over het gebruik van
klank als therapeutisch middel, maar kon hier niet veel over vinden. Er is wel veel
geschreven over klanktherapie, maar dit is met name in de alternatieve sector.
In het handboek voor Creatieve Therapie van Henk Smeijsters staat kort beschreven
dat muziek neurologische, motorische en fysiologische reacties op kan roepen. Maar
hier wordt verder niet op in gegaan. Smeijsters heeft wel een boekje geschreven over
de neurologische en fysiologische aspecten van muziektherapie. Hierin staat oa.
beschreven dat muziek een gunstig effect kan hebben op stresshormonen, het
immuunsysteem en pijnverzachtend kan werken. Er wordt niet beschreven hoe het
gebruik van muziek om dergelijke effecten te bewerkstelligen, in de praktijk kan
worden gebracht. Daarom lijkt het mij interessant om te gaan kijken hoe klank in de
praktijk gebruikt wordt als therapeutisch middel.
7

Na verder onderzoek kwam ik er achter dat in de reguliere muziektherapie niet veel
bewust gebruik wordt gemaakt van klank als therapeutisch middel maar in het
‘alternatieve circuit’ wel. Er zijn vele zgn. klanktherapeuten die klank bewust inzetten
als therapeutisch middel. Er wordt veel met klankschalen gewerkt, de stem maar ook
met een stemvork die in elke gewilde klank kan worden gestemd.
In dit onderzoek wil ik de praktijk van klanktherapie nader gaan verkennen. Na
verdere verdieping in dit onderwerp kwam ik erachter dat er met name met drie
instrumenten wordt gewerkt; klankschalen, stem en stemvorken. Het is een breed
onderwerp en daarom heb ik gekozen om mij te beperken tot het interviewen en
bezoeken van vijf ‘klanktherapeuten’ die met een of meerdere van deze instrumenten
bewust klank inzetten als therapeutisch middel. Ik wil graag weten hoe deze
klanktherapeuten klank inzetten als therapeutisch middel. Dit ga ik onderzoeken via
interviews met vragen die ik ook aan een reguliere muziektherapeut zou stellen
wanneer ik diens werkwijze zou willen weten; Welke instrumenten worden gebruikt,
hoe worden deze instrumenten ingezet, welke effecten worden bereikt met het gebruik
van klank, welke problematieken worden behandeld en welke contra-indicaties zijn
er? Daarnaast wil ik vragen wat de achterliggende gedachten van de therapeuten zijn
over het ontstaan van problemen bij mensen en de rol van klank hierin. Ik wil gaan
kijken of er overeenkomsten zijn qua werkwijze tussen deze therapeuten of dat ze
allen zeer verschillend werken.
De verkregen informatie uit dit onderzoek wil ik ook deels gaan gebruiken voor mijn
product. Mijn product wil ik de vorm geven van een lesmodule met als onderwerp
‘Het gebruik van klank als muziektherapeutisch middel.’
Hoofdvraag
Op welke wijze zetten klanktherapeuten klank in als muziektherapeutisch middel?
Met klanktherapeuten bedoel ik hier therapeuten die klank bewust inzetten in hun
therapieën om een bepaald therapeutisch effect bij hun cliënt te bewerkstelligen.
1 Regulier; hiermee wordt literatuur bedoeld zoals gebruikt bij de reguliere muziektherapeutische
8

In mijn onderzoek beperk ik mij tot het onderzoeken van vijf therapeuten die met
verschillende instrumenten klank bewust inzetten als therapeutisch middel. Het gaat
om de volgende instrumenten: Klankschalen, Stem en Stemvorken
Deelvragen
1 Welke visie op het ontstaan van problematieken bij mensen hebben deze
therapeuten en wat is de rol van klank hier in
2 Welke instrumenten worden gebruikt in hun therapieën
3 Hoe zetten zij deze instrumenten in bij hun behandeling
4 Welke effecten bereiken zij met het gebruik van klank in hun therapieën
5 Welke problematieken behandelen zij
6 Welke indicaties en contra-indicaties stellen zij
7 Hoe lang duurt een sessie, en een hele behandeling
Onderzoeksmethode
Het gaat hierbij om een explorerend kwalitatief onderzoek.
Zoals hierboven beschreven ga ik vijf therapeuten bezoeken en interviewen over hun
gebruik van klank in therapie. Dit gaat middels een open interview dat half
gestructureerd is. Er is een vaste lijst met vragen maar er is ook ruimte voor de
inbreng van de geïnterviewden. Door de therapeuten te bezoeken zie ik hen in hun
werkomgeving, kan ik de instrumenten waarmee gewerkt wordt zelf zien en is het
voor hen een vertrouwde plek. Zo hoop ik meer informatie te verkrijgen en door
gebruik te maken van een open interview kan ik doorvragen indien nodig.
Segment
Dit onderzoek ligt in segment drie, werken aan professionaliteit van mijzelf en
professionalisering van het beroep. Gegevens en ervaringen van andere mensen
worden verzameld, geanalyseerd en de grenzen van het beroep worden verkend. Ik ga
verder kijken dan de reguliere muziektherapie; ik ga bekijken hoe er in het
‘alternatieve’ circuit gebruik wordt gemaakt van het muzikale component klank als
therapeutisch middel. Daarnaast ligt het in segment 1 omdat het gaat over het
behandelen van cliënten.
opleiding van Hogenscholen in Nederland.
9

2 Verantwoording van de Onderzoeksmethode
2.1 Het onderzoeksdesign
Het onderzoek heeft de opzet van een explorerend kwalitatief onderzoek. Het is een
verkenning van de wereld van klanktherapie. De gegevens voor dit onderzoek zijn
verkregen middels half gestructureerde open interviews met vijf therapeuten.
Therapeuten die klank bewust inzetten in hun therapieën om een bepaald
therapeutisch effect te bewerkstelligen.
Van tevoren had ik bedacht om zes therapeuten te interviewen die allen met
verschillende instrumenten werken. Tijdens het onderzoek bleek dat er drie
instrumenten zijn waar met name mee gewerkt wordt; klankschalen, stem en
stemvorken. Daarop heb ik besloten mij op deze drie instrumenten te richten. Na vier
interviews bleek dat alhoewel de geïnterviewden hun werkwijze en ideeën
verschillend omschreven, de basis hierin sterke overeenkomsten had. Dit gegeven in
combinatie met het meer tijd in beslag nemen van het uitwerken van een interview
dan verwacht, heb ik besloten vijf mensen te interviewen.
Deze vijf therapeuten zijn uiteindelijk geselecteerd aan de hand van twee factoren.
- Ten eerste of zij bij de introductie van hun werkwijze op website of folder het
gebruik van klank als specifiek therapeutisch middel benoemen.
- Ten tweede op basis van welke instrumenten ze gebruiken. Ik wilde over elk
instrument; klankschalen, stem en stemvorken, twee mensen interviewen. Aangezien
de therapeuten meerdere instrumenten gebruiken en gegeven de eerder genoemde
aspecten van overeenkomst in werkwijze en tijdgebrek, volstond het interviewen van
vijf therapeuten.
Inschatten hoeveel mensen klank als therapeutisch middel inzetten is erg moeilijk,
aangezien het een vrij onbekend beroep is dat geen registratie behoeft. Afgaande op
mijn vooronderzoek hiernaar denk ik dat deze vijf therapeuten redelijk representatief
zijn voor de verschillende wijzen waarop klank in de ‘alternatieve’ sector ingezet
wordt als muziektherapeutisch middel.
10

Wanneer ik een schatting zou moeten doen naar het aantal mensen dat klank als
therapeutisch middel inzet op de manier als bedoeld in dit onderzoek, denk ik dat dit
ligt rond de 50 personen in Nederland.
De therapeuten zijn geïnterviewd middels een open interview dat half gestructureerd
was. Ik begon een open gesprek over hun manier van werken maar zorgde ervoor dat
de van tevoren vastgestelde vragen aanbod kwamen. Op deze manier was er ruimte
voor inbreng van de geïnterviewden. Door de therapeuten zoveel mogelijk te
bezoeken en te interviewen in hun werkomgeving kon ik de instrumenten waarmee ze
werken zien en horen en was het voor de therapeuten een vertrouwde plek om vragen
te beantwoorden.
Op de volgende pagina staat het interviewformat.
11

2.2 Interviewformat
Interviewvragen Onderzoek Klanktherapie
Karmijn van der Steen
Naam therapeut:
Datum:
Praktijknaam, situatie:
Plaats:
Inleidend:
1 Hoe lang werkt u als klanktherapeut
2 Hoe kwam u op het idee om met klank te gaan werken
3 Welke opleidingen heeft u gedaan
1 Vanuit welke visie op hoe problemen ontstaan bij een mens werkt u
2 Welke theorie over de inwerking van klank op de mens heeft u
3 Welke instrumenten gebruikt u en waar bestaan deze instrumenten uit
4 Wat is de specifieke werking van dit instrument op de mens
5 Hoe zet u het instrument in bij een sessie
6 Welke effecten bereikt u hiermee
7 Welke problematieken behandelt u
8 Zijn er contra-indicaties voor uw behandeling
9 Hoe lang duurt een sessie en een totale behandeling
12

3 Het ontstaan van problemen en de rol van klank hierin
Om te weten op welke wijze klank ingezet kan worden als muziektherapeutisch middel
is het belangrijk te weten wat de visies van de klanktherapeuten zijn op het ontstaan
van problemen bij de mens en welke rol klank hierin speelt.
De geïnterviewden omschrijven hun visies over het ontstaan van fysieke en
psychische problemen met verschillende woorden. Sommigen omschrijven het vanuit
een specifieke theorie 2 .
De basis die zij beschrijven komt echter overeen met elkaar en komt neer op drie
punten: Resonantie, Energie; opladende- ontladen spanning en de mens als Holistisch
wezen.
Resonantie
Nada Brahma, sanskriet voor ‘Alles in de wereld is klank.’ De hele wereld
resoneert. De mens is als het ware een vat vol geluid. Wanneer de mens
vrij is, geen spanningen heeft en geen blokkades 3 , dan resoneert hij mee
met zijn omgeving.
In je leven kan je verschillende emotionele dingen meemaken.
Wanneer deze emotie niet helemaal doorgeleefd wordt, het lichaam in
spanning blijft, ontstaat er een blokkade in het lichaam. Op deze plek kan
het lichaam niet meer mee resoneren. Het gaat hierbij meestal om zowel
fysieke als psychische blokkades.
Een therapeut benoemt dit principe vanuit de resonantietheorie van Peter Hess
Een therapeut licht toe dat emoties bijbehorende chemische reacties in het lichaam
opwekken en dat het niet afmaken van deze chemische reacties de blokkades
veroorzaakt.
Een therapeut benoemt het proces van emoties en spanningen in je leven meemaken
die zich vastzetten in je lichaam vanuit de gedachten van de Emotional Anatomy van
Keleman; Het lichaam wordt steeds meer gespannen, zegt uiteindelijk plof en raakt
2 Deze theorieen staan omschreven bij de interviews in de bijlagen.
3 Blokkade; sommige therapeuten spreken liever niet van een blokkade omdat dit negatief klinkt en
bevestigend werkt als dat er iets ‘mis’ zou zijn. Tijdens de interviews werd dit woord echter toch wel
door hen gebruikt
13

onderspannen. Hij werkt daarom met het principe van Eutonie, dit betekent de juiste
evenwichtsspanning in het lichaam creëren.
Energie
In onze omgeving zijn er opladende, voedende klanken en ontladende,
ontrekkende klanken die van invloed zijn op ons energieniveau. De
energiebalans kan dus verstoord zijn.
De Franse arts Tomatis noemde onze oren als dynamo van de energie voor de
hersenen.
Vier van de vijf geïnterviewden spreken over een energieveld om ons heen.
Sommigen noemen dit de aura, de energietoevoer naar het lichaam wordt daarna
geregeld door 7 punten in het lichaam, de chakra’s. Elk chakra heeft zijn eigen
frequentie en correspondeert met bepaalde fysieke en emotionele punten in ons
lichaam. In de aura en de chakra’s kan de energietoevoer, de frequentie verstoord
zijn.
Een therapeut benoemt de opladende- en ontladende stromingen in het lichaam vanuit
het Sjamanisme. Deze twee stromingen samen in conceptie vormen de geboorte van
klank, tussen deze twee in zit de lemniscaat, het onderhoudende. De sjamaan
gebruikte klank om zich af te stemmen op de buitenwereld, om dichterbij te lokken en
te verjagen.
Dit lokken en wegjagen zijn wij verleerd, wij zijn ons niet meer bewust van de
klank die wij de wereld insturen maar ook niet van de klanken die wij ontvangen.
Een andere therapeut geeft aan dat van bovenaf, via de kruin, een kosmische
stroom door de mens gaat en van onderaf een aardse stroom.
Wanneer deze stromingen niet in evenwicht zijn in een mens kan ziekte ontstaan.
Holistisch
De mens is een holistisch wezen, een geheel van fysieke en psychische
factoren. Daarnaast benoemen de meesten een spirituele factor.
Twee therapeuten benoemen specifiek dat de mens uit vier niveau’s is
opgebouwd:
14

- Fysieke niveau
- Emotionele niveau
- Psychisch niveau
- Spiritueel niveau
Alles is dus van invloed op deze verschillende niveau’s. Problemen kunnen zich
bevinden op verschillende niveau’s en hierin doorwerken.
15

4 Welke instrumenten worden door klanktherapeuten gebruikt
Het instrumentarium is de basis om te weten op welke wijze klank ingezet kan worden
als muziektherapeutisch middel.
De therapeuten maken gebruik van verschillende instrumenten. Er zijn drie
instrumenten die door de meeste therapeuten gebruikt worden: klankschalen, stem en
stemvorken. De ene therapeut maakt meer gebruik van het ene instrument dan van het
andere. Ik heb de therapeuten soms specifiek geïnterviewd naar een bepaald
instrument omdat ik daar nog meer over wilde weten.
Klankschalen: Klankschalen worden door vier van de vijf therapeuten gebruikt, twee
van hen gebruiken ze als hoofdinstrument. Door de andere therapeuten worden ze wel
regelmatig gebruikt maar niet als hoofdinstrument.
Stem: De stem wordt door alle therapeuten gebruikt. Twee therapeuten gebruiken het
als hoofdinstrument. Een van hen gebruikt de stem in combinatie met het instrument
de tampoera, de ander gebruikt de stem niet zozeer in relatie tot klank maar in relatie
tot de adem. Hij werkt met name met de adem. De andere therapeuten zetten de stem
soms in.
Stemvorken: Een therapeut werkt specifiek met stemvorken. Een tweede therapeut
zet ze soms in en een derde therapeut heeft wel stemvorken maar gebruikt ze
nauwelijks. Twee therapeuten werken niet met stemvorken.
16

5 De werking van de instrumenten
5.1 Klankschalen
5.1.1 Wat zijn klankschalen
Klankschalen zijn er in verschillende groottes en kwaliteiten. Klankschalen bestaan
uit een speciale alchemistische verbinding van 7 of minder verschillende metalen. Elk
metaal heeft zijn eigen klank, frequentie, inclusief een scala aan boventonen. Deze
frequenties staan in bepaalde harmonische verhoudingen ten opzichte van elkaar.
Door hun harmonische verhoudingen staan klankschalen heel dicht bij de mens.
5.1.2 Hoe worden de klankschalen ingezet
Hierbij wordt uitgegaan van de twee therapeuten die klankschalen als
hoofdinstrument gebruiken.
Beide therapeuten bespreken in de eerste sessie waarom de cliënt gekomen is en wat
de verwachtingen zijn. Een van hen vraagt de cliënt dit van tevoren op te schrijven.
Beiden geven aan dat het belangrijk is dat de cliënt weet waar hij mee bezig is.
Beide therapeuten zetten de klankschalen receptief in; de cliënt ligt op een soort bed
en de therapeut bespeelt de klankschalen. De therapeuten bespelen de klankschalen op
een verschillende manier.
Een therapeut 4 maakt gebruik van een heleboel klankschalen tegelijk, een zgn.
klankenbad. De andere therapeut 5 juist niet en zet enkele klankschalen in.
Beiden geven aan dat hoe precies gewerkt wordt sterk afhangt van de cliënt.
4 Therapeut; Erik Karsemeijer
17

Klankenbad
De cliënt gaat liggen op een bed met daaromheen allemaal klankschalen. Bij het
hoofdeinde staan de kleine klankschalen en bij de voeten de grote klankschalen. De
therapeut slaat om de beurt een klankschaal aan. Welke klankschaal is deels intuïtie
maar ook deels kennis over welke klanken op welk gebied inwerken. Hij begint met
de kleine klankschalen die refereren aan het dagbewustzijn. Daarna brengt hij de
persoon naar een ander bewustzijn door steeds grotere, lagere klankschalen aan te
slaan. Er worden ook klankschalen om het lichaam heen bewogen (in de aura) en
klankschalen op het lichaam gezet. Na de klankmassage brengt hij de persoon weer in
het dagbewustzijn via de hoge klankschalen, om te eindigen met belletjes.
Enkele klankschalen
De persoon ligt of zit, de klankschalen staan ergens op een tafel in de ruimte. De
therapeut kijkt met welke toon hij kan afstemmen op de persoon. De toon waar hij op
afstemt is de toon die niet doorresoneert bij de persoon als hij hem laat horen. Hij
begint vaak met zingen om te zoeken naar deze toon. Vaak weet hij deze toon
intuïtief. De toon versterkt hij dan door een klankschaal te pakken en met een klopper
om de klankschaal te draaien waardoor de schaal een zingende klank maakt. Hij
gebruikt hierbij een tweede klankschaal en soms een derde. Het lijkt hem verwarrend
voor de persoon als er meerdere klankschalen klinken, dan is het moeilijker om te
focussen. Eerst beweegt hij de klankschaal om de persoon heen, in het auralichaam,
daarna dichter bij de persoon en tenslotte zet hij een klankschaal op het lichaam.
5.1.3 Wat is de inwerking van de klanken van klankschalen op de mens
Een therapeut licht toe dat de mens voor 80% uit vocht bestaat. Water is geleidend en
zuivere klank kan daardoor heel soepel door de weefsel- en celstructuur bewegen.
Beide therapeuten werken eerst in het energieveld om de persoon heen, het
auralichaam. In de aura ligt psychisch, fysiek en emotioneel vuil opgeslagen. De
klank van klankschalen kan vuile energie richting geven, het stroomt weg en het
wordt gevuld met de harmonische energie van de klankschaal(en). Een therapeut
omschrijft het als donkere plekken, gaten, resonanties in de aura. Wanneer je hier met
5 Therapeut; Joeri Bonsel
18

een klankschaal bijkomt verdwijnt de klank in het gat. Zaak is het gat in te kapselen
met de klank, dit doe je door omtrekkende bewegingen om het gat te maken. De vuile
energie verdwijnt en vult zich met nieuwe energie.
De therapeut komt steeds dichter met een klankschaal bij het lichaam. De trillingen
van de klanken werken in op het lichaam. Beide therapeuten werken met het idee dat
de mens uit vier ‘lichamen’ bestaat, vier niveaus. Klank werkt dus ook in op deze vier
niveaus. Een therapeut benoemde specifiek wat klank bij welk niveau teweeg kan
brengen.
1 Het fysieke niveau- Het aarde level: De trilling van klank komt binnen in het
centraal zenuwstelsel, hier vanuit gaan er allemaal reflexbogen naar de interne
organen, hormoonaanzettingen, de hersenen en het limbisch systeem. De trilling
dringt door tot op celniveau. Iedere cel heeft een bepaalde basisfrequentie. Door
harmonische klank zullen de celstructuur en spiertonus van het lichaam in hun
oorspronkelijkheid terug worden getrild en in overeenstemming komen met de
andere cellen. Hierdoor ontstaat diepteontspanning en worden basale lichaamsfuncties
verbeterd.
De klankschalen kunnen de cliënt een ander bewustzijn brengen
De mens kent verschillende staten van bewustzijn;
- Bètagolven; normaal, wakker bewustzijn
- Alfagolven; tijdens rust, meditatie en grote ontspanning
- Thetagolven; bijna-slaap toestand
- Deltagolven; diepe slaap
Trilling van klankschalen roept alpha, soms zelfs theta of deltagolven op.
2 Het emotionele niveau- Het water level: Door klank kom je in een bepaalde
stemming die verschillende emoties kunnen opwekken.
3 Het psychische niveau – Het vuur level: Door klank krijgen we verschillende
associaties, beelden of herinneringen. Eerder beleefde ervaringen en situaties worden
opnieuw aangeraakt en opgeroepen. Dat beïnvloedt ons denken en handelen.
De therapeuten die klankschalen gebruiken, werken soms aan het verwerken van
trauma’s middels geleide fantasie met klankschalen en de spreekstem.
19

4 Het spirituele niveau- Het lucht level: Harmonische klank kan ons bewust maken
dat we onderdeel zijn van het grote geheel. Dezelfde universele wet die buiten trilt,
trilt ook binnenin.
De trillingen komen bij plekken in het lichaam die niet meetrillen omdat er een
blokkade is. Op deze plek wordt een klankschaal neergezet.
Enerzijds gaat deze plek dan vanzelf meetrillen waardoor er ruimte ontstaat.
Anderzijds speelt een bewustzijnsproces hier een rol. Voor beide therapeuten is dit
bewustzijnsproces belangrijk, wat komt de persoon tegen?
Men kan steeds een diepere laag van het lichaam raadplegen waardoor men oude pijn,
emoties of plekken waar men nooit geweest is tegenkomt. Vaak hebben mensen vaste
patronen in hun denken en handelen. Er wordt dus ten eerste ruimte gecreëerd door de
klanken zelf, het lostrillen, ten tweede doordat men bewust wordt van wat er speelt
wordt ruimte gecreëerd.
Eén therapeut is ook psychotherapeut en gaat dit bewustwordingsproces indien nodig
via psychotherapeutische gesprekken aan. De andere therapeut praat hier minder over.
Beiden bespreken aan het einde wel wat de persoon ervaren heeft. Ze geven de
opdracht mee naar huis om te kijken hoelang de persoon deze ruimte die ontstaan is
vast kan houden. Wanneer wordt deze ruimte weer gevuld met spanning, wat zijn de
triggers/aanleidingen hiervoor. Wat zorgt ervoor dat je weer terugvalt in je oude
patroon?
De ruimte die door de klank opengemaakt is moet door de cliënt zelf onderhouden
worden.
20

5.2 De stem
5.2.1 Wat is de stem
Het strottenhoofd is eigenlijk een instrument, de lucht zet de stembanden in trilling
waardoor klanken ontstaan, het lichaam fungeert hierbij als klankkast.
De stem is in staat om een enorme rijkdom aan klank voort te brengen. Wanneer
iemand zijn stem gebruikt kan aan de mate waarin een persoon een boventoonrijke
klank zingt gehoord worden of iemand zijn adem en lichaam vrij van spanning kan
gebruiken. Een strakke toon duidt op spanning, inperking. Door de persoon zelf te
laten zingen resoneren de klanken direct door in het lichaam en ervaart de persoon
direct fysiek wat klank met hem doet.
5.2.2 Hoe wordt de stem ingezet
De stem kan op verschillende manieren ingezet worden. Er kan gewerkt worden met
de adem, ‘zingen’ van klanken en het zingen van boventonen.
Alle therapeuten gebruiken de stem als instrument. Twee van hen als
hoofdinstrument, zij gebruiken het actief, de cliënt zingt zelf. Drie andere therapeuten
gebruiken de stem als ‘bij’instrument. Twee van hen zowel receptief als actief en een
van hen receptief. Deze therapeut werkt in de geriatrie en zingt met name liedjes voor
haar cliënten.
Van de therapeuten die de stem als hoofdinstrument hebben werkt een therapeut
vooral met name met de adem 6 en gebruikt klank meer als hulpmiddel hierbij. De
andere therapeut werkt met name met het zingen van klanken ondersteunt door het
instrument de Tampoera.
Beide therapeuten werken op een verschillende manier en hun werkwijze wordt
daarom apart besproken.
6 Adem; van tevoren wist ik niet dat deze therapeut voornamelijk met de adem als therapeutisch middel
werkt (ik dacht boventonen). Aangezien de adem in relatie staat tot de klanken die de stem maakt en
de effecten en uitgangspunten overeenkomen met de andere therapeuten, heb ik besloten zijn
werkwijze en ideeën wel op te nemen in dit verslag.
21

Therapeut 1 7
Adem
De adem op zichzelf maakt geen klank maar je hebt de adem wel nodig om een klank
te maken. De stem laat horen in welke spanning je zit, hoeveel ruimte je adem heeft.
De therapeut werkt vanuit de theorie van Ilse Middendorf, met ademvocaalruimten.
Adem is een voortdurende beweging van binnen naar buiten en van buiten naar
binnen. Om te kunnen ademen hebben we ruimte nodig, in ons lijf en om ons heen.
Als we gespannen zijn wordt de ruimte in ons lijf kleiner en strakker en trekken we
ons terug uit de ruimte om ons heen. Zo perken we de adem in en neemt onze energie
af. Het gaat er dus om de juiste evenwichtsspanning te creëren. De een is
overspannen, de ander onderspannen. Sommige delen van het lichaam kan de adem
bereiken, andere niet. Via het werken met de adem probeert deze therapeut het hele
lichaam weer toegankelijk te maken. Indien het lichaam vrij is kan ook klank vrij door
het lichaam klinken.
Klank is meer een hulpmiddel bij de adem vindt deze therapeut. Voor sommige
mensen is het moeilijk om puur met adem te werken. Dan worden klanken gebruikt
om het tastbaarder te maken.
Bepaalde klanken richten zich op bepaalde gebieden in het lichaam.
Het gaat hierbij niet om de resonantie van de klanken maar de ademruimte die de
klanken bereiken.
oe - lage ademvocaalruimte: adembeweging zit in onderste ruimten, buik, bekken
benen
ie - hoog ademvocaalruimte: schouders, longtoppen en hoofd
oo - centrum, meer binnen in romp, boven de navel
ee - in de breedte, ellebogen erbij
uu - skelet, langs wervelkolom en ledematen
eu - hartgebied, net onder de keel, vaak hele moeilijke om te voelen
aa - allesomvattend, zowel binnenruimte als buitenruimte. De aa klank is het
moeilijkst om te maken omdat alle ruimtes beschikbaar moeten zijn en. Het is een
extravert en eigenlijk het tegenovergestelde van de oo.
7 Therapeut; Borg Diem Groeneveld
22

Boventonen ziet hij niet specifiek als iets therapeutisch maar wel een middel om heel
intens met klank te werken. Je leert beseffen hoe klank in elkaar, grondtoon met
boventonen. Wanneer je hiermee aan de slag gaat vindt automatisch een verfijning
van de zintuigen plaats, in de waarneming hiervan en in de expressie. Boventoon
zingen kan heel bevredigend zijn, helemaal in klank ondergedompeld.
Sessie
Hij werkt op therapeutische basis voornamelijk individueel.
De cliënt begint de eerste sessie met te vertellen waarvoor hij komt. De therapeut kijkt
terwij de cliënt praat hoe hij erbij zit. Hoe gebruikt hij zijn stem, hoe maakt hij
contact.
Daarna doet hij oefeningen met de adem, soms komt klank hierbij. Wanneer het
vertrouwd genoeg is legt hij zijn hand op een plek op iemands lichaam om diegene
bewust te maken van die plek. Het gevolg is dat de adem naar die plek gaat. Of als er
juist ergens spanning is wordt de plek warmer en losser door de handoplegging
Hierna worden er verschillende actieve oefeningen gedaan door de persoon, met
adem, klank en beweging.
Wanneer iemand met ernstige ademhalingsproblemen komt laat hij de persoon eerst
liggen. Hij kijkt waar de ademhaling zich bevindt en legt hier zijn hand op. Dit is
namelijk de plek waar diegene contact met zijn lijf heeft. Waar de adem niet beweegt
is niet of nauwelijks contact. Vervolgens legt hij zijn hand een stukje verderop om te
kijken of de persoon daar contact kan maken. Door dit contact kan de adem
uitbreiden.
Hij vraagt de persoon te benoemen wat hij voelt, zich hier bewust van te maken. Als
de persoon naar huis gaat krijgt hij de opdracht zich proberen te blijven ontspannen en
te kijken wanneer hij weer terugschiet in zijn oude spanningsstructuur.
23

Therapeut 2 8
Klank
Deze therapeut zingt mantra’s (chanten) maar ziet dit meer als ‘leuk’ zingen. Het
zingen van de aa klank begeleid door de Tampoera is voor haar de kern. De aa klank
is de meest basale klank, als je je mond opendoet komt er een aa uit, voor alle ander
klanken moet je iets doen. Wanneer alles in je lichaam mee kan resoneren, klinkt de
aa vrij. Als je maar lang genoeg de aa aanhoudt, gaat vanzelf alles mee klinken.
Indiase Muziek
Haar inspiratie en werkwijze komt uit de Indiase muziek. In de Indiase muziek zingt
men met de spreekstem, niet met de zangstem. Wanneer je Indiase zang gaat studeren
ben je elke dag 2 uur bezig met het zingen van de a om het schoon te maken.
De Indiase muziek is op het innerlijke gericht, met veel zweving, dus boventoonrijk.
Daardoor bereik je het hele spectrum van frequenties, sla je niets over. Ze gaat er
vanuit dat het hele universum resoneert en vele boventonen heeft.
De westerse muziek mist het contact met die natuurlijke boventonen door het gebruik
van een getemperde stemming. Het Gregoriaans is de laatste westerse muziek die nog
die extra kwaliteit bezit.
De Tampoera
De tampoera is het basisinstrument in de klassieke Indiase
muziek. Hij kan gestemd worden op verschillende
grondtonen. Voor vrouwen is de grondtoon meestal een
gis. De tweede snaar is ook in gis gestemd, de vierde snaar
een octaaf lager en de derde snaar op de kwint er tussenin.
Op de tampoera wordt geen melodie of ritme gespeeld
maar laat permanent de grondtoon horen. De snaren
klinken enorm lang door en hebben een groot spectrum
aan boventonen. Het legt een soort tapijt van klank waarbij
gezongen (of bij de Indiase muziek, op een ander
instrument gespeeld) kan worden.
8 Therapeut; Hansje Huson, zij pretendeert geen therapeute te zijn. Ze gaat niet bewust een
therapeutisch traject aan met de personen die bij haar komen. Aangezien de effecten die zij bereikt bij
deze personen veelal therapeutisch werken, noem ik haar tijdens dit verslag therapeut.
24

Sessie
Deze therapeut werkt voornamelijk met groepjes.
De sessie wordt begonnen met rek en strekoefeningen. Daarna vraagt ze de mensen
met haar en de tampoera mee te zingen. Wat, dat hangt van het moment af. Vaak
begint ze met de aa klank mee te zingen op de grondtoon van de tampoera. Het gaat er
niet om de a zo mooi mogelijk te zingen maar zo natuurlijk te laten klinken, niet te
pushen maar wel met een bepaalde alertheid op de klankvoortbeweging. Ze vraagt de
mensen om niet een strakke a te zingen maar de a samen te laten klinken met de
tampoera. Het doel is om de a zo vrij mogelijk te laten zingen opdat alles in het
lichaam mee kan resoneren.
Daarnaast zingt ze toonladders, deze zijn ook niet strak maar glijden als het ware van
de ene toon naar de andere. Op deze manier pak je elke frequentie mee, is het een
klankmassage waarbij je niets overslaat en daardoor heel holistisch.
Soms vraagt ze de mensen een keer een ritme te zingen. Voor sommigen is dit fijn
omdat ze dan samen in een vorm mogen zingen. Anderen raken de kluts kwijt omdat
ze iets ‘moeten.’
Tijdens het zingen geeft ze mensen soms aanwijzingen, probeer dit of dat eens,
waardoor hun klank beter wordt.
Na een sessie wordt er thee gedronken en een rondje gedaan waarin men kan vertellen
wat men ervaren heeft. Ze gaat verder niet op een therapeutische manier in op
specifieke problemen van mensen.
5.2.3 Wat is de inwerking van de stem op de mens
Ondanks de verschillende manier van werken van deze twee therapeuten komt
datgene wat ze bewerkstelligen wel overeen met elkaar. Door bezig te zijn met de
adem of het zingen komt men in contact met het lichaam, met het zelf. Er wordt
ruimte gecreëerd om te zijn wie je bent.
Beide therapeuten geven aan dat de aa klank pas kan klinken als alles vrij mee kan
resoneren. De ene therapeut komt hier echter bij door eerst de andere gebieden in
25

werking te brengen, ruimte te maken. De andere therapeut meent dat als je maar lang
genoeg de aa aanhoudt, er vanzelf ruimte gecreëerd wordt.
Enerzijds creëren de oefeningen op zich (met adem en/of klank) ruimte en
ontspanning zowel lichamelijk als psychisch. Anderzijds gaat het om een
bewustwordingsproces dat ruimte creëert. Je gaat luisteren naar wat er in je leeft, je
eigen systeem. De meeste mensen komen spanningen en weerstanden tegen die vaak
een connectie hebben met de psyche. Wat voel je? Gedachten, oordelen,
overtuigingen en negatieve gevoelens komen naar boven.
De ademtherapeut gaat deze vragen concreet aan dmv gesprek. De andere therapeut
laat de vragen meer bij de personen zelf, wanneer iemand iets wil vertellen over wat
hij ervaart kan dit.
Doordat er ruimte en ontspanning ontstaat wordt de stem ook krachtiger en helderder,
kunnen boventonen vrij klinken.
De ademtherapeut leert de mensen zich eerst bewust te worden van wat in hen leeft
en leert ze daarna hun lijf in de juiste spanning te brengen.
De therapeut die werkt met klank vraagt de mensen om hun gedachten los proberen te
laten en gewoon te doen, zich onder te dompelen in de klank. Er uit te gooien wat er
teveel aan spanning en stress zit. Zo wordt zingen een weg naar Bewust-Zijn;
overtuigingen opzoeken en loslaten opdat je steeds vrijer wordt, je steeds meer laat
horen en je steeds dieper in contact met jezelf komt.
Het opgaan in de klank heeft een meditatief effect, je komt in een ander soort
bewustzijn, dit brengt enersijds ontspanning en anderzijds kan je helderder denken. Je
beïnvloedt je eigen chemie van de hersenhelften. Klank kan bepaalde hormoonklieren
beïnvloeden.
26

5.3 Stemvorken
5.3.1 Wat zijn stemvorken
Stemvorken kunnen uit verschillende metalen bestaan en zijn er in verschillende
soorten en maten. Hoe groter de stemvork, hoe lager de frequentie dus ook hoe lager
de klank. Een therapeut 9 werkt specifiek met stemvorken volgens de werkwijze van
Innersound. Een andere therapeut 10 zet een stemvork soms in. Het werken met
stemvorken is nog vrij nieuw.
5.3.2 Hoe worden stemvorken ingezet
De therapeut die de stemvorken soms inzet doet dit omdat hij vindt dat de stemvorken
te specifiek werken. Waneer hij ze gebruikt houdt hij een stemvork bij het lichaam of
zet hem op het lichaam. Als een soort laserstraal wordt een plek in het lichaam dan
losgetrild. Dit vindt hij meestal een te heftig effect maar soms kan het nodig zijn om
een plek extra aandacht te geven met een stemvork.
Hij heeft een set stemvorken met hoge frequenties, deze refereren naar zijn idee aan
het spirituele, kosmische. Met behulp van de stemvorken wil hij een brug slaan naar
het hier en nu, het kosmische naar hier halen.
De andere therapeut zet de stemvorken voor veel problematieken in en vindt juiste de
specifieke werking een pluspunt van het werken met de stemvorken.
De stemvorken van Innersound
Dit is een set van 13 stemvorken, van laag naar hoog
met een frequentie van een reine kwint tussen twee
stemvorken. De laagste stemvork komt overeen met de
Schumanncaptivity, dit is een door de NASA gemeten
puls die om de aarde zit. Aangezien deze buiten de gehoorgrens ligt is hij twee keer
verdubbeld. Ze hebben een pure klank, zonder boventonen. Ze zijn heel precies
gestemd met een frequentieafwijking van 0,25%, normaal is dit 0,5%. Hierdoor
kunnen de stemvorken heel precies ingezet worden.
9 Therapeut; Karin Visser
10 Therapeut; Joeri Bonsel
27

De werkwijze van Innersound is gebaseerd op muzikale motieven, korte melodieën
met een specifiek ritmisch patroon die ontwikkeld zijn door Arden Wilken in 1978.
Arden Wilken, muziektherapeute en pianiste, heeft over de hele wereld
muziektherapie gegeven en daaruit is het systeem van Innersound ontstaan.
Innersound kent verschillende wijzen waarop klank kan worden ingezet, een daarvan
is met de stemvorken.
Sessie
De therapeut gaat uit van de cliënt; waar kan ze een ingang vinden? De cliënten
komen naar haar toe maar in het verpleeghuis waar ze werkt zijn er ook mensen die
hun bed niet meer uit kunnen, dan gaat ze naar hen. Er is een basisbehandeling waar
alle stemvorken aanbod komen waar ze meestal gebruik van maakt. De stemvorken
worden altijd in paren naast de oren gehouden, de twee stemvorken die tegelijk
gebruikt worden zijn ten opzichte van elkaar gestemd in een reine kwint 11 .
Uiteindelijk wordt een paar maximaal een minuut naast de oren gehouden. Een totale
behandeling duurt een kwartier, twintig minuten. Soms legt ze dingen uit voor de
cliënt en na de sessie laat ze de cliënt weer bijkomen.
De stemvorken werken opzichzelf, er hoeft niet over gepraat te worden. Je kan wel
luisteren naar wat het bij de cliënt teweegbrengt.
Naast de basisbehandeling zijn er paren van stemvorken die, wanneer je ze laat
klinken in een bepaalde matrix naast de oren, corresponderen met specifieke
energievelden die je in en om je lijf hebt:
1 Voeten, benen tot romp. Zorgen voor psychische ruimte en adem.
2 eierstokken, prostaat. Staat voor de expressie van emoties
3 maaggebied, solaris plexus
4 hart en handen
5 keel
6 hoofd
11 De kwint is een belangrijke toon in onze omgevong. Hij verschijnt regelamtig in het
harmonisch sprectrum van de stem als boventoon.
28

Er is een vervolg hierop mogelijk met matrixen voor specifieke lichamelijke en
psychische klachten. In totaal zijn er 21 matrixen ontwikkeld.
5.3.3. Wat is de inwerking van de stemvorken op de mens
De klanken van twee stemvorken veroorzaken een golf van expansie en samentrekken
door het hele lichaam. Deze golf heeft de vorm van een lemniscaat, een vloeiende
doorlopende beweging. Dit voel je in je oren, gaat door het ruggenmerg, de
hersenvloeistof, wordt kortom hele snel vervoerd door je lijf. Het werkt in op
bindweefsel en celniveau. Spanningen en blokkades worden losgetrild en er ontstaat
langzaam diepe ontspanning. Zowel het lichaam als het gehele elektromagnetische
veld dat een mens omgeeft wordt bereikt. Het lichaam kan zich herstellen zodat de
energiehuishouding opnieuw een balans kan vinden en zich kan verbinden met het
hele lichaam.
In de hersenen vindt ook ontspanning plaats waardoor bepaalde patronen niet
automatisch meer verbonden worden en er nieuwe verbindingen kunnen gemaakt
worden.
29

6 Problematieken
Om te weten op welke wijze klank als therapeutisch middel kan worden ingezet is het
nodig om te weten bij welke problematieken klank wordt ingezet.
Over het algemeen is de mening van de geïnterviewden dat het gebruik van klank als
therapeutisch middel in principe bij bijna alle problematieken werkzaam is. De meeste
problematieken die behandeld worden zijn gerelateerd aan het niet vrij kunnen
functioneren. Dit komt meestal door blokkades en te hoge of lage spanning in het
fysieke en de psyche. De therapeuten geven aan dat fysieke klachten vaak hun
oorzaak hebben liggen in de psyche.
Erik Karsemeijer omschrijft in zijn studiegids van de opleiding tot klankmassage-
therapie de toepassing van klankmassage-therapie als volgt:
- Leren omgaan met psychische problemen (spanning, stress, nervositeit)
- Leer en concentratieproblemen (motorisch gestoord, dyslexie)
- Verwerken van emotionele of traumatische gebeurtenissen
- Psychosomatische klachten
- Verzachten van lichamelijke klachten
- Inzicht krijgen in persoonlijke groei en mogelijkheden
De andere therapeuten werken ook met deze problematieken. De leer- en
concentratieproblemen op zich komen bij de andere therapeuten niet aan bod in het
interview.
Het werken met trauma’s komt bij alle therapeuten voor.
De twee therapeuten die hoofdzakelijk met de stem werken krijgen meestal mensen
die in eerste instantie komen omdat ze hun stem beter willen leren gebruiken. Vaak
zitten hier andere problematieken achter.
Voor vier therapeuten is het naar zichzelf kunnen en willen kijken van de cliënt een
voorwaarde om in klanktherapie te gaan. Een therapeut noemt het zich bewustworden
van wat er gebeurd in de therapie niet specifiek.
30

7 Contra- Indicaties
Om klanktherapie op de juiste wijze in te zetten is het van belang te weten wanneer
klanktherapie niet geschikt kan zijn.
Er worden verschillende redenen gegeven wanneer klanktherapie niet geschikt zou
zijn.
Voor allen geldt dat de cliënt zich open moet willen en kunnen stellen voor de
klanken. Hier is overgave voor nodig. Sommige mensen kunnen de controle echter
niet loslaten, het is dan erg moeilijk om klanktherapie te laten werken.
Daarnaast geeft men aan dat indien er sprake is van ernstige psychiatrische
stoornissen, men klanktherapie meer ziet als een ondersteuning bij de reguliere
psychiatrische behandeling.
De therapeut die met stemvorken werkt geeft aan dat het werken met stemvorken niet
geïndiceerd is wanneer er sprake is van een whiplash, hersenbloeding of een
hersenschudding. Wanneer iemand een migraine aanval heeft kan je ook beter even
wachten. Stemvorken werken namelijk direct in op het zenuwstelsel en bij deze
aandoeningen ligt het zenuwstelsel al zo open dat werken met de stemvorken teveel
is.
De therapeut die stemvorken soms inzet geeft aan dit niet vaker te doen omdat de
stemvorken een heel sterk, vaak te sterk effect hebben op het gebied waar je ze inzet.
Schizofrenie en dissociatie noemt hij als een moeilijk gebied, ook met klankschalen.
Stemvorken werken erg scheidend, in mensen met dergelijke problematieken zit al
veel opdeling, men ervaart zichzelf niet als een geheel dus gaat hij niet focussen op
een bepaald gebied.
Een andere therapeut geeft ook aan dat psychische ziektebeelden als schizofrenie,
psychosen en sterk wisselende gemoedstoestanden als bij Borderline niet geschikt zijn
voor klanktherapie. Iemand die op een gegeven moment vanuit de alledaagse
werkelijkheid in een schijnwerkelijkheid komt moet eerst duidelijk hebben welk
mogelijk innerlijk conflict hieraan ten grondslag ligt.
31

8 Hoe lang duurt een sessie en een hele behandeling
Om te weten hoe een therapie werkt moeten we weten hoelang en hoe vaak een
behandeling nodig is.
De meeste sessies duren een uur tot anderhalfuur, afhankelijk van de mate waarin de
therapeuten psychisch de diepte ingaan met de cliënt. Een behandeling met de
stemvorken van Innersound duurt rond de twintig minuten.
De therapeuten geven allen aan dat de hoeveelheid aan sessies sterk afhangt van de
cliënt.
De meeste therapeuten zeggen dat het voor een goede behandeling het beste is als de
cliënt in het begin een keer per week komt, en daarna een keer in de veertien dagen.
Een therapeut omschrijft dit als dat je de eerste keer de cliënt het gevoel wilt geven
dat het iets op kan leveren maar je kan niet gelijk alles overhoop halen. Indien iemand
dan na een week weer terugkomt kan je voortborduren op de vorige sessie.
Een andere therapeut gaf aan dat het in het begin om een subtiel effect gaat en wil
men zich bewust worden van wat er gebeurt, dan moet er in het begin niet teveel tijd
tussen de sessies zitten, dan zakt het weg.
De therapeute geven aan dat hun therapie er op gericht is dat de mensen zelf verder
kunnen na de behandeling. De ruimte die ontstaan is bij de cliënt, moet door de cliënt
zelf onderhouden worden. Sommige cliënten keren later nog een keertje terug om
weer op de goede weg gezet te worden.
32

9 Conclusie
Op welke wijze zetten klanktherapeuten klank in als muziektherapeutisch middel?
De geïnterviewde therapeuten gebruiken verschillende woorden en werken vanuit
verschillende theorieën. Hun basisideeën over het ontstaan van problemen komen op
dezelfde principes neer; de resonerende mens die overspannen of onderspannen kan
raken door de klanken en energieën om hen heen. Wanneer bepaalde emoties niet
uitgeleefd worden zetten zij zich fysiek en psychisch vast in het lichaam waardoor
blokkades ontstaan. Allen gaan uit van een holistisch mensbeeld; de mens bestaat uit
het fysieke, de psyche en allen benoemen iets van een energie-, energetischveld om de
mens heen. Door sommigen wordt dit benoemd als de aura en sommigen werken met
energievelden in de mens, de chakra’s.
Met betrekking tot het instrumentarium zetten de therapeuten klank op verschillende
wijzen in. Er zijn drie instrumenten die door verschillende therapeuten gebruikt
worden; klankschalen, stem en stemvorken. De klankschalen worden door vier
therapeuten ingezet, door twee als hoofdinstrument. De een gebruikt vele schalen, de
ander enkele. Klankschalen zijn rijk aan boventonen en bereiken daardoor alle
aspecten van de mens.
De stem wordt door allen gebruikt maar door twee therapeuten als hoofdinstrument.
Zij gebruiken de stem ook weer verschillend, de een werkt met de adem en de ander
met het zingen van klanken. De stem is rijk aan klanken en kan alle aspecten van de
mens bereiken. Door de cliënt zelf met de stem te laten werken voelt de cliënt direct
wat dit met hem doet.
De stemvorken worden door drie therapeuten ingezet. Door een therapeut als
hoofdinstrument, door een soms en de ander nauwelijks. De mening over het gebruik
van stemvorken is verdeeld. De therapeut die ze vaak gebruikt is van mening dat
doordat de stemvorken een enkele frequentie hebben, ze juist specifiek ingezet
kunnen worden. Een andere therapeut is van mening dat door de enkele frequentie, de
stemvork te specifiek werkt op een bepaald gebied, het effect te heftig kan zijn en zo
niet alle aspecten van de mens behandeld worden.
33

Vier van de vijf therapeuten zeggen dat het inzetten van meerdere, boventoonrijke
klanken het beste werkt omdat zo de mens in zijn totaal berijkt wordt. Een therapeut,
degene die met stemvorken werkt, geeft aan dat het werken met een enkele frequentie
juist het effectiefste werkt omdat zo heel gericht wordt gewerkt.
De therapeuten zetten allen klank op zo’n wijze in dat dezelfde effecten bereikt
worden. De trillingen van klank geven ‘vuile’ energie richting waardoor het uit het
energieveld van de cliënt verdwijnt en nieuwe energie toe kan stromen. Daarna
werken de trillingen door in het lichaam tot op celniveau en in de hersenen.
Blokkades en vaste patronen worden losgetrild waardoor diepe ontspanning ontstaat
en ruimte. Het lichaam kan zich herstellen zodat de energiehuishouding opnieuw een
balans kan vinden en zich kan verbinden met het hele lichaam waardoor de persoon
zich als een geheel gaat ervaren. Dit gaat gepaard met een bewustwordingsproces van
wat er leeft in de persoon op lichamelijk, psychisch en energetisch gebied. Hierdoor
wordt ruimte gecreëerd om de persoon vrij te kunnen laten zijn wie hij is.
De therapeuten achten klanktherapie voor een breed scala aan problematieken
inzetbaar. Het zich kunnen overgeven aan de klank door de cliënt en een
bewustwordingsproces aan willen gaan is voor het merendeel van de therapeuten een
voorwaarde om de therapie goed te laten verlopen. Sommige therapeuten hebben een
contra-indicatie voor klanktherapie als het gaat om psychische stoornissen als
schizofrenie en borderline, daarnaast worden fysieke aandoeningen genoemd als een
hersenbloeding en whiplash omdat het zenuwstelsel dan te sterk open ligt.
De sessies duren gemiddeld een uur. De totale duur van de behandeling hangt sterk
van de cliënt af maar de therapeuten geven aan dat, om de behandeling goed op gang
te brengen, het gewenst is om de cliënt in het begin een keer per week te zien en
daarna een keer in de veertien dagen.
Uit de onderzochte gegevens kunnen we concluderen dat de geïnterviewde
therapeuten klank inzetten vanuit een zelfde visie op het ontstaan van problemen.
Klank wordt met verschillende instrumenten ingezet; klankschalen, stemvorken en
stem. Allen zetten klank op dergelijke wijze in dat de trillingen die door de klank(en)
veroorzaakt worden, spanningen en blokkades op energetisch, psychisch en fysiek
34

niveau lostrillen. Dit gaat gepaard met een bewustwordingsproces van wat er
gebeurt in de persoon. Er onstaat diepe ontspanning en ruimte om de persoon te
kunnen laten zijn wie hij werkelijk is.
Sommige therapeuten werken al jaren met klank als therapeutisch middel, allen geven
echter aan dat klanktherapie nog sterk in ontwikkeling is. Uit dit onderzoek blijkt dat,
ook al benoemen de therapeuten hun ideeën met andere woorden, hun basisideeën met
elkaar overeen lijken te komen. Dit betekent echter niet dat er zondermeer vanuit kan
worden gegaan dat de uitkomsten van dit onderzoek op alle therapeuten die met klank
werken van toepassing zijn. Dit onderzoek is een eerste exploratie op het gebied van
klanktherapie. De wereld van klanktherapie is heel groot met vele theorievormingen
en ideeën. Om hier meer kennis over te krijgen is verder onderzoek op het gebied van
klanktherapie nodig.
35

10 Klanktherapie een vorm van muziektherapie
Mijn onderzoek naar klanktherapie heb ik gedaan omdat het mij leek dat
klanktherapie een vorm van muziektherapie is. Ik heb in mijn probleemstelling
benoemd dat klank een component van muziek is en dat klank aan de basis van
muziek staat. Eerst wordt iets in trilling gebracht, deze trillingen vormen een klank en
meerdere klanken vormen een melodie.
Een heleboel mensen waren zeer enthousiast over het onderwerp van mijn onderzoek
maar met name van muziektherapeuten uit de reguliere 12 sector kreeg ik vaak de
vraag of klanktherapie wel een vorm van muziektherapie is. De vraag of
klanktherapie een vorm van muziektherapie is, is wellicht een onderzoek opzich
waard. Maar ik denk dat ik hier, uitgaande van de gegevens verkregen uit dit
onderzoek, een antwoord op kan geven.
Dit wil ik eerst doen door te kijken of het ‘Beroepsprofiel van de muziektherapeut’
van het NVKT van toepassing is op de door mij geinterviewde klanktherapeuten.
“Muziektherapie is een methodische vorm van hulpverlening waarbij muzikale
middelen binnen een therapeutische relatie gehanteerd worden ten einde
verandering, ontwikkeling, stabilisatie of acceptatie op emotioneel, gedragsmatig,
cognitief, sociaal of lichamelijk gebied te bewerkstelligen”
De geïnterviewde klanktherapeuten hebben hun eigen methodische vorm van
hulpverlening waarbij met het muzikale component Klank met behulp van
verschillende muzikale instrumenten 13 een therapeutische relatie gehanteerd wordt
ten einde verandering, ontwikkeling, stabilisatie of acceptatie op emotioneel,
gedragsmatig, cognitief, sociaal en/ of lichamelijk gebied te bewerkstelligen.
Naar mijn idee zegt dit genoeg. Voor veel mensen is het echter een nog onbekend
terrein waar men niet open voor staat. 14 Aan de andere kant hoorde ik tijdens mijn
12
Reguliere muziektherapeuten; therapeuten opgeleid aan een reguliere HBO voor muziektherapeuten
en werkzaam volgens deze opleiding.
13
Instrumenten: klankschalen, stem en stemvorken
14
Dat reguliere muziektherapeuten hier in het algemeen niet open voor staan merkte ik o.a. tijdens de
Studiedag voor Muziektherapeuten van 3 april 2006 toen ik mijn onderzoek ter sprake bracht tijdens
een lezing.
36

onderzoek van verschillende mensen dat er steeds meer muziektherapeuten zijn die na
een aantal jaren werken ook het gevoel hebben iets te missen, op zoek gaan en bij
klanktherapie uitkomen.
Klanktherapie wordt tot nu toe met name in het alternatieve circuit gebruikt, de
reguliere muziektherapie wil vooral niet geassocieerd worden met ‘zweverigheid’ en
‘alternatief.’ Het idee van de wereld als resonerend universum wordt echter steeds
algemener. Ook in de wetenschap met de snaartheorie:
‘De snaartheorie werkt met een soort mini-elastiekjes die op allerlei wijzen kunnen
trillen. Alle verschillende elementaire deeltjes om ons heen zouden dan ontstaan
vanuit de trillingen van een enkele snaar, zoals de boventonen van een
vioolsnaar.’(Dijkgraaf, 2005)
Klanktherapeuten werken met hun therapie in op de trillingen van de mens op fysiek,
psychisch en energetisch 15 niveau. Ik denk daarom dat klanktherapie de basis vormt
van muziektherapie.
Muziektherapie in de reguliere sector is vaak een actieve vorm van muziektherapie,
de cliënt maakt zelf muziek. Bij klanktherapie wordt vaak receptief gewerkt. Het
werken met stemvorken gaat receptief, de klankschalen ook maar kunnen actief
gebruikt worden. De stem wordt door de therapeuten met name actief gebruikt.
Ik denk dat het een kwestie is van meer kennis maken met klanktherapie door de
reguliere muziektherapie, opdat beide vormen van therapie met elkaar geïntegreerd
kunnen worden. Het lijkt mij dat elke muziektherapeut het medium muziek zo goed
mogelijk in wil zetten en naar mijn idee is kennis over wat de muziek daadwerkelijk
doet in het fysieke, de psyche en het energetische van de mens essentieel hierbij.
15 Energetisch: het energieveld dat om ons heen hangt, door sommigen ook wel het spirituele genoemd.
37

Nawoord
Met dit onderzoek heb ik een voor mij nieuwe wereld van muziektherapie ontdekt, de
klanktherapie. Het is precies datgene wat ik miste in mijn opleiding, kennis over hoe
muziek, de trilling van muziek, inwerkt op de mens.
Dit onderzoek is een eerste verkenning van de klanktherapie maar nu weet ik in ieder
geval waar ik verder moet zoeken.
Het heeft mij ook nieuwe inzichten gegeven over hoe de wereld in elkaar zit, de
wereld als resonerend universum.
Ik wil de door mij geïnterviewde therapeuten nogmaals bedanken voor hun
gastvrijheid en enthousiasme waarmee ze hun werkwijze en ideeën met mij gedeeld
hebben. Door gebruik te maken van een (half) open interview heb ik zeker
bewerkstelligd dat de therapeuten vrij konden vertellen. Het kostte mij echter veel
moeite om de antwoorden uit de interviews te halen en onder de juiste vragen te
zetten. Daarnaast was het moeilijk om de woorden van de geïnterviewde zo goed
mogelijk weer te geven. Een volgende keer zou ik daarom toch kiezen voor een vraag
- antwoord interview.
Ik hoop dat in de toekomst er op de opleidingen voor muziektherapeuten iets wordt
geleerd over klanktherapie. Om de opleiding op ideeën te brengen zal het product dat
ik na dit onderzoek moet schrijven bestaan uit een lesmodule met als onderwerp
Klanktherapie. Wellicht integreert de klanktherapie zo in de ‘reguliere’
muziektherapie. Naar mijn idee is dat nodig omdat ik vind dat klanktherapie een
wezenlijk onderdeel is van muziektherapie.
Mocht u naar aanleiding van dit onderzoek vragen hebben, dan kunt u mij mailen:
Karmijnvandersteen@hotmail.com
38

Bronnenlijst
Beroepsvereniging van creatief therapeuten (1995). Beroepsprofiel
Muziektherapeut. Utrecht: NVKT.
Hommersen, B. (2001). De kwaliteit van water. Vruchtbare Aarde, vol. 4, 6-19.
Keken, H.van (2005). Studiehandleiding Praktijkonderzoek. Hogeschool Utrecht.
Smeijsters, H. (2003). Handboek creatieve therapie. Bussum: Coutinho.
Smeijsters, H. (1996). Neurologische en fysiologische aspecten van muziektherapie.
Heerlen: Melos.
Verhoeven, N. (2003). Wat is onderzoek: praktijkboek methoden en technieken voor
het hoger beroepsonderwijs. Amsterdam: Boom.
Wester, F. (2004). Kwalitatieve analyse: uitgangspunten en procedures. Muiderberg:
Coutinho.
Internet
Bonsel, J.; www.dekelk.nl
Emoto, M.; www.masaru-emoto.net
Groeneveld, B.D.; www.boventonen.nl
Helsdingen, W.; www.comsensus.nl/Anahata, zie onder chakra’s en aura.
Huson, H.; www.nadahbrama.nl
Innersound; www.omzin.nl
Karsemeijer, E.; www.klankkleur.nl
Mayana; www.mayana.nl
Redactie UvAweb (2005). www.uvaweb.nl, zie onder Robbert Dijkgraaf.
39

Bijlagen; Interviews
1Karin Visser
Muziektherapeute
Datum:24 januari 2006
Praktijknaam, situatie: Verpleeghuis Oldenhove
Plaats: Losser
Karin Visser is als muziektherapeute afgestudeerd aan het Conservatorium van
Enschede.
Momenteel werkt ze als muziektherapeute bij Verpleeghuis Oldenhove.
Ze had het idee dat ze iets miste bij haar kennis over muziek en begon een zoektocht
naar de essentie van muziek. Ze kwam tot de conclusie dat klank trilling is. Acht jaar
geleden begon ze met workshops te volgen over klankschalen. Vier jaar geleden kreeg
ze een ongeluk en om de pijn weg te halen verdiepte ze zich in oefeningen van Loucas
van de Berg (stemtherapeut). Een jaar geleden maakte ze kennis met de werkwijze
van Innersound, opgezet door Arden en Jack Wilken. Ze wist al veel intuïtief maar
Innersound gaf haar verklaringen waarom dingen zo zijn. Met name het werken met
stemvorken sprak haar aan. Inmiddels geeft ze de basistraining van het werken met
stemvorken via Innersound. Daarnaast geeft ze met een aantal andere vrouwen
klankconcerten.
Ik heb Karin Visser geïnterviewd omdat ik met name graag meer wilde weten over het
gebruik van de stemvorken.
1 Vanuit welke visie op hoe problemen ontstaan bij een mens werkt u
In de loop van je leven maak je van alles mee. Je krijgt te maken met verschillende
emoties. Deze emoties zijn bij iedereen hetzelfde (bijv. blijdschap, boosheid etc.), de
chemische reacties behorende bij die emoties zijn ook hetzelfde. De aanleidingen voor
de emoties zijn echter bij ieder anders. Wanneer je in een emotie blijft zitten, wordt de
chemische reactie in het lichaam niet afgemaakt. Deze vastgezette emoties kunnen de
oorzaak zijn van problemen of symptomen van mentale, emotionele, fysieke of
40

energetische aard. Er ontstaat dus een blokkade, een deel resoneert niet meer mee met
jouw lichaamsfrequentie.
De hersenen en de zenuwbanen zijn zgn voorgeprogrammeerd. Wanneer iets bepaalds
steeds gebeurt, wordt telkens dezelfde verbinding gemaakt en dus hetzelfde gedrag.
Deze voorgeprogrammeerde reactie past echter niet altijd bij de situatie.
2 Welke theorie over de inwerking van klank op de mens heeft u
Klank is trilling dus kan klank blokkades in het lichaam weer mee laten trillen, mee
laten resoneren.
Ik werk volgens de methode van Innersound, ontwikkeld door Arden en Jack Wilken.
Innersound is een oorspronkelijk systeem van klank- en muziektherapie, dat in
verschillende delen van het menselijk organisme expansie of samentrekking tot stand
brengt. Deze beweging helpt de persoonlijke geblokkeerde emoties, die in het lichaam
vatsgezet zijn, los te laten en te integreren.
De werkwijze van Inner Sound is gebaseerd op circa 50 muzikale motieven, korte
melodieën met specifieke ritmische patronen, die zijn ontwikkeld door Arden Wilken
in de periode 1978 - 1985. Inner Sound kent 5 onderdelen waarin deze motieven op
een of andere manier gebruikt worden:
1. 21 cd's , ieder met een specifieke focus
2. stemvorken, gestemd in pure kwinten, die in paren via de oren toegepast worden als
klanktherapie t.b.v. het zenuwstelsel
3. autophonetics - stemwerk, waarin ieder zelf de klank maakt om de beweging van
het lichaam in de ruimste zin van het woord te creëren.
4. Sound Touch, een instructiemethode om de 21 basismotieven op een keyboard te
kunnen spelen
5. Personal Music Compilatie: muziek die specifiek gecomponeerd wordt, op basis
van het doel dat iemand wil bereiken.
3 Welke instrumenten gebruikt u en waar bestaan deze instrumenten uit
Ik gebruik een heleboel verschillende instrumenten in mijn therapieën waaronder ook
klankschalen. Voor de techniek van Innersound gebruik ik stemvorken.
Er zijn 13 stemvorken van metaal die in een reine kwint gestemd zijn. Ze hebben een
pure klank, zonder boventonen. Ze zijn heel precies gestemd met een
41

frequentieafwijking van 0.25 %, normaal is dit 0,5 %. Hierdoor kunnen de
stemvorken heel precies ingezet worden.
De laagste stemvork komt overeen met de Schumanncaptivity, dit is een door NASA
gemeten puls die om de aarde is. Aangezien deze onder de gehoorgrens ligt is hij twee
keer verdubbeld.
4 Wat is de specifieke werking van deze stemvorken op de mens
Ik gebruik twee stemvorken tegelijk, altijd in een kwint (zie later). Deze sla ik aan
met een klopper en houd ik naast de oren. Ze veroorzaken een golf van expansie en
samentrekken door het hele lichaam. Deze golf heeft de vorm van een lemniscaat, een
vloeiende doorlopende beweging. Dit voel je in je oren, gaat door het ruggenmerg, de
hersenvloeistof, wordt kortom heel snel vervoerd door je lijf. Het werkt in op
bindweefsel en cel niveau. Waar spanning en blokkades zitten ontstaat langzaam
ontspanning. Het lichaam kan zich herstellen zodat de energiehuishouding opnieuw
een balans kan vinden en zich kan verbinden met het hele lichaam.
In de hersenen vindt ook ontspanning plaats waardoor bepaalde patronen niet
automatisch meer verbonden worden en er nieuwe verbindingen kunnen gemaakt
worden.
De kwint
De kwint is een belangrijke toon in onze omgeving, het verschijnt regelmatig in ons
harmonische spectrum van de stem. Het is het belangrijkste interval in klankhealing
en verschijnt vaak in healingsmuziek zoals bijv. new-age.
Het inzetten van de stemvorken gebeurt niet zozeer op intuïtie maar vanuit een
handleiding. Jack en Arden hebben helemaal uitgeschreven welke paar wanneer kan
worden ingezet.
Er is een basisbehandeling waarbij alle stemvorken aan bod komen. Er zijn echter ook
paren van stemvorken die, wanneer je ze laat klinken in een bepaalde matrix,
corresponderen met specifieke energievelden die je om je heen hebt maar ook in je
lijf.
Er zijn matrixen voor de volgende gebieden:
42

1 Voeten, benen tot romp. Zorgen voor psychische ruimte en adem.
2 eierstokken, prostaat. Staat voor de expressie van emoties
3 maaggebied, solaris plexus
4 hart en handen
5 keel
6 hoofd
Er is ook een vervolg hierop mogelijk met matrixen voor specifieke lichamelijke en
psychische klachten.
5 Hoe zet u het instrument in bij een sessie
Ik ga uit van de cliënt, ik kijk waar ik een ingang kan vinden. In het verpleeghuis
komen mensen naar mij toe maar ga ik ook soms naar de mensen toe die niet uit hun
bed kunnen komen. Ik gebruik de stemvorken in combinatie met andere instrumenten
zoals klankschalen en ik zing veel. Wanneer iemand veel angsten heeft probeer ik
eerst een basis te leggen met klankschalen of een lied waar ik naar terug kan grijpen
als het teveel wordt voor de cliënt. Ik doe vaak een lichaamsgerichte oefening om via
de adem te ontspannen. Dan zet ik de klankschalen in voor een geleide fantasie of
stemvorken.
Ik gebruik de stemvorken ook als een op zichzelf staande behandeling.
Ik maak meestal gebruik van de basisbehandeling. De eerste keer houd ik de
stemvorken maar heel even bij de oren, uiteindelijk maximaal 1 minuut per paar. Het
daadwerkelijk gebruiken van de stemvorken duurt een kwartier, twintig minuten. Ik
leg hier soms dingen bij uit en laat de cliënt weer bijkomen na afloop.
De vorken werken op zichzelf maar je kan wel luisteren naar wat de cliënt te vertellen
heeft over wat het teweeg gebracht heeft.
6 Welke effecten bereikt u hiermee
Je kan het hele menselijk organisme ermee behandelen, zowel in het lichaam als ook
het gehele elektromagnetische veld dat een mens omgeeft. De stemvorken brengen
diepe ontspanning en laten blokkades, spanningen in het lichaam weer meetrillen.
Het lichaam kan zich herstellen zodat de energiehuishouding opnieuw een balans kan
vinden en zich kan verbinden met het hele lichaam.
43

In de hersenen vindt ook ontspanning plaats waardoor bepaalde patronen niet
automatisch meer verbonden worden en er nieuwe verbindingen kunnen gemaakt
worden.
7Welke problematieken behandelt u
Ik werk nu in een verpleegtehuis maar stemvorken zijn eigenlijk bij elke doelgroep te
gebruiken en voor zowel psychische als fysieke problemen.
8 Zijn er contra-indicaties voor uw behandeling
Stemvorken zijn niet geïndiceerd wanneer er sprake is van een whiplash,
hersenbloeding of een hersenschudding. Wanneer iemand een migraine aanval heeft
kan je ook beter even wachten. Stemvorken werken namelijk direct in op het
zenuwstelsel en bij deze aandoeningen ligt het zenuwstelsel al zo open dat werken
met de stemvorken teveel is.
Verder zijn er geen beperkingen. Ik heb wel gemerkt dat sommige mensen het als
onprettig ervaren. Dit zijn vaak mensen die het moeilijk vinden om de controle te
verliezen en zich te ontspannen.
9 Hoe lang duurt een sessie en een totale behandeling
Een sessie puur alleen met de stemvorken duurt rond de 20 minuten. Hoelang de
totale behandeling duurt hangt erg af van de cliënt.
44

Interview Onderzoek Klanktherapie
2 Erik Karsemeijer
Klanktherapeut
Datum: 31 januari 2006
Praktijknaam: Instituut KlankKleur
Plaats: Grolloo
Dit interview vond plaats In Grolloo in het Instituut KlankKleur waar Erik
Karsemeijer zijn praktijk heeft als klankmasseur/therapeut en psychotherapeut. Erik
Karsemeijer werkt zo’n 20 jaar als klanktherapeut. Hij is van huis uit met klassieke
muziek geschoold, heeft verschillende instrumenten bespeeld. Hij is jarenlang
percussionist geweest en heeft in vele bandjes gespeeld waar hij zgn
‘onderhoudsmuziek’ maakte. Hij kwam op het idee om zich meer in klank en psyche
te gaan verdiepen toen mensen na concerten naar hem toe kwamen omdat wat hij deed
de mensen ‘bewoog.’ Al van jongs af aan was hij zich bewust van de geluiden die
vogels, wind en dergelijke om hem heen maakte. Hij heeft verschillende scholingen
gevolgd waaronder bij Zenleraar Michael Vetter en aan het Instituut voor Klank-
massage- therapie van Peter Hess. Daarnaast heeft hij scholing gehad in
hypnotherapie, NLP en psychotherapie en is als Psychotherapeut verbonden aan de
Europese Associatie voor Psychotherapeuten. Hij heeft nu zelf een opleiding tot
klankmasseur/therapeut.
Ik heb Erik uitgekozen met name om meer te weten te komen over hoe hij klank als
therapeutisch middel inzet met behulp van klankschalen.
Nadat Erik uitgebreid mijn vragen had beantwoord heb ik zelf een korte
klankmassage ondergaan. Dit was heel bijzonder, ik vond het moeilijk om te stoppen
met denken en mij over te geven aan de klanken. Na over de klankmassage gepraat te
hebben heeft Erik nog een lied met boventonen voor mij gezongen.
45

1 Vanuit welke visie op hoe problemen ontstaan bij een mens werkt u
Ik heb mij verdiept in het sjamanisme. De sjamaan weet welke macht hij heeft over de
materie. Het sjamanisme kent twee bewegingen:
1 Het Elektrische, mannelijke principe. Een van binnen naar buitengaande spiraal die
de wereld ingaat, ontspannend en ontladend is.
2 Het Magnetische, vrouwelijke principe. Een van buiten naar binnengaande spiraal
die opladend en ontvangend is.
Deze twee samen in conceptie vormen de geboorte van klank, tussen deze twee in zit
de lemniscaat, het onderhoudende. Wanneer deze niet in balans zijn kan ziekte
ontstaan.
Het heeft ook te maken met de verbinding tussen hoofd en hart, rede en gevoel.
Zeker in de westerse wereld is men geneigd om steeds meer naar het hoofd te
luisteren en het hart te negeren. Ziekte en blokkades ontstaan wanneer de verbinding
tussen hoofd en hart niet meer in balans is. In klankmassage gaat het er om hoofd en
hart in balans te brengen.
2 Welke theorie over de inwerking van klank op de mens heeft u
De klank is datgene wat we horen, de trilling datgene wat we voelen in ons lichaam.
De mens bestaat voor 80% uit vocht, vocht geleid trilling, zuivere klank kan dus heel
soepel door het weerfsel en de celtructuur bewegen.
De sjamaan gebruikt klank voor twee doeleinden. Door zich af te stemmen op dat wat
buiten hem klinkt wordt het naderbij gelokt. Wanneer hij zich disharmonieerd met
zijn omgeving wordt het verjaagd
Dit lokken en wegjagen zijn wij verleerd, wij zijn ons niet meer bewust van de klank
die wij de wereld insturen maar ook niet van de klanken die wij horen.
Ik werk volgens de klankmassage van Peter Hess die uitgaat van het begrip
‘resonantie.’
46

De mens is als het ware een instrument, wanneer de mens helemaal vrij is, geen
spanningen en blokkades heeft, resoneert hij mee met zijn omgeving. Wanneer er
blokkades ontstaan, zowel emotioneel als fysiek, kan niet het hele lichaam meer
meeresoneren en kan de mens niet zijn wie hij is. Klankmassage-therapie laat het
lichaam resoneren en de trillingen komen blokkades en onbekende plekken tegen.
Klankaanraking vindt plaats op vier niveaus:
1 Het fysieke niveau- Het aarde level: De trilling van klank komt binnen in het
centraal zenuwstelsel, hier vanuit gaan er allemaal reflexbogen naar de interne
organen, hormoonaanzettingen, de hersenen en het lymbisch systeem. De trilling
dringt door tot op celniveau.
Iedere cel heeft een bepaalde basisfrequentie. Door harmonische klank zullen de
celstructuur en spiertonus van het lichaam in hun oorspronkelijkheid terug worden
getrild en in overeenstemming komen met de andere cellen. Dit wordt meestal als
ontspannend en weldadig ervaren.
2 Het emotionele niveau- Het water level: Door klank kom je in een bepaalde mood
die verschillende emoties kunnen opwekken.
3 Het psychische niveau – Het vuur level: Door klank krijgen we verschillende
associaties, beelden of herinneringen. Eerder beleefde ervaringen en situaties worden
opnieuw aangeraakt en opgeroepen. Dat beïnvloedt ons denken en handelen.
4 Het spirituele niveau- Het lucht level: Harmonische klank kan ons bewust maken
dat we onderdeel zijn van het grote geheel. Dezelfde universele wet die buiten trilt,
trilt ook binnenin.
3 Welke instrumenten gebruikt u en waar bestaan deze instrumenten uit
De basis is klankschalen, daarnaast gebruik ik ook een gong of soms mijn stem
waarmee ik met name boventonen zing. Klankschalen zijn er in verschillende groottes
en kwaliteiten. Mijn klankschalen bestaan uit een speciale alchemistische verbinding
van 7 of minder verschillende metalen. Elk metaal heeft zijn eigen klank, inclusief
47

oventonen. De trillingsgetallen van deze metalen komen overeen met die van de
bijbehorende planeten:
Goud zon
Zilver maan
Mercurius kwik
Venus koper
Mars ijzer
Jupiter tin
Saturnus lood
4 Wat is de specifieke werking van klankschalen op de mens
Klankschalen zijn ontlokkende instrumenten, ze stellen jouw in staat om in een proces
van overgave aan jezelf te komen. Klankschalen kunnen je helpen te focussen waar
blijft de klank, daar voel ik hem niet en daar juist wel. Doordat de klankschalen heel
boventoonrijk zijn kunnen ze de mens volledig bereiken.
De westerse muziek is erg gericht op muziek met zo min mogelijk zweving en
boventonen. Het is juist die zweving die een sonische massage geeft. Een klankschaal
heeft een grondtoon en soms wel 6 tot 7 tonen erbij met verschillende
zwevingskarakters en zijn daarom uitermate geschikt voor klankmassage.
Bij een klankmassage worden een heleboel klankschalen rondom het lichaam
bespeeld en op het lichaam gezet en aangeslagen.
De hersenen bevinden zich normaal in het dagbewustzijn in bètagolven. De trillingen
van klankschalen resoneren in het lichaam. Hierdoor wordt eerst de ademhaling
dieper waardoor de doorbloeding optimaal wordt en de afscheiding van stikstof ook.
De hersenen worden beter doorbloed en men kan helderder denken. Hele basale
lichaamsfuncties verbeteren doordat diepteontspanning ontstaat.
De trillingen komen op plekken die voor de persoon onbekend zijn en komen bij
plekken die niet meetrillen omdat er een blokkade is. Men kan steeds een diepere laag
van het lichaam raadplegen waardoor oude pijn, emoties of plekken waar men nog
nooit geweest is tegenkomt. Hierdoor wordt de cliënt zich bewust van deze plekken,
48

en kan hiero vergepraat worden. Daarnaast zorgen de trillingen ervoor dat deze
plekken ook weer langzaam mee gaan trillen en de klanken dus op zich een heilzame
werking hebben.
De klankschalen worden op het lichaam geplaatst maar ook er omheen. Dertig tot
veertig centimeter om ons heen is onze aura waar psychisch, fysiek en emotioneel vuil
ligt opgeslagen. Klanken kunnen vuile energie richting geven opdat het wegstroomt
waardoor nieuwe energie toe kan stromen.
5 Hoe zet u het instrument in bij een sessie
Elke persoon is anders dus is elke sessie ook verschillend. Het hangt ook af of iemand
met eenvoudige slaapproblemen komt, fysieke problemen als een tennis arm of ter
exploratie komt. Ik ben ook psychotherapeut dus in principe begin ik met een gesprek
waarin we bekijken waarom de cliënt komt en aan de hand daarvan bepaal ik of en
hoe ik de klankschalen ga inzetten.
Bij een klankmassage gaat de cliënt op een soort bed liggen, indien het koud is met
een dekentje over hem heen.
Om de persoon heen staan allemaal klankschalen. Van hoofd tot voeten van groot
naar klein. Hoe groter de klankschaal, hoe lager de klank.
Inleidend wordt begonnen met het aanslaan met een houten klopper van de kleine
klankschalen. Deze refereren aan het dagbewustzijn. Ik breng de persoon naar een
ander bewustzijn door steeds lagere schalen aan te slaan. Verschillende schalen
worden na elkaar aangeslagen. Na een tijdje zet ik een schaal neer op bijv de buik en
sla deze aan. Vervolgens kunnen er nog meer schalen geplaatst worden op het
lichaam. Welke schalen wanneer aangeslagen worden hangt van de persoon af. Ik heb
geen vaste patronen voor bepaalde problemen.
Na de massage bespreek ik wat er gebeurde bij de cliënt. Het hangt af van de cliënt in
hoeverre er psychotherapeutisch op in wordt gegaan. Indien nodig ga ik in regressie
met de cliënt (zonder klankschalen) maar ik maak ook gebruik van geleide imaginatie
(wel met klankschalen).
49

6 Welke effecten bereikt u met de klankschalen
Ten eerste brengen de klankschalen diepteontspanning waardoor basale
lichaamsfuncties verbeteren.
Het is uiteindelijk niet zozeer de klank die helend werkt maar het is het terugkeren in
de stilte die iemand in staat brengt om steeds dieper een laag in zichzelf te treden, de
geschiedenis van het lichaam te raadplegen. Mensen leven vaak volgens strakke denk-
en gevoelskaders en daardoor beperken zij zich enorm in hun
ontwikkelingsmogelijkheden. Ik tracht ze te begeleiden totdat zij de grens van hun
vastgezette denk-en gevoelspatronen hebben bereikt. Vanuit hun ‘innerlijke stilte’
begint het veranderingsproces dat zij in zichzelf ondergaan, wanneer zij zich daar
bewust voor openstellen.
7Welke problematieken behandelt u
Het indicatiegebied voor klanktherapie is heel breed. Ik werk niet met een bepaalde
doelgroep maar het zijn meestal volwassen die naar mijn praktijk komen met
uiteenlopende problemen. Van zowel fysieke als psychische aard. De klachten
waarmee iemand komt zijn meestal de buitenste laag waar meer onder zit dan men in
eerste instantie denkt.
Men moet bereid zijn om naar zichzelf te kijken.
In de studiegids van de opleiding voor klankmassage/therapie staat het volgende
omschreven:
Het werkveld omvat oa:
- Gezondheidszorg: Diverse instellingen voor lichamelijke en geestelijke
gezondheidszorg, bejaardentehuizen en eigen praktijk.
- Opvoeding en onderwijs: ter begeleiding van leerstoornissen en
concentratieproblemen bij kinderen.
50

Toepassing van klankmassage-therapie:
- Leren omgaan met psychische problemen (spanning, stress, nervositeit)
- Leer en concentratieproblemen (motorisch gestoord, dyslexie)
- Verwerken van emotionele of traumatische gebeurtenissen
- Psychosomatische klachten
- Verzachten van lichamelijke klachten
- Inzicht krijgen in persoonlijke groei en mogelijkheden.
8 Zijn er contra-indicaties voor uw behandeling
Enkele psychische ziektebeelden als schizofrenie, psychosen en sterk wisselende
gemoedstoestanden zijn niet geschikt voor klanktherapie. Iemand die op een gegeven
moment vanuit de alledaagse werkelijkheid in een schijnwerkelijkheid komt moet
eerst duidelijk hebben welk mogelijk innerlijk conflict hieraan ten grondslag ligt.
Bij bepaalde problemen zoals bijv. een incestverleden ben ik extra voorzichtig met
lage trillingen bij het onderlichaam en zet ik niet snel een schaal op het bovenlichaam.
9 Hoe lang duurt een sessie en een totale behandeling
Een sessie duurt gemiddeld een uur tot anderhalf uur. De totale behandeling hangt af
van in hoeverre de cliënt ‘ontstemd’ is.
Therapeut
De cliënt komt bij mij om ‘gestemd’ te worden, om te leren zichzelf te kunnen
stemmen. Als therapeut moet je je zo goed mogelijk op de cliënt af kunnen stemmen,
zo onbaat zuchtig mogelijk. Daarom moet je als therapeut zelf je instrument (lichaam
en geest) goed kennen en kunnen gebruiken. Dit is een proces van schoning en
zelfreflectie wat veel tijd en training kost.
51

Interview Onderzoek Klanktherapie
3 Joeri Bonsel
Klankmassage resonantietherapie
Datum: 21 februari 2006
Praktijknaam, situatie: De Kelk, Centrum voor Gezondheid en Spiritualiteit.
Plaats: Delft
Joeri Bonsel werkt sinds enkele jaren als klanktherapeut. Hij is een autodidact.
Als kind was hij altijd al met muziek bezig, met blaasinstrumenten,voornamelijk
klassiek. Hij is veel naar concerten geweest om muziek te ervaren. Na het horen van
een cd met klankschalenmuziek van een Boeddhistische monnik kocht Joeri Bonsel
zijn eerste klankschaal. De muziek kwam namelijk zo binnen dat hij dacht, hier moet
ik iets mee. Hij is steeds meer klankschalen gaan kopen en zich er verder in gaan
verdiepen. Hij heeft veel uitgeprobeerd op zichzelf en zijn omgeving. Mensen gingen
vragen of hij concerten wou geven, zo is het gegroeid en nu heeft hijeen praktijk voor
klankmassage resonantietherapie. Hij geeft hier ook workshops en trainingen in. Hij
blijft zich ontwikkelen op het klanktherapeutische gebied. Momenteel is hij bezig om
mensen om zich heen te verzamelen die ook met klank werken om van elkaar te leren
en te kijken of er overeenkomsten zijn.
De reden dat ik Joeri Bonsel wilde interviewen is dat hij naast klankschalen ook met
stemvorken werkt en hier wilde ik graag meer over weten.
1 Vanuit welke visie op hoe problemen ontstaan bij een mens werkt u
Ik werk niet vanuit een bepaalde methode, heb alles mij eigenlijk zelf aangeleerd. Er
zijn wel bepaalde uitgangspunten en ideeën van bepaalde mensen die een basis
vormen voor mijn werkwijze. Een daarvan is dat ik veel in het aura werk en met
chakra’s.
Het volgende komt van de website: www.Comsensus.nl/Anahata
Aura: Ieder mens heeft een soort omhulsel van energie om zich heen, de aura.
De energiestructuur van de aura bevat informatie over de actuele stand van
52

zaken ten aanzien van iemands lichaam, bewustzijn, emoties en geestelijke
ontwikkeling. De aura van een gezond mens is bijvoorbeeld helder van kleur.
Wanneer iemand ziek is, wordt het donkerder van kleur of komen er op
bepaalde plaatsen grauwe en ondoorzichtige plekken of “gaten” in.
Chakra’s: Wij hebben niet alleen energievelden om ons heen, maar ook door
ons hele lichaam lopen energiebanen. De plek in ons lichaam waar bepaalde
banen (ook wel meridianen genoemd) elkaar kruisen, wordt een Chakra
genoemd. Er zijn zeven chakra’s in ons lichaam die elk met fysieke en
emotionele punten/organen corresponderen. Ieder chakra vibreert met een
bepaalde frequentie, afhankelijk van zijn lokatie. Het zevende (bovenste)
chakra heeft het hoogste trillingsniveau, het eerste chakra het laagste.
De chakra’s staan met elkaar in verbinding:
1-6
2-4
3-5 Het zevende chakra gaat open als de andere verbindingen open staan.
Stroming, er bestaat een kosmische stroming van boven af die via het kruinchakra
door ons lichaam naar beneden stroomt. Een aardse stroming gaat van beneden af
omhoog. De een is meer afgestemd op de ene stroming, de ander op de andere. Zaak
is deze in het lichaam te integreren, in het hartcentrum komen ze dan samen.
Joeri werkt echter niet strak vanuit deze gegevens. Hij integreert verschillende ideeën
met elkaar, en ontwikkelt door ervaring manieren om tegen de dingen aan te kijken en
werkwijzen. Hij werkt veel vanuit intuïtie en wil niet vastzitten aan een bepaalde
theorie want wie of wat bepaalt die theorie?
Hij werkt wel holistisch. Hij gaat ervan uit dat de mens opgebouwd is uit vier
lichamen: spiritueel, emotioneel, fysiek en mentaal/psychisch. Ook gaat hij uit van
reïncarnatie.
53

2 Welke theorie over de inwerking van klank op de mens heeft u
Geluid kan zowel voedend als onttrekkend werken. De mens is als het ware een vat
vol geluid. De mens raakt ontstemt doordat er resonanties in jezelf zitten, gaatjes
waardoor je informatie van de buitenwereld toelaat. De klanken die ik maak werken
omhullend en energietoevoegend. Ze creëren ruimte.
Klank werkt in op de energie die om ons heen is, het aura, en daarna werkt het via de
chakra’s in op ons lichaam. Klank kan doordringen tot de botstructuur en op
celniveau.
3 Welke instrumenten gebruikt u
Ik gebruik met name klankschalen, soms stemvorken, mijn stem en tinga’s.
4 Wat is de specifieke werking van deze instrumenten op de mens
Klankschaal
Een klankschaal bestaat uit verschillende metalen, elk metaal heeft zijn eigen
frequentie. Deze frequenties staan in een bepaalde harmonische verhouding ten
opzicht van elkaar. Door hun harmonieuze verhoudingen staan klankschalen heel
dicht bij de mens. Het lichaam resoneert mee met de klank.
Stemvork
Een stemvork heeft maar een frequentie. Daarom kan het een heel heftige reactie
teweeg brengen. Het werkt als een soort laser heel direct op de celstructuur. Ik
gebruik een stemvork dus niet zo snel. Soms kan dit echter nuttig zijn bijv. wanneer
een bepaald plekje extra aandacht nodig heeft om het los te werken en weer vrij te
kunnen laten stromen.
Ik werk het liefste met stemvorken met hoge frequenties. Naar mijn idee is het zo dat
hoe lager de frequentie, hoe lager de toon, hoe meer aarde gericht en hoe hoger hoe
meer naar het spirituele. Ik wil met behulp van de hoge frequentie stemvorken het
spirituele/kosmische integreren in het hier en nu.
54

Tinga’s
Tinga’s worden in het Boedisme gebruikt bij de overgang als mensen sterven.
Momenteel worden ze ook veel gebruikt bij meditatie. Het is een ladder naar de
hemelse wereld. Ze bestaan uit verschillende metalen, ze hebben verfijnde kosmische
trillingen. Hun klank is heel hoog.
Stem
Hoog zingen heeft hetzelfde effect al het gebruik van de tinga’s.
5 Hoe zet u het instrument in bij een sessie
Van tevoren vraag ik mijn cliënt aan de telefoon om alvast op te schrijven waarvoor
ze willen komen. Deze brief krijg ik van tevoren. Tijdens de eerste sessie ga ik dit
eerst met hem bespreken en ook welke verwachtingen diegene heeft. Ik vind het heel
belangrijk dat iemand weet waar hij mee bezig is.
Het palet aan klankschalen staat in het begin niet om de persoon heen maar ergens
anders in de ruimte. Wanneer ik ze om de persoon zet lijkt het een opgelegd
programma. Ik gebruik ze pas als daar behoefte aan is. Wanneer ik een heleboel
klanken tegelijk zou laten horen, kan de cliënt zich niet meer focussen. Ik ben niet
zo’n fan van een klankbad. Soms doe ik dit echter wel wanneer het nodig is dat de
cliënt zijn controle loslaat.
Iemand ligt of zit. Dan ga ik kijken met welke toon ik kan afstemmen op de persoon.
De toon waar ik op afstem is de toon die niet doorresoneert bij de cliënt als ik hem
laat horen. Ik begin vaak met zingen om te zoeken naar deze toon, meestal voel ik
intuïtief aan om welke toon het gaat. Het werkt ook heel sterk als de persoon zelf
zingt. Daarna versterk ik de toon met een klankschaal waar ik omheen draai met een
klopper (ik draai altijd om de klankschaal heen). Daarna komt hier soms een andere
klankschaal bij, tot maximaal drie schalen.
Stel je voor dat er energie om een persoon heen zit als een soort bol. Hierin kunnen
lege plekken zitten of donkere energie. Wanneer je hier met een klankschaal
langsgaat verdwijnt de klank daarin. Deze plek springt alle kanten op dus ga ik deze
plek met klank vanuit een andere hoek benaderen. Ik maak soort omtrekkende
55

ewegingen om de plek in te kapselen, donkere energie te omhullen. Uiteindelijk
verdwijnt het dan. Wanneer je iets weghaalt uit de aura heeft dit gelijk zijn invloed op
het fysieke lichaam. Er onstaat onrust omdat er een programma is weggehaald. Het
Ego raakt zijn macht kwijt over een stukje dat jou weer terug kan werpen in je oude
patroon.
Ik kom steeds dichterbij deze plek in het lichaam met de klankschaal, zet meestal de
klankschaal aan het einde op de plek om zo de lege plek op te vullen met klank,
harmonische energie. Het gaat er om ruimte te creëren bij de persoon. Wanneer een
plek extra aandacht nodig heeft gebruik ik een stemvork die ik op de plek zet of erbij
houdt. Stemvorken werken erg sterk en direct dus zet ik ze niet zo snel in.
Bij de stemvorken maak ik meestal gebruik van hele hoge frequenties, deze refereren
aan het spirituele. Ik wil het spirituele naar beneden halen, een brug slaan naar de
lagere frequenties.
Bewustzijn bij de cliënt is in dit proces heel belangrijk. Ik praat het liefst zomin
mogelijk tijdens een sessie, wil ook geen stikkers plakken. Maar het is wel belangrijk
dat de cliënt zich afvraagt wat er met hem gebeurt. Na afloop vraag ik ze vaak om de
dagen daarna te bekijken of ze de ruimte die ontstaan is nog voelen, of wordt de
ruimte weer gevuld met spanningen? wat zijn de triggers daarvoor?
De ruimte die door de klank opengemaakt is moet door de cliënt onderhouden
worden.
Datgene wat je tegenkomt kunnen ook trauma uit een vorig leven zijn. Meestal gaat
het om een opeenstapeling van trauma’s en gebeurtenissen in verschillende levens. Je
bent als het ware als persoon geprogrammeerd naar dat trauma of die gebeurtenis.
Door de klankmassage kan je dit los gaan laten en de talenten en ervaringen die je
daar had toe passen in je leven nu maar dan in vrijheid. Ik werk hierbij vaak met
geleide meditatie.
6 Welke effecten bereikt u hiermee
Door de klanken ontspannen de spieren zich in het hele lichaam. Bij deze ontlading
komt veel warmte vrij die veroorzaakt wordt door een verbeterde doorbloeding in de
56

spieren. De klanken kunnen eerst via de aura bepaalde programma’s, blokkades
weghalen en hier nieuwe, harmonieuze energie laten stromen. Daarna gaat het proces
in het lichaam verder. Dit gaat gepaard met een bewustzijnsproces van wie je
werkelijk bent. De ruimte die ontstaat moet door de cliënt onderhouden worden. Het
is belangrijk dat de cliënt zich weer bewust wordt van zijn zelfhandelende vermogen.
7 Welke problematieken behandelt u
Mensen komen bij mij steeds meer vanuit twee kanten; Of ze zijn geïnteresseerd in de
hoge frequenties of in de lage. Mensen die zich aangetrokken voelen tot de hoge
frequenties hebben vaak al veel gedaan en gezien op persoonlijk vlak. Ze merken dat
er bij mij ruimte is om met het kosmische te werken en hun individuele talenten
daarin te openen.
Bij mensen die zich aangetrokken voelen tot de lagere frequenties gaat het meestal om
diepe stukken als trauma’s.
Mensen komen hier meestal wanneer ze gestagneerd zijn, oververmoeid, het ‘niet
meer weten.’ Sommigen hebben depressies en angsten. Vaak hebben ze al een heel
hulpverleners traject afgelegd en zien ze mij als laatste strohalm. Ik probeer hen altijd
duidelijk te maken dat ik dat niet ben, ze bewust te maken dat ze zelfhandelend zijn.
8 Zijn er contra-indicaties voor uw behandeling
Als ik het idee heb dat het mij te boven gaat, ze meer begeleiding vanuit de
psychiatrie nodig hebben, ga ik die taak niet op mij nemen. Ik kan hen wel
ondersteunen bij hun reguliere behandeling.
Wat ik doe is eigenlijk een omzetting van energie. Men is zich niet altijd gelijk
bewust van wat er gebeurd is. Ik plant eigenlijk de zaden voor de terugweg. Het
proces wat hierna komt laat ik liever over aan iemand die meer getraind is in
gesprekstechnieken.
Schizofrenie en dissociatie vind ik bijvoorbeeld heel moeilijk. Vaak is het hart zo pijn
gedaan, is men zo angstig om naar het hart te gaan, dan kan ik alleen een veilige
omgeving bieden. Bij schizofrenie zal ik zeker niet met stemvorken werken.
Stemvorken werken heel gericht en daarom ook scheidend. In deze personen zit al
57

zoveel opdeling dat ik niet wil gaan focussen op zo’n gebied . Het totaal bewustzijn
moet juist versterkt worden.
Mijn benadering is er juist op gericht iemand zich als een geheel, harmonieus, te laten
ervaren. Hiervoor hoef je overigens niet ‘blokkade’ vrij voor te zijn.
9 Hoe lang duurt een sessie en een totale behandeling
Dit verschilt, van een half uur tot twee uur. Het hangt af in hoeverre het mogelijk en
nodig is om de diepte in te gaan. Ik wil graag dat ze in het begin minimaal een keer
per weer komen. Het effect is namelijk heel subtiel en het is belangrijk dat de persoon
zich bewust wordt van wat er gebeurt. Na een aantal behandelingen kan iemand zelf
aan de slag, hebben ze mij niet meer nodig. Incidenteel kan iemand dan nog
langskomen indien nodig.
58

Interview Onderzoek Klanktherapie
4 Borg Diem Groeneveld
Adem- en stemtherapeut
Datum: 2 maart 2006
Praktijknaam, situatie: Himalaya, boekhandel/theehuis
Plaats: Amsterdam
Borg Diem Groeneveld werkt al ruim twintig jaar als adem- en stemtherapeut. Hij
geeft individuele therapieën maar verzorgt ook cursussen aan groepen. De vierjarige
opleiding tot adem- en stemtherapeut staat onder zijn leiding. Na een opleiding
Andragogie (hulpverlening voor volwassenen) is hij veel muziek gaan maken en
concerten gaan geven. Hij heeft zich o.a. gespecialiseerd in het boventoon zingen. Hij
heeft cursussen bij Michael Vetter gedaan op het gebied van ZEN. Daarnaast heeft hij
verschillende andere opleidingen en cursussen gedaan waarvan de opleiding De
ervaarbare adem van Ilse Middendorf, het belangrijkste is geweest. Niet zo lang
geleden heeft hij een opleiding Eutonie gevolgd.
Borg Groeneveld heeft het boek ‘Stem en Boventonen’ geschreven en maakte
verschillende cd’s.
Ik heb met Borg Groeneveld afgesproken omdat ik graag meer wilde weten over het
therapeutische gebruik van de stem in verband met klank.
1 Vanuit welke visie op hoe problemen ontstaan bij een mens werkt u
Ik werk vanuit de gedachten van de Emotional Anatomy van Keleman. Wanneer je als
kind in een veilige omgeving opgroeit ben je ontspannen en sta je vol zelfvertrouwen
in het leven. Iedereen doet echter op enige wijze ‘trauma’s’ op in zijn leven. Het
lichaam reageert op deze trauma’s met een schrikreflex waardoor allemaal dingen in
het lichaam op slot worden gezet. Functies van organen worden teruggedraaid om te
overleven. Dit is een normale reactie en als we weer terugkomen in een veilige
omgeving ontspannen we en is er niets aan de hand. Maar wanneer dit niet gebeurt en
de situatie zich steeds herhaalt, hebben we geen kans meer om stress kwijt te raken.
Deze zet zich vast in het lichaam. Dit begint geleidelijk maar wordt steeds
59

krampachtiger, het lichaam wordt overspannen. Op een bepaald moment zegt het
lichaam plof en gaat in onderspanning verder. Hierin kan je steeds verder wegzakken
totdat je totaal futloos bent. Het kan zijn dat bijv. het bovenlichaam overspannen is en
het onderlichaam onderspannen.
Het gaat om Eutonie, dit betekent de juiste spanning. Je moet leren om de juiste
evenwichtsspanning te creëren.
2 Welke theorie over de inwerking van klank op de mens heeft u
Een basisregel is voor mij dat klank helend werkt wanneer er sprake is van genieten.
Alleen al door het feit dat klank helend zou moeten zijn maak je iemand ook gelijk
ziek. Ik zou dan gaan bepalen wat niet goed is en ga dat helen.
De inwerking van klank op de mens is voor mij gerelateerd aan de adem. Ik werk
vanuit de ademvocaalruimte van Ilse Middendorf. Deze gaat er vanuit dat de mens
indien hij vrij is, de adem vrij door het lichaam kan laten stromen. Dan kan ook klank
vrij door het lichaam klinken.
3 Welke instrumenten gebruikt u
Ik werk met de stem en dan met name met de adem, daarnaast met klank, boventonen
en klankschalen (deze komen verder niet aan bod in dit interview.)
4 Wat is de specifieke werking van dit instrument op de mens
Adem is een voortdurende beweging van binnen naar buiten en van buiten naar
binnen. Om te kunnen ademen hebben we ruimte nodig, in ons lijf en om ons heen.
Als we gespannen zijn wordt de ruimte in ons lijf kleiner en strakker en trekken we
ons terug uit de ruimte om ons heen. Zo perken we de adem in en neemt onze energie
af.
De stem laat horen in welke spierspanning je je bevindt, hoeveel ruimte je adem
heeft.
Het gaat er dus om de juiste evenwichtsspanning te creëren. De een is overspannen,
de ander onderspannen. Sommige delen van het lichaam kan de adem bereiken,
andere niet. Via het werken met de adem probeer ik weer het hele lichaam
60

toegankelijk te maken. Indien het lichaam vrij is kan ook klank vrij door het lichaam
klinken.
Klank is meer een hulpmiddel bij de adem. Voor sommige mensen is het moeilijk om
puur met adem te werken. Dan gebruik ik klanken om het tastbaarder te maken.
Vanuit de theorie van Ilse Middendorf wordt er met ademvocaalruimten gewerkt. Het
gaat hierbij niet om de resonantie van de klanken maar de ademruimte die de klanken
bereiken.
De volgende klanken richten zich op de volgende gebieden;
oe - lage ademvocaalruimte: adembeweging zit in onderste ruimten, buik, bekken
benen
ie - hoog ademvocaalruimte: schouders, longtoppen en hoofd
oo - centrum, meer binnen in romp, boven de navel
ee - in de breedte, ellebogen erbij
uu - skelet, langs wervelkolom en ledematen
eu - hartgebied, net onder de keel, vaak hele moeilijke om te voelen
aa - allesomvattend, zowel binnenruimte als buitenruimte. De aa klank is het
moeilijkst om te maken omdat alle ruimtes beschikbaar moeten zijn en. Het is een
extravert en eigenlijk het tegenovergestelde van de oo.
Boventonen zie ik niet specifiek als iets therapeutisch maar wel een middel om heel
intens met klank te werken. Je leert beseffen hoe klank in elkaar zit, een grondtoon
met boventonen. Wanneer je hiermee aan de slag gaat vindt automatisch een
verfijning van de zintuigen plaats, in de waarneming hiervan en in de expressie.
Boventoonzingen kan heel bevredigend zijn, helemaal in klank ondergedompeld.
Aan de mate waarin iemand een boventoonrijke klank zingt kan je zien of iemand vrij
zijn adem en lichaam kan gebruiken. Wanneer hij een enkele strakke toon maakt duidt
dit op spanning, inperking.
61

5 Hoe zet u het instrument in bij een sessie
Ik vraag iemand eerst te vertellen waarvoor hij komt. Terwijl hij dit doet kijk ik hoe
hij er bij zit, hoe hij praat, hoe hij contact maakt. Zo kan ik al zien waar we mee
kunnen gaan werken.
Ik begin met ademoefeningen te doen, soms komt klank daarbij. Wanneer het
vertrouwt genoeg is begin ik iemand aan te raken. Ik leg mijn hand dan op een plek op
het lichaam om iemand bewust te maken van die plek. Het gevolg kan zijn dat de
adem naar die plek gaat. Of als er juist ergens spanning is wordt de plek losser en
warmer door mijn hand erop te leggen. Zo leer ik iemand om met zijn aandacht naar
buiten te komen, actief te voelen.
Wanneer ik mijn hand weghaal voelt iemand die plek beter en dit kan stevigheid
geven. Ik laat de mensen zelf bewegingen maken om meer ruimte te gaan voelen.
Hierna kunnen verschillende oefeningen gedaan worden.
Wanneer iemand echt met ademhalingsproblemen komt laat ik diegene eerst liggen.
Ik kijk dan waar de adembeweging zich bevindt in het lichaam en leg hier mijn hand
op, dit is namelijk de plek waar iemand contact heeft met zijn lijf. Waar de adem niet
beweegt is geen of nauwelijks contact. Vervolgens leg ik mijn hand een stukje
verderop om te kijken of de persoon daar contact kan maken. Door dat contact te
maken kan de adem zich uitbreiden
Ik vraag de persoon te benoemen wat ze voelen. Ik leer ze hun gevoelens te benoemen
zodat ze zich hier bewuster van worden.
Als ik ze de deur uitstuur geef ik ze de opdracht om zich te blijven ontspannen en te
kijken wanneer ze weer terugschieten in hun oude spanningsstructuur.
Tijdens de zomerweek die ik geef gebruiken we elke ochtend klank. Na wat rek en
strek oefeningen gaan we eerst de adem volgen. Dan vraag ik welke klank er in je
opkomt. Deze zingt ieder eerst innerlijk en daarna hardop. Deze manier van zingen
kan heel weldadig zijn omdat je precies doet waar je mee samenvalt op dat moment.
Het is een soort bevestiging van hoe je je voelt.
62

6 Welke effecten bereikt u hiermee
Ik leer de mensen naar hun lijf te luisteren, zich bewust te worden van wat er in hen
leeft. Dan leer ik ze hun lijf op de juiste spanning te brengen. Voor veel mensen
betekent dit leren ruimte maken en ontspannen. De stem wordt hierdoor krachtiger en
helderder.
7 Welke problematieken behandelt u
Mensen komen bij mij omdat ze problemen met hun stem en/of adem hebben of graag
willen zingen maar bij zangles zich niet op hun plek voelen. Daarnaast heb ik mensen
in supervisie omdat ze de opleiding doen of werken met de stem en mensen. Soms
merk ik dat er mensen bij de opleiding of cursussen zijn die meer problemen hebben
dan ik an passant tijdens de les kan begeleiden. Dit zijn vaak psychische problemen
maar kunnen ook fysiek zijn, bijv. ME.
8 Zijn er contra-indicaties voor uw behandeling
Eigenlijk heeft alles met adem te maken dus kan ik iedereen ondersteunen. De adem
is een heel gevoelig systeem maar zolang je goed op de adem let van de cliënt is de
kans dat er iets mis gaat heel klein.
7 Hoe lang duurt een sessie en een totale behandeling
Een sessie duurt een uur. Het aantal keren dat iemand komt hangt helemaal van de
persoon en meestal diens budget af. Sommigen komen een keer, anderen een aantal
keren. Het is het prettigst als tussen de eerste en tweede keer een week zit. In het
begin is het een beetje de kat uit de boom kijken. Aan de ene kant wil ik de persoon
het idee geven dat het iets op gaat leveren, aan de andere kant kan je niet gelijk van
alles overhoop halen. De tweede keer is het al vertrouwder en kan je voortbouwen op
wat je de eerste keer hebt wakker gemaakt. Daarna wil ik het liefst dat iemand een
keer in de veertien dagen komt.
Aanbevolen Literatuur:
Ilse Middendorf: De ervaarbare adem
Keleman: Emotional Anatomy.
63

Interview Onderzoek Klanktherapie
5 Hansje Huson
Datum: 6 april
Praktijknaam, situatie: Praktijk aan huis
Plaats: Leiden
Hansje Huson is tot haar eigen verbazing in de klankwereld terechtgekomen. Ze werd
gepakt door het chanten (zingen van mantra’s) en de Tampoera (Indiaas
muziekinstrument).
Het resoneerde zo bij haar dat ze dacht, hier moet ik iets mee. Vroeger durfde ze nooit
te zingen en nu werd zingen voor haar een pad van zelfontwikkeling en
bewustwording. Ze is opgeleid tot Raja Yoga-docent bij de school voor Raja Yoga in
Alphen a/d Rijn. Daarnaast heeft ze oa trainingen gevolgd bij het Vridavan Muziek
College. Naast het zingen en reciteren van mantra’s (chanten) heeft ze zich verdiept in
de klassieke Indiase drhupadzang.
1 Vanuit welke visie op hoe problemen ontstaan bij een mens werkt u
Ik heb geen specifieke mensvisie, ik exploreer meer. Wanneer je namelijk tien boeken
openslaat hierover kom je acht verschillende mensbeelden tegen.
Daarom wil ik mij vrij van theorie houden en me richten op eigen ervaring en
waarneming. Als je dan uitgaat van een theorie, kan dat de ervaring ook juist gaan
bepalen en sturen.
2 Welke theorie over de inwerking van klank op de mens heeft u
Ik ga uit van Nada Brahma, dit is Sanskriet en kun je vertalen als ‘Alles is klank’ of
‘De wereld bestaat uit geluid.’ Beweging veroorzaakt klank, alles in de wereld is in
beweging. Andersom brengt klank ook weer materie in beweging, dat is de
scheppende kracht van klank. Klank is een bron van levensenergie. Klanken werken
heilzaam op talloze lichamelijke en psychische klachten. Als een klank ons raakt
resoneert ons lichaam op een subtiel niveau mee, zowel emotioneel als fysiek.
We staan de hele dag bloot aan geluid, al dat lawaai heeft een belangrijke invloed op
ons energieniveau, op hoe we ons voelen. De Franse arts Tomatis stelde vast dat onze
64

oren fungeren als dynamo voor onze hersenen. Onze oren zorgen voor evenwicht en
laden ons op. Klanken beïnvloeden je energie niveau. Alleen niet elke klank heeft een
positief effect. Trillingen met een zeer lage frequentie bevatten weinig energie, van
het gebrom van bijv. een koelkast kan je heel moe worden. Hoge tonen (vooral
boventonen) hebben een energetische werking op lichaam en geest. Het betekent niet
dat alle lage klanken je ontkrachten, ook lage klanken kunnen heel boventoonrijk
zijn.
3 Welke instrumenten gebruikt u en waar bestaan deze instrumenten uit
Ik gebruik de stem en de Tampoera. De tampoera is het basisinstrument in de
klassieke Indiase muziek. Hij kan gestemd worden op verschillende grondtonen. Voor
vrouwen is de grondtoon meestal een gis. De tweede snaar is ook in gis gestemd, de
vierde snaar een octaaf lager en de derde snaar op de kwint er tussenin. Op de
tampoera wordt geen melodie of ritme gespeeld maar laat permanent de grondtoon
horen. De snaren klinken enorm lang door en hebben een groot spectrum aan
boventonen. Het legt een soort tapijt van klank waarbij gezongen of op een ander
instrument gespeeld kan worden.
4 Wat is de specifieke werking van dit instrument op de mens
De stem is in staat om een enorme rijkdom aan klank voort te brengen. Het gaat ook
om de intentie waarmee je zingt, wat laat je van jezelf horen, wat draag je uit? Als je
gaat zingen kom je van alles bij jezelf tegen, waarschijnlijk kom je erachter dat je niet
altijd met hart en ziel vrij kan zingen. Wat kom je tegen, wat belemmert je?
Gedachten, oordelen, overtuigingen en negatieve gevoelens. Ik vraag de mensen om
hun gedachten los proberen te laten en gewoon te doen, zich onder te dompelen in
klank. Ze kunnen fysiek voelen wat klank met hen doet. Zo wordt zingen een weg
naar Bewust-Zijn; overtuigingen zoeken en loslaten opdat je steeds vrijer wordt, je
steeds meer laat horen en steeds dieper in contact met jezelf komt.
De Tampoera heeft een enorm helende en harmoniserende kracht en brengt bespeler
en luisteraar in een meditatief bewustzijn. Door te luisteren naar de tampoera kan je
zowel je stem als gehoor ontwikkelen, het opent. Het luisteren naar de tampoera opent
je oren voor steeds meer boventonen. Als je met een tampoera meezingt, vermengt je
stem zich met de boventonen van de tampoera in allerlei nieuwe klankkleuren. Je gaat
65

als het ware in je lichaam voelen wanneer je in harmonie met de tampoera zingt. Dat
maakt ook dat je steeds zuiverder kunt gaan zingen
Ervaring van de onderzoekster: toen ik de tampoera hoorde vond ik dit zeer
indringend, bijna irritant. Toen ik echter meezong was dit indringende weg en kwam
ik in de flow van de klanken.
De Indiase muziek is heel erg op het innerlijk gericht, met veel zweving dus
boventoon rijk. Daardoor bereik je het hele spectrum van frequenties, sla je niets over.
Ik ga er vanuit dat het hele universum resoneert en vele boventonen heeft.
De westerse muziek mist het contact met die natuurlijke boventonen door het gebruik
van een getempereerde stemming. Het Gregoriaans was de laatste westerse muziek
die nog die extra kwaliteit bezat.
Het mantra’s zingen (chanten) is leuk maar het zingen van de klank a met de
tampoera is voor mij de kern. De a is de meest basale klank, als je je mond opendoet
komt er een a uit, voor alle ander klanken moet je iets doen. In de Indiase muziek
zingt men met de spreekstem, niet met de zangstem. Wanneer alles in je lichaam mee
kan resoneren, klinkt de a vrij. Er zijn mensen die eerst alle stukjes apart aanpakken
om tenslotte bij de a uit te komen opdat hij vrij kan klinken maar ik denk dat als je
maar lang genoeg de aa aanhoudt, vanzelf alles mee gaat klinken. Wanneer je Indiase
zang gaat studeren ben je elke dag 2 uur bezig met het zingen van de a om het schoon
te maken.
5 Hoe zet u het instrument in bij een sessie
Ik werk veelal in groepjes maar het kan ook individueel. Ik laat de mensen zelf
zingen, dan werkt het krachtiger.
Ik begin met wat rek en strekoefeningen. Daarna vraag ik de mensen gewoon mee te
zingen met mij. Wat, dat hangt vaak af van het moment. Ik werk niet met een theorie
in de trant van deze klank werkt daarop en deze klank werkt daar op. Ik wil de
mensen laten ervaren wat het met hen doet.
Ik zing echter vaak de a klank met de grondtoon van de tampoera mee. Het gaat er
niet om de a zo mooi mogelijk te zingen maar zo natuurlijk te laten klinken, niet te
66

pushen maar wel met een bepaalde alertheid op de klankvoortbeweging. Ik vraag de
mensen om niet een strakke a te zingen maar de a samen te laten klinken met de
tampoera. Het doel is om de a zo vrij mogelijk te laten zingen opdat alles in het
lichaam mee kan resoneren.
Daarnaast zing ik toonladders, deze zijn ook niet strak maar glijden als het ware van
de ene toon naar de andere. Op deze manier pak je elke frequentie mee, is het een
klankmassage waarbij je niets overslaat en daardoor heel holistisch.
Soms vraag ik de mensen een keer een ritme te zingen. Voor sommigen is dit fijn
omdat ze dan samen in een vorm mogen zingen. Anderen raken de kluts kwijt omdat
ze iets ‘moeten.’
Tijdens het zingen geef ik mensen soms aanwijzingen, probeer dit of dat eens,
waardoor hun klank beter wordt. Met sommige groepjes werk ik al heel lang. De rest
van de groepsleden horen vaak ook dat er ‘iets is’ met de klank die iemand zingt. Ik
ben echter degene die dan dat uitspreekt en een aanwijzing geeft. Groepsdynamica
speelt wel een grote rol in het werken met groepen.
Na een sessie drinken we thee en doe ik een rondje waarin men kan vertellen wat hij
ervaren heeft.
6 Welke effecten bereikt u hiermee
Mensen zeggen regelmatig dat ze een spiegel voorgehouden krijgen, dat je enorm
sterk terugkrijgt hoe je er op dat moment bijzit.
Je komt weer in contact met jezelf, je komt weer terug in je eigen systeem en gooit
eruit wat er teveel aan spanning en stress zit, je laat dingen los. Sommigen hebben
opeens een oplossing voor een probleem. Het brengt ontspanning, je voelt je weer
vrijer en ruimer, relaxter in het leven.
Je komt in een andere soort bewustzijn terecht. Ik denk dat het ook van invloed op de
hersenen is, je beïnvloedt je eigen chemie en de activiteit van je hersenhelften. Klank
kan bepaalde hormoonklieren beïnvloeden.
67

Het heeft eigenlijk een dubbel effect, aan de ene kant ontspanning en aan de andere
kant word je alerter, je bewustzijn wordt helderder.
Ik pretendeer geen therapeut te zijn. Ik ben niet ‘zomaar aan het zingen’ maar ik ga
ook niet bewust een therapeutisch proces aan met de mensen die bij mij komen. Vaak
merk ik echter dat het voor mensen wel therapeutisch werkt.
7 Welke problematieken behandelt u
Zoals eerder gezegd noem ik mezelf geen therapeut dus werk ook niet specifiek met
bepaalde stoornissen. Mensen die bij mij komen zijn vaak mensen die zich herkennen
in mijn verhaal van, ‘ik durf mijn mond niet open te doen maar wil dit wel.’ Ze
moeten wel een affiniteit met klank hebben. Er zijn ook mensen die het als meditatie
beschouwen, meditatie met klank.
Ik weet dat er in mijn groepen verschillende mensen zijn die kampen met ernstige
trauma’s en dergelijke. Zij ervaren de sessies als sterk harmoniserend. Ik bied hun een
ondersteuning.
8 Zijn er contra-indicaties voor uw behandeling
Het werkt denk ik vooral heel krachtig bij mensen die al ergens naar op zoek zijn en
bereid zijn naar binnen te kijken. Wanneer mensen zo vastzitten in hun denken dat ze
zich niet over kunnen geven aan de klanken, werkt het ook wel. Maar minder sterk.
En ze ervaren het waarschijnlijk als tamelijk ontregelend omdat ik ze relatief weinig
houvast biedt in de vorm van theorie enzo waar ze hun denken mee bezig kunnen
laten zijn.
9 Hoe lang duurt een sessie en een totale behandeling
Een individuele sessie duurt een uur en een groepsessie zo anderhalf uur. Hoe vaak
iemand komt is heel verschillend. Mensen die gepakt worden door wat er gebeurt
komen vaker. Ik heb twee groepjes die al een aantal jaren wekelijks bijeenkomen.
Aanbevolen Literatuur:
Het boek van de Stem, Annette Cramer.
Genezende klanken, Goldman (boventonen).
68