BEZOEKEDSGIDS - Bruegelland

ezoekersgids
Laatgotische glasramen
in de tweede helft van de
vijftiende eeuw
—
Renaissancistische
glasramen in de eerste helft
van de zestiende eeuw

Laatgotische glasramen
in de tweede helft van de
15 e eeuw
De historische glasramen van de Sint-Gummaruskerk zijn uniek.
Zij laten de evolutie zien die de glasschilderkunst doormaakt
in Brabant vanaf de tweede helft van de vijftiende tot en met de
eerste helft van de zestiende eeuw.
In de loop van de vijftiende eeuw ontwikkelt zich in de glaskunst
van de Zuidelijke Nederlanden een picturale stijl met een
uitgesproken smaak voor realisme, ruimte, volume, weergave
van materialen en individualisering van de personages. Hiermee
volgen de glasschilders de evolutie van de paneelschilderkunst.
Treffend zijn de overeenkomsten met het werk van Vlaamse
primitieven als Rogier van der Weyden en Dirk Bouts.
Om tot een groter realisme van de voorstellingen te komen,
gebruikt men zilvergeel, meestal op ongekleurd glas. Typerend
zijn de architecturale omlijstingen, bestaande uit gotische
nissen en bekroond met pinakels en gewelven. In de diepte is de
voorstelling begrensd door damast, gordijnen of bouwkundige
achtergronden. Geleidelijk worden de scènes groter en nemen ze
de ganse breedte van het raam in.
In de laatgotische glasramen overheerst het sacrale. De
schenkers zijn kleiner en ondergeschikt aan God en de heiligen.
Ze moeten tevreden zijn met een bescheiden plaatsje onderaan
het raam.

Renaissancistische glasramen
in de eerste helft van de
16 e eeuw
Na 1500 dringt de Italiaanse renaissance door in het Noorden.
Het accent verschuift van het goddelijke naar het menselijke.
Het uitdrukken van gevoelens wint aan belang en dankzij
een betere anatomische kennis worden figuren levendiger
en natuurlijker voorgesteld. Kunst uit de Grieks - Romeinse
oudheid staat voor dit alles model.
In een overgangsfase domineert nog de gotische traditionele
architectuur, maar opgesmukt met decoratieve motieven zoals
balusterzuiltjes en lovertjes.
Nadien geraakt het decor helemaal opgevuld met versierde
pijlers, guirlandes, linten, voluten, rolwerk, schelpen en
pilasters.
De boekdrukkunst levert een grote bijdrage aan de verspreiding
van de nieuwe vormentaal, samen met kunstenaars die naar het
Zuiden reizen om de antieken te bestuderen en vorsten die het
kunstenaars mogelijk maken om aan hun hoven te werken in de
nieuwe stijl.
De kwaliteit van de glasschilderkunst is in de eerste helft van
de zestiende eeuw uitzonderlijk hoog. Het gaat werkelijk om
schilderkunst op glas met grisaille, zilvergeel en rood van een
uitgezochte gevoeligheid. De vormgeving is levensecht en met
grote zin voor monumentaliteit. De stichters nemen vanuit een
groeiend zelfbewustzijn meer en meer plaats in op de glasramen
en hun identiteit wordt sterk benadrukt door schitterende
wapenrokken, wapenschilden, opschriften en deviezen.

Rombout Keldermans I, Glasraam Vilain-van Immersele, 1475-76, foto Renotec

I. Laatgotisch glasraam Godfried van
Vilain en Elisabeth van Immersele
Opdrachtgevers van dit bijzondere glasraam zijn Godfried
van Vilain en Elisabeth van Immersele. Glazenier Rombout
Keldermans I voerde het werk uit in 1475-76.
Oorspronkelijk bevond het glasraam zich in het hoogkoor van
de oude Sint-Gummaruskerk. Na afbraak werd het in 1515
herplaatst in de noordzijde van het hoogkoor als het meest
westelijke glasraam.

1. Glasraam Vilain - van Immersele, vervaardigd door Rombout
Keldermans I in 1475-76
Onder een gotisch gewelf bemerkt men de schenkers Elisabeth van Immersele en
Godfried van Vilain met achter hen Sint-Franciscus van Assisi en Sint-Petrus. In het
midden de twee vrienden Sint-Rombout van Mechelen en Sint-Gummarus van Lier.
Glasschilder Rombout Keldermans (1420-1489) behoorde tot een gekende familie
van bouwmeesters van Leuven en was de schoonbroer van de schilder Dirk Bouts
(1415/20 – 1575), door wie dit glasraam sterk is beïnvloed.
2. Elisabeth van Immersele, vervaardigd door Rombout Keldermans
I in 1475-76, detail
Elisabeth van Immersele was de laatste telg van een familie die stamde uit een
adellijk Liers geslacht dat teruggaat tot de twaalfde eeuw. Ze werd geboren in het
Hof van Immersele in de schaduw van de Sint-Gummaruskerk. Als enige erfde zij de
familiebezittingen. Enkele jaren na de dood van haar man trok ze zich terug in het
klooster van de arme klaren in Mechelen dat ze samen hadden gesticht.
3. Sint-Gummarus, vervaardigd door Rombout Keldermans I in
1475-76, detail
Sint-Gummarus, patroon van de Lierse kerk, draagt een azuurblauwe mantel afgeboord
met hermelijn. Hij houdt in de rechterhand zijn reisstaf en in de linker zijn
handschoenen ten teken van zijn adellijke afkomst. Op zijn borst prijkt het wapenschild
van het Sint-Gummaruskapittel.
4. Sint-Rombout, vervaardigd door Rombout Keldermans I in 1475-
76, detail
Sint-Rombout, de patroon van de kathedraal van Mechelen, staat op het glasraam
voorgesteld als bisschop. Hij is gehuld in een robijnrode kazuifel. Zijn linkerhand
omvat de kruisstaf en met de rechter maakt hij een zegenend gebaar.
5. Jean Helbig, Les vitraux médiévaux conservés en Belgique 1200-
1500, Corpus Vitrearum Medii Aevi, I, Brussel, 1961
In 1863 restaureerde Jean-Baptist Capronnier de gewelven boven de figuren. Gust
Ladon vernieuwde in 1936 de gezichten van de schenkers, Sint-Gummarus, Sint-
Rombout en de twee buitenste wapenschilden.

6. Dirk Bouts, De gerechtigheid van keizer Otto III: de vuurproef,
olieverf op paneel, 1468, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten
van België, Brussel, reproductie
Er is een opvallende gelijkenis in de houding van Elisabeth van Immersele op het
glasraam en de echtgenote van de terechtgestelde graaf op het paneel van Dirk
Bouts. Zoals op het glasraam is in de compositie van het schilderij van de Brabantse
schilder de architectuur manifest aanwezig.
7. Jan-Baptist Anthony, Het wonder van de groeiende wandelstokken,
olieverf op paneel, hoofdaltaar Sint-Gummaruskerk Lier,
1887, reproductie
God stelde de vredelievende samenkomst van Sint-Rombout en Sint-Gummarus erg
op prijs door hun wandelstokken te laten groeien. Dit mirakelverhaal inspireerde de
Lierse rederijkers van Den Groeyenden Boom tot hun leuze ’t Dor wert groeyende.
Het wonder van de twee boomhelften die door de tussenkomst van Sint-Gummarus
terug aan elkaar groeiden, ligt dan weer aan de basis van de naam van hun kamer.
(zie nr. 16 op het hoogaltaar)
8. Bernard Janssens, Blazoen van de Lierse rederijkerskamer
Den Groeyenden Boom, kopie naar origineel uit 1561, olieverf op
paneel, collectie Stedelijke Musea Lier
Het ruitvormige blazoen van de oudste Lierse rederijkerskamer Den Groeyenden
Boom werd gebruikt op het landjuweel van 1561 in Antwerpen. De factor Hiëronymus
Van der Voort schreef toen de Lierse literaire bijdragen en de kans is reëel dat hij ook
de schilder is van dit blazoen. In het midden staat in krijgsuitrusting de patroon van
de rederijkerskamer, Sint-Gummarus, met de groeiende boom in de rechterhand; aan
zijn voet ontspringt een bron.

9. Ambrosius Van Molle en Hiëronymus Van der Voort, Met bangicheden
groot, martelaarslied uit de geuzentijd, 1568, fotokopieën
op ware grootte uit het handschrift-Boecx 1611, Koninklijke Bibliotheek
Brussel, privécollectie
In 1566 behoorden Ambrosius Van Molle en Hiëronymus Van der Voort, respectievelijk
factor van de rederijkerskamer De Jennette en Den Groeyenden Boom, tot de groep
van woedende burgers die van het Lierse stadsbestuur godsdienstvrijheid eisten.
Onder het schrikbewind van de hertog van Alva werden ze daarvoor vervolgd, opgesloten
en gemarteld. Uit dit moreel en lichamelijk lijden putten ze hun inspiratie
om in de kerker Met bangicheden groot te componeren. Ambrosius Van Molle werd
terechtgesteld. Hiëronymus Van der Voort wist te ontsnappen en vervoegde het geuzenleger
van Willem van Oranje, waarmee hij acht jaar deelnam aan de opstand
tegen Spanje
10. Cornelis De Bie, Het Gulden Cabinet vande Edel Vrij Schilder
Const inhoudende den lof vande vermarste Schilders, Architecten,
Beldthouwers ende Plaetsnyders van dese eeuw, Antwerpen, 1661,
privécollectie en collectie Stadsarchief Lier
Cornelis De Bie was de bekendste Lierse rederijker tijdens de zeventiende eeuw. In
dit werk noteerde hij de levensbeschrijvingen van de kunstenaars van zijn eeuw naar
het voorbeeld van Karel van Manders Schilderboeck (1604). Cornelis De Bie, factor
van Den Groeyenden Boom, genoot in de stad waardering als notaris en ouderman
van de lakenhalle. Zijn moraliserende en historische werken, toneelstukken en vertalingen
uit het Spaans en Latijn zijn van een sterk wisselende kwaliteit. Zijn kluchten
geven het Lierse volksleven onvervalst weer.
11. Cornelis De Bie, Den Heyligen Ridder Gommarus, Patroon der
Stadt Lier, oft Gewillige verduldigheyt, Op Het Tonneel Ghebrocht
Door de Liefhebbers van d’Edele Gulde diemen noemt Den Groeyenden
Boom, Lier, 1669, privécollectie en collectie Stadsarchief Lier
Cornelis De Bie schreef het toneelspel Den Heyligen Ridder Gommarus in 1669 om
het in 1670 te publiceren. Het werk werd opgedragen aan de koordeken en het voltallige
kapittel van de Sint-Gummaruskerk.

12. Buitenzijde zijluik:
toegeschreven aan Jan Hadtschot, Elisabeth van Immersele met
Sint-Elisabeth van Hongarije en danktekst, ca. 1500
Binnenzijde zijluik:
Otto van Veen, Vermenigvuldiging van de broden, 1612
Rechterzijluik van:
Otto van Veen, Heilige Geestdrieluik, olieverf op paneel, 1612,
altaarstuk eerste koorkapel zuid, Sint-Gummaruskerk Lier
Elisabeth van Immersele liet in haar testament het erfelijke leen Hof van Immersele
aan de Lierse Tafel van de Heilige Geest na. De andere familieleden betwistten deze
testamentaire schenking. Keizer Karel V stelde voor het erfelijke leen te verkopen aan
een edelman en de verkoopsom over te maken aan de Lierse Tafel. Zo kochten in 1519
de graaf en de gravin van Hoogstraten, Antoon van Lalaing en Elisabeth van Culemborg,
het Hof van Immersele dat de nieuwe naam Hof van Hoogstraten ontving.
13. Richard van Graesen, Chronyck van Lier, ca. 1615, kopie door
J.F.F. Verbruggen, rond 1725, collectie Archief Sint-Gummaruskerk
In dit handschrift staat een merkwaardige passage over een graaf die in 1516 aan
de cisterciënzerinnen van de abdij van Nazareth te Lier een lijkwade van Christus
bezorgde. Het is vrij zeker dat het hier de kopie van de lijkwade van Turijn betreft, die
nu in de schatkamer van de Sint-Gummaruskerk wordt bewaard.
14. Antoon van Lalaing en Elisabeth van Culemborg, details glasraam
noordelijke kruisbeuk van de Sint-Gummaruskerk, 1545,
reproductie
Antoon van Lalaing en Elisabeth van Culemborg waren vertrouwelingen van landvoogdes
Margareta van Oostenrijk en haar neef Karel V. Vermoedelijk is Antoon van
Lalaing de graaf die, waarschijnlijk in opdracht van Margareta van Oostenrijk, de
oudste kopie van de lijkwade van Turijn (1516) aan de Lierse cisterciënzerinnen van
de abdij van Nazareth bezorgde.
15. Christiaen Van Lom, Beschryving der Stad Lier in Brabant,
‘s-Gravenhage, 1740, collectie Stadsarchief Lier
Christiaen van Lom beschreef in 1740 de complicaties bij het legaat van Elisabeth
van Immersele. Hij maakte een kleine vergissing: Antoon van Lalaing en Elisabeth van
Culemborg kwamen in 1519 in het bezit van het Hof van Immersele en niet in 1518.

16. Hoofdaltaar van de Sint-Gummaruskerk naar ontwerp van Jean
Bethune, beeldhouwwerk, polychromie en vergulding door Leopold
en Leonard Blanchaert en Bressers, eikenhout, Gent; schildering
door Jan-Baptist Anthony, olieverf op paneel, Antwerpen,
1879-1890
Acht taferelen brengen het verhaal van Sint-Gummarus: 1. Gummarus als jongeling
aan het koninklijke hof 2. Huwelijk van Gummarus met Grimmara 3. Het wonder van
de omgehakte boom 4. Gummarus bouwt een bidkapel 5. Gummarus geneest zijn
hardvochtige vrouw 6. Gummarus redt een kind van de slang 7. De wandelstokken
van Gummarus en Rombout beginnen te groeien 8. De wonderlijke overbrenging van
zijn stoffelijk overschot.
(te zien op het hoogkoor)
17. Wierick Somers III, Reliekschrijn van Sint-Gummarus, gedreven
zilver op houten kern, Antwerpen, 1681-82
In gedreven zilver is vooraan in een cartouche Sint-Gummarus’ wonder van de
afgehouwen boom afgebeeld en op de achtergrond het wonder van de groeiende
wandelstokken.
(te zien op het hoogkoor)
18. Johannes de Fallais, Reliekostensorium van Sint-Gummarus,
zilver, gedeeltelijk verguld, Antwerpen, 1665-66
De reliekhouder boven op het schrijn is uitgewerkt als een zilveren eikenboompje
met in de takken een ovalen doosje met daarin een beentje van de heilige. Om de
stam slingert een gordel met opschrift ’t Dor wort groeyende. Op de boord van het
reliekmedaillon staat gegraveerd: Den Groeyenden Boom schonck dit tot glorie van
hunnen patroon tot een memorie.
(te zien op het hoogkoor)

II. Vroegrenaissancistische
glasramen van de Bourgondisch-
Habsburgse dynastie
De vijf Koninklijke glasramen worden toegeschreven
aan Nicolaas Rombouts (1440-1531).
De drie middelste werden geschonken door
Maximiliaan van Oostenrijk en zijn kleinzoon
aartshertog Karel in 1516 bij diens Blijde Intrede te Lier
als hertog van Brabant. Het kapittel en het stadsbestuur
voegden de twee buitenste glasramen toe.
De vijf glasramen werden geplaatst op de meest
hiërarchische plek van de kerk: de apsis achter en boven
het hoofdaltaar op het hoogkoor. De vorsten geloofden
dat ze met deze gift de ziel van hun uitgebeelde familie
hielpen redden.

Nicolaas Rombouts, Koninklijke glasramen, foto Werner Smeyers

19. Koninklijke glasramen, toegeschreven aan Nicolaas Rombouts
De vijf Koninklijke glasramen van de apsis zijn een ode aan de Bourgondisch-Habsburgse
dynastie. Zij behoren tot de eerste in de Nederlanden waarin de invloed van
de renaissance merkbaar is. De nieuwe tijd waarin deze glasramen zijn gemaakt
kondigt een periode aan waarbij een duidelijke bewustwording van de menselijke
eigenwaarde op de voorgrond treedt en de wereldlijke belangen gaan primeren op
de sacrale. Op dit scharniermoment ruimt het gotische gemeenschapsgevoel plaats
voor de bewustwording van het individu. Een nieuw figuratief instrumentarium doet
zijn intrede: balusterzuiltjes, putti, kapitelen, arabesken, banderollen, guirlandes en
festoenen.
20. Johanna van Castilië, toegeschreven aan Nicolaas Rombouts,
detail
Johanna van Castilië (1479-1555) was de dochter van Ferdinand van Aragon en
Isabella van Castilië en huwde in 1496 met Filips de Schone, hertog van de Bourgondische
Nederlanden. Ze schonk hem zes kinderen, onder wie de toekomstige keizer
Karel V. Ze stierf kort voor de troonsafstand van haar zoon in 1555.
21. Filips de Schone, toegeschreven aan Nicolaas Rombouts, detail
Filips de Schone (1478-1506) was de enige zoon van Maximiliaan van Oostenrijk en
Maria van Bourgondië. Toen zijn schoonmoeder Isabella van Castilië in 1504 overleed,
liet hij zich kronen tot koning van Castilië. Na zijn overlijden in 1506 kreeg zijn
jongste zoon Karel de heerschappij over de Lage Landen.
22. Jean Helbig, Les vitraux de la première moitié du XVIe siècle
conservés en Belgique. Province d’Anvers et Flandres, Corpus
Vitrearum Medii Aevi, 2, Brussel, 1968
In 1861-62 ontfermde Jean-Baptist Capronnier zich over de gelaatstrekken van Philibert
II van Savoie, Eleonora van Oostenrijk en Sint-Margareta. Gust Ladon restaureerde
in 1937 een aantal wapenschilden en de gezichten van Margareta van Oostenrijk,
Sint-Filippus, Sint-Johannes Evangelist, Sint-Ferdinand en Sint-Margareta.
Het restauratieschema van het glasraam van Filips en Johanna toont de behandeling
van Gust Ladon.

23. Frans Mijnsheren en Jan Wisschavens, embleem en leuze Karel
V, steen van Avennes, 1536-39, achterzijde koordoksaal, Sint-Gummaruskerk
Lier
Op de achterzijde van het koordoksaal is slechts één tondo gebeeldhouwd tot een
medaillon met daarop het embleem van Karel V, de Zuilen van Herakles, en zijn
devies, plus ultra. Het is meteen een schuchtere introductie van de renaissance op
dit laatgotische monument.
24. Timpaan Karel en Ferdinand van Oostenrijk, detail koninklijke
glasramen, toegeschreven aan Nicolaas Rombouts
De Zuilen van Herakles zijn al duizenden jaren de naam van de bergen aan de Straat
van Gibraltar tussen Spanje en Marokko. Zij danken hun naam aan de Griekse
mythologische halfgod Herakles, die de landelijke verbinding van Afrika met Europa
op die plaats ongedaan zou hebben gemaakt. Hoewel voor iedereen de wereld daar
eindigde, betekende voor Karel V plus ultra dat men zich toch verder moest wagen
om op ontdekking te gaan.
25. Timpaan Maximiliaan van Oostenrijk en Maria van Bourgondië,
detail koninklijke glasramen, toegeschreven aan Nicolaas
Rombouts
De vuurslag die uit de vuursteen vlammen slaat, was oorspronkelijk het persoonlijke
symbool van hertog Filips de Goede, oprichter van de Orde van het Gulden Vlies te
Brugge in 1430. De elementen vormen de schakels van de keten waaraan het Gulden
Vlies hangt. Met de stichting van deze orde wilde hij het ridderideaal gestalte geven
en zijn bedoeling laten blijken ooit een kruistocht te ondernemen. Vooral wilde hij de
banden nauwer aanhalen met de erin opgenomen Vliesridders, allen leden van de
hogere adel.

26. Identificatie van de afbeeldingen per koninklijk glasraam, van
boven naar onder en van links naar rechts
Sint-Margareta en Sint-Philibertus
Margareta van Oostenrijk en Philibert II van Savoie
De wapenschilden:
Margareta van Oostenrijk en Savoie; Savoie; Duitse keizerrijk; afwisselend Jeruzalem
en Luxemburg; Bourbon; Portugal; afwisselend nieuw en oud Bourgondië; Gelderland
Sint-Johannes Evangelist en Sint-Filippus
Johanna van Castilië en Filips de Schone
De wapenschilden:
Johanna van Castilië; Filips de Schone; Leon; oud Castilië; Zeeland; Luxemburg;
Karinthië; Kraïn
Onze-Lieve-Vrouw met het Kindje Jezus en Sint-Anna
Maximiliaan van Oostenrijk en Maria van Bourgondië
De wapenschilden:
Keizerlijk wapen van Oostenrijk; Maria van Bourgondië; afwisselend oud en nieuw
Oostenrijk; Brabant; oud Bourgondië; Savoie; Limburg; Stiermarken
Karel de Grote en Sint-Ferdinand
Aartshertog Karel en zijn broer aartshertog Ferdinand
De wapenschilden:
Karel van Oostenrijk; Ferdinand van Oostenrijk; afwisselend Aragon en Hongarije,
Navarra; Valencia ; Aragon ; Granada ; Salinas
Sint-Johannes de Doper en Sint-Elisabeth
De vier aartshertoginnen van Oostenrijk: Eleonora, Isabella, Maria en Catharina
De wapenschilden:
Bourgondië en Spanje; Bourgondië en Spanje; Vlaanderen; Oostenrijk; Aragon; Sicilië;
Bourbon; Leon

27. Pieter van Aelst, Wandtapijt van de jonggehuwden Filips de
Schone en Johanna van Castilië, collectie Villa Hügel, Essen, reproductie
Frans van Busleyden, hoofd van de Geheime Raad van Filips de Schone, trad op als
verslaggever van het huwelijk. Hendrik van Bergen, bisschop van Kamerijk, zegende
het huwelijk in.
28. Het refugiehuis Abtsherberg in de Groenstraat,
collectie Archief Abdij Bornem, reproductie
Het huwelijksfeest van Filips de Schone en Johanna van Castilië had plaats op
de eerste grote graanzolder van de Abtsherberg gelegen aan de Predikherenlaan.
De Abtsherberg was het refugium van de monniken van de Sint-Bernardsabdij te
Hemiksem.
29. Willem Juliaan Avontroodt, De Collegiale Kerk te Lier, Antwerpen,
1851, collectie Stadsarchief Lier
In de beschrijving van de bouwgeschiedenis van de Sint-Gummaruskerk vermeldde
de voormalige stadssecretaris het huwelijk van Filips de Schone met Johanna van
Castilië, het Hof van Santhoven waar de jonggehuwden verbleven en de instorting
van de Aragonbrug tijdens de huwelijksfeesten. Tegelijk creëerde hij de eerste
mythevorming door te beweren dat de huwelijksinzegening van Sint-Jozef en Onze-
Lieve-Vrouw op de Colibranttriptiek in feite de uitbeelding zou zijn van het huwelijk
van Filips de Schone en Johanna van Castilië.
30. De zes kinderen van Filips de Schone en Johanna van Castilië:
Karel, Ferdinand, Eleonora, Isabella, Maria en Catharina, details
uit de Koninklijke glasramen, toegeschreven aan Nicolaas Rombouts
Karel, 1500-1558, Ferdinand, 1503-1564, Eleonora, 1498-1558, Isabella, 1501-
1526, Maria, 1505-1558, Catharina, 1507-1578
31. Hof van Santhoven ook Hof Berthout-Mechelen genoemd,
prentbriefkaart, collectie Stadsarchief Lier
Filips de Schone en Johanna van Castilië brachten hier de huwelijksnacht door.

32. Reisroute met het lijk van Filips de Schone, kaart in: Filips de
Schone, de schoonheid en de waanzin, Brugge, 2007
Johanna van Castilië zwierf van 20 december 1506 tot 24 maart 1509 met het stoffelijke
overschot van Filips de Schone door Spanje, tot ze zich vestigde in het kasteel
van Tordesillas. Keizer Karel V zal er maar eerst in 1525 in slagen om zijn tot dan toe
opgebaarde vader, te laten begraven in de koninklijke kapel van Granada.
33. Hof van Denemarken, litho in J.Fr. Sick, Nogle bidrag til Christiern
den andens historie under land flytigheden, Kopenhagen,
1860, collectie Stadsarchief Lier
Koning Christiaan II en Isabella van Oostenrijk verbleven in het Hof van Denemarken
te Lier van 1524 tot 1531. Na ongeveer één jaar trok Isabella zich terug in het kasteel
van Zwijnaarde waar ze in 1526 overleed. Een resterend gedeelte van de oorspronkelijke
gebouwen doet nu dienst als pastorie.
34. Domien Sleeckx, Hildegonde, een verhaal van het einde der XVe
eeuw, Antwerpen, 1872, collectie Stadsarchief Lier
Domien Sleeckx (1818-1901), leraar Nederlands aan de kweekschool te Lier (1861-
1879), vond zijn inspiratie voor de roman Hildegonde in het boek van W.J. Avontroodt
(1851) en in de publicaties (1860) van M.P. Génard over de Colibranttriptiek van
de Sint-Gummaruskerk. Hij behoorde tot de grondleggers van het realisme in de
Nederlandse letteren.
35. Paspoppen met historische kledij: Filips de Schone en Johanna
van Castilië, herdenking van hun huwelijk in Lier, oktober 1996
Op 20 oktober 1496 werd in de Colibrantkapel van de Sint-Gummaruskerk, nu de
Sint-Rochuskapel, het huwelijk van Filips de Schone met Johanna van Castilië ingezegend.

III. Materiaaltechnische aspecten en
conservatie/restauratiebehandeling van
glas-in-loodramen
Module III werd uitgewerkt door Renotec, aangesteld voor het
vooronderzoek van de gebrandschilderde glas-in-loodramen in
opdracht van de Stad Lier
IV. Laatgotisch glasraam Kroning van
Maria door de Heilige Drievuldigheid
Dit meesterwerk van laatgotische kunst toont de hoge graad van
volmaaktheid die ontwerper en uitvoerend glazenier bereikten in
de tweede helft van de vijftiende eeuw in Brabant. Persoonlijke
gegevens over hen zijn niet voorhanden. Afkomstig van de
middenbeuk staat dit glasraam sinds 1873 in de zuidelijke
kruisbeuk als het meest oostelijke raam.

Brabantse school, Kroning van Maria door de Heilige Drievuldigheid, 1451-1475,
foto Werner Smeyers

36. Kroning van Maria door de Heilige Drievuldigheid, Brabantse
school, 1451-1475
Het hoofdtafereel toont de Heilige Maagd die wordt gekroond door de Heilige Drievuldigheid,
gevat in een dubbel medaillon van wolken in blauw en wit. De evangelisten
Johannes, Matteüs, Marcus en Lucas omgeven in hun symbolische voorstelling het
sacrale gebeuren. De volledige scène omvat de vijf lichtbanen, maar zonder randversiering.
Engelen en heiligen zijn aan de Moeder Gods ondergeschikt en betonen haar eer.
De patroonheiligen Sint-Jan de Doper en Sint-Barbara zijn herkenbaar aan het lam
en de toren. De schenkers aanschouwen vanuit de uiterste hoeken, onderdanig en
met ontzag, de heilige ceremonie. Heel het volume van de achtergrond is gevuld
met gotisch architecturaal decor, als compositievorm zeer geliefd in de Brusselse
schildersateliers van rond 1500. De invloed van de Vlaamse primitieven Rogier van
der Weyden en Dirk Bouts is onmiskenbaar in dit glasraam, dat algemeen wordt
beschouwd als een van de mooiste en gaafste middeleeuwse glasramen van België.
37. Maagd Maria, Brabantse school, 1451-1475, detail
38. Jean Helbig, Les vitraux médiévaux conservés en Belgique 1200-
1500, Corpus Vitreanum Medii Aevi, I, Brussel, 1961
Jean-Baptist Capronnier bracht in 1873 dit glasraam van de middenbeuk naar de
huidige plaats. Hij restaureerde twaalf van de rechthoekige panelen en voegde er
de inscriptie aan toe Veni de Libano, Sponsa mea, veni coronaberis (Kom van de
Libanon, mijn Bruid, kom gij zult worden gekroond. Hooglied 4: 8-9). Gust Ladon
restaureerde in 1929-31 de gezichten van de Heilige Maagd en Sint-Barbara naar
bestaande foto’s.
39. Rogier van der Weyden, model hoofd Maria, zilverstift op wit
gegrondeerd papier, Musée du Louvre, Parijs, reproductie
Dergelijke modellen stonden in het Brusselse atelier van Rogier van der Weyden ter
beschikking van zijn medewerkers ter ondersteuning in hun opdrachten. Er is een
treffende gelijkenis tussen dit bevallige hoofd en dat van Maria en Barbara op het
laatgotische glasraam Kroning van de Maagd Maria: ze stralen alle drie dezelfde
zachtheid en minzaamheid uit.

40. Kroning van de Maagd Maria, atelier Verhaegen-Bethune, Sint-
Rochuskapel in de Sint-Gummaruskerk, 1886-1893, foto Renotec
In de tweede helft van de negentiende eeuw specialiseerde het toonaangevende
glasatelier Verhaegen-Bethune zich in de hooggotiek van de dertiende eeuw. De vrij
getrouwe nabootsing van de hooggotische Kroning van de Maagd Maria verschilt
duidelijk met die van de laatgotiek.
41. Goossen van der Weyden, Colibranttriptiek, Sint-Barbarakoorken,
Sint-Gummaruskerk, 1516
Algemeen wordt aangenomen dat Goossen van der Weyden (1466-1538/45), kleinzoon
van Rogier, de triptiek schilderde.
Rond de centraal afgebeelde huwelijksinzegening van Maria en Jozef staan de
zeven vreugden en smarten van Onze-Lieve-Vrouw. Links is De boodschap aan
Maria te zien, rechts De opdracht in de tempel. De zes overige vreugden en smarten
bevinden zich in de fries bovenaan, telkens in taferelen van elkaar gescheiden
door pilastertjes.
Elk tafereel is afgebeeld tegen een geëigende architectuur. Met de doorlopende fries
over de verschillende ruimten creëert van der Weyden een eenheid. Een effect dat
nog wordt versterkt door het herhaalde gebruik van gelijkaardige keramische tegels.
De figuur van de bisschop en de objecten boven en onder hem zorgen dan weer voor
een evenwichtige verdeling van de triptiek in twee gelijkaardige helften, waardoor
het drieluik harmonie, rust en vrede uitstraalt.
In de tweede helft van de vijftiende eeuw willen zowel paneel- als glasschilders in de
eerste plaats God tonen. De Colibranttriptiek en het glasraam Kroning van de Maagd
Maria hebben dus heel wat gemeen:
- de levensecht uitgewerkte modelés verwijzen naar een hogere werkelijkheid
- de heldere kleuren van de glacislagen staan symbool voor het licht van Christus
- de harmonische vormgeving suggereert de beheersing van de kosmos door God
- de geëigende rol van de architectuur op de achtergrond in de gehele compositie
(te zien in koorkapel)

42. De familie Colibrant op de achterzijde van de zijluiken van de
triptiek, reproductie
De achterzijden van de zijluiken zijn geschilderd door een medewerker van Goossen
van der Weyden. Op het linkse luik knielen Jan-Baptist Colibrant en zijn twee zoons
Jan en Joris. Achter hen waakt Johannes de Doper. Het rechtse luik toont zijn echtgenote
Josina Meyngiaert met haar dochter Josina van Immersele uit haar tweede
huwelijk met Balthasar van Immersele. Achter hen staat hun beschermer Sint-
Judocus. Joris Colibrant is de opdrachtgever van het drieluik en de stichter van de
Colibrantkapel in de Sint-Gummaruskerk.
43. Postgebouw sinds 1904, vroeger het Hof van Colibrant, prentbriefkaart,
collectie Stadsarchief Lier
Het Hof van Colibrant, omstreeks 1400 gebouwd als één van de eerste stenen woningen
van Lier, was voor die tijd een toonbeeld van burgerlijke bouwkunst. Van 1900
tot 1904 werd het herbouwd tot postgebouw in neogotische stijl.
44. Inschrijving van Goossen van der Weyden op 26 mei 1497, Poortersboek,
collectie Stadsarchief Lier
45. Goossen van der Weyden verkoopt zijn woning op 24 april 1500,
Schepenbrieven, collectie Stadsarchief Lier
46. M.P. Génard, Aentekening over eene schildery met hare luiken
der XVe eeuw, welke zich bevindt in de Kerk van St-Gummarus te
Lier, 1860. Uittreksel uit de Bulletins der Koninklijke Akademie
van België, 2, deel X, nr. 11, collectie Stadsarchief Lier
De Antwerpse hulpbibliothecaris M.P. Génard voegde in 1860 aan het rijtje kunstenaars
dat in aanmerking komt als auteur van de Colibranttriptiek nog de Antwerpse
maniërist Marten De Beer toe. Hij steunde daarvoor op de uitbeelding van de aap en
de beer in de linkse benedenhoek van het middenluik. Hiermee schiep hij voor wat de
Colibranttriptiek betreft, een tweede mythe in Lier.

47. Jules Van In, Tryptychon van een onbekenden meester, in:
Bulletin des Métiers d’Art, 1910, privécollectie
In het maandblad Sint-Lucas (1910) rekende Jules Van In af met De vermakelijke
historie van Marten De Beer van M.P. Génard. Maar tegelijk werd daarmee een derde
mythe geboren. Resoluut poneerde de Lierse bibliothecaris dat de echte schilder
van de Colibranttriptiek niemand minder was dan Jan Gossaert. In Jozef en Maria
herkende hij koning Christiaan II van Denemarken en zijn echtgenote Isabella van
Oostenrijk.

V. Hoogrenaissancistische
glasramen van de abten
De drie glasramen van de abten zijn vervaardigd in 1535 door
Gummarus Loop van Nijvel naar ontwerpen toegeschreven aan
Goossen van der Weyden. De hoogrenaissancistische glasramen
vertonen sterke invloed van de Antwerpse maniëristen en
een overvloedig gebruik van het instrumentarium van de
renaissance. Ze zijn tot op vandaag in heel goede toestand
bewaard en bevinden zich aan de oostzijde van de noordelijke
kruisbeuk.

Gummarus Loop van Nijvel naar een ontwerp toegeschreven
aan Goossen van der Weyden, Doornenkroning, 1534-35, foto Werner Smeyers

48. Doornenkroning, Gummarus Loop van Nijvel naar een ontwerp
toegeschreven aan Goossen van der Weyden, 1534-35
Het hoogrenaissancistische glasraam de Doornenkroning is een gift van Arnold
Streyters, abt van de abdij te Tongerlo. Het ontwerp wordt toegeschreven aan Goossen
van der Weyden, die onder invloed van de Antwerpse maniëristen vanaf het
tweede decennium van de zestiende eeuw meer en meer Italiaanse elementen
opneemt in zijn schilderijen.
De marteling van Jezus, waarbij een kroon van doornen op zijn hoofd wordt gedrukt
door twee beulen, speelt zich af in een renaissancistische portiek. Een derde en
vierde folteraar maken de vernedering en marteling nog intenser. Het is duidelijk dat
de gevoeligheid en de zin voor pathetische dramatiek, zeventig jaar na het overlijden
van Rogier van der Weyden, in de ontwerpen van zijn kleinzoon nog steeds voortleven.
De geknielde abt Arnold Streyters aanschouwt de foltering. Hij wordt bij Christus
aanbevolen door Sint-Hiëronymus. Het wapenschild van de abt staat midden onder-
aan het glasraam en links en rechts houden twee jonge pages een banderol vast met
zijn leuze Veritas vincit of De waarheid overwint.
49. Kruisiging, Gummarus Loop van Nijvel naar een ontwerp toegeschreven
aan Goossen van der Weyden, 1535
Het hoogrenaissancistische glasraam de Kruisiging is een gift van Denis Van Zeverdonck,
abt van de abdij te Villers.
De terechtstelling vindt plaats in een renaissancistische portiek met uitzicht op een
landschap waarin soldaten naar Jeruzalem optrekken. De compositie is nadrukkelijk
in de breedte uitgewerkt. Goossen van der Weyden benadert heel dicht de Antwerpse
maniëristen die uit de onbeweeglijkheid van de laatgotiek wilden ontsnappen en
daarvoor allerlei decoratieve effecten zochten: de te wijde mantel van Onze-Lieve-
Vrouw, de geposeerde houding van Johannes. Het lijkt erop dat het vormelijke primeert
op het inhoudelijke en dat het realisme van de Vlaamse primitieven stilaan
plaats ruimt voor het onnatuurlijke.
Achter de abt staat zijn patroon Sint-Dionysios. In het bovengedeelte van de portiek
houden twee putti een labarum met daarop 1535. Onderaan komt tweemaal
het wapenschild van Denis van Zeverdonck voor en daarnaast hanteren pages een
banderol met daarop zijn leuze Mieux tart que jamais of Liever laat dan nooit.

50. Kruisafneming, Gummarus Loop van Nijvel naar een ontwerp
toegeschreven aan Goossen van der Weyden, 1535
Het hoogrenaissancistische glasraam de Kruisafneming is een gift van Marcus
Cruyt, abt van de Sint-Bernardsabdij van Hemiksem. De verwarde en onnatuurljike
vormen van de kleding, de dramatische houding van Maria en de geforceerde pose
van Maria Magdalena zijn karakteristiek voor de Antwerpse maniëristen. Uiterst
rechts zit abt Marcus Cruyt op een bidstoel naar de kruisafneming te kijken. Hij
en zijn patroonheilige Sint-Marcus zijn duidelijk uitgebeeld als meer statische toeschouwers.
In het onderste register staat tweemaal het wapen van abt Marcus Cruyt
en dezelfde jonge pages tonen de banderollen met zijn devies Spes mea in Domino
of De Heer is mijn hoop.
51. Doornenkroning, Gummarus Loop van Nijvel naar een ontwerp
toegeschreven aan Goossen van der Weyden, 1534-35, detail
52. Jean Helbig, Les vitraux de la première moitié du XVIe siècle
conservés en Belgique. Province d’Anvers et Flandres, Corpus
Vitrearum Medii Aevi Belgique, 2, Brussel, 1968
Dit glasraam bleef zeer goed behouden. De beschieting van Lier in 1914 richtte
weinig schade aan. Gust Ladon diende in 1935, vierhonderd jaar na de plaatsing,
enkel het paneel met het hoofd van Sint-Hiëronymus te vernieuwen.
53. Arnold Streyters, detail Doornenkroning, Gummarus Loop van
Nijvel naar een ontwerp toegeschreven aan Goossen van der Weyden,
1534-35
Abt Arnold Streyters (1494-1560) was een puike rechtsgeleerde die zich veel moeite
getroostte om de geest van het humanisme in zijn abdij te introduceren. Onder zijn
beleid werd de abdijkerk opgetrokken, waarbij hij beroep deed op de beste kunstenaars
zoals Goossen van der Weyden en beeldhouwer Conrad Meyt.

54. Goossen van der Weyden, Gerebernus doopt Sint-Dymphna,
olieverf op paneel, 1505, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten
Antwerpen, reproductie
Goossen van der Weyden schilderde in 1505 het veelluik Het leven van Sint-Dymphna
voor de abdij van Tongerlo. Dit paneel toont hoe de Brabantse schilders de verhaaltaferelen
afbakenen met architecturale elementen. In de kunst van Goossen van
der Weyden, opgeleid in het schildersatelier van grootvader Rogier en vader Pieter
in Brussel, is de architecturale vlakverdeling manifest aanwezig. Dit kenmerk van
de Brusselse schilderkunst en de Brabantse glasschilderkunst houdt verband met
de vooraanstaande plaats die Brussel innam in de retabelkunst in de Nederlanden.
55. Jan Frans Heylen, Historische verhandelinge vertoonende verscheyde
wyzen op de welke de kloosterlingen naementlyk die der
Kempen, zyn nut en voórdelig geweést aen Kerk en Staet, en zonderling
aen de door hun bewoonde Land-streék, ’s-Hertogenbosch,
1791, privécollectie
De goede relatie tussen Goossen van der Weyden en de abdij van Tongerlo blijkt uit
een aantekening in 1791 in de verhandeling gewijd aan de Kempen door de Kempense
norbertijn, historieschrijver en archivaris van de abdij van Tongerlo, Jan Frans
Heylen (1745-1802).
56. Denis van Zeverdonck, detail Kruisiging, Gummarus Loop van
Nijvel naar een ontwerp toegeschreven aan Goossen van der Weyden,
1535
Denis van Zeverdonck was deken en kanunnik van de Sint-Gummaruskerk in Lier.
Hij nam in 1524 ontslag om lid te worden van de cisterciënzers in Villers. In Lier
verkocht hij al zijn bezittingen en schonk de opbrengst ervan aan zijn abdij. De
Sint-Gummaruskerk bedacht hij in 1535 met dit raam uitgevoerd naar de Antwerpse
mode van die tijd. Als abt verfraaide hij vanaf 1529 de abdijkerk en zijn eigen
woning. Hij stierf in 1545 in het refugiehuis van de monniken te Leuven.

57. Marcus Cruyt detail Kruisafneming, Gummarus Loop van Nijvel
naar een ontwerp toegeschreven aan Goossen van der Weyden, 1535
Marcus Cruyt (?-1536) behaalde de graad van licentiaat in de godgeleerdheid aan
de universiteit van Leuven en was befaamd om zijn welsprekendheid en degelijke
beleid. Hij werd aangesteld tot vicaris-generaal van de cisterciënzerabdijen in de
Nederlanden en met toestemming van Cîteaux trachtte hij orde op zaken te stellen
in abdijen waar dat nodig was. Voor zeer delicate, diplomatische opdrachten deed
keizer Karel V beroep op hem.
58. Hoeve Molendonck in Lier-Lachenen met versterking, collectie
Archief Abdij Bornem, reproductie
De abdij van Sint-Bernards van Hemiksem met haar talrijke eigendommen in het
hertogdom Brabant is exemplarisch voor het grootgrondbezit en de rijkdom van de
grote abdijen tijdens het ancien régime. Naast hun Lierse refugiehuis Abtsherberg
met een oppervlakte van 1,3 ha bezat de abdij nog heel wat grote hoeven en landerijen
in de Lierse bijvang zoals de Berendonckhoeve onder het gehucht Hagenbroek,
de Molendonckhoeve en de Monincx Vonderhoeve onder het gehucht Lachenen.
59. Lierse lijkwade, reproductie op ware grootte
Van de 69 bestaande kopieën is de Lierse lijkwade de oudste (1516) en de enige
gemaakt vóór de brand van 1532 in de hertogelijke kapel van Chambéry, waar
het origineel werd beschadigd. Waarschijnlijk is ze afkomstig van Margareta van
Oostenrijk en werd ze door Antoon van Lalaing naar de Lierse abdij van Nazareth
gebracht. Sinds de opheffing van de abdij in 1797 wordt de kopie bewaard in de
Sint-Gummaruskerk.
Voor- en achterzijde van Christus zijn geschilderd op een katoenen doek met een
grootte van één derde van het origineel; elk 62 cm lang.
Zowel op voor- als achterzijde van het doek staan een imprint en puntjes. Vermoedelijk
zijn ze afkomstig van een sjabloon gemaakt in de vorm van Christus’ lichaam
dat men met veel kracht drukte op het textiel. Door de gaatjes in de sjabloon kon
houtskool worden gewreven. De donkere stipjes die op het doek verschenen, dienden
als coördinaten om het lichaam te schilderen in een geelbruinachtige verf. Met een
donkere kleur, mogelijk met als hoofdbestanddeel houtskool, werden de ledematen,
lichaam en hoofd geschilderd.

60. Armand Thiéry, Une copie du Suaire de Turin, Leuven,
1905 - 1909, collectie Archief Sint-Gummaruskerk
De Leuvense hoogleraar, Armand Thiéry (1868-1955), beweerde in zijn studie over
de Lierse lijkwade Une copie du Suaire de Turin, dat het mogelijk is dat uitgerekend
Antoon van Lalaing, de vertrouweling van landvoogdes Margareta van Oostenrijk, de
Lierse kopie van de lijkwade van Turijn aan de cisterciënzerinnen van Lier bezorgde.
Zowel de Vlaming Barend van Orley als de Duitser Albrecht Dürer komen volgens
hem in aanmerking als de auteur ervan.
61. Margareta van Oostenrijk, detail Koninklijk glasraam,
toegeschreven aan Nicolaas Rombouts
Margareta van Oostenrijk toonde een grote devotie voor de lijkwade van Christus. Als
hertogin van Savoie (1502-1506) was ze de persoonlijke bewaarster van de lijkwade
(sinds 1578 in Turijn). In een inventaris van haar bezittingen (1523) staat een kopie
van deze lijkwade vermeld. Armand Thiéry, beschouwde haar als de opdrachtgeefster
tot de vervaardiging van de kopie. Hij beweerde dat de landvoogdes op het
Koninklijke glasraam de bewaarkoker met daarin de Lierse lijkwade overhandigt.
Dit is vandaag niet meer duidelijk waar te nemen, want het paneel werd in 1914
beschadigd, gerestaureerd in 1937 en er bestaat geen foto van voor de Eerste
Wereldoorlog.
62. Schatkamer met de Lierse kopie van de lijkwade van Turijn,
1516

Colofon
Tekst:
Karel Geenen met medewerking van Luc Coenen en
Griet Van Opstal
Vormgeving:
brusselslof.be
April 2012
v.u. Guido Van den Bogaert

Sint-Gummaruskerk
Kardinaal Mercierplein, Lier
T: +32 (0)3 8000 555, toerisme@lier.be
www.lierseglasramen.be