Leidraad voor medewerkers molen de Windhond (PDF)

De geschiedenis en de werking van
de Soester molen
Leidraad voor medewerkers
Februari 2010

Inhoudsopgave
1. Voorwoord 4
2. Het ontstaan van de Soester Eng 5
2.1. Vorming van het Soester landschap 6
2.2. Begin van de Soester geschiedenis 8
3. De eerste molens op de Eng 10
4. Molen De Windhond van 1737 tot 1930 11
4.1. Vanzelfsprekende opvolging 11
4.2. De naam 11
4.3. De molenaars 12
4.4. De ondergang 15
4.5. Strijd om herbouw 15
5. Molens en de industriële ontwikkeling 16
6. Herbouw van De Windhond 18
6.1. De plannen 18
6.2. Ontvangstruimte 18
6.3. Nieuwe locatie 18
6.4. Financiering 19
6.5. Opening 20
7. Staande werk van De Windhond 22
7.1 Invaart/Uitvaart 24
7.2 Stellingzolder 24
7.3 Steenzolder 25
7.4 Luizolder 25
7.5 Kapzolder 26
7.6 Smeerzolder 26
7.7 Stelling 27
2

8. Gaande werk van De Windhond 28
8.1 Bovenwiel 29
8.2 Bovenrondsel of schijfloop 30
8.3 Spoorwiel 31
8.4 Vang 31
8.5 Luiwerk 33
8.6 Maalkoppel 34
8.7 Staart en kruiwiel 36
9. Het gevlucht 36
9.1 De Wieken 36
9.2 De zeilen en de zeilvoering 36
9.3 Molentradities 36
10. Sint Victor 39
11. Granen 40
12. Molenspreekwoorden 44
13. Bronnen 45
Colofon 46
3

1. Voorwoord
Na bijna tachtig jaar afwezigheid laat De Windhond weer trots zijn
wieken draaien. Vele Soestenaren hebben met belangstelling de
bouw gevolgd en menig dorpsgenoot verwelkomen we nog steeds
regelmatig in onze molen.
De Windhond is in alle opzichten een uniek project. Om te
beginnen zijn mooie en toch stoere aanblik, zijn plaats op de Eng,
alsof hij er altijd geweest is. De bouw die bekostigd werd uit
particulier initiatief, sponsoring en een groot legaat. Een stuk
vakwerk waarop de aannemer en de molenbouwer terecht trots zijn.
Maar ook de vrijwilligersorganisatie die er voor zorgt dat dit mooie
object regelmatig draait en ruimhartig te bezichtigen is.
De molen De Windhond is niet alleen het nieuwste monument van
Soest en daarmee een verrijking van ons groene dorp maar ook een
levend monument. Hij vertelt de geschiedenis van het brood, van de
polders en van het hout voor huizen en schepen waaraan Nederland
lange tijd zijn welvaart te danken had. Maar ook over het weer en
het klimaat als belangrijke medespelers. Niet voor niets trekken veel
scholen in Soest naar onze molen om nieuwe generaties vertrouwd
te maken met dit unieke fenomeen.
Met deze leidraad kunnen vrijwilligers van molen De Windhond de
bezoekers een uitgebreide rondleiding geven. Het boekje geeft een
goed beeld van de molen en de molenaars, toen deze nog aan de
Molenstraat in Soest stond. Daarnaast geeft het een beschrijving
van de herbouw, van de belangrijkste onderdelen waaruit de molen
bestaat en hoe De Windhond werkt.
Hartelijk dank aan al degenen die aan dit mooie handboek hebben
meegewerkt. Lees het met plezier zodat we met nog meer
enthousiasme kunnen vertellen over de mooie techniek, het weer en
de geschiedenis.
Jan Porte, voorzitter Stichting De Windhond
4

2. Het ontstaan van de Soester Eng
Soest was oorspronkelijk een langgerekt esdorp. De boerderijen
lagen hier op de grens van de hoge zandgronden en de lage natte
klei- en veengronden van het Eemdal. De Eng (of es) ontstond als
onderdeel van de Utrechtse Heuvelrug in de voorlaatste ijstijd.
Vanuit het noorden werd de ondergrond van grind en stenen door
ijsmassa’s opgestuwd tot een stuwwal.
Een ijstijd later, toen hier een toendraklimaat heerste en het landijs
ons land niet bereikte, spreidde de heersende wind vanuit het
Noordzeebekken een laag zand als een deken over het gebied. Het
ontstaan van de Eng was een feit.
5

2.1 Vorming van het Soester landschap
180.000 jaar geleden
Gletsjers vormen het landschap. Zwerfkeien uit
Scandinavië op de Stompert.
De Soester Eng wordt gevormd.
West-Europa is bedekt door landijs, de zeespiegel daalt
circa 100 meter.
80.000 tot 10.000 jaar geleden
Na een warmere periode is er een nieuwe ijstijd met een
toendraklimaat.
Harde winden voeren zand aan.
Dekzandruggen van de Utrechtse Heuvelrug en de
Gelderse Vallei worden gevormd.
12.000 jaar geleden
Vorming van een houtskool houdende laag in de
Soesterduinen.
Enorme bos- en heidebranden in West–Europa.
Ontstaan van Laag van Usselo.
10.000 jaar geleden
Warme periode, landijs is gesmolten. Vorming van het
veen.
10.000-7.300 vChr.
Vuursteenbewerkers in de Soesterduinen.
Midden Steentijd. Begin van landbouw en veeteelt.
Grafheuvels.
Ontstaan van de Noordzee.
4.300-2.500 vChr.
Grafheuvels in Monnikenbosch, op de Stompert en de Eng
(Enghenbergje).
Jonge Steentijd. Zolang de bodem vruchtbaar is, blijven
mensen op één plek.
6

Vele eeuwen later, in de Middeleeuwen, vestigden boeren zich in
Soest. Zij maakten de zeer arme grond geschikt voor akkerbouw.
Jarenlang bemestten zij de grond met een mengsel van
schapenmest en heideplaggen. Deze wijze van bemesting wordt ook
wel potstalsysteem genoemd. De schaapskooien die in een krans op
de Eng stonden, werden elk voorjaar uitgemest. Deze jaarlijkse
mestgift werd verspreid over het land en verteerde tot ongeveer een
millimeter zwarte vruchtbare grond. Grondboringen op de Eng laten
zien dat de oorspronkelijke zanderige bodem in de loop van zo’n
acht eeuwen met (800 x 1 mm =) 80 cm zwarte grond is opgehoogd
(zwarte enkeerdgronden). Deze wijze van bemesting werd gebruikt
tot de komst van kunstmest. Uit oude documenten blijkt dat Soest
in 1904 nog twee schaapskuddes had op de Eng. Kort daarna
verdwenen ook deze laatste twee.
Op de enggrond werd vroeger vooral rogge verbouwd. Naast deze
armeluistarwe stond er ook boekweit en aardappelen. Na de
roggeoogst werd het land geploegd en uiterlijk op 10 augustus ging
het knollenzaad de grond in. De Soester knol (scheldnaam voor de
inwoners van Soest) had een heel eigen smaak. Zelfs op paleis
Soestdijk was de knol een geliefd ingrediënt.
De Soester Eng had destijds een oppervlakte van ongeveer 200
hectare. Hiervan bestaat alleen het zuidelijke deel nog met een
landbouwareaal van ongeveer 50 hectare.
7

2.2 Begin van de Soester geschiedenis
1028
Geboorte van Soest. Bisschop Ansfridus schenkt 14
hoeven, gelegen tussen de villa’s Heeze en Zoys, aan het
Benedictijner Klooster in Amersfoort.
Kerkelijke leiders maken de dienst uit.
1170
Overstroming van de lage polders rondom Soest.
Ontstaan van de Zuiderzee.
1239
Praamgracht wordt gegraven.
Begin van de kruistochten.
1278
Eerste strijd op de Eng.
Oorlog tussen Utrecht en Holland.
1355
Soest wordt plat gebrand door Hollandse troepen.
Baarn en Eemnes worden in brand gestoken door
Hollanders.
1394
Scheiding tussen Soest en het Hezerveen.
Hoekse en Kabeljauwse twisten.
1399
Het Soester veen wordt verkaveld voor ontginning.
Pijnenburger Grift wordt gegraven.
Bisschop van Utrecht sluit een verdrag met Groningen.
1474
Eerste molens op de Soester Eng.
Claes Albertszn.
8

1481
Soest wordt gebrandschat door Hollandse troepen.
Hollanders trekken zich met hun buit terug in Naarden.
1506
Eerste Kerkklok wordt naast de Oude Kerk gegoten.
1543
De Gelderse krijgsheer Maarten van Rossum plundert
Soester kloosters.
Nonnen worden verkracht en vermoord.
1580
Dood van de bisschop van Utrecht.
Einde van de katholieke hiërarchie in de Noordelijke
Nederlanden.
1713
Veepest heerst in Soest.
1737
Start met de bouw van De Windhond.
1787
Aanslag op Paleis Soestdijk wordt door patriotten
verijdeld.
1813
Soest is weer vrij van de Franse bezetting.
10

3. De eerste molens op de Eng
De eerste molens op de Eng
waren houten standerd molens.
Hiernaast een voorbeeld van dit
type, nog enkele staan er in
Brabant. Zeker is dat vanaf 1474
een standerdmolen op de Eng
heeft gestaan. De houten molens
waren door brandstichting en
plundering geen lang leven
beschoren. De molens hadden
slechts één maalkoppel. In de
17 e eeuw was het mogelijk om
twee koppels in de molen te
plaatsen.
Het maalkoppel in dit type molen stond op de steenzolder. Nadeel was
dat de molenaar bij veranderende wind naar beneden moest om de
zeilvoering aan te passen en om de molen op de wind te kruien. Een zeer
omslachtige bezigheid. De ontwikkeling van een stellingmolen met een
koningsspil bood daarom uitkomst. Het maalkoppel kon op een lager
gelegen gedeelte van de molen worden geplaatst.
11

4. Molen De Windhond van 1737 tot 1930
De houten standerdmolens op de Eng hadden tot die tijd waarschijnlijk
geen eigen naam. Het is ook niet bekend hoeveel molens De Windhond
zijn voorgegaan. Wel denkt men dat de molen, voor de afbraak in 1930,
niet altijd op dezelfde plek heeft gestaan. Molens werden vaak vervangen
als ze door brand, verval of door oorlogsgeweld zwaar beschadigd waren
geraakt. Een nieuwe molen werd dan in de directe omgeving gebouwd.
De Windhond heeft gestaan op de hoek van de Molenweg en de
Molenstraat. Naast de molen stond een schuur. Daarin begon Abbel in
1945 de Soester IJzergieterij. In 2007 heeft deze Soester (IJzer)Gieterij,
nu gevestigd in Almere, de bovenas van de nieuwe Windhond gegoten.
4.1 Vanzelfsprekende opvolging
Als een zelfstandige molenaar moest stoppen met zijn vak, dan werd zijn
taak overgenomen door zijn zoon. Als hij geen zoon had, dan werd een
nauw mannelijk familielid de nieuwe molenaar. Vanaf 1632 tot 1774 was
de familie met de naam Varekamp de eigenaar van de molen. Aertgen
Dirricksgeerts, weduwe van Heynrich Gerritsz., trouwde in 1632 Gerrits
Albertsz. Varekamp.
4.2 De naam
In het jaar 1737 liet Gerrit Volkertsz. Varekamp (molenaar van 1721-
1745) de stenen stellingmolen bouwen. Hij liet deze dopen met de naam
De Windhond. De keuze van deze naam is niet meer te achterhalen in de
geschiedenis. Meerdere molens hebben deze naam en de
veronderstellingen voor de Soester molen lopen uiteen. Het kan afgeleid
zijn van de wieken, die draaien met de snelheid van een voortsnellende
(haze)windhond. Ook zou het kunnen verwijzen naar de muiterij, die in
1733 uitbrak op een West-Indiëvaarder van de V.O.C. Dat schip had de
naam De Windhond. Een derde mogelijkheid is de windgek, die werd ook
wel windhond genoemd. Een windgek is een met de wind meedraaiende
afsluiting op een schoorsteen om de trek van de schoorsteen te
verbeteren. De molen wordt door de molenaar op de wind gekruid en
draait dus ook met de winden mee. De laatste mogelijkheid is, dat de
molenaar enkele vitale onderdelen van het gaande werk uit een molen in
de Zaanstreek zou hebben gehaald, die de naam De Windhond had. Om
die reden zou hij de molen deze naam kunnen hebben gegeven.
12

4.3 De molenaars
In het testament van hun moeder Jannetje Barents Wacker, wed. van
Volkert Willemsz. Varekamp, staat beschreven dat Gerrit Varekamp en
zijn broer Willem samen de molen met erf en hofstede hebben geërfd.
Rijk Varekamp, de zoon van Willem, kreeg in 1745 de
verantwoordelijkheid voor de molen. De broers hadden ieder een zoon en
twee dochters, die ieder recht hadden op een gelijk deel in de
nalatenschap. Daarvan werd de acte van scheiding en deling in 1748
gepasseerd. Beide broers waren toen overleden. Rijk werd eigenaar van
de molen. Hij bleef ongetrouwd en was tot 1774 de laatste Varekamp op
de molen. Hij stelde zijn zuster, neef en nichten schadeloos door hun een
bedrag te betalen van 3.095 gulden. In 1774 was Rijk een man van
middelbare leeftijd. Willem Smits was zijn knecht. Willem was de zoon
van Jannetje Varekamp, de zuster van Rijk. Deze Willem nam De
Windhond met erf en hof voor een bedrag van 7.000 gulden van zijn oom
over.
Willem was tot 1787 ook kerkmeester. Hij was ondermeer belast met de
inning van heffingen op het begraven in de N.H. Kerk in Soest. Als
voorzorgmaatregel reserveerde hij met de aanschaf van een grafzerk al
in 1789 een plaatsje voor zichzelf in de kerk. Deze had het wapen met de
drie windhonden en een kruis (viertaksrijn van de loper van het
maalkoppel) met daarop de tekst ‘Willem Smits, Molenaar van Soest,
anno 1789’. Willem stierf in 1820, maar werd niet begraven in de kerk.
Willem Smits en zijn echtgenote Elisabeth van Twiller droegen in 1816
hun bezittingen bij acte van gifte over aan hun zoon Johannes Smits en
zijn echtgenote Hendrina de Ridder. Zij kregen de molen met het huis,
het bakhuis, het stookhuisje en de bouwmanschuur, het hof, de hofstede
en de boomgaard.
Zoon Johannes overleed al snel. In 1827 werd het bedrijf voortgezet door
zijn zoon Willem Smits. Hendrina overleed in 1836. De acte van
scheiding en deling stelde pas in 1844 de zaken op orde. Uit de 19
pagina’s tellende lijst met bezittingen mag worden geconcludeerd dat de
familie Smits niet onbemiddeld was.
De drie kinderen van Johannes en Hendrina Smits, Willem Smits,
Elisabeth en Hendrina, waren hun erfgenamen. Dochter Hendrina,
getrouwd met Jan van Schaffelaar, was al overleden. Ze hadden een
13

minderjarig zoontje, daarom werd het erfdeel van Hendrina door Jan van
Schaffelaar beheerd. De roerende zaken waren al verdeeld onder de
erfgenamen. Ter begeleiding van de verdeling van het onroerende goed
werd een team van drie mannen gevormd: deurwaarder en rijksschatter
Hendrik Manten, de Soester tolgaarder en koopman Peter van den Brug
en de meesterschilder Lafebre uit Baarn. Later zou blijken dat Lafebre
voor de familie Smits zeer belangrijk was, want niet alleen zijn dochter
maar ook zijn vier kleindochters traden in het huwelijk met een
molenaarsnazaat Smits.
Het onroerend goed werd getaxeerd op 12.500 gulden. Dat was voor de
molen met huis, het bakhuis, het stookhuisje en de bouwmanschuur, het
hof en de hofstede, de boomgaard, het bos en een perceel bouwland. De
hele nalatenschap kwam in handen van molenaarszoon Willem Smits, die
uiteraard zijn zuster Elisabeth en zijn neefjes hun erfdeel in geld moest
betalen.
Willem overleed in 1867 en liet zijn bezit in vruchtgebruik testamentair
na aan zijn vrouw Agatha Cornelia Lafebre. In 1878 ging men over tot
scheiding en deling van de nalatenschap. Behalve de molen, het
woonhuis en de bijbehorende zaken was nog een tiental percelen bouw-,
wei- en veengrond te verdelen. Ook deze molenaar had niet slecht
geboerd.
Zijn zoon Johannes Willem Smits kreeg de molen met bijbehorende
opstallen, land en een stuk bouwland. Zijn broer, landbouwer Willem
Jacobus, werd eigenaar van het bouw- en weiland op de Eng. Moeder
Agatha kreeg acht percelen en veen in eigendom. Alle drie moesten hun
mede-erfgenamen naar verhouding hun deel in geld uitkeren. Broer
Gerrit was al sinds lange tijd werkzaam op de molen. Hij bleef dit doen in
dienst van zijn broer Johannes Willem, die sinds 1878 officieel eigenaar
van De Windhond was. Johannes Willem oefende al tijdens het leven van
zijn vader het molenaarsvak uit.
Pas in 1904 veranderde De Windhond weer van eigenaar. De zoon
Johannes Willem Smits Jr. kocht de molen van zijn vader. In de
koopakte stond dat een stenen windkorenmolen, genaamd De Windhond
met woonhuis, bouwmanswoning, loods, schuur, bakhuis, hooiberg, erf,
tuin en bouwland voor 10.000 gulden door vader Johannes Willem aan
zoon werd verkocht. Verder was aan de akte toegevoegd: ‘welke som
door de koper aan de verkoper is voldaan’.
14

In begin 1919 werd door de opkomst van de mechanisatie van het
maalproces een poging gedaan een concurrentiebeding af te sluiten met
de andere maalderijen. Die luidde:
‘De ondergetekenden J.A. Mulders, J.W. Smits en Coop. Landb. Ver.
Soest verbinden zich hierbij om het maalloon van granen vanaf 7 april te
verhoogen tot 1ct. per kilogram. Ten einde onderkruiping op dit
vastgestelde tarief te voorkomen verbindt den overtreder zich aan de
anderen uit te betalen de vastgestelde boete van tweehonderd gulden
welk bedrag zonder proceskosten moet worden voldaan, en wordt bij niet
voldoening op eerste aanmaning alle te maken kosten daarop op den
overtreder verhaald.
Gedaan te Soest 7 april 1919.
A.J. Mulders (molenaar De Vlijt)
W. Nijhof (zaakvoerder Coöperatie)
W. Smits (molenaar De Windhond)
Johannes Willem Smits Jr. was de vijfde in opvolging en ook de laatste
met die naam. Vader Hannes bleef betrokken bij het molenbedrijf en
overleed in 1917 in Heemstede.
Op 3 januari 1921 veranderde De Windhond nog eenmaal van eigenaar.
Op die datum werd De Windhond, los van de molenaarswoning de
boerenhoeve en alles wat daarbij hoort, verkocht aan Johannes Baptist
Mulders voor 5.030 gulden. Deze Mulders was de zoon van de molenaar
van De Vlijt in Soest-Zuid.
15

4.4 De ondergang
Mulders kocht De Windhond waarschijnlijk om zijn concurrentie te
verkleinen. Dat was belangrijk in deze moeilijke periode, waarin
coöperatieve landbouwverenigingen in opkomst waren en het gebruik van
elektrische en dieselmotoren voor het maalproces populair werden om
onafhankelijk te zijn van windkracht. Het in bedrijf houden en
onderhouden van De Windhond bleek niet meer rendabel en de staat van
de molen was deplorabel. De Windhond maalde voor het laatst in 1922.
Daarna werd ze gedeeltelijk gekannibaliseerd voor de reparatie van
andere molens. In het jaar 1930 verkeerde De Windhond in een zodanige
staat dat werd besloten tot sloop.
Mulders verkocht in 1951 het land dat was vrijgekomen door de afbraak
van De Windhond. Sinds die tijd werd dat stuk grond als groentetuin
gebruikt (nu staan daar twee huizen onder één kap). Op 14 juni 1921
werden de boerenhoeve en de bijbehorende landerijen verkocht. De
boerenhoeve brandde af in 1923.
4.5 Strijd om herbouw
Tussen 1923 en 1930 trachtten diverse personen en instanties de molen
voor het nageslacht te behouden. In alle gevallen waren de financiële
overwegingen van doorslaggevend belang. De sloop was onvermijdelijk.
Ook het toenmalige gemeentebestuur kon door zijn eigen financiële
situatie niets aan de staat van de molen doen. Door de landelijke politiek
werd het behoud ook niet ondersteund, want de kosten voor het
onderhoud zouden hoger uitvallen dan de aankoopsom. De Vereniging De
Hollandsche Molen, die zich bekommert om de instandhouding van de
molens in Nederland, werd benaderd om De Windhond op te nemen in
hun bestand, maar de vereniging was niet kapitaalkrachtig genoeg om de
molen te redden van de sloop.
Uiteindelijk is het de in 1977 opgerichte Stichting tot herbouw van de
stellingkorenmolen De Windhond gelukt om, na vele jaren strijd, in 2005
de herbouw te realiseren. Met een resultaat dat er mag zijn. De molen De
Windhond is op 10 mei 2008 officieel in gebruik genomen.
16

5. De molen en de industriële ontwikkeling
In de vroege oudheid maalde men gerst, tarwe of spelt handmatig tussen
twee stenen tot meel. Sommige Afrikaanse stammen doen het nog
steeds zo. De rijke Romeinen gebruikten slaven om dit werk voor hen te
doen. Om aan de groeiende vraag naar meel te kunnen voldoen, zette
men paarden in om de maalstenen te bewegen. Dat werd gedaan in
rosmolens. In Nederland staan er nog enkele.
Voor onze jaartelling gebruikten de Romeinen al watermolens. Omstreeks
110 na Chr. bouwden de Romeinen bij Barbegal in Frankrijk een
meelfabriek met zestien watermolens.
Veel later deed de windmolen zijn intrede. Hoe de windmolen in Europa is
gekomen, weet men niet precies. De bewering dat windmolens uit het
Midden-Oosten of Noord-Afrika naar Europa kwamen, is nooit bewezen.
Aangenomen wordt dat de eerste windmolens, (houten standerdmolens)
tegelijk in de tweede helft van de 12 e eeuw in West-Vlaanderen, Frankrijk
en Engeland werden ontwikkeld en daarna naar Nederland kwamen. Het
waren vooral korenmolens voor meelproductie, benodigd voor het bakken
van het dagelijkse brood.
In de 14 e eeuw paste men de standerdmolen aan. Hierdoor ontstond de
wipmolen. Daarmee konden de polders worden drooggemalen. De eerste
droogmakerijen deden in de 17 e eeuw hun intrede. Het droog gemaakte
land werd verkocht of verpacht aan boeren en grondeigenaren.
Even voor de 17 e eeuw vond Cornelis Corneliszoon van Uitgeest de
krukas met drie bochten uit voor een zaagmolen. Daarmee werd een
draaiende beweging in een heen en weer gaande beweging omgezet.
Door zijn uitvinding deed één zaagmolen het werk van vijftig handzagers.
Hij kreeg in 1597 octrooi op het ‘Besonder Creckwerck’. Algemeen wordt
gedacht dat hij de uitvinder van de zaagmolen was, maar dat is niet zo.
Al in het jaar 400 was er sprake van door water gedreven zaagmolens.
17

Tegelijkertijd kwamen er meer innovaties op windmolengebied.
Men ging over op het bouwen van stenen molens. Door de verbeteringen
kon de molenaar efficiënter werken en kon de molen breder worden
ingezet. Men begon met industriële toepassingen, zoals het persen van
oliehoudende zaden, het malen van pigmenten, papierfabricage, het
malen van run voor de leerlooierijen, het malen van tabak tot snuiftabak
en het boren van kanonlopen. Op het hoogtepunt in de Gouden Eeuw
stonden er ongeveer tienduizend molens in Nederland, waarvan ongeveer
duizend in de Zaanstreek.
Met de komst van de explosiemotor en de elektromotor ging het met de
molen bergafwaarts. Omstreeks 1920 waren er nog maar 940 molens
over.
18

6. Herbouw van De Windhond
In maart 1977 werd de Stichting tot herbouw van de Stellingkorenmolen
De Windhond opgericht.
6.1 De plannen
Het doel was de in januari 1930 gesloopte molen op de oorspronkelijke
plek op de hoek Molenstraat/Molenweg te herbouwen. Deze grond kocht
de stichting in 1991. Echter, het toenmalige stichtingsbestuur was niet in
staat om voldoende fondsen te werven voor de financiering van de
herbouw.
De bouwtekeningen en de benodigde bouwvergunningen waren in de
jaren ‘70 al geregeld. De bouwtekening en bestek, gemaakt door dhr. G.
Keunen, van de Rijksdienst voor Monumentenzorg (het huidige RACM),
waren gemaakt op basis van zijn ervaring en volgens de visie van het
toenmalige stichtingsbestuur.
6.2 Ontvangstruimte
Onder leiding van Gerhard Sterken zette het bestuur in 1999 de herbouw
van De Windhond weer stevig op de kaart. Net als de voorgaande
bestuurders vond ook dit bestuur dat de oorspronkelijke locatie de beste
plek was voor een nieuwe molen. In 1999 was bouwbedrijf Van de Grift
aangeschoven en had de Rabobank energie gestoken in de
exploitatieberekeningen. Er was een nieuw plan om in de molenterp een
ontvangstruimte te ontwikkelen voor de ontvangst van gezelschappen tot
zestig personen. De opbrengst daarvan zou ten goede komen van de
exploitatie van de molen.
6.3 Nieuwe locatie
In maart 2003 nam Wim de Kam, oud-gemeentesecretaris, het
voorzitterschap van Gerhard Sterken over. Omdat de biotoop rondom de
nieuwe molen op de oorspronkelijke locatie niet voldeed door bebouwing
19

en hoge bomen en omdat buurtbewoners aan de Molenstraat bezwaar
maakten tegen de herbouw, zag De Kam de voordelen van een nieuwe
locatie. Het verlaten stortgatterrein op de hoek van de
Kolonieweg/Molenweg/Veldweg diende zich aan.
Op basis van de tekeningen met ontvangstruimte en de nieuwe locatie
werden nieuwe vergunningen aangevraagd. Van de Grift werkte de
plannen voor de herbouw verder uit met Verbij, een molenbouwer uit
Hoogmade. Tom Bakker, bouwadviseur van Stichting De Windhond,
controleerde de plannen minutieus op authenticiteit. Ook liet hij de
onderliggende begrotingen doorrekenen. Alles was gereed, alleen de
financiering was nog niet rond.
6.4 Financiering
Het bestuur kwam voor de moeilijke beslissing te staan. Konden ze het
risico nemen al met de bouw te starten, terwijl slechts de helft van het
benodigde geld binnen was?
De gemeente Soest deed een duit in het zakje. Ze stelde het voormalige
stortgat tegen een lage erfpachtsom ter beschikking en ze gaf de oude
locatie een woonbestemming voor twee woningen. Deze grond bleek
bovendien een behoorlijke waarde te vertegenwoordigen. Van de Grift
kocht de oude locatie voor woningbouw. Daarmee was het benodigde
startkapitaal rond.
De bouwvergunning voor de molen, die werd bemoeilijkt omdat er een
verplichting voor grondsanering aan vast zat, werd in dezelfde periode
verkregen. Uiteindelijk kon op 28 april 2006 worden gestart met de
bouw. Inmiddels had bestuurslid Herman Schoemaker de
voorzittershamer overgenomen. Onder zijn leiding is de molen afgebouwd
en geopend.
Tijdens de bouw verwierven de bestuursleden en de bouwer nog meer
financiële toezeggingen van bedrijven, particulieren, sponsors,
begunstigers en donateurs. Toen de romp gereed was, bleek er toch nog
steeds te weinig geld voor de voltooiing van het gaande werk van de
20

molen. Het bestuur stond voor de zware taak nog meer geld bijeen te
brengen.
Van de Grift besloot de onderruimte van de molen te kopen en deze voor
eigen rekening en risico af te bouwen. Ook bracht een legaat een
belangrijk bedrag binnen ten gunste van De Windhond. De reeds
gebouwde romp van de molen sprak tot de verbeelding van
geldschieters, wat het inzamelen van donaties vergemakkelijkte. Alle
inspanningen van jaren hebben uiteindelijk de benodigde 1,5 miljoen
euro opgeleverd.
6.5 Opening
Op 21 november 2007 was de onderruimte van de molen klaar. Samen
met de vrijwilligers van De Windhond werd deze Molenaarskamer
geopend door Cees Vos, de motor achter de vrijwilligers. Ook gaf hij
vorm aan het bezoekerscentrum, waar geïnteresseerden vanaf de start
van de bouw op woensdag-, zaterdag- en zondagmiddag de
ontwikkelingen konden volgen.
Burgemeester Arie Noordergraaf opende de molen op 10 mei 2008
officieel, door samen met de Soester schoolkinderen de vang te lichten.
Op deze feestelijke dag waren de grote Soester muziekverenigingen
Apollo, Het Groot Gaesbeeker Gilde en PVO aanwezig. ‘s Avonds werd het
toneelspel ‘De klucht van De Windhond’ opgevoerd.
Sinds die dag is De Windhond op woensdag-, zaterdag- en zondagmiddag
open voor bezoekers. De molen draait dan zo veel mogelijk. Inmiddels is
er een nieuw bestuur, dat ondermeer zorgt voor het verkrijgen van de
financiële middelen voor exploitatie en onderhoud.
De molen trekt elk weekend veel bezoekers. De Windhond zal nooit
meer van de Eng verdwijnen.
21

7. Staande werk van De Windhond
De opbouw van de molen bestaat uit twee delen: het
staande en het gaande werk. Het staande werk betreft de vaste
constructie van de molen, zoals de romp en stelling. Het gaande werk
bestaat uit alles wat met de aandrijving van de werktuigen te maken
heeft.
Er zijn twee soorten molens: stellingmolens en grondzeilers. De
Windhond is een stellingmolen. Dat wil zeggen dat de wieken via een
stelling rondom de molen zijn te benaderen. De hoogte van de stelling
vanaf het grondvlak bedraagt circa drie meter.
De romp van De Windhond is opgebouwd uit 190.000 IJsselsteentjes. De
afstand van het grondvlak van de invaart (ingang op de begane grond)
tot de kap is circa twaalf meter.
De verdiepingen in de molen worden zolders genoemd.
Er zijn vijf zolders:
• Maal- of stellingzolder
• Steenzolder
• Luizolder
• Kapzolder
• Smeerzolder
22

Doorsnede
23

7.1 Invaart/Uitvaart
De invaart van De Windhond is de
feitelijke ingang van de molen. Hier
leverden de boeren hun maalgoed
af. Dit gebeurde meestal met paard
en wagen. Soms kwamen
meerdere boerenwagens bij de
molen aan. Het was vroeger de
regel ‘Wie het eerst komt, die het
eerst maalt’. Omdat de ruimte in
de molen te klein was om de
boerenkar te kunnen draaien, werd
er in de rijrichting een uitgang
gemaakt: de uitvaart.
7.2 Stellingzolder
De stellingzolder is ook de
maalzolder. De molenaar kan hier
het maalkoppel bedienen en naar
buiten om het weer te beoordelen.
Het is feitelijk de werkvloer van de
molenaar. Bij plotseling
opkomende wind kan hij vanaf
deze zolder de molen direct
stilzetten en de zeilvoering
aanpassen. Dit zou niet zo snel
kunnen als hij op een andere
zolder zou werken.
Invaart en uitvaart
Stelling- of maalzolder
24

7.3 Steenzolder
Hier staan de maalstenen. De
Windhond heeft één maalkoppel. Er
zijn molens die met meerdere
maalkoppels zijn uitgerust. Vanaf
de steenzolder loopt een houten
koker (meelpijp) naar de
maalzolder om het meel op te
vangen. In het hoofdstuk Gaande
werk wordt daar verder op
ingegaan.
7.4 Luizolder
Op de luizolder bevindt zich het
hijsmechanisme om het maalgoed
naar boven te takelen. Dit
hijsmechanisme wordt het luiwerk
genoemd. De molenaar kan dit
mechanisme vanaf de invaart met
behulp van een touw in werking
stellen. Met dit zelfde luiwerk kan
de molenaar ook het gemalen
product naar beneden laten
zakken: het afschieten.
Steenzolder
LLuizolder
25

7.5 Kapzolder
De kapzolder ligt op het hoogste
gedeelte van de molen. De totale
kap ligt op 40 ijzeren rollen op de
molenromp en kan 360 graden
draaien. In de kap ligt de
gietijzeren bovenas waaraan de
wieken zijn bevestigd. Het totale
gewicht van de kap bedraagt circa
18.000 kilo.
7.6 Smeerzolder
De smeerzolder is te bereiken via
de hanetree. De molenaar heeft
hier toegang tot de lagering van de
bovenas om deze met
varkensreuzel te smeren.
Kapzolder
Smeerzolder met hanetree
26

7.7 Stelling
Vanaf de stelling kan de molenaar
de kap en daarmee de wieken op
de wind te zetten. De Windhond
heeft een twaalfkantige stelling.
Dat wil zeggen dat er twaalf velden
zijn. Elk veld wordt ondersteund
door een viertal liggers. Onder de
stelling zijn rechtstaande stutten
aangebracht. Deze wijze van
ondersteuning treft men aan bij
Zaanse molens.
Vanaf de stutten aan de bovenzijde
zijn schoren aangebracht als extra
versteviging. Deze schoren worden
kraaienpoten genoemd.
.
Stelling
Kraaienpoten
27

8. Gaande werk van De Windhond
Onder het gaande werk valt alles wat direct bijdraagt tot de
aandrijving van de werktuigen. Bij De Windhond gaat het om de
aandrijving van het maalkoppel en het luiwerk. In onderstaande
overzichtstekening is het gaande werk weergegeven.
28

8.1 Bovenwiel
Het bovenwiel bevindt zich in de kap en is bevestigd op de bovenas.
Rondom het bovenwiel zijn vijf houten blokken (vangblokken)
gemonteerd, die als rem fungeren om de molen stil te zetten.
De rem wordt de vang genoemd. De molenaar kan de vang vanaf de
stelling bedienen.
Bovenwiel
De bovenas steekt aan de voorzijde door de kap naar buiten. Het
gedeelte buiten de kap is de askop, waarin twee gaten zitten waardoor
de roeden (wieken) gestoken zijn. Het bovenwiel is opgebouwd uit
verschillende houtsoorten. Het middenstuk (de armen) bestaat uit
eikenhout. Rondom het bovenwiel, zowel aan de voorzijde als aan de
achterzijde, zijn stevige randen van iepenhout aangebracht voor de
borging van 60 kammen van azijnhout. Azijnhout is een eikensoort die
rondom de Middellandse zee groeit.
29

8.2 Bovenrondsel of schijfloop
De kammen grijpen tussen de staven van het bovenrondsel of
schijfloop. De 31 staven zijn van een ander houtsoort (Azobé) gemaakt
om extra slijtage te voorkomen. Het bovenrondsel zit vast aan de
koningsspil. De molen heeft assen en spillen. Assen liggen horizontaal,
zoals de bovenas. Spillen staan vertikaal, zoals de koningsspil en de
steenspil.
Bovenrondsel of schijfloop
De koningsspil zorgt ervoor dat de draaiing van het wiekenkruis via het
bovenrondsel wordt overgebracht op het lager in de molen geplaatste
werktuig: de molenstenen.
De koningsspil is in het midden van de kop gelagerd in de ijzer- of
busbalk en loopt naar beneden door tot de steenzolder.
30

8.3 Spoorwiel
Aan de koningsspil op de steenzolder is het spoorwiel bevestigd. Deze
heeft 85 kammen. Ook deze kammen zijn van azijnhout gemaakt. Het
spoorwiel is aan de onderkant gelagerd op de donsbalk.
8.4 Vang
Spoorwiel
De vang is de rem, waarmee de molen wordt stil gezet. Om de molen
te laten draaien wordt de vang gelicht: de vangblokken komen los van
het bovenwiel, waardoor de blokkering wordt opgeheven. De vang
bestaat uit vijf blokken, meestal van wilgen- of populierenhout. De
vangblokken zijn onderling met ijzeren strips (maanijzers) aan elkaar
verbonden. Afhankelijk van de positie heeft een blok een andere naam.
31

De vang
De vang wordt door een beweegbare balk in werking gezet via een
hefboom (wipstok), die door de kap naar buiten steekt. Aan het einde
van de wipstok (buiten) is een lang dik touw bevestigd, dat tot de
stelling loopt. De molenaar kan vanaf de stelling de vang lichten of
opleggen. Omdat de molenaars vroeger productie moesten maken en
daarvoor totaal afhankelijk waren van de wind, maalden zij ook bij
hoge windsnelheden. Het kwam dan regelmatig voor dat de wieken zo
snel draaiden, dat ze moeilijk waren te vangen.
Door het straf vangen kon niet
altijd worden voorkomen dat de
vangblokken zo heet werden door
de wrijving op het bovenwiel, dat
ze begonnen te smeulen. Na een
paar uur ging het smeulen over in
branden. Na een sterke vang bleef
de molenaar daarom een uur
langer op de molen, om te
voorkomen dat er brand uitbrak.
Vaak stond er in de kap een
emmer water om de vangblokken
af te koelen.
Het bedienen van de vang
32

8.5 Luiwerk
Tussen het gedeelte van het spoorwiel en het bovenrondsel zit het
luiwerk.
Luiwerk
Met het luiwerk kan de molenaar
met windkracht zijn maalgoed
ophalen en laten zakken. Het
luiwerk bestaat uit een aangedreven
wiel en een houten as (de luias),
waar omheen het touw wordt gerold
bij het ophijsen. Het dunne touw
(stuurtouw) zit vast aan een
hefboom (lichtstok), waarmee het
aan te drijven wiel op en van de
luitafel wordt gezet. Met de luireep
kan het ophijsen (het luien) en het
laten zakken (het afschieten) met
handkracht worden gedaan.
33

8.6 Maalkoppel
Het luien
Een maalkoppel is de maalinrichting in de molen. Er liggen twee stenen
omgeven door een kuip. De kuip is een houten ombouw. Deze is in zijn
geheel verwijderbaar, zodat het binnenwerk kan worden
schoongemaakt. De kuip is aan de bovenkant afgesloten met twee
deksels. De onderste steen is de ligger, die beweegt niet. De bovenste
steen is de loper. Deze draait over de onderste steen heen. Tussen de
twee stenen is een kleine ruimte die de molenaar zelf kan instellen.
Met behulp van het lichttouw, dat beneden op de maalzolder te
bedienen is, kan de molenaar heel nauwkeurig de afstand tussen de
loper en de ligger groter of kleiner maken. Dit is van belang om een
goede kwaliteit meel te krijgen.
34

Steenkuip
De molenstenen in De Windhond
zijn zogenaamde kunststenen. Er is
eerst een ballastlaag gegoten en
daar bovenop een laag kwartssteen
van circa 15 centimeter dikte.
Ligger
De groeven (scherpsel) in de ligger zijn duidelijk te zien. Regelmatig
moeten deze opnieuw worden uitgehakt (billen). Dit gebeurt met een
bilhamer. Als de loper te veel is versleten, dan kan de loper dienstdoen
als ligger en komt er een nieuwe lopersteen.
Het graan stroomt uit de kaar
(verzamelbak) via de schuddebak
naar het kropgat. Het kropgat is
een gat in het midden van de
loper.
35

Aan de zijkant van de loper is een
stukje leer (de jager) bevestigd,
dat over een rand (meelring)
strijkt, die tussen de kuip en de
stenen ligt. De jager neemt het
meel mee naar een gat, dat
uitkomt boven de meelpijp. De
meelpijp gaat naar de maalzolder,
waar het meel wordt opgevangen
in de maalbak. De molenaar kan
met behulp van de gewichten de
toevoer van het graan naar het
kropgat fijn afregelen.
Kaar en kropgat
Meelpijp met maalbak
36

8.7 Staart en kruiwiel
Als de wind van richting verandert, zet de molenaar de wieken op de
wind om een optimale windvang te krijgen. Dit heet kruien. Hij doet
dat met het kruiwiel dat aan de staart is bevestigd. Aan beide zijden
van de staart zitten twee groen geverfde balken. Deze worden schoren
genoemd. Om de as (de munnik) van het kruiwiel zit een lange ketting
gewonden, die aan het einde met een haak aan de stelling vastzit. Aan
de onderzijde van de staart zit ook een ketting. Deze bezetketting
voorkomt dat de kap en de wieken wegdraaien, want bij draaiende
wieken wil de kap door de krachten die het gaande werk daarop
uitoefent rechtsom draaien.
Staart en kruiwiel
Om te voorkomen dat de molen door
blikseminslag verloren gaat, wordt bij
het in rust zetten van de molen zowel
aan de staart als aan de wieken een
bliksemafleiderkabel bevestigd.
Bliksemafleiderkabel
37

9. Het gevlucht
9.1 De wieken
De wieken van de molen worden door de wind aangedreven. De
Windhond heeft het zogenaamde Oud-Hollands wieksysteem. Dit
wieksysteem bestaat uit een stalen roede, met aan de linkerkant het
hekwerk en aan de rechterkant de (uitneembare) windborden.
9.2 De zeilen en de zeilvoering
Afhankelijk van de hoeveelheid wind kan meer of minder zeil op het
hekwerk gelegd worden. Bij weinig wind legt hij volle zeilen voor.
Wordt de wind sterker, dan kiest de molenaar ervoor een deel van het
zeil op te rollen. Dit heet zwichten.
De molenaar probeert het aantal omwentelingen van het gevlucht op
ongeveer 15 omwentelingen per minuut te houden. Dit betekent dat
per seconden er één wiek (end) voorbijkomt. De molen draait dan “60
enden per minuut”. De maalstenen draaien zo met de goede snelheid,
waardoor de kwaliteit van het maalgoed steeds optimaal is.
De molenaar moet nauwkeurig het weer in de gaten houden. Neemt de
wind toe, dan moet hij zwichten (minder zeil voeren). Bij zware buien,
storm of onweer moet hij de molen stilzetten. Hij legt dan de wieken
aan de bliksemafleider en aan de kettingen.
Bij een windkracht van 1 tot 2 Beaufort kan de molen onbelast en met
volle zeilen nog net rondkomen. Bij een kracht van 7 Beaufort kan niet
meer worden gedraaid.
9.3 Molentradities
Het was en is nog steeds gebruikelijk dat molenaars boodschappen
overbrengen met behulp van de stand van de wieken. Ook kunnen ze
kenbaar maken dat er een vreugdevolle of droeve gebeurtenis in de
familie van de molenaar heeft plaats gevonden. De meest bekende
boodschappen zijn de vreugdestand bij geboorte of bruiloft en de
rouwstand bij overlijden van een direct of nabij familielid. Hoe verder
weg hoe korter de rouwstand. Wanneer een rouwstoet de molen
passeert, moet de molenaar de molen in de rouwstand zetten totdat de
stoet is gepasseerd. Vroeger kruide men de molen mee in de richting
38

van de stoet. Alle knechten stonden dan met de pet in de hand op de
stelling om hun deelneming te betuigen.
In de vreugdestand staan de wieken een heklatlengte voor de passage
van het hoogste punt stil. In de rouwstand is het een heklatlengte
voorbij de hoogste passage. In sommige delen van Limburg is het
precies andersom. In de Zaanstreek wordt bij een vreugdevolle
gebeurtenis de molen versierd met mooimakerswerk.
De vreugdestand waarin de molens in het grootste deel van Nederland
worden gezet, betekent in de Zaanstreek dat de molen timmerscheef
staat. Hiermee wordt aan de timmerman het bericht doorgegeven dat
er noodzakelijk timmerwerk moet worden uitgevoerd.
De molenaar maakte met het overhek zetten van de molen duidelijk
dat de molen voor een langere periode buiten gebruik was.
Bijvoorbeeld voor het billen van de stenen (de molen staat op de bil).
Ook kon hij aangeven dat er nog maalgoed kon worden gebracht. Dan
stond de molen op schooi.
Bij poldermolens werd één molen als seinmolen aangewezen. De
seinmolen gaf met de stand van de wieken aan wanneer men moest
stoppen of beginnen met bemalen.
39

10. Sint Victor
Het beeldje boven de lift op de maalzolder stelt de Sint Victor van
Marseille voor, de beschermheilige van de korenmolenaars. Zijn
feestdag is op 21 juli.
De legende
Victor leefde in de derde eeuw. Hij behoorde tot een aanzienlijke
familie in Marseille en diende in het Romeinse leger van Maximinianus.
Hij zocht als christen zijn geloofsgenoten op in de gevangenis, waar hij
hen troostte en in hun geloof aanmoedigde. Hij belandde ook zelf in de
gevangenis. Daar wist hij zijn bewakers tot het christendom te
bekeren.
Van keizer Maximinianus moest Victor opnieuw trouw zweren aan
Jupiter, de hoofdgod van de Romeinen. Toen hij voor het afgodsbeeld
werd gesleept, schopte hij het omver. Het beeld viel in gruzelementen.
De keizer liet de ‘heiligschennende voet’ van Victor afhakken en hem
martelen. Later werd hij veroordeeld om levend vermorzeld te worden
tussen twee molenstenen. Victor werd half platgedrukt maar de stenen
braken en Victor bleef in leven. Tenslotte werd Victor onthoofd, waarbij
men engelen zou hebben horen zingen: Vicisti, Victor beate, vicisti (Gij
hebt overwonnen, gelukzalige Victor, gij hebt overwonnen).
Al in de middeleeuwen werd Sint Victor in Nederland en Vlaanderen
vereerd door de korenmolenaars. Er ontstonden vele gilden die naar
hem werden genoemd. Sint Victor wordt vaak afgebeeld met een
zwaard in de ene en een molen in de andere hand.
41

11. Granen
De Romeinen introduceerden tarwe, haver en rogge in hun rijk. In de
middeleeuwen aten de armen brood van een mengsel van rogge en
gerst. In zware tijden maakte men zelfs brood van erwten en bonen.
Wij beperken ons hier tot de gewassen die we tegenwoordig gebruiken
voor ons voedsel.
Granen behoren tot de grasachtigen. Deze zijn door de mens
gecultiveerd, zodat er brood van gebakken kan worden. De meest
gangbare granen in Nederland zijn tarwe, gerst, haver, rogge, gierst,
spelt en maïs.
Tarwe
Tarwe is het bekendste en populairste graansoort voor het bakken van
brood. Het komt uit Klein Azië. Daar wordt het al zo’n tienduizend jaar
verbouwd.
De tarwekorrel is energierijk. Het bevat vezels, koolhydraten,
vitaminen en mineralen en maar weinig vet.
Van tarwe wordt volkorenmeel gemaakt. Om dat te krijgen, wordt de
tarwekorrel alleen ontdaan van zand en vuil. De hele korrel wordt voor
het meel gebruikt.
Samenstelling tarwe
Tarwe bestaat uit diverse delen:
Zemelen. Dit zijn dunne papierachtige velletjes van de graankorrel.
Deze worden geheel of gedeeltelijk verwijderd bij het maken van
bloem. Zemelen worden niet verteerd maar leveren wel een
waardevolle bijdrage aan het voedingspatroon.
Endosperm. Dit is het binnenste gedeelte, de ‘kale’ graankorrel, die
zichtbaar wordt als de zemelen zijn verwijderd. Het bestaat uit zetmeel
dat wordt gebonden uit eiwitten. Voor de structuur van het deeg zijn
de eiwitten glutenine en gliadine de belangrijkste. Zij vormen namelijk
na het kneden de glutenketens die het brood de luchtige structuur
geven.
42

Tarwekiem. Dit kleine zaadje aan de onderkant van de korrel is rijk
aan vitamine B en E, zout, eiwit en vetzuren. Het zit in volkorenmeel.
Om het meel langer houdbaar te houden, verwijdert men veelal de
kiem omdat de aanwezige natuurlijke olie ranzig wordt.
Gerst
Gerst wordt al eeuwenlang gebruikt in Europa, vanaf het moment dat
de tarwe duur was en er geen rogge voor handen was. Later werd de
gerst gebruikt voor het maken van gortepap. Daarvoor moest het
worden gepeld en geslepen. Dat gebeurde in de speciaal daarvoor
gebouwde pelmolens. Deze kwamen veelvuldig voor in Groningen.
Tegenwoordig wordt gerst hoofdzakelijk gebruikt voor het brouwen
van bier.
Haver
Langdurig werd haver verbouwd in Noord-Europa. Het is zeer
voedzaam. Tegenwoordig dient de meeste haver als veevoeder.
Geplette haver wordt verwerkt tot havermout en muesli.
Rogge
Vooral in Duitsland wordt veel rogge verbouwd voor het bakken van
brood. Het geeft een compacte en stevige structuur. Rogge laat zich
makkelijk op koude en zure grond verbouwen.
Gierst of Sorghum
In Nederland veelal toegepast als veevoeder. In Afrikaanse landen
wordt hier brood van gebakken.
Spelt
Dit is een van de oudste tarwesoorten. Slechts in een paar gebieden in
Nederland wordt het nog verbouwd. Tegenwoordig groeit spelt in
Duitsland wel weer op grote schaal. Het is in opkomst vanwege de
hoge voedingswaarde en lage gehalte aan gliadine. Vooral mensen met
een lichte glutenintolerantie hebben veel baat bij het gebruik van
spelt.
43

Maïs
Maïs komt oorspronkelijk uit Mexico. De Spaanse en Portugese
zeelieden brachten het naar Europa. Dit graan heeft veel zon nodig.
Het heeft minder voedingseigenschappen dan ander tarwesoorten.
Meer buitenlandse granen
Naast maïs komen nog meer graansoorten uit verre landen. De ene
soort is bij ons meer ingeburgerd dan de andere:
Rijst
Rijst is een belangrijk graangewas dat veel in Azië wordt verbouwd.
Rijstebloem bevat geen gluten.
Durum
Durumtarwe wordt voornamelijk in landen met een warm klimaat
verbouwd. Het heeft een hoog glutengehalte. Van grof gemalen Durum
wordt couscous gemaakt. Ook in Italiaanse pasta’s wordt veelvuldig
durummeel verwerkt. Het heeft een licht gelige kleur.
Teff
Van oorsprong is teff een Afrikaanse grassoort. Het is glutenvrij en het
bevat veel mineralen en voedingsstoffen.
Kamut
Kamut is verreweg de oudste tarwesoort. De oude Egyptenaren
verbouwden het al. Het is een harde tarwesoort, rijk aan mineralen en
vitaminen.
Boekweit
Boekweit behoort niet tot de graangewassen, maar willen we toch
even noemen in het rijtje. Het behoort tot de familie van de
duizendknoop, net als zuring en rabarber. De korrels zijn donker van
kleur en zien eruit als kleine beukennootjes. Voor het uitmalen tot
meel worden eerst de doppen verwijderd. Veelal wordt boekweit
vermengd met andere graansoorten, vooral voor pannenkoekenmeel.
44

Bloem
Om brood, taart of pannenkoeken te bakken, is meel nodig. Dit wordt
van graan gemaakt. Meel kan weer verder worden gezeefd en gemalen
tot bloem:
Bloem of achtermeel. Dit is gemalen graan, waar de zemelen uit zijn
gefilterd. De molenaars zeggen gebuild. Bloem is dus niets anders dan
gebuild meel.
Witte bloem. Dit is verder gezeefd bloem. Het zgn. gries en kiem zijn
verwijderd. Gries is het middelste harde gedeelte van de endosperm.
Het wordt ook wel rode gries genoemd.
Patentbloem. De molenaar maalt het gries nog een keer uit. Na het
zeven blijven er een grijsachtige bloem en kleine vezels over. Deze
vezeltjes worden vaak gemengd door het varkensvoer.
45

12. Molenspreekwoorden
- Wie het eerst komt, die het eerst maalt.
- De onderste steen zal boven komen.
- Dat is koren op zijn molen.
- Het hangt als een molensteen om zijn hals.
- Dat maalt steeds door zijn hoofd.
- Hij heeft een klap van de molen gekregen.
- Molen in het kruis, molenaar thuis.
- Met molentjes lopen.
46

13. Bronnen
- De Stenen Reus op de Zoester Engh: Mr. Janzn. Van Hees
- Zes eeuwen molens in Utrecht: W.A.G. Perks
- De molens in ons Volksleven: A. Bicker Caarten
- Molens. De nieuwe Stockhuyzen: F. Stockhuyzen
- Over Molens der Familie Honig: P. Boorsma
- Molen in het Nederlandse Cultuurlandschap: Uitgave Rijksdienst
voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten
- Cursusboeken voor Vrijwillige Molenaar: Het Gilde van Vrijwillige
Molenaars
- Gildebrieven: Het Gilde van Vrijwillige Molenaars
- Geschiedenis van Soest: Hans Kruiswijk
47

Colofon
Tekstsamenstelling:
Ad van de Grift
Hans Kruiswijk
Sien Overduin
Henk Rutgers
Jan Vermeulen
Foto’s:
Tom Bakker
Ad van de Grift
Tekeningen:
Gerrit Pouw
Eindredactie:
Mirjam Endendijk, De Teksttafel
www.deteksttafel.nl
De geschiedenis en de werking van de Soester molen
is een uitgave van Stellingkorenmolen De Windhond.
2 e druk, februari 2010.
48