Bekijk een hoofdstuk

412N1.FM
Inleiding
Hoofdstuk1
Inleiding
In dit hoofdstuk worden allereerst het ontstaan, de ontwikkeling en de
doorwerking van het Latijn besproken. Daarna volgt een introductie over
het functioneren van taal in het algemeen, waarbij enkele basisbegrippen
van de taalbeschrijving worden uitgelegd. Ten derde wordt aandacht besteed
aan het meest kenmerkende aspect van het Latijn, namelijk de naamvallen.
Ten slotte volgt er iets over de uitspraak van het Latijn.
De klassieken nog steeds actueel
De Nederlandse taal kent tal van woorden van Griekse of Latijnse oorsprong.
Je hoeft de krant maar op te slaan en voor je het weet, heb je enige dozijnen bij
elkaar gesprokkeld. Als je de volgende tekst doorleest, zul je er versteld van
staan hoeveel Latijn je al kent.
Wanneer u uw agenda pakt, daarin de datum noteert van de receptie die uw
collega, professor N.N., geeft omdat hij met emeritaat gaat, en u vervolgens, na
het savoureren van een broodje kaas met boter, de straat opgaat, daar de bus
prefereert boven uw automobiel, om u per trein van Utrecht via Nijmegen, Cuijk,
Blerick naar Maastricht te begeven, bent u aan de finish heel wat stations gepasseerd
van Latijnse oorsprong. Daar gearriveerd signeert u in de aula van de
universiteit van deze Maasstad het album waarin de geïnviteerde personen hun
naam kunnen schrijven. U doet zich voor alias Meester Doctor Faustus en u
onderhoudt zich spiritueel, lucide en ad rem met een heer die zich presenteert als
een agent van een bonafide firma in audiovisuele middelen voor schoolgebruik,
maar die stante pede door u wordt ontmaskerd als in feite een notoir exemplaar
van een bende fraudeurs, de auctor intellectualis van een industrieel consortium
dat clandestien in contact staat met subversieve elementen in een Latijns-Amerikaanse
republiek. Voordat de man agressief kan worden, leegt u uw glas wijn ad
fundum en retireert resoluut retour Domstad.
Zoals je ziet, bevat deze Nederlandse nonsenstekst een groot aantal woorden
van Latijnse oorsprong.
Dat de klassieke oudheid nog altijd volop in de belangstelling staat, daarvan
getuigen de vele artikelen in kranten en tijdschriften. Ook populaire televisieseries,
zoals over de ondergang van Pompeii, om er maar één te noemen,
maken dat duidelijk.
1.1

Inleiding
1.2
Afb. 1. Collage van kranten.
En wat te denken van het succes van Asterix en Obelix?
Afb. 2. Asterix en Obelix.
Nederlandse woorden met Latijnse ”roots”
Nederlandse woorden met Latijnse roots kunnen globaal in een vijftal groepen
worden onderscheiden:

412N1.FM
Groep 1: onveranderd Latijn
1 Deze groep bevat woorden en uitdrukkingen die direct uit het Latijn zijn
overgenomen, zonder verandering van de betekenis, zoals:
Inleiding
cum laude = met lof - hij slaagde cum laude
stante pede = op staande voet - hij werd stante pede ontslagen
ad fundum = tot op de bodem - hij dronk zijn glas ad fundum leeg
consensus = eensgezindheid - er was consensus
Groep 2: veranderde betekenis
2 Zuiver Latijnse woorden die een betekenisverandering hebben ondergaan,
zoals:
ad rem = bij de zaak < hij is ad rem
cúrsus = renbaan < een cursus volgen
bónafíde = te goeder trouw < een bonafide onderneming
álibi = op een andere plaats < hij heeft een sluitend alibi
crédo = ik geloof < hun credo luidt
réquiem = rust < het Requiem van Mozart
NOTA BENE 1
= wil zeggen: betekent letterlijk
< wil zeggen: afgeleid van/heeft een betekenisverandering ondergaan
NOTA BENE 2
In deze cursus wordt regelmatig een accentteken op een klinker geplaatst om
aan te geven dat hier het woordaccent ligt. Dit om de juiste uitspraak van de
Latijnse woorden te bevorderen. Op het einde van dit hoofdstuk volgt nog een
overzicht van de accentregels in het Latijn.
Groep 3: vernederlandsingen
Op de derde plaats zijn er tal van woorden die van Latijnse oorsprong zijn,
maar hun Latijnse afkomst nauwelijks meer verraden, omdat ze helemaal
vernederlandst zijn:
kaas < caseum = kaas
heer < herus = heer
kamer < camera = kamer
akker < ager = akker
beurs < bursa = geldbuidel
keuken < cucina = keuken
schrijven < scríbere = schrijven
koken < cóquere = koken
arts < artes = vaardigheden
zolder < solarium = zonnedak
kelder < cellula = kleine ruimte
kasteel < castellum = burcht, fort
kanker < cancer = kreeft
vest < vestis = kledingstuk
venster < fenestra = opening in de muur
straat < via strata = geplaveide weg
1.3

Inleiding
1.4
Groep 4: nieuwvormingen
3 Ten vierde tref je nieuwvormingen aan die teruggaan op Latijnse woorden. Het
gaat daarbij vaak om technische termen uit de geneeskunde, de rechtspraak etc.
radio < rádius = straal
video < vidére = zien
partus = bevalling < párere = voortbrengen
casus = geval < cádere = vallen
jurisprudentie < ius = recht, wet
< prudéntia = wijsheid
legaal < lex = wet
oratie < oráre = bidden, smeken
Afb. 3. Overzicht van de zeven heuvels van Rome.
Groep 5: eigennamen
4 Ook veel eigennamen van personen en steden wortelen in het Latijn:
Vera Ware < verus = waar
Amanda Lieflijke < ámo, amáre = beminnen
Victor Overwinnaar < vínco, víncere = overwinnen
Lex Wet < lex = wet
Clara Stralende < clarus = helder, beroemd
Cuijk Ceuclum
Blerick Bleriacum
Maastricht Mosaetraiectum < Mosa = Maas
< traiectum = oversteek

412N1.FM
Nijmegen Noviómagus < novus = nieuw
< magus = markt
Neumagen (Dui.) Noviómagus
Noyon (Fr.) Noviómagus
La Provence Provincia < provincia = ambtsgebied
Londen Londinium
Inleiding
5 Ook woorden als het Capitool en paleis hebben hun oorsprong in het Latijn.
Ze zijn afgeleid van de namen van twee van de zeven heuvels waarop Rome
gebouwd is.
De oorsprong van het Latijn
Het Indo-Europees
Het Latijn maakt deel uit van een zeer grote groep talen, die allemaal een zekere
verwantschap met elkaar vertonen. Het is niet zo moeilijk te begrijpen dat de
Romaanse talen (Frans, Spaans etc.) verwante talen zijn vanwege hun afkomst
van het Latijn. Ook de Germaanse talen (Duits, Engels, Noors etc. hebben
onderling zo veel gemeenschappelijke trekken dat er gesproken kan worden
van een familierelatie. Hetzelfde geldt voor het Grieks en de daarvan afgeleide
dialecten, voor de Slavische talen en ook voor de Indo-Iraanse talen, waarvan
weer het Sanskriet afgeleid is. Het Sanskriet is de moeder van de moderne talen
die in India gesproken worden.
6 Bij nadere bestudering blijken al deze taalfamilies, ondanks grote verschillen,
toch zoveel overeenkomsten te vertonen dat de vergelijkende taalwetenschap
tot de conclusie is gekomen dat er aan al die verschillende talen een soort
oertaal ten grondslag heeft gelegen. Deze oertaal wordt aangeduid met de naam
Indo-Europees. De taal die wij aanduiden met de term Indo-Europees is een
moderne reconstructie op basis van overeenkomsten tussen talen. Het is niet
bekend door wie, waar en wanneer deze gereconstrueerde taal gesproken is.
De Latini
7 Het Latijn werd gesproken door de Latini, de Latijnen. Dit waren de bewoners
van de landstreek Latium, het tegenwoordige Lazio, in Midden-Italië. Een van
hun nederzettingen, een groepje hutten op een heuvel bij een doorwaadbare
plaats in de Tiber, vormde de kiem van het latere Rome. In de omgeving
woonden andere bevolkingsgroepen, zoals de Osci, de Umbrien de Sabini. Zij
spraken verwante talen, behorend tot de familie van de Italische talen.
De ontwikkeling van het Latijn tot 400 na Christus
De Etrusken
8 Een factor van betekenis voor de machtsverhoudingen in deze omgeving waren
de Etrusken, een volk waarvan de afkomst niet met zekerheid is vast te stellen.
Het is zelfs niet geheel zeker of hun taal van Indo-Europese oorsprong is.
Misschien moeten de wortels van de Etrusken heel ergens anders gezocht
worden. Er zijn in Europa meer talen die niet tot het Indo-Europees zijn terug
te voeren, zoals het Fins, het Laps, het Hongaars en het Baskisch. Een probleem
bij de ontcijfering van het Etruskisch is het feit dat de overgeleverde teksten
zich vrijwel geheel beperken tot inscripties met eigennamen.
1.5

Inleiding
1.6
Afb. 4. De stamboom van de Indo-Europese talen.

412N1.FM
Inleiding
De Etrusken maakten zich in de loop van de zevende en zesde eeuw voor
Christus meester van grote delen van Italië, waaronder ook Latium. Het latere
Rome heeft geruime tijd in het directe machtsbereik van de Etrusken gelegen.
De naam Rome is waarschijnlijk van Etruskische oorsprong. Rond 500 voor
Christus kwam Rome onweerstaanbaar op, ten koste van de macht van de
Etrusken.
Uitbreiding van het Romeinse machtsgebied
In de loop van de vierde eeuw kreeg Rome de heerschappij over Midden-Italië,
begin derde eeuw gevolgd door de verovering van Zuid-Italië en van het
noorden van Italië. Het Latijn, de taal van de Romeinen, werd zo over heel
Italië verspreid. Na de confrontatie met de Noord-Afrikaanse Carthagers
(tweede eeuw voor Christus; hun belangrijkste aanvoerder was de legendarische
Hannibal) breidde de macht van Rome zich snel uit over grote delen van
West-Europa, de Balkan, Griekenland, Klein-Azië en Noord-Afrika. Dit had
verstrekkende gevolgen voor de taalkundige verdeling in de huidige Westerse
wereld.
Griekenland en Klein-Azië
In het hoog ontwikkelde Griekenland en in Klein-Azië bleef het Grieks de
voertaal; de Romeinse maatschappelijke en bestuurlijke elite leerde Grieks en
sprak die taal vloeiend. Aan de Grieks sprekende lokale bevolking werd, anders
dan in het westelijk deel van het rijk, de Latijnse taal niet opgelegd.
West-Europa
In West-Europa met zijn veel lagere beschavingspeil werd Latijn de taal van
bestuur en handel. De plaatselijke bevolking zag zich genoodzaakt zich van het
Latijn te bedienen als zij zich op een efficiënte manier met de Romeinen wilde
onderhouden. Het proces van Romanisering werd versneld doordat Romeinse
soldaten na het beëindigen van hun diensttijd land kregen toegewezen in de
veroverde gebieden, met name in Spanje, Zuid-Gallië (de tegenwoordige
Provence) en Noord-Italië. Omdat er in de veroverde gebieden oorspronkelijk
verschillende lokale talen werden gesproken, ontstonden uit de eerste
contacten met de Romeinse veroveraars waarschijnlijk al snel lokale varianten
van het Latijn, zoals verschillen in uitspraak. Deze processen vonden overal
autonoom plaats, want de contacten tussen de verschillende provincies
onderling waren niet intensief. Het Latijn werd zo de taal van nieuwe groepen
gebruikers, afkomstig uit de plaatselijke bevolking in de veroverde gebieden,
met verschillende lokale varianten.
Omgangstaal
9 Het Latijn dat de soldaten meebrachten verschilde nogal van het klassieke
Latijn dat wij kennen uit de literaire werken van klassieke auteurs als Livius,
Cicero, Vergilius, Tacitus etc. Voor de ontwikkeling van de Romaanse talen
was het van belang dat de soldaten zich bedienden van gewone omgangstaal. In
de dagelijkse omgang sprak men van een taalvariant van het Latijn, die wel
wordt aangeduid met de term vulgair Latijn; vulgair in de betekenis van onder
het volk (vulgus).
Cultuurtaal
Daarnaast speelde het klassieke Latijn een belangrijke rol als cultuurtaal en
model voor het correcte en verzorgde taalgebruik in de omgang op bestuurlijk
1.7

Inleiding
1.8
niveau. Voor de maatschappelijke elite in de veroverde gebieden werd de
beheersing van het klassieke Latijn gezien als een teken van beschaving en
ontwikkeling.
Diglossie
0 De situatie die zo ontstond, wordt wel aangeduid met de term diglossie, tweetaligheid.
Dit is een situatie waarin de hoge variëteit van een taal dient als
medium voor alle geschreven taaluitingen en voor het formele mondelinge
contact, terwijl de andere, de lage variëteit, fungeert als informele,
ongeschreven, gesproken omgangstaal.
Lokale varianten
Wij weten niet hoe die omgangstaal heeft geklonken, maar wel horen wij echo’s
ervan in het schriftelijk taalgebruik van mensen die correct proberen te
schrijven en die proberen zich aan de normen van de standaardtaal aan te
passen. De een lukt dat beter dan de ander. Wij kennen bijvoorbeeld het relaas
van een Spaanse non, Egeria, die schriftelijk verslag doet van haar reis door het
Heilige Land. In dat verslag worden allerlei afwijkingen aangetroffen van de
norm. Deze afwijkingen geven een aardig inzicht in taalkundige verschijnselen
die een rol speelden bij de ontwikkeling van het Spaans. Aan de hand van
dergelijke schriftelijke bronnen is het mogelijk het proces van ontwikkeling van
lokale varianten van het Latijn tot moderne Romaanse talen te traceren.
De verdere ontwikkeling van het Latijn na de val van het
Romeinse rijk
Hoe ging het verder met het Latijn, na de ineenstorting van het Romeinse
imperium in West-Europa rond 450 n. Chr.? Bij het beantwoorden van die
vraag wordt onderscheid gemaakt tussen het lot van de volkstaalvariant, voortlevend
in de Romaanse talen, en het lot van het klassieke Latijn, dat aan een
zijden draadje blijkt te hebben gehangen.
Binnendringende volkeren
Door de invloed van de binnendringende volkeren (Germanen, Goten,
Angelsaksische stammen e.a.) in de loop van de vijfde eeuw n. Chr. stortte het
bestuurlijk systeem van de Romeinen ineen en viel de normerende invloed van
het correcte Latijn weg. De lokale varianten kregen de ruimte zich verder te
ontwikkelen. Door het hogere culturele peil van de veroverden werden deze
talen niet weggevaagd door de veroveraars. Wel mag men aannemen dat de
Romaanse talen in hun ontwikkeling invloeden hebben ondergaan van de taal
van de veroveraars. Zo ontwikkelden zich de Romaanse talen:
Italiaans
Frans
Spaans
Portugees
Retoromaans (nog gesproken in het oosten van Zwitserland).
Engels
q In dit verband is het interessant om kort aandacht te besteden aan het Engels,
een half-Germaanse, half-Romaanse taal. Engeland werd pas betrekkelijk laat
als provincia Britannia aan het imperium toegevoegd. Iulius Caesar had tijdens
zijn veldtocht in Gallia (59-52 v. Chr.) wel tweemaal een oversteek gemaakt,

412N1.FM
Inleiding
maar dat was meer om indruk te maken dan om tot blijvende bezetting over te
gaan. Pas zo’n honderd jaar later, onder keizer Claudius vond de verovering
plaats. De inheemse bevolking bleef roerig, de Schotten werden nooit onderworpen.
Keizer Hadrianus (begin tweede eeuw n. Chr.) liet een muur van west
naar oost bouwen (de Hadrian Wall) om de grens met de Scoti af te bakenen.
De romanisering van de inheemse bevolking, de Britones, is nooit diepgaand
geweest. Toen de Angelen en de Saksen vanuit Noord-Duitsland en
Denemarken het eiland binnenvielen, trokken de Britones zich terug naar
Wales. In hun taal, het Welsh, een Keltische taal, zijn nog wel sporen van het
Latijn terug te vinden, zoals llyfr (book, Latijn liber) of caer (kamp, Latijn
castra). De Angelen en de Saksen brachten ook wat Latijnse woorden mee, als
resultaat van hun contacten op het vasteland. Voorbeelden zijn: cattus (cat) en
monachus (monk, monnik). Pas de invasie van de Franse Willem de
Veroveraar, hertog van Normandië, in 1066 heeft direct effect gehad op het
Latijnse element in de Engelse taal. In de loop van de cursus kom je vaak
woorden tegen die verband hebben met Engelse woorden.
Romaanse talen en het Latijn
Dat de Romaanse talen, die zich uit het Latijn ontwikkeld hebben, vooral op de
omgangstaal gebaseerd zijn, kan worden verduidelijkt met enkele voorbeelden.
Het klassiek Latijnse woord voor paard is equus; dit woord heeft echter het
onderspit moeten delven tegen het vulgaire caballus (Italiaans: cavallo; Spaans:
caballo; Frans: cheval). Een beetje vergelijkbaar met de Nederlandse woorden
ros en knol.
Zo is het ook gegaan met het klassieke woord pulcher (= mooi) en de variant
uit de omgangstaal bellus (Italiaans en Spaans: bello; Frans: belle).
Aardig is ook het klassieke os (= mond) en het volkse bucca (Frans: bouche;
Italiaans: bocca; Spaans: boca).
Een laatste voorbeeld: het klassieke cáput (= hoofd) en het volkse testa (= kop).
In het Frans tête, in het Italiaans en Spaans testa.
De gemeenschappelijke oorsprong van de Romaanse talen openbaart zich
vooral in hun woordenschat, maar in sommige talen ook in de zinsbouw. Denk
bijvoorbeeld aan de naamvallen in het Duits. Of een zinswending in het Engels
”I want him to come = Ik wil dat hij komt”, een constructie die rechtstreeks uit
het Latijn is overgenomen.
Het Latijn en het christendom
Vanaf de eerste eeuw na Christus kwam het christendom tot ontwikkeling.
Deze godsdienst was aanvankelijk verboden in het Romeinse rijk, maar kreeg
ondanks christenvervolgingen en andere vormen van tegenwerking veel
aanhangers, met name onder de lagere bevolking. Ook onder vertegenwoordigers
van de hogere standen vonden de nieuwe ideeën echter ingang, hetgeen
een rol gespeeld heeft bij de latere acceptatie door de machthebbers. Langzamerhand
doken er christelijke woorden in het Latijn op, omdat de christenen
termen nodig hadden voor hun instellingen en gebruiken. Ze ontleenden deze
termen aan het Latijn zelf of aan andere talen, vooral aan het Grieks. Zo
ontstond er geleidelijk, naast het gewone Latijn, een christelijke groepstaal met
eigen woorden en afwijkingen in constructies en schrijfwijze. Met name de
volkstaalvariant had een grote invloed op het christelijke Latijn, omdat het
christendom in die tijd de godsdienst van de lagere bevolkingsgroepen was.
Auteurs als Lactantius en Augustinus hebben de christelijke literatuur echter
ook een literair gezicht gegeven.
1.9

Inleiding
1.10
De middeleeuwen
Het school- en onderwijssysteem werd in de negende eeuw uitgewerkt door
Karel de Grote. Hij zag in dat goed onderwijs van vitaal belang was om een
groot en machtig rijk goed te laten functioneren. Hij richtte in Aken een
paleisschool op, geleid door de geleerde Alcuin; deze school stond in hoog
aanzien en werd overal nagevolgd.
Vagantenlyriek
w Uit de scholen ontwikkelden zich in de elfde eeuw de eerste universiteiten, waar
de voertaal Latijn was. Middeleeuwse studenten reisden van stad tot stad om
kennis te vergaren. Ze hebben ons een fraaie verzameling liederen nagelaten,
die onder de naam vagantenlyriek bekend staat. Een voorbeeld hiervan zijn de
Carmina Burana, de Liederen uit Beuron (een klooster in Zuid-Duitsland),
bekend geworden door de verklanking ervan door Orff.
Scriptoria
e In de middeleeuwen waren vele scholen verbonden aan kerken en kloosters.
Een belangrijk doel van de opleiding aan deze scholen was de actieve en
passieve beheersing van het Latijn. Als lesmateriaal dienden bijbelteksten,
waarbij de oudtestamentische psalmen een heel belangrijke rol speelden,
evenals geschriften van christelijke auteurs, maar ook werken van klassieke
auteurs die in de kloosterbibliotheken voorhanden waren. Dit materiaal werd
verzorgd door monniken, die in zogenaamde scriptoria (schrijfvertrekken) de
teksten overschreven, vaak voorzien van schitterende illustraties, miniaturen,
verluchtingen. Dankzij dit monnikenwerk zijn veel werken tot in onze tijd
overgeleverd.
Soms berust het voortbestaan van Latijnse teksten op puur toeval en geluk,
zoals ook het geval is met het werk van de dichter Catullus. Daarmee was het
een dubbeltje op z’n kant, aangezien er in de middeleeuwen welgeteld nog
slechts één kopie van zijn werk bestond, die tot overmaat van ramp kort na
1300 ook nog eens opeens verdween. Als er toevallig niet kort tevoren twee
nieuwe kopieën gemaakt waren, zouden wij nu geen Catullus kunnen lezen.
De renaissance
Van grote betekenis voor het lot van het Latijn was de renaissance, die in de
veertiende eeuw in Italië tot ontwikkeling kwam. De humanisten konden
weinig waardering opbrengen voor het Latijn, zoals zich dat historisch
ontwikkeld had, soms door hen spottend monnikenlatijn genoemd. In plaats
hiervan wilden ze het klassieke Latijn van schrijvers als Cicero en Vergilius weer
tot bloei brengen. Hiertoe gingen ze uitsluitend in de stijl van deze auteurs
schrijven, zonder rekening te houden met latere taalkundige ontwikkelingen.
Zo creëerden zij een kunsttaal, die mijlenver afstond van de gesproken taal van
hun eigen tijd. Hoewel de humanisten dus juist het tegenovergestelde wilden
bereiken, namelijk levend Latijn, was het resultaat van hun inzet dat het Latijn
na vele eeuwen een dode taal werd; een statische taal, die niet meeging met zijn
tijd.

412N1.FM
Latijn als de taal van de wetenschap
Inleiding
Het Latijn heeft zich nog lange tijd als wetenschappelijke taal gehandhaafd.
Denk maar aan de Latijnse termen voor planten, dieren, lichaamsdelen, scheikundige
stoffen, juridische situaties etc. Tot aan het begin van de twintigste
eeuw zijn er zelfs colleges in het Latijn gegeven en aan sommige universiteiten
is de bul, het diploma, ook nu nog in het Latijn gesteld.
Het functioneren van taal in het algemeen
Opmerking vooraf:
Het is niet erg als je niet meteen alles begrijpt wat in dit onderdeel behandeld
wordt. In de loop van de hoofdstukken komen allerlei zaken opnieuw aan de
orde. Daarbij wordt regelmatig teruggegrepen op de informatie uit deze introductie,
zodat deze op den duur als het algemene kader kan fungeren,
waarbinnen alle details een plaatsje krijgen.
Taalbeschrijving
Technische termen Als je iets wilt beschrijven, of dat nu een gebouw is, een plant of een motor, zul
je daarbij vaak technische termen moeten gebruiken. In de bouwkunde spreek
je van doksaal, tongewelf, timpanen, trigliefen, cannelures; in de plantkunde
van kruisstandig, getand, gelobd; en als je niet weet wat een carburator of een
remvoering is, zul je niet ver komen wanneer je zelf aan je auto wilt sleutelen.
Hetzelfde geldt voor de taalbeschrijving. Daar worden vreemde termen
gebruikt als voornaamwoord, bijwoord, lijdend voorwerp, meewerkend
voorwerp, aanvoegende wijs en lidwoord, om er maar enkele te noemen. In de
taalbeschrijving worden termen gehanteerd die de communicatie over taal
vergemakkelijken, mits je weet welke lading deze termen dekken. Je kunt die
taal-over-taal alleen verstaan wanneer je weet waar die termen voor staan. Voor
de taalbeschrijving, maar ook voor het begrijpen van het functioneren van taal,
zijn deze termen van groot belang.
Nederlandse termen Er is in deze cursus in de meeste gevallen gekozen voor het hanteren van de
Nederlandse termen. Zo wordt gesproken van bijwoord en bijwoordelijke
bepaling in plaats van adverbium en adverbativum. Hetzelfde geldt voor
begrippen als bijvoeglijke bepaling, voorzetselbepaling en voorzetselvoorwerp.
In de andere gevallen wordt de meer internationale terminologie gehanteerd,
met name dan wanneer de Nederlandse terminologie omslachtig is, of niet
helder is, of geheel ontbreekt.
Taalkundige ontleding
Redekundige ontleding
Taalkundige en redekundige ontleding
r Zinnen bestaan uit woorden. Deze introductie gaat over het ontleden van de
zin. Het ontleden van een zin kan op twee manieren plaatsvinden:
via taalkundige ontleding
via redekundige ontleding.
Bij taalkundige ontleding worden de woorden van de zin één voor één
benoemd naar de woordsoort waartoe zij behoren.
Bij de redekundige ontleding worden de woorden niet één voor één afzonderlijk
naar woordsoort benoemd, maar naar de functie die zij in de zin
hebben.
1.11

Inleiding
1.12
Een voorbeeld kan dit verduidelijken: Gisteren beet de dolle hond van de
buurman met zijn scherpe tanden die dikke man in zijn been.
Taalkundig ontleed:
gisteren bijwoord
beet werkwoord
de lidwoord
dolle, scherpe, dikke bijvoeglijk naamwoord
hond, buurman, tanden, man, been zelfstandig naamwoord
van, met, in voorzetsel
zijn bezittelijk voornaamwoord
die aanwijzend voornaamwoord.
Redekundig ontleed:
gisteren bijwoordelijke bepaling
beet werkwoord
de dolle hond onderwerp
van de buurman bijvoeglijke bepaling
met zijn scherpe tanden bijwoordelijke bepaling
die dikke man lijdend voorwerp
in zijn been bijwoordelijke bepaling
Taalkundige ontleding
Allereerst wordt nader ingegaan op de taalkundige ontleding en dan met name
op de woordsoorten die daarbij worden onderscheiden.
Veranderlijke en onveranderlijke woordsoorten
t Er worden twee groepen woordsoorten onderscheiden:
veranderlijke woorden
onveranderlijke woorden.
Veranderlijke woorden zijn die woorden die van vorm veranderen wanneer het
woord van functie in de zin verandert. In de zin ”Ik loop” is ”ik” het subject.
In de zin ”Hij ziet mij” verandert het onderwerp ”ik” in ”hij”; verder is ”ik”
(onderwerp) nu ”mij” geworden (lijdend voorwerp).
Zo treedt er ook verandering op wanneer een woord verandert van enkelvoud
in meervoud: Ik loop - wij lopen.
Zo ook wanneer er bij een werkwoord een andere tijd wordt gebruikt: ik loop
- ik liep.
De vier veranderlijke woordsoorten in het Nederlands zijn:
- het zelfstandig naamwoord
- het bijvoeglijk naamwoord
- de voornaamwoorden
- het werkwoord.
Onveranderlijke woorden zijn woorden die niet veranderen, omdat hun
functie in de zin dezelfde blijft, wat er ook verandert om hen heen.
y De vier onveranderlijke woordsoorten in het Nederlands zijn:
- het bijwoord: gisteren, altijd, nu, dikwijls etc.
- het voorzetsel: in, op, naast, achter, na etc.
- het nevenschikkende voegwoord: en, maar, dus, daarom etc.

412N1.FM
Inleiding
- het onderschikkende voegwoord: nadat, terwijl, omdat, hoewel, als, zoals
etc.
Het nevenschikkende voegwoord voegt hoofdzinnen aan elkaar: ik denk, dus
ik ben.
Het onderschikkende voegwoord voegt een bijzin aan een hoofdzin: omdat ik
denk, ben ik.
Redekundige ontleding
Hiervoor is beschreven hoe zinnen kunnen worden geanalyseerd naar woordsoorten.
Een dergelijke analyse zegt evenwel nog niets over de wijze waarop de
zin in elkaar zit. Om een vergelijking te gebruiken: dit is de bougie, dit hier de
stroomkabel, dit de V-snaar, dit de carburator. Maar hoe zit die motor nu in
elkaar?! Ofwel: dit is een lidwoord, dit een zelfstandig naamwoord, dit een
voegwoord. Maar hoe zit deze zin nu in elkaar?!
Het antwoord daarop geeft de redekundige ontleding, waarbij woorden en
woordgroepen worden benoemd naar hun functie in de zin. Daartoe wordt nu
het zinsmodel geïntroduceerd.
Het zinsmodel
In dit onderdeel wordt de redekundige ontleding van zinnen behandeld. Stap
voor stap word je vertrouwd gemaakt met een zinsmodel, waarin de verschillende
functies in een zin hun plaats krijgen. In totaal zijn er vijf functies. Als je
inzicht hebt in de aard en de werking van deze vijf functies, kun je iedere zin,
hoe ingewikkeld ook, analyseren. Er komen nogal wat begrippen aan de orde.
Voor sommige van deze worden meerdere benamingen gebruikt. Wanneer er
sprake is van meerdere termen voor hetzelfde begrip, wordt een schuine
streep:/gehanteerd.
De vijf functies zijn:
1. het onderwerp/subject + de persoonsvorm/het werkwoord/het gezegde/het
predikaat
2. het lijdend voorwerp/direct object
3. het meewerkend voorwerp/indirect object
4. de bijwoordelijke bepaling
5. de bijvoeglijke bepaling.
Huis met Vijf Kamers u Om deze vijf functies onder te brengen, wordt gebruikgemaakt van een model
van een Huis met Vijf Kamers. Elk van de vijf functies krijgt daarin zijn eigen
Kamer. De nummers van de vijf Kamers corresponderen met de vijf
naamvallen die het Latijn kent (waarover straks meer):
Kamer 1: onderwerp, samen met de persoonsvorm/het werkwoord
Kamer 2: bijvoeglijke bepaling
Kamer 3: meewerkend voorwerp/indirect object
Kamer 4: lijdend voorwerp/direct object
Kamer 5: bijwoordelijke bepaling.
Zin met één Kamer Kamer 1: De man slaapt.
Deze zin bestaat uit slechts twee delen, een minizin dus, maar wel de basis
waarop de rest van de zin wordt gebouwd. Dit wordt de kernzin genoemd. De
kernzin bestaat uit een onderwerp (de woordgroep, de man) en een
1.13

Inleiding
1.14
persoonsvorm/het werkwoord (slaapt). Onderwerp en werkwoord vormen
samen een nauwe eenheid. Die nauwe samenhang blijkt wanneer het
onderwerp van enkelvoud in meervoud wordt veranderd. Het werkwoord
verandert mee: De man slaapt > De mannen slapen. Let op dat in Kamer 1 zich
ook de persoonsvorm bevindt, vanwege de nauwe samenhang met het
onderwerp van de zin.
Zin met twee Kamers Naast werkwoorden die geen aanvulling nodig hebben om een zinvolle,
afgeronde mededeling te vormen, zijn er ook werkwoorden (en dat zijn de
meeste) die een lijdend voorwerp bij zich hebben.
Kamer 1: De man slaat
Kamer 4: de hond.
Hier komt dus een Kamer bij. De kernzin ”De man slaat” is, in tegenstelling tot
de kernzin ”De man slaapt” een onvolledige mededeling. Men vraagt zich dus
af: wat/wie slaat de man? De mededeling ”de man slaat” wordt pas een
volledige mededeling, wanneer de kernzin een aanvulling krijgt: de hond. Een
dergelijke aanvulling wordt lijdend voorwerp/direct object genoemd.
Zin met drie Kamers i Er zijn ook werkwoorden die niet één, maar twee aanvullingen nodig hebben
om een afgeronde mededeling te vormen:
Kamer 1: De man geeft
Kamer 4: een schop
Kamer 3: aan de hond.
Een zin met het werkwoord geven is pas af, wanneer – naast een eerste
aanvulling, het lijdend voorwerp/direct object – een tweede aanvulling wordt
gebruikt. Deze tweede aanvulling wordt meewerkend voorwerp genoemd.
Zin met vier Kamers Kamer 1: De man geeft
Kamer 3: aan de hond
Kamer 4: een schop
Kamer 5: met zijn voet.
Er komt weer een Kamer bij, Kamer 5. Daar worden de bijwoordelijke
bepalingen aangetroffen. Bijwoordelijke bepalingen zijn nadere aanvullingen
bij de informatie die het werkwoord geeft. In het voorbeeld wordt verteld op
welke manier de man de hond een schop geeft.
Er is in Kamer 5 een verschil met de Kamers 3 en 4. In Kamer 3 en 4 staat informatie
die noodzakelijk is om een volledige zin te maken; deze wordt daarom
wel aangeduid met de term noodzakelijke aanvullingen. In Kamer 5 staat informatie
die niet noodzakelijk is om een volledige zin te maken; zo’n uitbreiding
wordt dan ook wel aangeduid als vrije aanvulling. Vrije aanvullingen geven
nadere kleur en achtergrond aan de zin. Hun aantal is in principe onbeperkt.
Zin met vijf Kamers o Kamer 1: De man geeft
Kamer 4: een schop
Kamer 3: aan de hond
Kamer 2: van de buurman
Kamer 5: met zijn voet.
Nu komt de laatste Kamer, Kamer 2, ter sprake. Daarin worden de bijvoeglijke
bepalingen aangetroffen. Zoals je hebt gezien, zegt een bijwoordelijke bepaling
(Kamer 5) iets over het werkwoord. Een bijvoeglijke bepaling (Kamer 2) zegt
iets over de andere zinsdelen. In dit geval zegt de bijvoeglijke bepaling van de
buurman iets over de hond uit Kamer 3.

412N1.FM
Inleiding
Ook bij de bijvoeglijke bepalingen gaat het om uitbreidingen, vrije aanvullingen
en niet om noodzakelijke aanvullingen. Ook hier gaat het om zinsdelen
waarmee een zin vrijelijk kan worden uitgebreid om kleur en achtergrond te
geven. Ook hun aantal is in principe onbeperkt.
Bijvoeglijke naamwoorden in het zinsmodel
Bijvoeglijke naamwoorden (bijvoorbeeld dik, dun, warm, sterk etc.) zijn,
gezien hun functie, meestal bijvoeglijke bepalingen. Ze zeggen iets van de
woorden waar ze bij horen. Om het schema niet te ingewikkeld te maken,
worden zij niet in Kamer 2 geplaatst, waar ze op grond van hun functie thuis
zouden horen. Voor de overzichtelijkheid worden ze ondergebracht in de
Kamers bij de zelfstandige naamwoorden waar ze bij horen. Het onderstaande
voorbeeld kan dit verduidelijken.
Kamer 1: De DIKKE man geeft
Kamer 4: een HARDE klap
Kamer 3: aan de WOESTE hond
Kamer 2: van de ONVRIENDELIJKE buurman
Kamer 5: met een ZWARE stok.
Wanneer alle bijvoeglijke naamwoorden uit deze zin in Kamer 2 zouden
worden ondergebracht, zou het directe verband tussen het bijvoeglijk
naamwoord en het zelfstandig naamwoord niet meer op het eerste gezicht
duidelijk zijn.
Naamvallen
Er wordt nu aandacht besteed aan het belangrijkste kenmerk van het Latijn.
Daarbij wordt verband gelegd met drie zaken die in het vorige onderdeel aan
de orde zijn gekomen:
- taalkundige ontleding
- redekundige ontleding
- het Huis met de Vijf Kamers.
Het Latijn kent, net als het Nederlands, veranderlijke en onveranderlijke
woordsoorten.
Het Latijn kent vier veranderlijke woordsoorten:
- de zelfstandige naamwoorden
- de bijvoeglijke naamwoorden
- de voornaamwoorden
- de werkwoorden.
De vier onveranderlijke woordsoorten van het Latijn zijn, net als in het Nederlands:
- het bijwoord: gisteren, altijd, nu, dikwijls etc.
- het voorzetsel: in, op, naast, achter, na etc.
- het nevenschikkende voegwoord: en, maar, dus, daarom etc.
- het onderschikkende voegwoord: nadat, terwijl, omdat, hoewel, als, zoals
etc.
1.15

Inleiding
1.16
Het Latijn kent geen lidwoord.
Het hangt van de samenhang binnen de tekst af of men in een vertaling een
bepalend (de, het) of een onbepalend lidwoord (een) gebruikt, of helemaal
geen lidwoord:
Ik zie de man
Ik lees het boek
Ik lees de boeken
Ik lees boeken.
p In het Latijn ondergaan woorden een verandering al naar gelang de functie die
het woord in de zin heeft. Een woord ziet er als onderwerp anders uit dan als
lijdend voorwerp. En als meewerkend voorwerp weer anders. En als een
bijwoordelijke bepaling of bijvoeglijke bepaling weer anders.
De veranderingen die de woorden ondergaan, heten naamvallen. De
naamvallen worden in deze cursus altijd aangeduid met hun Latijnse naam.
Het is heel belangrijk dat je je die namen goed inprent. Omdat ze altijd in een
vaste volgorde in de rijtjes staan die je moet leren, worden ze ook aangeduid
met rangtelwoorden: eerste, tweede, derde, vierde en vijfde naamval:
nóminativus eerste naamval
génitivus tweede naamval
dátivus derde naamval
áccusativus vierde naamval
áblativus vijfde naamval.
Latijn een flecterende taal
a Het Latijn is een flecterende taal; dat wil zeggen een taal waarin de functie die
woorden in de zin hebben, altijd wordt aangegeven door vormveranderingen
van die woorden. Vorm en functie hangen in het Latijn dus ten nauwste samen.
Duits een flecterende taal
In de ene moderne taal is meer van dit systeem van naamvallen overgebleven
dan in de andere taal. Denk maar eens aan het Duits: der Mann, des Mannes,
dem Mann, den Mann. Wat dat betreft staat het Duits met zijn naamvallen
dichter bij het Latijn dan het Nederlands.
Nederlands nauwelijks meer een flecterende taal
In het Nederlands is niet veel meer over van het systeem van verandering van
vorm bij verandering van functie in de zin. Een voorbeeld is vaders fiets = de
fiets van vader. Ook wordt er soms verschil gemaakt tussen indirect object en
direct object. Denk maar aan de grammaticaregel voor het gebruik van hun en
hen:
Ik geef hun een boek hun is indirect object
Ik zie hen hen is direct object.
Van flecterend naar analytisch
s In het algemeen geldt dat talen de neiging hebben zich te ontwikkelen van
flecterend naar analytisch. Analytisch wil zeggen dat er meer gebruikgemaakt
wordt van voorzetsels: aan, van, in, met, door etc.

412N1.FM
Bijvoorbeeld de zin
”In de naam des Vaders en des Zoons en des Heiligen Geestes”
heeft zich ontwikkeld tot
”In de naam van de Vader en de Zoon en de Heilige Geest”.
Inleiding
Het Latijn representeert een taalfase waarin het flecterend karakter heel sterk
de overhand had.
Overzicht
Per Kamer worden de vijf functies in een zin nog eens op een rijtje gezet, met
daarachter de naamval waarin de gebruikte woorden staan:
Kamer functie Latijnse naam rangtelwoord
Kamer 1 onderwerp nominativus eerste naamval
Kamer 2 bijvoeglijke bepaling genitivus tweede naamval
Kamer 3 meewerkend voorwerp dativus derde naamval
Kamer 4 lijdend voorwerp accusativus vierde naamval
Kamer 5 bijwoordelijke bepaling ablativus vijfde naamval
Wanneer je je de komende hoofdstukken van dit basisschema bewust blijft, zul
je merken dat een veelheid aan taalverschijnselen terug te voeren is op dit
basispatroon.
De uitspraak van het Latijn
Gewapend met de kennis van het basisschema van de zin, kun je nu met Latijn
beginnen. Maar eerst nog een paar zaken die je moet weten over de uitspraak
van het Latijn.
Uitspraakverschillen
Wij weten natuurlijk niet met zekerheid hoe de Romeinen het Latijn hebben
uitgesproken. Men kan zeggen: wij weten het niet en daarom spreken wij het
maar net zo uit als het er staat. In dat geval doet een Engelsman het op zijn
Engels, een Italiaan op zijn Italiaans, een Fransman op zijn Frans, een Duitser
op zijn Duits en een Nederlander op zijn Nederlands, maar ze doen het
allemaal anders. Dan noemt een Italiaan Cicero Tsjietsjeroo, de Fransman
Siseron.
Reconstructie
Het meest gebruikelijk is te proberen zo zuiver mogelijk de oude uitspraak,
d.w.z. de uitspraak uit de tijd van Cicero (1ste eeuw v. Chr.) te reconstrueren.
Op basis van allerlei gegevens is dat wel mogelijk.
Zo werd bijvoorbeeld de naam Caesar in het Grieks geschreven als Kaisar (en
niet als Sesar). Hieruit (en uit meer aanvullende gegevens) kan worden
opgemaakt dat de Romeinen de C uitspraken als K en de tweeklank AE als AI.
En had de Griekse schrijver Plutarchus Cicero horen uitspreken als Sisero of
Tstisero, dan had hij de naam wel zo weergegeven met de Griekse letters voor
s-klank of de ts-klank. Hij gebruikte echter de Griekse letter k voor de k-klank,
dus de uitspraak moet hebben geluid: Kikero.
1.17

Inleiding
1.18
Uitspraakregels
d De belangrijkste regels van de uitspraak worden hieronder behandeld aan de
hand van het Latijnse alfabet. Je komt wat eigenaardigheden tegen, die afwijken
van het Nederlands. Als er achter een letter niets staat, dan spreekt de uitspraak
voor zich en kun je uitgaan van de uitspraakregels van het Nederlands.
Overzicht per letter
A
B
C Spreek altijd uit als een k! Bijvoorbeeld Cicero (Kikero), Caesar (Kaisar),
centum (kentoem), pecunia (pekoenia), carmen (karmen), carcer (karker).
D
E
F
G Spreek uit als g in het Franse garçon.
H
I De uitspraak houdt het midden tussen j en ie:
als j vóór a, e, o, u, bijvoorbeeld ius (joes, het recht)
als ie in een open lettergreep, bijvoorbeeld idem.
J Werd niet geschreven in het Latijn (zie de uitspraak van de i).
K Komt in het Latijn maar in enkele heel oude woorden voor, bijvoorbeeld
Kaléndae.
L
M
N
O
P
Q Komt altijd voor in combinatie met u; spreek q en u samen uit als kw,
bijvoorbeeld quártus (kwartoes), quíntus (kwintoes).
R
S
T Altijd uitspreken als t! Bijvoorbeeld gratia, patientia. Merk op hoe in de
Romaanse talen de t verzacht is tot tz, getuige de vorm waarin de woorden
voortleven in deze talen (grazie, patience).
V Als geschreven letterteken komt de U niet voor in het Latijn. In plaats
daarvan wordt het teken V gebruikt, bijvoorbeeld QVARTVS (quartus),
NOVVM (novum), MVSEVM (museum). De klank is OE, als van poes,
bijvoorbeeld quartus (kwartoes), novum (novoem), museum (moeseoem).
In de meeste moderne tekstedities en ook in deze cursus wordt de u wél
gebruikt ter wille van het woordbeeld.
Ook aan het begin van een woord of aan het begin van een lettergreep,
wordt de letter V uitgesproken als een oe-klank, en klinkt dan als een hele
mollige W (vergelijk het Engelse sweet). Bijvoorbeeld vinum (woe-i-noem),
suavis (soe-a-oe-ies).
W De W kenden de Romeinen niet. Met zo’n mollige V heb je immers geen
dubbel-V of wat de Engelsen noemen een double u, nodig!
X
Y Alleen in Griekse leenwoorden. Spreek de y uit als uu als in muur, bijvoorbeeld
tyrannus (tuurannoes).
Z Alleen in Griekse leenwoorden. Spreek de z uit als dz, bijvoorbeeld Zeus
(Dzeus).

412N1.FM
Verder moet je letten op de uitspraak van de tweeklanken:
AE Spreek uit als ai, bijvoorbeeld Caesar (Kaisar), Aenéas (Ainéas)
OE Spreek uit als oi, bijvoorbeeld poena (poina)
EU Spreek uit als ui, bijvoorbeeld Europa (Uiropa).
Inleiding
De klemtoonregels zijn op zich niet zo heel moeilijk:
Regel 1: Bij woorden van twee lettergrepen valt de klemtoon altijd op de
eerste lettergreep.
Bijvoorbeeld páter, máter, sóror, ménsa.
Regel 2a: Bij woorden van drie of meer lettergrepen valt de klemtoon op
de tweede lettergreep van achteren als deze lettergreep lang is.
Bijvoorbeeld amícus, regína, aetérnus.
Regel 2b: Bij woorden van drie of meer lettergrepen valt de klemtoon op
de derde lettergreep van achteren als de tweede lettergreep van
achteren kort is.
Bijvoorbeeld amicítia, laetítia, hospítium.
Toch blijkt dat het in de praktijk niet meevalt om zekerheid over de uitspraak
te hebben. Om je behulpzaam te zijn, is er in deze lessen dan ook regelmatig
gebruikgemaakt van accentstreepjes om de klemtoon aan te geven. Je bent ze al
een paar keer tegengekomen.
Lange of korte lettergrepen
Om de klemtoonregels 2a en 2b toe te kunnen passen, moet je dus weten of een
lettergreep kort of lang is. En dat is wat minder gemakkelijk!
Lange lettergrepen
f Wanneer is een lettergreep lang?
Een lettergreep is van nature lang, als er een tweeklank in die lettergreep staat,
bijvoorbeeld Caesar, poena, neutrum.
Een lettergreep is van nature lang, als er een lange klinker in die lettergreep
staat. Dit is een lastige regel, want helaas kun je niet aan de klinker zien of hij
lang of kort is! Het is in de praktijk een kwestie van ervaring.
Een lettergreep is door positie lang, als de klinker wordt gevolgd door twee
medeklinkers. Men spreekt dan van lengte door positie, bijvoorbeeld:
taréntum, argéntum, aetérnus.
Korte lettergrepen
Wanneer is een lettergreep kort?
Een lettergreep is van nature kort, als er een korte klinker in die lettergreep
staat. Dit is een lastige regel, want helaas kun je niet aan de klinker zien of hij
lang of kort is! Ook hier is het in de praktijk weer een kwestie van ervaring.
Een lettergreep is kort door positie, als de klinker wordt gevolgd door een
andere klinker. Men spreekt ook in dit geval van lengte door positie, bijvoorbeeld:
móneo = ik waarschuw, met korte e; van het werkwoord monére =
waarschuwen, waarbij de klemtoon op de é ligt, omdat deze e lang is.
1.19

Inleiding
1.20
Oefenopgave 1
1. Formuleer een volledige zin in het Nederlands met als enige elementen:
onderwerp en gezegde.
2. Formuleer een volledige zin in het Nederlands met als enige elementen:
onderwerp, gezegde en lijdend voorwerp.
3. Formuleer een volledige zin in het Nederlands met als enige elementen:
onderwerp, gezegde, lijdend voorwerp en meewerkend voorwerp.
4. Formuleer een volledige zin in het Nederlands met als elementen:
onderwerp, gezegde, lijdend voorwerp, meewerkend voorwerp en bijwoordelijke
bepaling.
5. Formuleer een volledige zin in het Nederlands met als elementen:
onderwerp, gezegde, lijdend voorwerp, meewerkend voorwerp, bijwoordelijke
bepaling en bijvoeglijke bepaling.
Oefenopgave 2 De vijf naamvallen
Welke vijf naamvallen kent het Latijn om de vijf verschillende functies van
zelfstandige naamwoorden binnen een zin uit te drukken? Geef bij elke
naamval aan om welke functie het gaat.
Oefenopgave 3 Ontleden
Ontleed de onderstaande zin redekundig en breng de diverse onderdelen onder
in het Huis met de Vijf Kamers.
Na de maaltijd, bij het vallen van de avond van de eerste reisdag, gaf de ober
ons de rekening.
Oefenopgave 4 Nederlandse woorden uit het Latijn
Ga de betekenis na van de onderstaande Nederlandse woorden. Herleid ze tot
de desbetreffende Latijnse woorden. De volgende Latijnse woorden zijn je
daarbij behulpzaam.
1. cantor
2. veto
3. oratorium
4. seminarie
5. spiritus
6. concubinaat
7. dividend
cánto, cantáre = zingen
véto, vetáre = verbieden
óro, orare = bidden
semen = zaad
spiritus = adem
con = cum = met
cúbo, cúbare = liggen
divído, divídere = verdelen

412N1.FM
Inleiding
Oefenopgave 5 Latijnse uitdrukkingen in het Nederlands
Geef van elk van de onderstaande Latijnse uitdrukkingen een omschrijving van
de betekenis ervan in het Nederlands.
1. Hij sprak een in memoriam ter nagedachtenis van de overledene.
2. L.S. staat voor Lectóri Salútem.
3. Ik deel je dit sub rosa mee.
4. Iets kan de facto zo zijn, de iure kan de zaak toch anders liggen.
5. Wanneer de situatie uitzichtloos is, kan een deus ex máchina uitkomst
bieden.
Toelichting: Bij een Griekse tragedie daalde door middel van een toneelmachine
een speler in de rol van een godheid neer op het toneel om een conflict
te beslissen.
6. Een redenering kan een contradíctio in términis bevatten.
7. Vroeger werden uitgaven van b.v. de Romeinse dichter Martialis voor
schoolgebruik nogal eens gekuist ad usum Delphíni. De Franse kroonprins
werd aangesproken met de titel Dauphin, van het Latijnse Delphinus.
8. Wilt u uw currículum vitae bijsluiten?
9. Deze gebeurtenis vormde een casus belli.
10.Het programmaboekje vermeldt de dramatis personae.
11.Hij is tot persona non grata verklaard.
12.Dit is voor mij terra incognita.
13.Een universiteit wordt ook wel betiteld als de alma mater.
14.Et cetera et cetera.
1.21

Inleiding
1.22
Parate-kennisvragen
1 Wat betekent ad fundum?
2 Welke betekenisverandering heeft het Latijnse woord ”cursus” ondergaan?
3 Op welk Latijns woord gaat het Nederlandse woord ”video” terug?
4 Welke Nederlandse stad heette vroeger Noviomagus?
5 Wat is de naam van één van de zeven heuvels van Rome, waarvan het Nederlandse
woord ”paleis” is afgeleid?
6 Met welke naam wordt de oertaal aangeduid, waaraan de verschillende talen
ten grondslag liggen die in West-Europa worden gesproken?
7 Wat was de naam van de landstreek waar de Latini woonden?
8 Wat is de reden dat het Etruskisch tot op nog niet ontcijferd is?
9 Wat wordt bedoeld met de term vulgair Latijn?
0 Wat wordt bedoeld met de term diglossie?
q Wie liet de Hadrian Wall in Engeland bouwen?
w Hoe zijn de middeleeuwse liederen, de Carmina Burana, aan hun naam
gekomen?
e Wat is de Latijnse naam voor de vertrekken waar de monniken hun ”monnikenwerk”
verrichtten, waardoor veel Latijnse teksten bewaard zijn gebleven?
r Op welke twee manieren kan een zin ontleed worden?
t Hoe luidt de definitie van veranderlijke woordsoorten?
y Wat voor een soort voegwoord is ”omdat”?
u Welke functie in een zin wordt ondergebracht in Kamer 4?
i Hoeveel kamers kan men onderscheiden in de zin ”De man geeft de hond een
schop”?
o In welke twee kamers bevinden zich de zogenaamde vrije aanvullingen?
p Hoe luiden de Latijnse namen van de vijf naamvallen?
a Wat wil zeggen: Latijn is een flecterende taal?
s Wat wil zeggen: Nederlands is praktisch volledig een analytische taal?
d Op welke lettergreep valt bij Latijnse woorden van drie of meer lettergrepen de
klemtoon?

412N1.FM
f In welke twee gevallen is in het Latijn een klinker lang?
g In welke twee gevallen is in het Latijn een klinker kort?
Inleiding
1.23

Inleiding
1.24
Uitwerking van de oefenopgaven
Oefenopgave 1
De man slaapt.
De man schopt de hond.
De man geeft de hond een schop.
De man geeft de hond een klap met een stok.
De zoon van de man geeft zijn vader een klap met een stok.
Oefenopgave 2
nominativus onderwerp
genitivus bijvoeglijke bepaling
dativus meewerkend voorwerp/indirect object
accusativus lijdend voorwerp/direct object
ablativus bijwoordelijke bepaling
Oefenopgave 3
na de maaltijd bijwoordelijke bepaling
bij het vallen bijwoordelijke bepaling
van de avond bijvoeglijke bepaling
van de eerste reisdag bijvoeglijke bepaling
gaf werkwoord
de ober onderwerp
ons meewerkend voorwerp
de rekening lijdend voorwerp
Oefenopgave 4
1. cantor zanger
2. veto verbod
3. oratorium geestelijk muziekstuk
4. seminarie opleidingsinstituut
5. spiritus vluchtige brandstof
6. concubinaat samenleven
7. dividend winstuitkering
Opgave 5
1. gedachtenis, herdenkingwoord
2. de lezer gegroet
3. in vertrouwen
4. in feite en volgens het recht = rechtens
5. een onverwachte oplossing
6. interne, inwendige tegenstelling, twee stellingen die elkaar tegenspreken
7. voor gebruik door jeugdigen
8. levensloop, levensbeschrijving
9. aanleiding tot een oorlog
10.rollen, personen in het stuk
11.ongewenst persoon
12.onbekend land
13.voedende moeder
14.enzovoort enzovoort