Literatuuronderzoek naar Activerende Zorg

Literatuur onderzoek naar Activerende Zorg Trajecten 

Met zorg en aandacht aan de slag 

Yvonne van Heerwaarden 

Josien Hofs 

Guido Walraven 

Lectoraat Dynamiek van de Stad 

Hogeschool INHOLLAND 

Rotterdam, april 2008

Inhoudsopgave 

Literatuuronderzoek naar Activerende Zorg Trajecten 

1 Inleiding 4 

DEEL I 6 

2 Activering met zorg 7 

2.1 Activerende Zorg Trajecten in Rotterdam 7 

2.2 Verschillende verwante methoden en terminologieën 8 

2.3 Doel activeringstrajecten met zorg 11 

2.4 Kenmerken van de AZT doelgroep 12 

2.5 Duur, intensiteit en caseload 14 

2.6 Taken en verantwoordelijkheden 14 

2.7 Elementen van een activerend zorg traject 15 

3 Relevante verwante methodieken 16 

3.1 Inleiding 16 

3.2 Casemanagement 16 

3.3 Assertive Community Treatment (ACT) 18 

3.4 Individuele Rehabilitatie Benadering (IRB) 20 

3.5 Individuele Vraaggerichte Benadering (IVB) 21 

3.6 Individual Placement & Support (IPS) 24 

3.7 Functioneringsgerichte Rehabilitatie (FGR) 25 

3.8 Illness Management and Recovery (IMR) 26 

3.9 Samenvatting werkzame bestanddelen relevant voor AZT 28 

4 Conclusie deel I 29 

DEEL II 32 

5 Beginselen van effectiviteit 33 

5.1 Programma-integriteit 33 

5.2 Behoeftenbeginsel 35 

5.3 Responsiviteitsbeginsel 36 

5.4 Eigen-context beginsel 37 

5.5 Professionaliteitsbeginsel 39 

5.6 Organisatie van samenwerking 40 

6 Methodische spanningsvelden 43 

7 Conclusie deel II 49 

2


Deel III 53 

8 Eindconclusie 54 

8.1 Activering met zorg 54 

8.2 Bouwstenen voor de doorontwikkeling van AZT 55 

Bijlagen 58 

Bijlage 1 Literatuurlijst 59 

Bijlage 2 Lijst van benaderde personen 64 

Bijlage 3 Begrippenlijst 65 

Bijlage 4 Overzicht sociale activeringsprojecten 66 

Bijlage 5 Methodische uitgangspunten van presentie 70 

Bijlage 6 Behoeftepiramides van Maslow en Pinto 72 

Bijlage 7 Zesfasen model voor gedragsverandering 74 

Bijlage 8 Vakkennis en vaardigheden bij moeilijk bereikbare doelgroepen 77 

Bijlage 9 Elementen voor effectieve hulpverlening 78 

Bijlage 10 Vormen van samenwerking 79 

3

1 Inleiding 


Ook in Rotterdam is het beleid de laatste jaren steeds meer gericht op het meedoen 

van alle inwoners aan de samenleving. Daarbij wordt gedacht aan een zinvolle 

dagbesteding, vrijwilligerswerk of zo mogelijk een betaalde baan. In dat verband 

worden sociale activeringsprogramma’s ingezet voor mensen die weliswaar in een 

uitkeringssituatie zitten, maar geen belemmerende problemen hebben. Er zijn ook 

mensen met zulke complexe zorgproblemen, dat activering (nog) geen werkbare 

optie is. Van belang is zeker ook de tussengroep van mensen, die zorgproblemen 

heeft, maar wel in staat wordt geacht tot activering. Vanwege hun uiteenlopende 

zorgvragen zijn de gebruikelijke re-integratieprojecten voor hen niet geschikt. Recent 

is daarom in Rotterdam voor deze gevarieerde groep de methodiek van ‘activerende 

zorgtrajecten’ bedacht, waarin zowel zorg op maat als een activeringstraject wordt 

geboden. 

Vanaf begin 2007 worden in het kader van deze methodiek van activerende zorg drie 

pilots uitgevoerd in Rotterdam (deelgemeenten Charlois, IJsselmonde en Prins 

Alexander) door drie uitvoerende instanties. De trajecten zijn specifiek voor mensen 

met een grote afstand tot de arbeidsmarkt en/ of samenleving, die zorgvragen 

hebben en/of basale vaardigheden missen waardoor arbeidsinschakeling (nog) niet 

tot de mogelijkheden behoort. Op basis van een literatuurstudie en de ervaringen 

opgedaan in de pilots zal worden gewerkt aan de verdere ontwikkeling van deze 

innovatieve methodiek ‘activerende zorgtrajecten’. 

Verkennend literatuuronderzoek 

Om het gehele traject (de doorontwikkeling van de methodiek) van voldoende 

fundament te voorzien, is in deze eerste fase onderzocht welke literatuur reeds 

voorhanden is betreffende de combinatie zorg en activering. Wat zegt de theorie 

over werkzame bestanddelen en hoe is de combinatie vormgegeven in de praktijk. Er 

is daarom gekeken naar best practices in het land die componenten in zich hebben 

gerelateerd aan de methodiek van activerende zorg. Hierbij is een brede kijk 

gehanteerd, waarbij binnen de methodieken is gefocust op essentiële bouwstenen, 

de werkwijze en resultaten van projecten. Aspecten die mogelijk relevant zijn voor de 

methodische aanscherping van de Activerende Zorg Trajecten in Rotterdam, zijn in 

deze literatuurstudie opgenomen. 

Centrale vraagstelling van het verkennende literatuur onderzoek luidt: 

‘Wat is er in de literatuur bekend over de effectiviteit van de bouwstenen van 

activerende zorgtrajecten op basis van evaluaties van verwante programma’s?’ 

4


Onderzoeksverantwoording 

Voor de studie naar de methodische bouwstenen, gericht op activering en zorg is 

uiteenlopende literatuur bestudeerd. We hebben ons in eerste instantie gericht op 

projectbeschrijvingen afkomstig uit de Rotterdamse praktijk. Deze beschrijvingen 

bleken echter onvoldoende handvatten te bieden om bouwstenen uit te kunnen 

destilleren. Vervolgens zijn we breder in Nederland gaan kijken, waarbij de focus lag 

op – waar mogelijk – evidence based methodiekbeschrijvingen. Uit deze zoektocht 

bleek dat er voor de doelgroep die we voor ogen hadden weinig specifieke 

uitgeschreven methodiekbeschrijvingen voorhanden waren. We hebben onze 

vraagstelling vervolgens iets breder opgevat en zijn daarbij terecht gekomen op 

aanverwante terreinen, zoals de rehabilitatie. Binnen dit terrein zijn methodieken 

beschikbaar, waarbij effectstudies –weliswaar veelal in het buitenland – zijn 

uitgevoerd. Indien deze methodieken interessante bouwstenen bevatten voor de 

activerende zorgtrajecten zijn deze opgenomen in de literatuurverkenning. Daarnaast 

zijn via de sneeuwbalmethode aanvullend verschillende experts en praktijkmensen 

benaderd (zie bijlage 2). 

Leeswijzer 

Het rapport is opgebouwd uit drie delen. In deel I zijn de elementen van een 

Activerend Zorg Traject beschreven en is gekeken naar werkzame bestanddelen van 

verwante methoden. Dit heeft geleid tot een overzicht van essentiële bouwstenen 

van een Activerend Zorg Traject. 

Deel II heeft zich gericht op de beginselen of voorwaarden voor een effectieve 

methodiek. Deze beginselen zijn toegepast op de situatie van de Activerende Zorg 

Trajecten. Daarnaast zijn methodische spanningsvelden beschreven. Dit heeft geleid 

tot een overzicht van belangrijke kwaliteitscriteria voor het inrichten van de 

methodiek van Activerende Zorg Trajecten. 

Het rapport wordt afgesloten met deel III, waarin een eindconclusie wordt gegeven, 

waarbij de componenten vanuit deel I en deel II samenkomen. 

5

DEEL I 


6

2 Activering met zorg 

2.1 Activerende Zorg Trajecten in Rotterdam 


Het re-integratiebeleid van de gemeente Rotterdam is vastgelegd in het Beleidskader 

reïntegratie & gesubsidieerde arbeid en de Re-integratieverordening WWB (Wet 

werk en bijstand). Algemene uitgangspunten daarin zijn: ‘werk boven uitkering’ en 

‘de kortste weg naar werk’. Het Rotterdamse beleid krijgt concreet vorm in drie reintegratieprogramma’s: 

1 Basisprogramma 

Dit programma helpt klanten door middel van een kort, intensief traject weer 

aan werk. Het kan hierbij gaan om klanten die (nog) maar kort een uitkering 

hebben en om klanten die al langer werkloos zijn. 

2 Plusprogramma 

Klanten met onvoldoende werkervaring en/ of scholing kunnen gebruik 

maken van het plusprogramma waarin gebruikt wordt gemaakt van 

loonkostensuppletie en leerwerktrajecten. De re-integratie wordt op de 

werkplek voortgezet, bijvoorbeeld omdat nog een opleiding wordt gevolgd. 

3 Gemeenschapstakenplan 

Dit programma biedt werk met behoud van uitkering in combinatie met 

intensieve begeleiding. Het aanbod is bedoeld voor klanten met een grote 

afstand tot de arbeidsmarkt en/ of samenleving die basale vaardigheden 

missen, waardoor arbeidsinschakeling (nog) niet tot de mogelijkheden 

behoort. 

Er is echter een groot aantal WWB klanten, die vanwege belemmeringen en 

meervoudige problematiek (nog) niet kan of wil re-integreren op de arbeidsmarkt. 

Voor hen is een geïntegreerde aanpak van problemen noodzakelijk. Daarnaast zijn 

er ook mensen, die voordelen ondervinden van een uitkering en daardoor moeilijk te 

motiveren zijn voor werk. 

Activerende Zorg Trajecten 

Drie uitvoerende instanties hebben de opdracht aangenomen om Activerende Zorg 

Trajecten aan te bieden aan bovenstaande doelgroep. Door deze mensen directe 

hulpverlening, zorg, en (sociale) activering te bieden bestaat er een mogelijkheid om 

tot verbetering van hun situatie en tot grotere maatschappelijke participatie te komen. 

Wellicht is het zelfs mogelijk stappen naar reguliere arbeid te zetten. Zorg, welzijn, 

activering en werk moeten daarbij in samenhang en (deels) gelijktijdig georganiseerd 

worden, zodat een sluitend, maatschappelijk steunsysteem rondom deze kwetsbare 

burgers ontstaat. 

7


Methodische uitgangspunten van een Activerend Zorg Traject 

In de aanbestedingstekst van de gemeente is het Activerende Zorg Traject als volgt 

omschreven. Het Activerende Zorgtraject is een volledig en op zichzelf staand 

integraal traject waarin het wegnemen van de belemmeringen, het verbeteren van de 

motivatie en de toegang tot hulp en begeleiding en het bevorderen van de 

zelfredzaamheid centraal staan. De situatie van de klant staat centraal, waarbij 

maatwerk wordt geleverd. De Activerende Zorgcoach werkt in overleg met de 

klantmanager SoZaWe en vaak ook met de coördinator Lokaal Zorgnetwerk (LZN) 

om het proces rondom de klant te beheren. Hierbij is de klantmanager de regisseur 

die alle trajectstappen in het kader van de WWB-wetgeving goedkeurt en bewaakt. 

Zolang de klant zich nog in een vastgelopen situatie bevindt kan het LZN 

ingeschakeld worden bij het zoeken naar een passend hulpverleningsaanbod. De 

Activerende Zorgcoach dient een uitgebreid eigen netwerk te hebben van diverse 

partners, waarin contacten vanuit de zorg (hulpverleningsinstellingen), de activering 

(cursus aanbod, vrijwilligerswerk etc.) en de arbeidsgerelateerde contacten 

(bedrijven, uitzendbureau etc.). 

Het Activerende Zorgtraject is sluitend, klantgericht en outreachend. Het traject is 

onderverdeeld in duidelijk afgebakende trajectstappen met op zichzelf staande 

doelen die gericht zijn op het behalen van het uiteindelijke doel van het traject. Het is 

intensief en de aanwezigheid en beschikbaarheid van de uitvoerder is continue en op 

locatie zo dichtbij mogelijk bij de doelgroep geregeld. De uitvoerder is in staat om 

een methode/ werkwijze te ontwikkelen die geschikt is om deze doelgroep maximaal 

te bedienen. Om een zo volledig mogelijk beeld te krijgen van de (on)mogelijkheden 

van de doelgroep is het noodzakelijk om aan het begin van het traject een instrument 

in te zetten, om inzicht te verkrijgen in de individuele capaciteiten van de doelgroep, 

waarbij wordt aangetoond wat de sociale, cognitieve en fysieke vaardigheden zijn en 

deze vast te leggen. De werkhouding is samenwerkings- en oplossingsgericht. Daar 

waar nodig signaleert de Activerende Zorgcoach tijdig hiaten in het begeleidingsproces 

en maakt dit bespreekbaar in de Stuurgroep Netwerk Zorg en Activering. Er 

dient ruimte te zijn voor nazorg, als de kans op terugval beperkt is, maar deze 

nazorg dient minimaal vormgegeven te worden. Doel van de nazorg is stabilisatie 

van het behaalde trajectdoel en een vorm van arbeids-/ maatschappelijke 

participatie. 

2.2 Verschillende verwante methoden en terminologieën 

Vanaf de jaren negentig van de vorige eeuw zijn in toenemende mate projecten en 

trajecten ontwikkeld om mensen te activeren, zodat zij gestimuleerd worden een 

toekomst op te bouwen. Afhankelijk van de problematiek van de doelgroep, maar 

ook van de doelen die gesteld zijn binnen deze trajecten, zijn allerlei varianten 

ontstaan. In deze literatuurstudie richten wij ons op trajecten in het kader van 

activering met zorg. Deze trajecten combineren een activeringcomponent met een 

zorgcomponent. Om een goed beeld te krijgen van het ontstaan van deze trajecten 

8


en de kenmerken ervan, willen wij allereerst de verschillende varianten en 

bijbehorende terminologie kort toelichten, die binnen dit vakgebied gehanteerd 

worden en componenten van activering met zorg in zich dragen. Daarbij gaan we 

steeds in op relevante kenmerken voor de Activerende Zorg Trajecten in Rotterdam. 

Activering met zorg 

Activeringstrajecten gericht op het creëren van betaald werk of vrijwilligerswerk 

worden vaak gecombineerd met vormen van hulpverlening en zorg. Dit is relevant 

voor mensen met persoonlijke en/ of maatschappelijke problemen die een 

belemmering (of beperking) zijn voor activering. Hierbij kun je denken aan schuldproblematiek, 

lichamelijke of psychische handicaps, gezondheidsproblemen, 

verslaving, justitiële problemen, dakloosheid, problemen in de familiekring etc.. 

Hulpverlening en zorg kunnen binnen deze trajecten verschillend worden ingezet: 

• Hulpverlening en zorg kunnen plaatsvinden voorafgaand aan een 

activeringstraject richting werk. Dit is met name het geval wanneer de 

problematiek dermate ernstig is dat betaald werk of vrijwilligerswerk niet mogelijk 

is op korte termijn. 

• Deelnemers kunnen ook hulp en zorg ontvangen gecombineerd met activiteiten 

zoals scholing, werkervaring, vrijwilligerswerk en arbeidsbemiddeling. In deze 

gevallen vindt de hulp en zorg en activering tegelijkertijd plaats. 

Van belang is dat de zorg en hulpverlening (indien nodig) doorloopt, nadat iemand 

geplaatst is op een bepaalde werkplek. Daarbij geldt dat persoonlijke en 

maatschappelijke problemen niet volledig opgelost hoeven te zijn voordat iemand 

begeleid en bemiddeld kan worden naar werk of vrijwilligerswerk. 

Maatschappelijke participatie 

Maatschappelijke participatie is een breed begrip dat in vele contexten wordt 

gebruikt. Maatschappelijke participatie kan opgevat worden als actieve deelname 

aan georganiseerde sociale verbanden, uiteenlopend van vrijwilligerswerk bij een 

non-profitorganisatie tot deelname aan cursussen en eigen initiatieven gericht op 

ontmoeting, ontspanning en ontwikkeling (van der Pennen, 2003). Het bevorderen 

van maatschappelijke participatie maakt vrijwel altijd onderdeel uit van sociale 

activeringstrajecten. 

Binnen de maatschappelijke participatie worden drie vormen onderscheiden: 

• Arbeidsactivering 

Werken aan bemiddeling naar regulier/ additioneel werk, scholing, 

arbeidstraining, stages, motivatie-, oriëntatietrajecten etc. gericht op het 

realiseren van door- en uitstroming in reguliere of gesubsidieerde arbeid. 

• Maatschappelijke activering 

Werken aan het stimuleren van vrijwilligerswerk, maatschappelijk nuttige taken, 

mantelzorg, actief worden in de eigen omgeving, sociaal/ culturele activiteiten, 

taallessen, basiseducatie etc. gericht op het realiseren van duurzame 

9


participatie aan maatschappelijke zinvolle activiteiten, doorstroom naar 

arbeidsactivering of uitstroom in reguliere of gesubsidieerde arbeid. 

• Zorgactivering 

Werken aan relatieherstel naar sociale netwerken (contacten met familie, 

buren, vrienden, kennissen) en /of professionele netwerken (werk, zorg en 

welzijn), gericht op het oplossen (hanteerbaar maken) van de geconstateerde 

problematiek, duurzame participatie aan maatschappelijke- of arbeidsactivering 

en uitstroom in reguliere of gesubsidieerde arbeid. 

Rehabilitatie 

Rehabilitatie is tevens een veelgebruikte term in deze context. Dit begrip verwijst 

naar een brede verzameling ideeën en praktijken die het herstel en de 

maatschappelijke participatie van chronische psychiatrische patiënten beogen 

(Schene & Henselmans, 1999; Van Weeghel, 2000). Hierbij wordt het begrip 

specifiek gekoppeld aan de doelgroep met langdurige chronische problemen. 

De vier belangrijkste elementen van rehabilitatie worden door van Weeghel 

aangeduid als M & M & M & M. 

• Maatschappelijke emancipatiebeweging 

Rehabilitatie staat om te beginnen voor een Maatschappelijke 

emancipatiebeweging, waarin hulpverleners, cliënten, familieleden en andere 

betrokkenen actief zijn. 

• Missie 

Deze beweging heeft een Missie, namelijk de erkenning van de cliënt/ patiënt als 

persoon en het herstel van zijn burgerschap. Lotsverbetering, ontvoogding en 

empowerment zijn sleutelbegrippen in deze missie. 

• Mentaliteit 

Rehabilitatie vraagt verder een bepaalde Mentaliteit bij hulpverleners; zij moeten 

zich solidair tonen met hun cliënten en moeten bereid zijn om hun wensen en 

doelen centraal te stellen. 

• Methodieken 

Ten slotte zijn er geschikte Methodieken nodig om de rehabilitatiemissie uit te 

kunnen voeren. 

Sociale activering (met zorg) 

Sociale activering wordt omschreven als het bevorderen van de maatschappelijke 

participatie en het doorbreken of voorkomen van sociaal isolement door 

maatschappelijk zinvolle activiteiten die eventueel een eerste stap op weg naar 

betaald werk kunnen betekenen (van der Pennen, 2003). Binnen de sociale 

activeringstrajecten wordt in toenemende mate de zorgcomponent toegevoegd, wat 

leidt tot de trajecten gericht op sociaal activeren met zorg. 

10


Uitgangspunten van deze sociale activeringstrajecten met zorg zijn: 

• De cliënt is de hoofdverantwoordelijke voor zijn eigen activiteiten en 

ontwikkelproces, hierbij ondersteund door activeringscoach en zorgverlener 

• De activeringscoach sluit aan bij het tempo van de cliënt, motiveert en 

stimuleert 

• De zorgverlener let op de beperkingen, maar weegt deze in samenspraak met 

de cliënt af tegen zijn mogelijkheden en wensen en denkt mee over hoe deze 

toch zijn te realiseren 

Uitgangspunt is dat de zorg in het teken staat van het bevorderen van participatie. 

Tegelijkertijd moet activering een bijdrage leveren aan het wegnemen van 

belemmeringen voor participatie. Het idee is dat het combineren van het oplossen 

van zorgvragen en het tegelijkertijd of aansluitend activeren, méér effect sorteert en 

meer mensen in beweging krijgt, dan een eenzijdige focus op het wegnemen van 

belemmeringen. Het gaat om een genuanceerde balans tussen zorg en activering. 

2.3 Doel activeringstrajecten met zorg 

Volwaardig meedoen in de samenleving 

In zijn algemeenheid kan worden gezegd, dat het doel van activeringstrajecten is om 

mensen volwaardig mee te laten doen in de samenleving. Hiermee wordt bedoeld 

dat iedereen op één of andere manier maatschappelijk actief is of zou moeten zijn en 

in een omgeving verkeert, waarin een bijdrage geleverd kan worden. De 

activeringstrajecten zijn daarom gericht op het creëren van betaald werk, 

vrijwilligerswerk, deelname in een zorgtraject of combinaties hiervan. 

Versterken van de eigen regie 

Een secundair doel of een afgeleid doel dat altijd meespeelt is het versterken van de 

regie over het eigen leven. Hiermee wordt gedoeld op de mate waarin mensen op 

een adequate manier verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen leven. In een 

samenleving die steeds complexer wordt, zijn individuele keuzes centraler komen te 

staan. Zaken die vroeger vanzelfsprekend waren, vragen vandaag de dag om een 

individuele keuze en om een grotere verantwoordelijkheid. Mensen die deels hun 

zelfvertrouwen hebben verloren, hebben hier grote moeite mee. Het versterken van 

de regie is juist bij deze mensen van groot belang om weer mee te kunnen doen in 

de maatschappij. 

Doel Activerende Zorg Trajecten in Rotterdam 

Het doel van de Activerende Zorg Trajecten in Rotterdam is het stabiliseren van de 

probleemsituatie en het voorkomen van verdere escalatie door de inzet van zorg-, 

welzijn- en activeringsinstrumenten. De belemmeringen van de klant zijn adequaat 

weggenomen en de toegang tot hulp en begeleiding verbeterd. Hierbij staat de 

actieve toekomst van de klant centraal. 

11


Als einddoel is door de gemeente Rotterdam gesteld, dat minimaal sociale activering 

of maatschappelijke participatie is gerealiseerd. Wenselijk is het echter dat 

overdracht mogelijk is naar een activerings- en/ of re-integratietraject of zelfs 

plaatsing in reguliere arbeid. 

2.4 Kenmerken van de AZT doelgroep 

Vanouds worden sociale activeringstrajecten ingezet voor mensen die een uitkering 

ontvangen, maar problemen hebben die de activering belemmeren. Er is ook een 

groep mensen die zulke complexe problemen heeft, dat ze vanuit een 

multidisciplinaire benadering geholpen moeten worden. Daarbij kan het gaan om 

ernstige verslaving en/ of psychiatrische problemen, verwaarlozing en problemen in 

de opvoeding of in het gezin. Tussen deze twee uitersten bevind zich een vrij 

gevarieerde doelgroep. 

AZT Doelgroep in Rotterdam 

De Activerende Zorg Trajecten in Rotterdam richten zich op mensen met zorgproblemen 

die belemmerend zijn voor hun activering. Van hen wordt echter wel verwacht 

dat, als de belemmeringen adequaat worden aangepakt, zij wel in staat zijn tot 

activering. Hierbij heeft de gemeente Rotterdam acht klantgroepen onderscheiden: 

1 alleenstaande vrouwen met kinderen; 

2 vrouwen ouder dan 50 jaar; 

3 mannen ouder dan 57,5 jaar; 

4 (ex)psychiatrische patiënten; 

5 mensen met een verslaving (drank, drugs of gokken); 

6 jongeren (18 t/m 23 jaar); 

7 oudkomers; 

8 (ex)gedetineerden. 

Meer specifiek betreft het Wwb’ers die door de gestapelde, enkelvoudige problematiek 

en/ of meervoudige complexe problematiek inactief worden en in een aantal 

gevallen zorgmijdend zijn. In geval van gestapelde, enkelvoudige, problematiek en/ 

of meervoudige complexe problematiek (waar de zorgvraag nijpender is dan de 

activeringsvraag) en de situatie van de klant is vastgelopen, kan het Lokaal 

Zorgnetwerk verder zoeken naar een passend hulpverleningsaanbod. 

Deze acht klantgroepen hebben de volgende kenmerken: 

• Gestapelde enkelvoudige problematiek en/ of meervoudige complexe 

problematiek (onder meer met betrekking tot de sociale situatie, huisvesting, 

psychische en/ of lichamelijke gezondheid, dagbesteding, financiën en sociale 

vaardigheden); 

• Onvoldoende toegankelijk en/ of gemotiveerd voor hulp en begeleiding; 

• Onvoldoende competenties voor maatschappelijke participatie en/ of weinig tot 

geen werkervaring; 

12


• Onvoldoende in staat zelfstandig te activeren/ reïntegreren en/ of toe te treden 

tot een activerings- en/of reïntegratietraject. 

Algemene kenmerken doelgroep 

Binnen activeringsprojecten gecombineerd met zorg is een aantal algemene 

kenmerken te onderscheiden. Hierbij is specifieke aandacht voor de persoonlijke 

belemmeringen die participatie en reïntegratie in de weg staan (Tijken, 2006). Vaak 

gaat het bij deze doelgroep om een combinatie van factoren. De deelnemers 

kenmerken zich als volgt: 

• Grote achterstand op alle relevante arbeidsparticipatiebevorderende factoren 

- langdurige werkloosheid 

- verouderde kennis 

- gebrekkige (beroeps)vaardigheden 

- gebrekkige sociale vaardigheden 

- geen of zeer weinig arbeidservaring 

• Gezondheidsproblemen, waardoor lage activeringskansen 

- medische klachten 

- psychische of sociale problemen 

• Persoonlijke belemmeringen 

- verslaving 

- schulden 

- echtscheiding 

- mishandeling 

- problemen met relaties en instanties 

- gebrekkige presentatie van deelnemer, door gedrag of uiterlijke kenmerken 

- ontbreken van vaste woon- of verblijfplaats 

- veelheid aan zorgtaken 

Contra-indicaties (uitsluitingscriteria) 

De kenmerken van de doelgroep zijn gekoppeld aan het type traject, waarbij de 

doelgroep voor het activerende zorgtraject op hoofdlijnen is afgebakend. Ingeval het 

zeer complexe problemen betreft en de deelnemer is vastgelopen, kan het Lokale 

Zorgnetwerk worden ingeschakeld. In geval er geen belemmerende problemen zijn 

wordt sociale activering aangeboden.Binnen deze grofmazige afbakening worden 

verder geen contra-indicaties gehanteerd. 

Vanuit de praktijk blijkt echter dat deelnemers worden uitgesloten van het traject 

indien het frustratiegehalte van de deelnemer te groot is om het traject te kunnen 

doorlopen. Dit frustratiegehalte kan gerelateerd zijn aan werk, hulpverlening en de 

persoonlijke problematiek. Het frustratiegehalte is te groot indien dit bijvoorbeeld 

uitmondt in agressief gedrag van de deelnemer, waardoor de zorgcoach/ 

trajectbegeleider zich niet meer veilig voelt. 

13

2.5 Duur, intensiteit en caseload 


Voor de Activerende Zorg Trajecten wordt maximaal 18 maanden gereserveerd. 

Hierbij is niet de nazorg inbegrepen. Dit komt overeen met vergelijkbare trajecten in 

het land. De intensiteit van het contact is daarbij bepalend voor de omvang van de 

caseload. Zo verschilt de caseload – afhankelijk van de gebruikte methodiek en 

doelgroep – van gemiddeld tien cliënten per jaar (ACT methode) via een caseload 

van vijfentwintig tot dertig per jaar bij regulier casemanagement tot een caseload van 

zestig tot tachtig bij sociaal-psychiatrisch verpleegkundigen in de zorg voor langdurig 

zorgafhankelijken (LZA). 

2.6 Taken en verantwoordelijkheden 

Binnen activeringstrajecten met zorg voert de deelnemer veelal de regie, waarin 

eigen wensen en motieven centraal staan. Belangrijk is dat er gezamenlijk wordt 

toegewerkt naar een vorm van maatschappelijke participatie, die naar de mening van 

zowel de activeringscoach, de zorgverlener en de deelnemer past bij de 

mogelijkheden en de persoon van de deelnemer. Onderstaand schema geeft inzicht 

in verschillende taken van de deelnemer, activeringscoach en zorgverlener. 

Schema 2 Taken van deelnemer, activeringscoach en zorgverlener 

Deelnemer Activeringscoach Zorgverlener 

Volgt sociale activeringstraject Begeleidt bij een of meer fasen 

Taken 

- wensen aangeven, 

ervaringen vertellen 

- last aangeven van 

gezondheidsproblemen 

- aangeven wie kan mee 

denken over passend traject 

- aangeven waarover wel en 

niet overlegd mag worden 

- duidelijke afspraken maken 

met klantmanager SoZaWe 

- aangeven als dingen ondui- 

delijk zijn, niet lopen 

- ideeën aandragen hoe het 

beter kan 

Bron: Brink & Tenhaeff (2002) 

van het sociale activerings- 

traject 

Taken 

- motiveren en vertrouwen 

wekken 

- wensen van de cliënt 

verhelderen en concreet 

maken 

- belemmeringen concreet 

maken 

- vertaling naar een passend 

traject 

- duidelijke afspraken maken 

met cliënt 

- activiteiten begeleiden 

- cliënt aanspreken als hij 

zich niet aan afspraken 

houdt 

Begeleidt of behandelt de cliënt 

vanwege 

(gezondheids)problemen 

Taken 

- adviseren over het omgaan 

met de gevolgen die de 

gezondheidsproblemen van 

een cliënt hebben voor 

deelname aan sociale 

activering 

- zorg afstemmen op de 

activiteiten die de cliënt 

onderneemt 

- meedenken over een 

geschikt traject voor een 

cliënt 

14


Opvallend hierbij is het onderscheid dat gemaakt wordt in functies. Binnen de 

Activerende Zorg Trajecten worden beide taken veelal gecombineerd, zodat de 

functie van activerende zorgcoach ontstaat. De activerende zorgcoach richt zich niet 

alleen op de wensen en behoeften van de deelnemer en de belemmeringen die de 

deelnemer ervaart om te participeren, maar ook op de relatie tussen de deelnemer 

en zijn of haar omgeving. Het is van cruciaal belang om enerzijds steun uit de 

omgeving te betrekken, maar om anderzijds aandacht te besteden aan het 

tegengaan van stigmatisering en discriminatie. In hoofdstuk vier wordt op dit 

onderscheid nog uitgebreid ingegaan. 

2.7 Elementen van een activerend zorg traject 

Het kernwoord voor de activerende zorgtrajecten is 'maatwerk'. Het maatwerk kan 

bestaan uit diverse, onafhankelijk van elkaar in te zetten modules die variëren van 

zorgbegeleiding tot jobcoaching, van scholing en begeleiding tot activering of 

vrijwilligerswerk. Deze modules worden ingezet op het niveau van de klant en in het 

tempo van de klant. Door de flexibele inzet van modules wordt de klant maatwerk 

geboden en zal het traject een optimaal resultaat hebben. 

De volgende elementen kunnen worden onderscheiden bij de Activerende Zorg 

Trajecten in Rotterdam: 

• Assessment 

• Integrale aanpak 

• Wegnemen van belemmeringen 

• Motiveren tot accepteren van hulp en begeleiding 

• Motiveren tot maatschappelijk participatie 

• Bevorderen zelfredzaamheid 

• Outreachend 

• In de eigen context 

• Intensief 

• Gefaseerd 

• Maatwerk 

• Deelnemer staat centraal 

• Doelen formuleren 

• Oplossingsgericht 

• Samenwerking 

• Minimale nazorg. 

Deze elementen zullen in de volgende hoofdstukken terugkomen bij zowel de 

methodiekbeschrijvingen, de bespreking van knelpunten en spanningsvelden als in 

het hoofdstuk over samenwerking. 

15

3 Relevante verwante methodieken 

3.1 Inleiding 


In dit hoofdstuk presenteren we verschillende methodieken afkomstig uit de 

maatschappelijke hulpverlening, de geestelijke gezondheidszorg en de sociale 

activering. Met een methodiek doelen wij op een gestructureerde manier van 

professioneel handelen. Dit handelen bestaat in de kern uit begeleiding en 

bemiddeling. Spies omschrijft dit als een tijdelijke interventie, gericht op het 

stimuleren en begeleiden van leerprocessen, gekoppeld aan activiteiten en hiermee 

samenhangend op het bemiddelen van deelnemers naar een duurzame vorm van 

maatschappelijke participatie (Spies, 2005). 

De bespreking van deze uiteenlopende methodieken is er op gericht te kijken naar 

de werkzame ingrediënten in relatie tot doelgroepen. We hebben ons hier beperkt tot 

die methodieken die relevant zijn voor de methodische doorontwikkeling van 

Activerende Zorg Trajecten. Bij de keuze van de methodieken hebben we ons tevens 

laten leiden door evidence based of practice based gegevens in de literatuur. Dit 

heeft geleid tot de volgende selectie, die we achtereenvolgens kort zullen bespreken. 

• Casemanagement 

• Assertive Community Treatment 

• Individuele Rehabilitatie Benadering 

• Individuele Vraaggerichte Benadering 

• Individual Placement & Support 

• Functioneringsgerichte Rehabilitatie 

• Illness Management and Recovery 

Tijdens de bespreking van de methodieken gaan we kort in op de inhoud van de 

methode, de werkzame bestanddelen en de relevantie voor de activerende 

zorgtrajecten. 

3.2 Casemanagement 

Casemanagement is een veelvoorkomend zorgarrangement in de geestelijke 

gezondheidszorg, vooral in de circuits die zich richten op de rehabilitatie van 

psychiatrische patiënten (van der Stel, 2002). Onder casemanagement worden al die 

zorgarrangementen verstaan, waarin de relevante zorgmodules in een 

gestructureerde en centraal geregisseerde samenhang worden gebracht. Deze 

zorgmodules zijn specifiek afgestemd op het individu. 

16


De Case Management Society of Australia (2004) hanteert de volgende definitie: 

‘Casemanagement is a collaborative process of assessment, planning, facilitation 

and advocacy for options and services to meet an individual’s health needs through 

communication and available resources to promote quality cost effective outcomes.’ 

Casemanagement is afkomstig uit de VS en ontwikkeld als alternatief voor klinische 

opnamen en als aanvulling op betrekkelijk los van elkaar opererende instellingen in 

het ambulante veld. Hoe complexer de problematiek hoe groter de behoefte aan 

samenhang in de zorg. De casemanagement programma’s zijn vooral ontwikkeld 

voor mensen met ernstige, veelvoudige en chronische psychische problemen 

(waaronder verslavingen) (Kroon & Henselmans 2000). Dit heeft geleid tot diverse 

modellen van casemanagement die hier kort worden omschreven. 

Modellen van casemanagement 

Muesser e.a. (1998) onderscheiden de volgende vormen van casemanagement: 

Makelaarsmodel (zorgcoördinator) 

Dit model is bedoeld om verbindingen te leggen tussen zorgverleners onderling en tussen 

zorgverleners en cliënten. Coördinatie en monitoring staan centraal. 

Clinical Casemanagement (cliënt mentorschap) 

In dit model verleent de casemanager naast coördinatie en monitorfuncties zelf ook hulp 

(behandeling, psycho-therapie, medische behandeling). 

Assertive Community Treatment (ACT) (outreachend werkende teams) 

Dit model is ontwikkeld voor complexe problemen; het overstijgt de reikwijdte van de eerdere 

modellen en gaat uit van multidisciplinaire teams. ACT is community-based, vindt plaats bij de 

cliënten thuis en de hulpverleners zijn 24 uur bereikbaar (zie paragraaf 3.3). 

Intensive Casemanagement (bemoeizorg) 

Dit model is bedoeld voor cliënten met hoge zorgconsumptie; er wordt uitgegaan van een 

lage caseload bij de hulpverleners, assertive outreachend en dienstverlening in de directe 

omgeving van de cliënt. Vergeleken met ACT is er geen teambenadering. 

Strenghts Based Model 

In dit model ligt de focus op individuele potenties in plaats van op pathologie; de cliënt bepaalt 

zelf in welke richting de samenwerking zich ontwikkelt; de sociale omgeving wordt gezien als 

een bron van steun; contacten met de hulpverlener vinden plaats buiten de kantoren van de 

zorginstellingen. Het ‘Strengths’ Model van Rapp betekent werken vanuit de kracht van de 

mens en samenleving. Charles Rapp ontwikkelde in 1982 dit herstel en integratiemodel. Het 

Rapp model biedt een tegenwicht aan de klassieke benadering in de hulpverlening waarin het 

denken in tekorten domineert. Rapp signaleert dat bij de ontwikkeling van maatschappelijke 

steun-systemen het gevaar bestaat dat deze slechts bestaan uit GGZ-voorzieningen. 

Hierdoor kan de deelnemer gevangen raken in zorgsystemen die zijn ruimte, tijd, mobiliteit en 

identiteit bepalen. 

17

Rehabilitatie model 


Dit model komt overeen met het strenghts model doordat het de uitgesproken behoeften en 

doelen van de cliënt boven die van die van het zorgsysteem stelt; in dit model ligt het accent 

op het leren van sociale vaardigheden opdat de cliënt maatschappelijk kan integreren. 

Werkzame bestanddelen 

Er zijn meerdere effectstudies uitgevoerd naar de verschillende varianten van 

casemanagement. Rapp (1998) zocht naar de basiselementen van effectief 

casemanagement en kwam tot de conclusie dat de vraag in hoeverre casemanagers 

zelf de diverse diensten leveren of deze bemiddelen en betrekken van anderen van 

cruciaal belang is. Veel van de effectstudies zijn echter toegespitst op de vraag of 

het aantal opnamen of de opnameduur met casemanagement kan worden beperkt. 

De twee best onderzochte casemanagementmodellen zijn assertive community 

treatment (zie verder) en clinical casemanagement. Het laatste model overlapt 

overigens sterk met intensive casemanagement dat in Nederland, onder de vlag van 

‘bemoeizorg’, veel aandacht heeft gekregen (Henselmans, 1993). Ziguras en Stuart 

(2000) stelden vast dat assertive community treatment en clinical casemanagement 

effectiever zijn dan gebruikelijke hulp op de volgende aspecten: de belasting én de 

tevredenheid van het gezin of de verwanten, de tevredenheid met de dienstverlening 

én de kosten van de zorg. Over het effect van casemanagement op lange termijn is 

echter nog weinig bekend. Dit geldt ook voor de werkzame factoren van deze 

interventie ("hoe komt het nu dat case management werkt?"). 

Relevantie voor activerende zorgtrajecten 

Ondanks dat er nog weinig zicht bestaat op de werkzame bestanddelen van 

casemanagement geven de verschillende modellen binnen deze methode wel inzicht 

in de uiteenlopende ingrediënten. Volgens Ziguras en Stuart is het van belang zich te 

realiseren dat de effectiviteit van casemanagement gerelateerd kan zijn aan andere 

factoren dan aan de kenmerken van het model zelf: de beschikbaarheid van 

hulpbronnen in de omgeving, de relatie tussen deelnemer en hulpverlener of 

behandelaar, de beschikbaarheid van personeel, de financiering etc. Relevant voor 

de activerende zorgtrajecten is enerzijds de manier waarop de verbindingen worden 

gelegd met de verschillende actoren rond de deelnemer. Anderzijds biedt de wijze 

waarop het Strenghts model van Rapp gehanteerd wordt mogelijkheden voor de 

activerende zorgtrajecten. De focus op de potentie van de deelnemer in plaats van 

het denken in tekorten kan een belangrijk ingrediënt blijken bij de doorontwikkeling 

van de methode. 

3.3 Assertive Community Treatment (ACT) 

ACT staat voor een organisatiemodel, waarbij een team met een kleine caseload (7 x 

24 uur) de verantwoordelijkheid neemt voor de begeleiding en behandeling van 

ambulante cliënten met veelal ernstige psychiatrische beperkingen. Het bijzondere 

van ACT is de shared caseload; alle teamleden hebben contact met alle cliënten. 

18


Dagelijks bekijkt het team welke medewerkers naar welke cliënten gaan. Verder is 

ACT zorg dag en nacht beschikbaar en daardoor veel intensiever dan regulier 

casemanagement. Een ACT team is multidisciplinair met casemanagers, een 

psychiater, een psycholoog, een verslavingsdeskundige en een trajectbegeleider 

voor arbeidsrehabilitatie. Soms zijn er ook ervaringsdeskundigen in het team 

opgenomen (Van Slooten & van Bekkum, 2005). 

Er zijn meer verschillen ten opzichte van het reguliere casemanagement. ACT werkt 

outreachend: via huisbezoeken, via bezoeken van het dagcentrum of met een 

gesprek op straat. ACT is ‘assertief’, waarmee gedoeld wordt op het feit dat de 

hulpverleners actief op zoek gaan naar potentiële cliënten (case finding) en hen 

proberen te binden door contact te onderhouden (case binding), waarbij ze drang 

niet uit de weg gaan. ACT hanteert een kleine caseload van gemiddeld tien cliënten 

per teamlid. Bij regulier casemanagement zijn dit er vaak vijfentwintig tot dertig en bij 

sociaal-psychiatrisch verpleegkundigen in de zorg voor langdurig zorgafhankelijken 

(LZA) vaak meer dan zestig. 


Assertive Community Treatment is volgens een Chochrane meta-analyse een 

klinisch effectieve manier om de zorg te organiseren voor mensen met een ernstige 

psychiatrische beperking (Marschall e.a., 2001). ACT is bedoeld voor de zwaarste 

subgroep LZA-cliënten: onstabiele, psychotische cliënten die vaak opnieuw 

opgenomen moeten worden. Het is een evidence based practice (EBP), waarbij op 

een pro-actieve wijze in multidisciplinair teamverband outreachende en intensieve 

zorg (behandeling, rehabilitatie en begeleiding) worden geboden. Deze gegevens 

zijn echter gebaseerd op Amerikaans onderzoek. Nederlands onderzoek heeft echter 

geen significantie verbetering aangetoond op de klinisch relevante gebieden (sociaal 

functioneren, kwaliteit van leven, symptomen, aantal opnamedagen en huisvesting) 

(Sytema e.a., 2007). De tegenstrijdigheid in onderzoeksgegevens valt deels te 

verklaren doordat het niveau van de zorg in Nederland (care as usual) sowieso 

hoger is. 

Bond (2001) heeft echter de volgende essentiële elementen van ACT 

onderscheiden: 

• Multidisciplinaire teambenadering (nauwkeurig samengesteld continue team) 

• Geïntegreerd zorgaanbod 

• Lage caseload (hoge intensiteit) 

• Outreachende zorg 

• Medicamenteuze behandeling 

• Hulpverlening gericht op algemene dagelijkse levensverrichtingen (in de eigen 

omgeving) 

• Snelle crisisinterventie 

• Assertieve houding 

• Afstemming op de individuele zorgvraag 

• Een aanbod van onbeperkte duur 

19



Overlappende elementen van ACT en activerende zorgtrajecten zijn onder meer het 

outreachende zorg, afstemming op de individuele zorgvraag en de ondersteuning 

aanbieden binnen de eigen context. Deze elementen zijn echter niet specifiek voor 

ACT alleen. Daarnaast kan het voor de activerende zorgtrajecten van belang zijn om 

te kijken naar de organisatie van de samenwerking. Een essentieel bestanddeel, dat 

voor deze zware doelgroep werkt, is de multidisciplinaire teambenadering. Mogelijk 

biedt deze benadering nog aanknopingspunten om de activerende zorgtrajecten mee 

aan te scherpen. 

3.4 Individuele Rehabilitatie Benadering (IRB) 

De individuele rehabilitatie benadering (IRB) is een rehabilitatiemethodiek. Deze 

benadering is vanaf de jaren tachtig vanuit Boston ontwikkeld (Anthony e.a. 1982, 

1990). Het doel van de Individuele Rehabilitatie Benadering (IRB) is “mensen met 

langdurige psychiatrische problemen te helpen bij het verbeteren van hun 

functioneren op het gebied van wonen, werk, leren en sociale contacten zodat zij met 

succes en naar tevredenheid kunnen leven in de omgeving van hun eigen keuze” 

(Dröes, 2000). Kortom, de IRB richt zich op verschillende levensterreinen namelijk: 

leren, wonen, werken, dagbesteding en sociale contacten. 

Vanaf 1992 wordt de IRB ingevoerd bij een groot deel van de Nederlandse GGZinstellingen. 

Dit houdt in dat medewerkers worden getraind in de IRB-begeleidingsmethodiek. 

De begeleiding bestaat uit drie stappen gericht op (1) het met cliënten 

formuleren van doelen, (2) het uitwerken van een rehabilitatieplan en (3) uitvoering 

geven aan dit plan waarbij hulpbronnen en vaardigheidstraining ingezet kunnen 

worden. 

Het IRB traject is een stapsgewijze methodiek, die de cliënt handvatten geeft om zelf 

te bepalen of hij op dit moment iets in zijn leven wil veranderen of niet, die hem helpt 

zijn eigen keuzes te maken voor de toekomst en in staat stelt zelf te analyseren wat 

hij moet kunnen om zijn doel te bereiken. Het gaat om het proces van de cliënt zelf. 

De hulpverlener is daarbij slechts een hulpbron, die de cliënt helpt na te denken en 

zijn ideeën te formuleren. Daardoor krijgt de cliënt weer grip op het eigen leven en 

wordt hij minder afhankelijk van hulpverleners, zowel praktisch als emotioneel. De 

zelfkennis en het zelfbewustzijn van cliënten stijgt, doordat ze hun eigen oplossingen 

leren bedenken. Door dit gestegen zelfvertrouwen voelen ze zich minder afhankelijk 

en stellen zich daardoor minder afhankelijk op. 

IRB behelst een gesprekstechniek die is opgebouwd uit drie fasen. Eerst wordt met 

de cliënt uitgezocht wat deze in de toekomst (een half jaar tot twee jaar) concreet wil 

bereiken op een zelf gekozen rehabilitatieterrein: wonen, werk/ dagbesteding, leren 

of sociale contacten. Begeleider en cliënt bespreken vervolgens wat nodig is aan 

vaardigheden en ondersteuning (hulpbronnen) om dit doel te bereiken. In de tweede 

20


fase plannen cliënt en begeleider de benodigde interventies om het doel dichterbij te 

brengen. De derde fase bestaat uit het aanleren van vaardigheden en uit het inzetten 

van ‘hulpbronneninterventies’ gericht op personen of voorzieningen die 

ondersteunend kunnen zijn. 

Een individueel rehabilitatietraject duurt gemiddeld anderhalf jaar. Het verhelderen 

van toekomstwensen en het stellen van een rehabilitatiedoel kost gemiddeld zes tot 

acht maanden. 


Begin 2003 ging het eerste effectonderzoek naar de IRB in Nederland van start, 

uitgevoerd bij Altrecht (Utrecht), Bavo RNO groep (Rotterdam), GGz Eindhoven en 

GGz Groningen (Swildens e.a. (2003). Voor het onderzoek bij Altrecht in de regio 

Utrecht zijn 58 patiënten en hun begeleiders 2 jaar gevolgd. Bij dit onderzoek is 

gekeken naar het bereiken van de doelen van patiënten, hun dagelijks functioneren, 

ervaren autonomie, kwaliteit van leven en afstemming van zorgbehoefte en -aanbod. 

Van de patiënten heeft 57% grotendeels het gestelde doel bereikt; zo is 21% 

zelfstandig gaan wonen en 12% betaald gaan werken. Vooral bij deze succesvolle 

groep is het dagelijks functioneren en de kwaliteit van leven verbeterd. Een langer 

durende rehabilitatiebegeleiding blijkt in dit onderzoek voorspellend voor het 

bereiken van de rehabilitatiedoelen. Belangrijke ingrediënten van de IRB zijn: 

• Verhelderen toekomstwensen 

• Doelgerichtheid (bereiken van de rehabilitatiedoelen) 

• Maatschappelijke participatie 

• Bevorderen zelfstandigheid (verandering autonomie) 

• Individuele kwaliteiten en ontwikkeling 

• Functionaliteit 

• Communicatie, pro-activiteit en feedback 

• Afstemming zorgbehoefte en aanbod 

• Diversiteit en gelijkwaardigheid (begeleiding) 


Het concreet werken met doelen (methodisch uitgewerkt) lijkt binnen deze 

benadering een essentieel element. In de doorontwikkeling van de methode voor 

activerende zorgtrajecten kan nader bekeken worden op welke wijze gewerkt wordt 

met doelen. Indien aanscherping van de werkwijze met betrekking tot het stellen van 

doelen wenselijk is, kan mogelijk gebruik gemaakt worden van elementen van de 

IRB. 

3.5 Individuele Vraaggerichte Benadering (IVB) 

De Individuele Vraaggerichte Benadering gaat uit van de kwaliteiten en 

mogelijkheden van mensen (Dekker en van der Aa, 2000). Allereerst staat de vraag 

van de individuele cliënt centraal. Voorwaarde voor een succesvolle plaatsing op het 

21


gebied van werk, scholing of dagbesteding is pas mogelijk als dit aansluit bij de 

wensen, persoonlijkheid en sociale context van de cliënt. Het gaat hierbij om: 

• Participatie 

Open benadering waarbij je activiteiten en netwerken zoekt die passen bij de 

betekenis die een individuele deelnemer zoekt in participatie. 

• Integratie 

Bij integratie gaat het erom dat het handelen van mensen in een bepaalde 

omgeving voldoende op elkaar afgestemd is. 

• Emancipatie 

Bij emancipatie gaat het enerzijds om het vergroten van de handelingsautonomie 

of competentie van deelnemers en dat deelnemers erkenning krijgen voor hun 

situatie en worden geaccepteerd als voorwaardige leden van de samenleving. 

Belangrijke uitgangspunten van de IVB zijn: 

• Uitgaan van de mogelijkheden en de kracht van mensen 

• Streven naar emancipatie en integratie 

• Respect en gelijkwaardigheid 

• Mèt de deelnemer: de deelnemer voert vanuit zijn competentie de regie en leert het 

verder te realiseren 

• Vanuit de wensen, motieven en reële perspectieven 

• Vanuit de sfeer, de persoonlijkheid en de sociale context 

• Aansluiten bij de competentie 

• In en mèt de reguliere samenleving 

Een centraal ontwikkelpunt in de trajectbegeleiding is altijd het versterken van de 

regie (zelfsturing) van de deelnemer, door het stimuleren en ondersteunen van de 

verdere ontwikkeling van de competenties van de deelnemer. Deze methodiek gaat 

er vanuit dat iedereen kan leren, wanneer de juiste voorwaarden gecreëerd worden. 

Hierbij is het van belang om aan te sluiten bij de competenties die de deelnemer al 

heeft. Dit wordt wel aangeduid met de term zone van de naaste ontwikkeling waarbij 

de deelnemer positief uitgedaagd wordt zodat hij of zij net een stap verder gaat. De 

deelnemer moet een basis van competenties hebben (en veiligheid) om een bepaald 

risico te kunnen nemen. 

Er zijn vijf aspecten die het denken, doen en voelen in wezenlijke mate bepalen: 

• De wensen, motieven en reële perspectieven 

• De vaardigheden en in de persoon gelegen factoren 

• De manieren van leren 

• De sociale achtergrond en de natuurlijke en professionele netwerken waarin de 

deelnemer is opgenomen 

• De sfeer en persoonlijkheid van de deelnemer 

Met behulp van deze aspecten heeft de zorgcoach/ trajectbegeleider inzicht in de 

ontwikkelpunten van de deelnemer en wordt het makkelijker aan te sluiten bij de 

mogelijkheden en kracht van de deelnemer. 

22


De wijze waarop iemand leert en onder welke voorwaarden iemand leert verschilt 

echter per individu. Zo zijn er verschillende leerstijlen te onderscheiden, zoals de 

doener, de ontwikkelaar, de denker en de beslisser. Deze leerstijlen komen overeen 

met verschillende fasen in de leercyclus van Kolb. Kolb vat leren op als een proces 

dat, steeds weer, vier stadia doorloopt: 

1. fase 1: concreet ervaren (doener); 

2. fase 2: waarnemen en overdenken/ reflecteren (ontwikkelaar); 

3. fase 3: abstracte begripsvorming (denker); 

4. fase 4: actief experimenteren (beslisser). 

Pas als alle fasen worden doorlopen komt het leren echt op gang. Deze opvatting is 

inmiddels breed geaccepteerd, zowel in de onderwijs- als in de onderzoekswereld. 

De fasen van de leercyclus worden gewoonlijk in dezelfde volgorde, maar niet altijd 

vanuit hetzelfde beginpunt, doorlopen. Het kan ook bij andere fasen beginnen, 

zolang het maar de hele cyclus doorloopt. Mensen zijn verschillend in aanleg en 

voorkeur. Zij ontwikkelen voorkeuren voor bepaalde fasen uit die cyclus. Mensen zijn 

van nature geneigd om vooral die fase te ontwikkelen waarin ze al sterk zijn. Het 

beheersen van alle fasen is essentieel voor de ontwikkeling. Op korte termijn is het 

echter zinvol om aan te sluiten bij de dominante leerstijl. 


Vraaggericht werken is onderdeel van evidence based werken, omdat uit alle 

onderzoeken blijkt, dat het aansluiten bij de vraag van de cliënt één van de 

werkzame factoren is (Van Montfoort, 2008). Vraaggericht werken is daarom een 

belangrijk uitgangspunt geworden voor de hulpverlening (tegenover aanbodgericht 

werken). De cliënt wordt niet lastig gevallen met allerlei aanbod dat de instelling en/ 

of de professional interessant lijkt. In vrijwel alle methodische handboeken is dit het 

uitgangspunt (zie bijvoorbeeld Taakgerichte hulpverlening en vergelijkbare 

methodieken). Van der Aa neemt dit uitgangspunt ook mee in Methodiek en beleid 

van sociale activering (Rotterdam, 2000), ongeacht het feit dat de deelnemers in de 

trajecten hiervoor zijn aangemeld door anderen (klantmanagers WWB etc.). 

Vraaggericht werken komt tot uiting door: 

• Centraal stellen van de motivatie en wensen van de deelnemers 

• Voorkeur voor stimuleren en motiveren boven dwang en drang 

• Bewaken van continuïteit in de trajecten, zodat interventies van buitenaf geen 

onnatuurlijke breuk veroorzaken in de plannen van de deelnemers. 


Veel mensen, die bepaalde zorgen hebben of problemen ervaren hebben moeite om 

een hulpvraag te formulieren. Sommige van hen zijn hiertoe alleen niet in staat of toe 

bereid. Het ‘ontdekken’ van de hulpvraag is dan ook een belangrijke vaardigheid 

geworden in de contactfase van een hulpverleningsproces. In de trajecten die zijn 

gericht op de fase 4 en 5 cliënten van de WWB, formuleren cliënten meestal zelf 

geen probleem. Ook bij veel andere groepen is dat het geval, het zijn de ‘uitvallers’, 

23


de ‘zorgmijders’ en veel mensen wie de informatie over mogelijkheden tot hulp- en 

dienstverlening niet bereikt (bepaalde allochtone groepen). Het actief opzoeken van 

cliënten (outreachende werkwijze) vanuit deze context veronderstelt om te beginnen 

dat de aanvang van het proces wordt ingezet door de professional. Vervolgens wordt 

ingegaan op de hulpbehoeften van de deelnemer. 

3.6 Individual Placement & Support (IPS) 

Individual Placement and Support (IPS) is een arbeidsrehabilitatieprogramma dat 

begin jaren negentig in de Verenigde Staten is ontwikkeld (Becker & Drake, 1993 en 

1994). In het IPS model zijn nieuwe inzichten gekoppeld aan elementen uit 

bestaande benaderingen als de individuele rehabilitatiebenadering (IRB) van 

Anthony c.s. uit Boston (Dröes & Van Weeghel, 1994) en de aanpak van Liberman 

(1992). IPS wordt veelal vergeleken met Supported Employment (SE), dat ontwikkeld 

is voor mensen met verstandelijke en ernstige psychische beperkingen (Bond e.a., 

2001). Supported Employment is in de tachtiger jaren ontwikkeld in de VS, en in de 

negentiger jaren ingevoerd in Nederland. Uitgangspunt van IPS is dat iedereen 

bemiddelbaar is. Iemand wordt eerst geplaatst en dan getraind op de arbeidsplaats 

zelf. 

Kenmerken van IPS 

Het IPS-model kent zes hoofdkenmerken: 

• Betaald werk is het centrale doel. 

Een GGZ-instelling die IPS aanbiedt, ziet betaald werk als een wenselijk en 

haalbaar doel voor mensen met ernstige psychische stoornissen; 

• Snel zoeken naar en zo snel mogelijk plaatsen in een echte baan. 

De trajectbegeleider helpt cliënten zo snel en zo gericht mogelijk bij het zoeken 

van betaald werk; 

• De voorkeuren van de cliënt staan centraal. 

Trajectbegeleiders en cliënten zoeken samen een arbeidsplaats die aansluit op de 

wensen, mogelijkheden en werkervaringen van de cliënt; 

• Ondersteuning op lange termijn. 

Cliënten, maar ook personen uit de werkomgeving, krijgen ondersteuning zolang 

zij daaraan behoefte hebben, zo nodig vele jaren achtereen; 

• Doorlopende, systematische inschatting van arbeidsmogelijkheden. 

Gedurende het hele traject wordt herhaaldelijk, op basis van echte 

werkervaringen, nagegaan welke functies en werkzaamheden voor de cliënt het 

meest geschikt zijn; 

• Integratie met GGZ-hulp. 

De trajectbegeleider maakt deel uit van een multidisciplinair ambulant GGZ-team, 

waardoor de werkbegeleiding nauw wordt afgestemd op de GGZ-hulp die cliënten 

ontvangen. 

24



In de VS hebben vele onderzoeken de effectiviteit van IPS aangetoond en behoort 

IPS tot de evidence-based interventies voor mensen met ernstige psychische 

stoornissen (Bond e.a. 2001; Cook e.a. 2005). In de Verenigde Staten vindt 40 tot 

60% een baan, terwijl dat in Nederland nu nog 15 tot 25% is. Toch zullen de effecten 

in Nederland naar verwachting minder spectaculair zijn dan in de VS, mede vanwege 

een andere inrichting van de arbeidsmarkt. 

Bond heeft de afzonderlijke IPS principes onderzocht op werkzame bestanddelen 

van de methodiek. Hij stelt dat er sterk bewijs is dat het centraal stellen van betaald 

werk, het vermijden van inclusiecriteria (zero exclusion) (anders dan motivatie voor 

betaald werk) en het snel zoeken naar een betaalde baan effectief zijn. Er is redelijk 

bewijs dat de integratie van werkbegeleiding en GGZ-hulpverlening en het aansluiten 

bij de voorkeuren voor van de cliënt effectief zijn. Het minste bewijs is nog geleverd 

voor de langdurige ondersteuning, terwijl dit toch één van de uitgangspunten is van 

IPS. 


De werkwijze van IPS druist in tegen vele elementen die binnen de activeringstrajecten 

gangbaar zijn, zoals de reïntegratieladder. Hierbij wordt afhankelijk van de 

problematiek ingezet op passende behoeften, waarbij het bieden van werk pas aan 

het eind van de ladder in het vizier komt. Voor de implementatie van IPS is dan ook 

een andere benaderingswijze vereist. Het bestanddeel om op korte termijn werk te 

bieden waarbij adequate begeleiding wordt geboden om dit te kunnen blijven 

realiseren dient zeker bij de doorontwikkeling van de activerende zorgtrajecten 

meegenomen te worden. 

3.7 Functioneringsgerichte Rehabilitatie (FGR) 

Functioneringsgerichte Rehabilitatie is een benadering die gebaseerd is op de 

constructionele gedragsanalyse. In de constructionele gedragsanalyse gaat men 

ervan uit dat de mens sterk beïnvloed wordt door de omgeving waarmee hij te 

maken heeft: de omgeving en de persoon zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden 

(Bakker-de Pree, 1987). Vanuit deze therapierichting heeft Paul Andreoli dit idee 

omgezet naar praktische situaties bij mensen die langdurig afhankelijk zijn van zorg. 

FGR gaat ervan uit dat ieder mens mogelijkheden in zich heeft om de kwaliteit van 

zijn bestaan te beïnvloeden, zelfs wanneer er sprake is van ernstige geestelijke en 

lichamelijke gezondheidsproblemen. Door te focussen op klachtenvrij (gezond) 

functioneren, raken klachten op de achtergrond. FGR is een methode die geschikt is 

om toe te passen bij mensen die door cognitieve beperkingen niet in staat zijn hun 

wensen en doelen te formuleren. FGR kan het best omschreven worden als het 

bevorderen van het functioneren van de cliënt op het gebied van wonen, werken, 

recreëren en sociale contacten, zodat het welbevinden van de cliënt toeneemt. 

25


Het belangrijkste doel van FGR is het bevorderen van het welbevinden van de cliënt 

via het vinden van persoonlijke aanknopingspunten. Hiermee wordt gedoeld op 

omgevingsaspecten waarbij de cliënt in het verleden ervaren heeft dat ze zijn 

welbevinden positief beïnvloeden. De FGR kent verschillende strategieën en 

hulpmiddelen om deze aanknopingspunten te (her)ontdekken. 

• Trekpaardstrategie 

De hulpverlener trekt de cliënt als het ware in beweging en benadert hem niet 

vragend maar stellend. De cliënt behoud wel zelf de vrijheid om een andere 

richting op te sturen of de trekactie te stoppen. 

• Sleeptouwmethode 

Een strategie die wordt gebruikt om op zoek te gaan naar aanknopingspunten 

zonder dat de begeleiding een idee heeft in welke richting de 

functioneringsmogelijkheden gezocht kunnen worden. 

• Bloesemroute 

De bloesemroute staat symbool voor de ontdekkingstocht die de hulpverlener met 

de cliënt aangaat op zoek naar aanknopingspunten. 


Er is nog weinig onderzoek gedaan naar de effecten en werkzame bestanddelen van 

de FGR. 


Binnen de activerende zorgtrajecten is het van belang om op een bepaalde manier 

de omgeving te betrekken bij de ondersteuning van de deelnemer. Het sociale 

netwerk is daarbij van belang, maar binnen deze methodiek wordt de omgeving bij 

het proces betrokken via het vinden van persoonlijke aanknopingspunten. Ook nu is 

het zaak om in de doorontwikkeling van de activerende zorgtrajecten te kijken in 

hoeverre deze persoonlijke aanknopingspunten in de methodiek kunnen worden 

opgenomen. Vraag daarbij is of dit onderdeel vervolgens een meerwaarde vormt. 

3.8 Illness Management and Recovery (IMR) 

Het Illness Management and Recovery programma is een uit Amerika afkomstig 

programma gebaseerd op een review van Kim Muesser (Muesser et al, 2002). Het 

doel van het IMR-programma is mensen met psychiatrische klachten te 

ondersteunen in het ontwikkelen van persoonlijke strategieën, zodat zij in staat zijn 

met hun ziekte om te gaan en hun leven weer op te pakken. Kenmerkend voor de 

IMR is dat zij uitgaat van de empowermentbenadering. IMR is bedoeld voor mensen 

met schizofrenie, bi-polaire stoornissen of depressies. Het programma kan gebruikt 

worden voor mensen in verschillende stadia van hun herstelproces. De methode kan 

op groepsniveau en op individueel niveau aangeboden worden. 

26


Het programma bestaat uit negen modules 1 , waarin onder meer de volgende 

aspecten aan bod komen: kennis over psychiatrische symptomen, verminderen van 

terugval en hospitalisering, effectiever stress reduceren, effectiever medicatie 

gebruiken etc. Binnen het programma wordt gebruik gemaakt van effectieve 

leerprincipes, zoals motiverende technieken, cognitieve gedragsstrategieën, 

leerstrategieën, terugvalpreventie en het versterken van copingvaardigheden. 

Kernwaarden van het programma zijn: 

• Hoop en optimisme 

Studies hebben aangetoond dat mensen die actief participeren in hun eigen 

behandeling en die effectieve copingvaardigheden ontwikkelen meer profijt 

hebben van hun behandeling en een hogere kwaliteit van leven. Deze 

mogelijkheid om invloed uit te oefenen op je eigen leven is de basis voor hoop en 

optimisme voor de toekomst. 

• Mensen zijn zelf experts van hun ziektebeleving 

Professionals hebben expertise wat betreft psycho-educatie, behandeling en 

omgaan met stress en symptomen, maar de patiënt zelf is expert ten aanzien van 

de ervaring van de ziekte, reacties van anderen en welke strategie wel en niet 

werkt bij hem. Door hem daarin serieus te nemen en goed te luisteren zal het 

effect toenemen om te komen tot het behalen van de persoonlijke doelen. 

• Mensen maken zelf keuzes 

Belangrijk uitgangspunt van IMR is om mensen voldoende te informeren en hen 

de benodigde vaardigheden aan te leren, zodat zij zelf hun keuzes kunnen 

maken omtrent hun behandeling en herstelproces. 

• De uitvoerder is gericht op samenwerking 

Samenwerken staat centraal waarbij er een non-hiërarchische relatie. 

• Respect tonen 

Respect tonen voor mensen met psychiatrische problemen is cruciaal. Zij worden 

dan ook beschouwd als naasten, die in staat zijn om beslissingen te nemen en 

actief deelnemen in hun eigen behandeling. Begeleiders moeten accepteren dat 

individuen verschillen in persoonlijke waarden en normen en dat ieder het recht 

heeft om daarin eigen keuzen te maken. 


Illness Management and Recovery (IMR) is een evidence-based practice uit de 

Verenigde Staten maar is in Nederland nog nauwelijks toegepast. Het 

rehabilitatieprogramma is opgebouwd uit onderdelen van andere evidence based 

practices, zoals psycho-educatie, cognitieve benaderingen t.o.v. medicatietrouw, 

terugvalpreventie, sociale vaardigheidstraining en coping vaardigheden training. Het 

blijkt dat de recovery-benadering, zowel voor de hulpverleners als voor de cliënten, 

aanzet tot het ontdekken en versterken van nieuwe vaardigheden. 

1 Recovery Strategies, Practical Facts about Mental Illness, The Stress-Vulnerability Model, 

Building Social Support, Using Medication Effectively, Reducing Relapses, Coping with Stress, 

Coping with Problems and Symptoms, Getting Your Needs Met in the Mental Health System. 

27



De kernwaarden die genoemd zijn in deze methode kunnen de visie op de 

deelnemer van de activerende zorgtrajecten aanscherpen. Ondanks de zware 

problematiek van de doelgroep, wordt bewust de regie bij de deelnemer gelegd. 

Daarnaast zijn de motiverende gesprekstechnieken een belangrijk onderdeel van 

deze methodiek. 

3.9 Samenvatting werkzame bestanddelen relevant voor AZT 

In onderstaand overzicht zijn in trefwoorden de belangrijkste werkzame 

bestanddelen genoemd, die relevant (kunnen) zijn voor de doorontwikkeling van de 

activerende zorg trajecten. 

CM Strenghts Based Model 

Verbindingen aangaan met actoren rond deelnemer 

ACT Multidisciplinaire teambenadering 

Ondersteuning in de eigen context 

Outreachende benadering 

Combinatie van intensieve behandeling, intensieve rehabilitatie en intensieve 

begeleiding 

IRB Methodisch werken met rehabilitatiedoelen (verhelderen toekomstwensen) 

IVB Vraaggericht werken 

IPS Centraal stellen betaald werk – eerst plaatsen, dan begeleiden 

Vermijden van exclusiecriteria (zero exclusion) 

Snel zoeken naar betaalde baan 

FGR Omgeving methodisch betrekken bij ondersteuning 

IMR Regie deelnemer (kernwaarden: hoop en optimisme, mensen zijn zelf experts van 

hun ziektebeleving, mensen maken zelf keuzes, de uitvoerder is gericht op 

samenwerking, respect tonen) 

28

4 Conclusie deel I 


Op basis van de beschrijving van de Activerende Zorg Trajecten in Rotterdam en de 

werkzame bestanddelen afkomstig uit methodieken die relevant zijn voor deze 

trajecten, zijn zes belangrijke ingrediënten gedestilleerd. Deze ingrediënten zullen in 

ieder geval een rol gaan spelen bij het doorontwikkelen van de Activerende Zorg 

Trajecten. Van belang is vervolgens om af te wegen of en hoe de genoemde 

ingrediënten op een adequate wijze in de AZT methodiek kunnen worden 

opgenomen. De wijze waarop en de mate waarin zal pas in een later stadium kunnen 

worden vastgesteld. 

Ingrediënten 

De ingrediënten, die zijn onderscheiden zijn deels al opgenomen in een activerend 

zorgtraject. Hoofdstuk drie heeft echter de werkzaamheid ervan aangetoond. 

Daarnaast gaat het ook om de juiste combinatie en fasering van ingrediënten. 

Bepaalde werkzame bestanddelen vragen soms ook om randvoorwaarden. Wij 

hebben ons in eerste instantie gericht op die werkzame bestanddelen die goed 

zouden passen binnen de inrichting van de huidige Activerende Zorg Trajecten in 

Rotterdam. In de volgende fase van het traject wordt bij de uitwerking van deze en 

andere bestanddelen nader ingegaan op de inbedding in de methode. Vooralsnog 

zijn de volgende zes ingrediënten onderscheiden. 

• Outreachende (contextuele) benadering 

• Intensieve persoonlijke benadering op basis van gelijkwaardigheid (regie deelnemer, 

presentie) 

• Vraaggerichte werkwijze (motivatie) 

• Uitgaan van individuele potentie en positieve bekrachtiging (empowerment) 

• Methodisch werken met doelen (verhelderen toekomstwensen) 

• Betrekken van leefgebieden en sociale netwerk 

Outreachende (contextuele) benadering 

Een outreachende component is een essentieel ingrediënt voor de Activerende Zorg 

Trajecten. Deze component is onderdeel van onder meer ACT, IVB en CM. Het blijkt 

van belang deelnemers op te zoeken in de eigen omgeving, waardoor het mogelijk is 

hen in de concrete hier-en-nu-situatie te observeren en daarin ook te ondersteunen. 

Binnen de eigen omgeving wordt gekeken welke mogelijkheden en beperkingen er 

zijn om te leren. De veiligheid van de eigen situatie biedt daarbij een goede basis 

voor het aanleren van nieuwe vaardigheden, zodat in een andere context 

gemakkelijker teruggegrepen kan worden op de aangeleerde vaardigheden. 

29


Intensieve persoonlijke benadering op basis van gelijkwaardigheid (regie deelnemer, 

presentie) 

De relatie van de Activerende Zorgcoach met de deelnemer is tevens van groot 

belang. Een persoonlijke benadering op basis van gelijkwaardigheid blijkt een 

belangrijk element te zijn, waarbij de deelnemer (tot op zekere hoogte) de regie 

heeft. De mate van de regie van de deelnemer verschilt in de trajecten en methoden. 

Het blijkt zelfs bij een ‘zware’ doelgroep van belang om de deelnemer regie te geven 

over zijn of haar traject. Dit is onder meer opgenomen in de methodieken IVB, IRB 

en IMR. Zij proberen daarin een optimale werkrelatie te ontwikkelen door naast de 

deelnemer te gaan staan en voeling te krijgen met de specifieke kenmerken, de 

wensen, de behoeften en de ontwikkelingsmogelijkheden in het levensritme van de 

deelnemer. Op deze manier wordt het mogelijk gemaakt elkaar te sturen op basis 

van feedback. 

Vraaggerichte werkwijze (motivatie) 

In de trajecten en beschreven methodieken die meegenomen zijn in deze 

literatuurstudie, is uitgebreid aandacht voor de individuele zorgvraag. Het werken 

met een gedeelde hulpvraag focust zowel de Activerende Zorgcoach als de 

deelnemer. Binnen de IVB staat dit onderdeel centraal, waarbij vanuit de wensen, 

motieven en mogelijkheden van de deelnemer gedacht wordt. Door hierbij aan te 

sluiten wordt de deelnemer positief uitgedaagd om te leren en zich te ontwikkelen. 

Ook binnen de IRB, het Strenghts Based model en IPS wordt hiervan gebruik 

gemaakt. 

Uitgaan van individuele potentie en positieve bekrachtiging (empowerment) 

Empowerment is tevens een belangrijk ingrediënt van de Activerende Zorg 

Trajecten. Gebleken is dat de focus op de potentie van de deelnemer in plaats van 

het denken in tekorten een positief effect heeft. Deze methode is onder andere 

uitgewerkt binnen het Strenghts Based model en de IVB. Essentieel is dat de 

Activerende Zorgcoaches blijven zoeken naar positieve aanknopingspunten in het 

bestaande handelingrepertoire van de deelnemers. Ook de door de samenleving als 

negatief bestempelde bezigheden of leefsituaties van deelnemers worden 

onderzocht op de mogelijkheid ze als bron van motivatie en interesse aan te boren, 

met een positieve labeling. 

Methodisch werken met doelen (verhelderen toekomstwensen) 

Belangrijke elementen zijn het aandacht besteden aan de toekomstwensen van de 

deelnemer, gericht op gedragsverandering en het werken met concrete doelen die 

daaraan gekoppeld zijn. Uitgangspunt is dat de actuele handelingsproblemen en - 

mogelijkheden van de deelnemer als vertrekpunt worden genomen. Van daaruit 

worden ook de interventies ingezet die nodig zijn om de gestelde doelen te behalen. 

Dit is voornamelijk uitgewerkt in de IRB en vormen van CM (zoals het Strenghts 

Based model en het Rehabilitatiemodel). 

30


Betrekken van leefgebieden en sociale netwerk 

In veel onderzoeken is het belang van het sociale netwerk aangetoond. Het is juist bij 

deze doelgroep essentieel om het versterken van het netwerk op te nemen in de 

aanpak. Het gaat hierbij zowel om het persoonlijke netwerk van de deelnemer als het 

netwerk van voorzieningen. Het blijkt van belang huidige of vroegere hulpbronnen te 

betrekken, zoals belangrijke personen die op de een of andere manier als ankerpunten 

kunnen dienen voor het versterken van het netwerk. Immers naast het 

aanleren van vaardigheden moet steun uit de omgeving worden gemobiliseerd, maar 

dient er ook aandacht te zijn voor aanpassingen in de samenleving en het tegengaan 

van stigmatisering en discriminatie. Binnen de FGR vormt het betrekken van de 

omgeving een belangrijk werkzaam bestanddeel. 

31

DEEL II 


32

5 Beginselen van effectiviteit 


In het vorige hoofdstuk zijn verschillende methodieken de revue gepasseerd. Veel 

van deze methodieken hebben hun waarde in de praktijk bewezen. Wetenschappelijk 

onderzoek met een RCT (Randomized Controlled Trial) naar de 

toepassing ervan, is in Nederland echter nog summier. Om toch meer te kunnen 

zeggen over kwaliteitscriteria voor de methodiekontwikkeling van de Activerende 

Zorg Trajecten, richten we ons in dit hoofdstuk op wat er uit de literatuur bekend is 

over de beginselen van effectiviteit. Grootschalige evaluaties en meta-evaluaties 

hebben een aantal voorwaarden of beginselen aan het licht gebracht, waaraan 

interventies idealiter moeten voldoen om resultaat te geven. Deze voorwaarden 

worden ook wel aangeduid als de ‘What Works-principes’ (Gendreau, Cullen en 

Bonta, 1994; McGuire en Priestley, 1995; Andrews, 1995). De beginselen zijn 

afkomstig van onderzoek gericht op de effectiviteit van strafrechtelijke interventies. 

Bepaalde voorwaarden of beginselen zijn echter ook cruciaal voor de methodiek van 

Activerende Zorg Trajecten. Aan de hand van de What Works principes bespreken 

we kort deze cruciale elementen. 

5.1 Programma-integriteit 

Programma-integriteit heeft betrekking op ontwikkeling, opzet en uitvoering van een 

methodiek. Een methode van Activerende Zorg is effectief als deze is ontwikkeld en 

ontworpen aan de hand van theoretische verklaringsmodellen. Programma-integriteit 

houdt tevens in dat de methode dient te worden uitgevoerd zoals deze bedoeld is. 

Concreet betekent dit dat alle onderdelen van een programma moeten worden 

uitgevoerd. Immers, op grond van theoretische overwegingen is een methodiek 

samengesteld, waarbij elk onderdeel wordt verondersteld bij te dragen aan het doel 

van de methode. Door bepaalde onderdelen achterwege te laten neemt de kans op 

resultaat af. 

Belang van fasering 

Een hulpmiddel om aan de programma-integriteit te kunnen voldoen is het 

aanbrengen van een fasering in de methode. Het belang van gefaseerd werken 

wordt binnen de verschillende methodieken onderschreven en is een bekend 

werkzaam bestanddeel. Gefaseerd werken stimuleert een transparante manier van 

werken, maakt helder wat je tussentijdse doelen zijn en maakt het mogelijk om 

tussentijds te evalueren. Op deze manier wordt voorkomen dat de activerende 

zorgcoach onnodig in bepaalde fasen blijft hangen. 

33


De studie van de verschillende trajecten en methodes geeft aan, dat Activerende 

Zorg Trajecten op vele verschillende manieren ingevuld kunnen worden. Echter 

vrijwel alle methoden beschreven in hoofdstuk drie volgen een vaststaande 

methodische cyclus, waarbij de intensiteit en uitwerking van de verschillende fasen 

verschilt. Daarbij worden de fasen niet altijd in deze volgorde doorlopen en kunnen 

bepaalde fasen ook meerdere malen terugkeren. 

Om een beeld te geven van de inhoud van een Activerend Zorg Traject volgt 

hieronder een voorbeeld van een fasering. 

Fase 1 Contactlegging, aanmelding, intake 

Cliënten en activerende zorgcoach kunnen op verschillende manieren 

met elkaar in contact komen, van zelfstandige aanmelding tot en met 

ongevraagde outreachende contactzoeking. 

Fase 2 Vraagontwikkeling, analyse en diagnose 

Om aan te kunnen sluiten bij de wensen en mogelijkheden van de 

cliënt, is het nodig om de behoeften goed in beeld te krijgen. Dit kan via 

een assessment en een analyse ervan waarin een diagnose of 

begeleidingshypothesen opgesteld kunnen worden. 

Fase 3 Trajectopstelling, doelen stellen, plan van aanpak 

Op basis van de wensen en mogelijkheden van de cliënt wordt een 

traject opgezet. Dit kan resulteren in een coachingsplan, waarin de 

doelen en activiteiten staan omschreven, waaraan de cliënt de 

komende periode gaat deelnemen. 

Fase 4 Trajectrealisatie, uitvoering en monitoring 

Het opgestelde traject wordt uitgevoerd. De doelstelling van het traject 

kan variëren: empowerment, maatschappelijke participatie, 

economische participatie of hulpverlening. Het gaat hierbij om 

ontwikkelingsgerichte ondersteuning/ coaching en loopbaanbegeleiding. 

Fase 5 Uitstroom, evaluatie en nazorg 

Na het doorlopen van het traject vindt eventueel bemiddeling plaats 

naar regulier vrijwilligerswerk, gesubsidieerd of regulier werk, een 

opleiding of een vervolgtraject. Onderdeel van deze fase kan 

loopbaanbegeleiding zijn. 

De wijze waarop en wanneer er aandacht wordt besteed aan de zorgbehoefte 

verschilt. Zo is het mogelijk om een aparte fase in te richten waarin een oriëntatie 

van zorgbehoeften plaats vindt (zorgoriëntatie). Deze fase kan voorafgaand aan het 

traject plaatsvinden en tijdens het traject worden ingelast. 

34

5.2 Behoeftenbeginsel 


Een voorwaarde voor een effectieve interventie is het aansluiten bij de behoeften van 

de deelnemer. Hiermee wordt gedoeld op de kenmerken, belemmeringen en 

problemen van de deelnemer, die rechtstreeks samenhangen met het niet 

participeren in de maatschappij. Van belang is onderscheid te maken tussen 

problemen die wel en niet verband houden met het onvoldoende participeren in de 

samenleving. Daarbij is het ook van belang te kijken naar wat nodig is voor de 

deelnemer en daar een passende interventie bij aan te bieden. Bedoeld wordt dat de 

intensiteit van de interventie aan moet sluiten bij de mate waarin de deelnemer 

belemmeringen en problemen ervaart. 

Belang van assessement 

Binnen programma’s gericht op activering met zorg wordt gebruik gemaakt van 

verschillende instrumenten om zicht te krijgen op de competenties, wensen, 

mogelijkheden en behoeften van de deelnemer. Assessment is een methode waar 

gecontroleerde praktijkoefeningen en zelfevaluatie centraal staan. Het resultaat van 

een assessment is een goed onderbouwd beeld van de persoonlijke capaciteiten van 

de deelnemer. Daarnaast wordt ook gekeken naar de problemen die worden 

ervaren. Dit alles vormt de basis voor een concreet haalbaar plan gericht op 

maatschappelijke participatie. Instrumenten worden gehanteerd voor de verheldering 

van de wensen van de cliënt en voor de vervolgaanpak. Hierbij kun je denken aan 

diagnosestelling, training in zelfinzicht, training arbeidsmarktoriëntatie en 

beroepskeuzeadvies etc. Bij de doorontwikkeling van de methodiek voor AZT zal ook 

de keuze voor de instrumenten aandacht krijgen. Een belangrijk bijkomend aspect 

voor de Activerende Zorg Trajecten is de zorgoriëntatie. Ook daar zal nader gekeken 

moeten worden welke instrumenten relevant zijn om binnen deze trajecten in te 

kunnen zetten om een goed zicht te krijgen op de zorgbehoeften (bijvoorbeeld de 

Camberwell Assessment of Needs (CAN)). 

Belang van motiverende gesprekstechnieken 

Het motiveren van deelnemers aan activerende zorgtrajecten maakt vrijwel altijd 

onderdeel uit van de werkwijze. De manier waarop hier methodisch mee wordt 

omgegaan kan sterk uiteen lopen. Zo kunnen ook binnen personen de behoeften 

verschillen (zie bijlage 6 Behoeftepiramides van Maslow en Pinto). Binnen de 

reguliere hulpverleningsinstellingen is steeds meer aandacht voor het hanteren van 

motiverende gesprekstechnieken. Dit element is ook van groot belang voor de 

Activerende Zorg Trajecten. Het is daarbij wel zaak om dit aspect methodisch stevig 

neer te zetten. De kern van motiverende gespreksvoering (Miller en Rollnick, 2005) 

is, dat in dit geval de activerende zorgcoach in de interactie met de deelnemer 

vaststelt of hij zelfmotiverende uitspraken doet, die wijzen op het nadenken over, een 

verlangen naar, of een reeds genomen besluit tot gedragsverandering. De 

activerende zorgcoach moet op deze uitspraken verder ingaan. 

35


Het gaat hierbij om uitspraken over: 

- Zelfwaardering. Dit is de belangrijkste uitspraak, de hoeksteen van 

verandering: ik ben in staat en ik ben het waard om te veranderen. 

- Bezorgdheid over het eigen gedrag (en de gevolgen daarvan) 

- Eigen competenties/ krachten/ mogelijkheden van de deelnemer. 

- Kennis over problemen en oplossingen bij de deelnemer. 

- Verlangen om te veranderen bij de deelnemer. 

Deze uitspraken zijn de ingang voor een dialoog met de deelnemer, waarbij de 

activerende zorgcoach een directieve opstelling mag kiezen (vandaar ook de term 

interviewing). Het idee is dat de zelfmotiverende uitspraken een expressie zijn van 

kernovertuigingen, beschikbare vaardigheden of vaststaande kenmerken van de 

deelnemers, die tot prosociaal gedrag leiden. In bijlage 7 is het zesfasen model voor 

gedragsverandering van Prochaska en Diclemente opgenomen dat de basis vormt 

van de motiverende gesprekstechnieken. 

5.3 Responsiviteitsbeginsel 

Het responsiviteitbeginsel heeft betrekking op de deelnemer en zijn intellectuele en 

sociale mogelijkheden, de activerende zorgcoach en de methodiek die wordt 

aangeboden. Mensen verschillen in persoonlijkheid, stijl van werken, mogelijkheden 

en expertise. Dat impliceert dat niet alle methoden voor alle deelnemers geschikt zijn 

en dat de activerende zorgcoaches moeten kunnen inschatten wat haalbaar en 

aanvaardbaar is en wat niet. Binnen veel rehabilitatietrajecten worden elementen 

vanuit de presentiemethode en het outreachend werken gehanteerd om contact te 

maken met de deelnemer en om op adequate wijze aan te kunnen sluiten bij de 

capaciteiten, aard en leefwereld van de deelnemer. In bijlage 5 zijn de methodische 

uitgangspunten van presentie opgenomen. 

De presentiemethode 

Een belangrijk kenmerk van de presentiemethode is ‘het er zijn voor de ander’. Wat 

de activerende zorgcoach te bieden heeft, is niet zozeer een koffertje met diagnoses 

en methodieken, maar ‘het trouwe aanbod van zichzelf’ (Baart, 2001, p. 733). Het 

gaat om een vorm van aanwezigheid, waarin niet wordt begonnen met het vast 

stellen van de problemen om daar vervolgens gericht op te interveniëren. De 

activerende zorgcoach plaats zich niet tegenover de deelnemer, maar gaat er naast 

staan. Het is een vorm van ‘invoegen’ en meebewegen met de behoefte van de 

deelnemer, waarin de activerende zorgcoach een relatie aangaat met de deelnemer 

vanuit een persoonlijke betrokkenheid. 

Binnen de presentiebenadering wordt niet gedacht over iemand, maar aan iemand. 

Aandacht is de methode om de deelnemers te bereiken. Wanneer je letterlijk en 

figuurlijk heel dicht bij iemand kan komen, ben je in staat iemand te raken. Vanuit dat 

hechte contact, kan een deelnemer gemotiveerd raken en ontstaan er mogelijkheden 

36


om actie te ondernemen. Vervolgens gaat de activerende zorgcoach daar samen 

met de deelnemer gericht mee aan de slag. De activerende zorgcoach probeert een 

rustpunt te creëren, waardoor de deelnemer naar zichzelf kan kijken. Het is 

belangrijk dat dit gebeurt in de concrete eigen situatie, want daarin wordt het beste 

geleerd. De activering met zorg is gericht op het (lange termijn) belang van de 

deelnemer. Het kunnen vinden van aansluitingspunten, ontwikkelingen, ingangen, en 

het begrijpen van onbenaderbare en gesloten leefwerelden zijn van cruciaal belang 

voor de activeringscoach om zijn werk te kunnen doen. Het leren onderscheiden van 

verschillen binnen een leefwereld maakt dat een activeringscoach in staat is aan te 

sluiten bij de deelnemer. Voor een belangrijk deel draait het om het uitstralen van 

waardigheid, erkenning en het niet vernederen of kwetsen van mensen. 

Outreachend werken 

Lia van Doorn (2004) toont aan dat de outreachende benadering voor de moeilijk 

bereikbare mensen van groot belang kan zijn. Het ongevraagd contact leggen met 

mensen is soms nodig om hen te kunnen betrekken in de aanpak. Hierbij dient 

echter wel aandacht te zijn voor de specifieke vaardigheden die deze aanpak vergt 

en de privacy van cliënten. De normativiteit van de instellingen en de professionals 

die op deze wijze ongevraagd hulp en bijstand kan sterk uiteenlopen. Duidelijk moet 

zijn op grond van welke normen en waarden er outreachend wordt gewerkt. Vaak is 

dit niet duidelijk omschreven, maar wordt dit bepaald door de cultuur en de politiek 

van het moment. Wanneer gaan we ons zorgen maken, wanneer voelt de 

samenleving (of de burger/ de professional) zich verantwoordelijk voor mensen die in 

zijn ogen een kommervol bestaan leiden dat niet strookt met wat ‘we’ als een 

minimaal welzijn beschouwen? Een andere normatieve benadering heeft te maken 

met grensoverschrijdend gedrag van burgers: overlast bezorgen, profiteren van 

(meestal financiële) voorzieningen zonder tegenprestatie. 

Het outreachend werken kent geen duidelijke fasering of vast stramien, omdat deze 

vorm van hulpverlenen zich in hoge mate schikt naar de wensen en behoeften van 

de deelnemer. Dit heeft echter gevolgen voor het beëindigen van het contact. Gezien 

het feit dat de methodiek geen vaste behandelduur kent, is het thema afstand en 

nabijheid van grote betekenis. De afsluiting vraagt een zorgvuldige voorbereiding, 

zodat de deelnemer ook weet waar hij aan toe is. Beëindiging van een contact zal 

veelal bestaan uit overdracht naar een andere instelling, waar meer/ andere regels 

gelden; de deelnemer moet daar goed op voorbereid worden. 

5.4 Eigen-context beginsel 

Vervolgens is er het eigen-contextbeginsel, dat aangeeft dat de methodiek van de 

Activerende Zorg Trajecten bij voorkeur in de natuurlijke omgeving van de persoon 

plaatsvindt. Het verbinden van de onderdelen van het programma met contexten als 

thuis, school, werk, en vrijetijdsbesteding is hierdoor gemakkelijker. Concrete 

vaardigheden kunnen in diverse situaties worden geleerd en toegepast. Dit is voor 

37


de deelnemer zelf de meest relevante context en vergroot de motivatie en de impact 

van het programma. Leren in de eigen omgeving is effectiever, omdat het dan meer 

verweven is met de omstandigheden waarin de problemen zijn ontstaan. 

Belang van het sociale netwerk 

Investeren in de kwaliteit van sociale relaties is van doorslaggevend belang is voor 

het perspectief dat mensen voor zichzelf zien. Het netwerk is onder andere belangrijk 

om te voorzien in de behoefte aan affectie en aansluiting. Er is groeiend bewijs voor 

het feit dat het sociale netwerk een belangrijke functie vervult in de toegang van een 

persoon tot informatie, hulp, sociale steun, mogelijkheden voor het verwerven van 

competenties en het maken van keuzen die het welzijn van de persoon beïnvloeden. 

Er wordt sociale zekerheid gevonden in het netwerk (McIntyre, 1986). Binnen de 

Activerende Zorg Trajecten is het dan ook van belang aandacht te besteden aan het 

sociale netwerk. 

De sociale netwerktheorie komt voort uit de vooronderstelling, dat mensen hun 

situatie pas werkelijk het hoofd kunnen bieden als er een supportief sociaal milieu 

beschikbaar is. Deze theorie stelt dat de kwaliteit van de structuur van het sociale 

netwerk doorslaggevend is voor het al dan niet succesvol zijn van een persoon. Een 

sociaal netwerk dat tekortschiet kan resulteren in isolatie van het individu, waardoor 

een persoon aangewezen is op zichzelf en de hulpverlening (Baars, Uffing & 

Dekkers, 1990). Naast het uitbreiden van het netwerk is het belangrijk dat de 

kwaliteit ervan verbeterd wordt. Barrera, Sandler & Ramsay (1981, in: McIntyre, 

1986) geven aan dat bronnen van steun ook bronnen van spanning kunnen zijn. Ook 

om deze reden is het van belang om goed te kijken naar de kwaliteit van het sociale 

netwerk. 

Baars, Uffing & Dekkers (1990) verdelen de hulp die geboden kan worden binnen de 

sociale netwerkstrategie in drie stadia. 

• Ten eerste is het van belang dat de behoefte aan versterking van de structuur 

van het netwerk wordt vastgesteld. Door een sociale omgevingsanalyse te 

maken, ontstaat er zicht op het sociale netwerk, de verschillende kenmerken en 

hun onderlinge samenhang. 

• Vervolgens moet vastgesteld worden welke factoren van het sociale netwerk 

kunnen veranderen en hoe deze veranderingen op een succesvolle manier 

bereikt kunnen worden (McIntyre, 1986). Samen met de deelnemer moeten 

plannen gemaakt worden om in de behoefte aan structurele versterking van het 

sociale netwerk te voorzien. 

• Het derde stadium houdt het ondernemen van concrete acties in en met het 

netwerk in. Er zijn geen standaardacties, per persoon moet bekeken worden wat 

passende sociale netwerkstrategieën zijn. Hulp bij de sociale netwerkstrategie 

vindt bij voorkeur plaats in het sociale milieu, de thuissituatie (Baars, Uffing & 

Dekkers, 1990). 

Mensen die in aanraking komen met activerende zorgcoaches kenmerken zich 

doordat de problemen hen boven het hoofd zijn gegroeid. Vaak bevinden zij zich juist 

38


daardoor in een geïsoleerde positie. Dit brengt vanzelfsprekend spanningen met zich 

mee. Om goed om te kunnen gaan met deze spanningen is het van belang te 

werken aan een effectief sociaal netwerk (Baars, Uffing & Dekkers, 1990), zodat de 

aansluiting met de samenleving weer opgebouwd kan worden. 

5.5 Professionaliteitsbeginsel 

Het professionaliteitsbeginsel impliceert, dat een methodiek van activerende zorg 

goed kan worden uitgevoerd als de activerende zorgcoaches professioneel zijn. Dat 

wil zeggen goed opgeleid, goed getraind, in staat een programma aan te passen aan 

individuele behoeften en mogelijkheden (responsief) en zich door intervisie en 

supervisie gesteund voelen door hun organisatie. Kortom, de inzet van goed 

gekwalificeerde medewerkers in de uitvoering is een kritische succesfactor. 

Houding 

De houding van een activerende zorgcoach kenmerkt zich door de bejegening van 

alle deelnemers op een open wijze. Respect tonen voor de deelnemers en hen 

serieus nemen is een manier om het vertrouwen te winnen. De professionaliteit van 

de activerende zorgcoach maakt dat deze zich kan aanpassen aan de behoefte van 

de betreffende deelnemers en daarmee responsief kan handelen. De activerende 

zorgcoach dient daarbij aan te sluiten bij de culturele achtergrond, de intellectuele 

achtergrond, de communicatie van de deelnemer etc. Tevens biedt de activerende 

zorgcoach met zijn of haar basishouding een rolmodel voor de deelnemer. In het 

volgende schema is de houding van de deelnemer, de activeringscoach en de 

zorgverlener opgenomen. Hierbij zijn de taken nog niet geïntegreerd in één functie 

van activerende zorgcoach. 

Schema 6.1 Houding deelnemer, activeringscoach en zorgverlener 

Deelnemer Activeringscoach Zorgverlener 

Volgt sociale activeringstraject Begeleidt bij één of meer fasen 

Houding 

- angst overwinnen voor het 

onbekende 

- leren vertrouwen op 

instanties en hulpverleners 

- durven vertrouwen op eigen 

kracht en ervaring 

- proberen iets te leren en bij 

te dragen 

Bron: Brink & Tenhaeff (2002) 

van het sociale activeringstraject 

Houding 

- activerende houding, gericht 

op mogelijkheden en veran- 

dering en op het versterken 

van de eigen kracht van de 

deelnemer 

- naast de deelnemer gaan 

staan, aansluiten bij het 

tempo van de deelnemer 

- beginnen bij de wensen 

van de deelnemer 

Begeleidt of behandelt de 

deelnemer vanwege 

(gezondheids)problemen 

Houding 

- zorg voor de draagkracht 

van de deelnemer: 

activiteiten mogen geen 

risico voor de gezondheid 

vormen 

- positieve houding 

tegenover de activiteiten 

die de deelnemer wil gaan 

ondernemen 

39


Competenties 

Gert Schout geeft in zijn onderzoek naar competentieontwikkeling bij de OGGZ in 

Groningen handvatten voor de beroepshouding en beroepsvaardigheden van 

professionals, die hulp verlenen aan moeilijk bereikbare groepen. In zijn boek 

Zorgvermijding en Zorgverlamming (2007) bespreekt hij de onderzoeksresultaten en 

geeft advies voor de praktijk. Hierbij maakt hij een onderscheid tussen vakkennis en 

vaardigheden. Dit is in bijlage 8 schematisch verwerkt. Onder vakkennis doelt hij 

sterk op methodische kennis ten aanzien van de presentiemethode, motiverende 

gesprekstechnieken, crisistheorieën en sociale netwerkstrategieën. Hieraan 

gekoppeld zijn vaardigheden zoals kunnen aansluiten bij de deelnemer, 

communicatieve competenties, meebewegen met weerstand, crisisvaardigheden en 

het analyseren en versterken van het sociale netwerk. Al deze competenties zijn 

wellicht ook bruikbaar voor het profiel van de activerende zorgcoach, waarbij tevens 

aandacht is voor kennis en vaardigheden op het gebied van activeren. 

Opleidingseisen 

Voor de functie van activeringscoach is minimaal een afgeronde opleiding op HBO 

niveau vereist. Door de combinatie van de taken van activeringscoach en 

zorgverlener ontstaat een nieuwe functie van activerende zorgcoach. Tijdens de 

doorontwikkeling van de methodiek dient uitvoerig stil te worden gestaan bij de 

opleidingseisen en competenties die nodig zijn om de functie van activerende 

zorgcoach adequaat uit te kunnen voeren. 

5.6 Organisatie van samenwerking 

Binnen de Activerende Zorg Trajecten spelen meerdere actoren een belangrijke rol. 

Het gaat hier bijvoorbeeld om hulpverleners die de deelnemer vanwege psychische 

of lichamelijke gezondheidsproblemen begeleiden. Een goede onderlinge samenwerking 

is dan ook cruciaal voor het succes van het traject. Deze samenwerking 

krijgt in toenemende mate vorm in de praktijk, verschilt per discipline, maar is vaak 

nog te veel afhankelijk van individuele netwerken. Anders gezegd, structurele 

samenwerking staat in veel gemeenten nog in de kinderschoenen. 

Belang van samenwerking 

Activerende zorgcoaches worden in de praktijk geconfronteerd met de gevolgen van 

de gezondheidsproblemen van hun deelnemers. Deze problemen belemmeren de 

voortgang van het Activerende Zorg Traject. Het gaat dan om fysieke of psychische 

klachten of om een combinatie van beide. Voor de activerende zorgcoaches is 

inzicht in deze gezondheidsproblematiek essentieel om uitval te kunnen voorkomen. 

Zij beschikken echter niet altijd over voldoende kennis om daar adequaat op te 

kunnen reageren. Afstemming en samenwerking met de hulpverleners die deze 

deelnemers bij hun gezondheidsproblematiek begeleiden is daarom van groot 

belang. Vanuit het werkveld van de activerende zorgcoaches is de behoefte aan 

40


samenwerking en onderlinge afstemming groot om de samenhang tussen de 

zorgaspecten en de activering te kunnen borgen (Brink en Tenhaeff, 2002). 

Onderlinge afstemming en samenwerking is voor de deelnemer van invloed op het 

succesvol kunnen afronden van het activerende zorgtraject. De volgende aspecten 

zijn daarin onderscheiden: 

• Traject afstemmen op gezondheidsproblematiek 

De activerende zorgcoach is beter in staat om in te spelen op en rekening te 

houden met de gezondheidsproblemen van de deelnemer. Zo ontstaat ook een 

reële verwachting bij zowel de deelnemer, de activerende zorgcoach als de 

hulpverlener ten aanzien van de voortgang van het activeringstraject. Dit 

vergroot de kans van het succesvol doorlopen van het activeringstraject. 

• Inspelen en afstemmen van parallelle trajecten 

De hulpverlener kan gericht aandacht besteden aan het omgaan met gezondheidsproblemen 

bij het uitvoeren van bepaalde activiteiten. Zo wordt er gericht 

ingespeeld op de activiteiten van collega-hulpverleners of begeleiders. Door 

onderlinge afstemming wordt de kans op doublures of tegenstrijdige hulp of 

adviezen kleiner. 

• Adequate verwijzing 

De activerende zorgcoach is in staat om de deelnemer beter te verwijzen naar 

de hulp op maat. Bovendien wordt zo de overgang naar de juiste hulpverlening 

(warme overdracht) mogelijk. 

• Integraal beeld van de wensen en mogelijkheden van de deelnemer 

De kennis en ervaring van verschillende werksoorten worden bij elkaar 

gebracht, waardoor de wensen en vragen van de deelnemer beter in beeld 

komen. Zo ontstaat een meer passend en op elkaar afgestemd geheel van 

hulpverlening en activering. 

Naast de afstemming rondom de individuele deelnemer is een ketengerichte samenwerking 

op organisatieniveau een voorwaarde om continuïteit, samenhang en 

afstemming binnen de trajecten te waarborgen. Hierbij kan gedacht worden aan 

samenwerking tussen (deel)gemeenten, uitkeringsinstanties, zorgen hulpverleningsinstellingen, 

scholingsinstituten, werkgevers etc. Voor de vormgeving van 

het integraal samenwerkingsmodel zijn tevens twee uitgangspunten van belang: 

- Trajecten parallel inzetten in plaats van volgtijdig 

Indien er een goede onderlinge samenwerking en afstemming bestaat tussen de 

inhoud van de begeleiding van betrokken professionals, is het mogelijk om 

interventies parallel in te zetten. Er kan een meerwaarde ontstaan, doordat 

wanneer de begeleiding op elkaar is afgestemd, deze parallel plaats kan vinden 

en er daardoor efficiënter kan worden gewerkt. Vanzelfsprekend zijn de capaciteiten, 

competenties en behoeften van de deelnemer hierbij het uitgangspunt. 

- Deskundigheid daar laten waar deze hoort 

Elke partner kent zijn eigen expertise, werkwijze en uitgangspunten. Binnen de 

samenwerking is het zaak ieder zijn eigen vak uit te laten voeren binnen de eigen 

kaders, zodat de verschillende werkvelden elkaar aanvullen en elkaar kunnen 

versterken. Van belang is om afspraken te maken over taken, verantwoordelijk- 

41


heden en bevoegdheden. Gebleken is dat taken gemakkelijk kunnen gaan 

overlappen, zodat langzaamaan verschuivingen optreden in de rollen. 

Gevolgen van financiering 

In de gesprekken die zijn gevoerd met enkele experts ten aanzien van activerende 

zorgtrajecten is gewezen op het feit dat een veelheid aan projecten en actoren de 

samenwerking er niet gemakkelijker op maakt. Ook de verschillende – meestal 

tijdelijke – financieringsstromen maken het lastig om te overzien wie waar mee bezig 

is en tot hoe lang. Daarbij komt dat de marktwerking instellingen, die zouden moeten 

samenwerken soms tot concurrenten maakt. De wenselijkheid van ketensamenwerking 

wordt door betrokken partners wel onderschreven, maar de praktijk blijkt 

weerbarstiger. Een voorbeeld dat dit goed illustreert heeft betrekking op het lokale 

werkgebied. Als een deelnemer van een activeringstraject met zorg verhuist naar 

een andere (deel)gemeente loopt het traject vast. Dit wordt veroorzaakt doordat de 

betreffende instelling - die gebonden is aan (deel)gemeentelijke financiering - dan 

geen hulp meer kan verlenen. 

42

6 Methodische spanningsvelden 


In dit hoofdstuk bespreken we op basis van de werkzame bestanddelen enkele 

methodische spanningsvelden. Een spanningsveld of continuüm geeft niet zozeer 

aan wat nodig is of wat werkt. Het stelt bij bepaalde thema’s het dilemma of de 

uitersten centraal, waar in de komende periode een gezamenlijke visie over gevormd 

dient te worden. Deze gezamenlijke visie geeft vervolgens richting voor de 

doorontwikkeling van de methodiek Activerende Zorg Trajecten. 

Regie deelnemer versus regie activerende zorgcoach 

Binnen de meeste activeringstrajecten met zorg wordt de deelnemer beschouwd als 

een persoon in een eigen context en samenhang. Uitgangspunt is dat de deelnemer 

in staat moet zijn regie te kunnen (gaan) voeren over zijn leven. Dit lijkt echter in de 

praktijk niet altijd de realiteit. Zo zijn er deelnemers aan Activerende Zorg Trajecten 

die op het moment van het ingaan van het traject niet in staat zijn persoonlijk wensen 

en motieven centraal te stellen en regie te voeren. In dit geval neemt de activerende 

zorgcoach in veel gevallen, zeker in de beginfase, een deel van de regie op zich. 

Toch zijn er ook theorieën die ongeacht de zwaarte van de problematiek de regie bij 

de deelnemer neerleggen. Dit heeft dan gevolgen voor de inrichting en duur van het 

traject. Van belang is de keuze van het ondersteuningsaanbod goed af te stemmen 

op de mate van verantwoordelijkheid die de deelnemer kan dragen, de gestelde 

doelen en de wijze waarop de deelnemer vanuit zijn of haar eigen context op een 

realistische manier tegen zichzelf aankijkt. Hierin speelt de activerende zorgcoach 

een belangrijke rol. 

Zelfredzaamheidladder versus direct betaald werk. 

Veel hulpverleners zijn van mening dat voor de te bemiddelen doelgroep een 

betaalde baan in eerste instantie te hoog gegrepen is. Binnen IPS (individual 

placement support) wordt betaald werk juist als eerste centrale doel voor mensen 

met ernstige psychische beperkingen gesteld. Vanuit de theorie van IPS wordt 

gesteld dat het beter is de deelnemers zo snel mogelijk in de gewenste omgeving te 

brengen in plaats van hen langdurig en stapswijs voor te bereiden. Dit wordt echter 

vrijwel nog nergens in de zorg in Nederland onderschreven. Veelal wordt gedacht 

volgens de zogenaamde zelfredzaamheidsladder (zie schema 6.1). Eerst moeten 

deelnemers psychisch stabiel zijn, daarna zelfstandig wonen en pas dan kunnen zij 

hun dagbesteding en sociale relaties oppakken (Droes & van Weeghel, 1999). Aan 

deze verschillende stadia worden vervolgens uiteenlopende activiteiten van de 

activeringscoaches gekoppeld. 

43

Schema 6.1 Zelfredzaamheidsladder 

Zelfredzaamheidladder 


Trede 7: Regulier werk 

Trede 6: Bemiddelbaar 

Trede 5: Regulier werk met loonkostensubsidie 

Trede 4: Kwalificatie 

Trede 3: Arbeidstraining en oriëntatie 

Trede 2: Participatie 

Trede 1: Activering 

Trede 0: Zorg (kwaliteit van leven) 

Canadees onderzoek (Dewa e.a., 2003) bevestigt dit beeld enigszins omdat 

casemanagers van ACT-teams veel meer tijd aan medisch-psychiatrische taken dan 

aan rehabilitatieactiviteiten besteden. De rehabilitatieactiviteiten worden pas later in 

het proces ingezet. Cliënten en casemanagers raken op deze manier gewend aan 

een probleemgerichte werkwijze, waardoor de overgang naar ontwikkelingsgerichte 

interventies moeilijk wordt gemaakt. In casemanagement-projecten blijkt dat er ook 

dan nauwelijks specifieke rehabilitatie-interventies worden toegepast (Kroon e.a., 

2000). 

Motivatie van deelnemer versus drang en dwang 

Motivatie is veelal een voorwaarde om deel te kunnen nemen aan een activerend 

zorgtraject. Via assessments en het hanteren van instrumenten wordt getracht zicht 

te krijgen op de mate van de motivatie. Motivatie is geen statisch gegeven, maar een 

dynamisch proces, dat sterk te beïnvloeden is. Daarbij kenmerkt de doelgroep, die in 

aanmerking komt voor deze trajecten zich veelal door een gebrek aan inzicht in de 

eigen mogelijkheden en beperkingen; dit valt vaak samen met de motivatie van een 

deelnemer. Het is dan ook de taak van een activerende zorgcoach om de deelnemer 

te motiveren voor een dagactiviteit/ reguliere baan etc. Daarbij geldt dat wanneer er 

succeservaringen verbonden zijn aan een traject, de deelnemer op die manier 

gemotiveerd raakt. Uitgangspunt is dat uiteindelijk met voldoende tijd en 

methodieken iedereen te motiveren is. 

Dit sluit aan bij de visie van de overheid. In toenemende mate oefent de landelijke 

overheid druk uit op gemeenten om iedereen mee te laten doen en aan het werk te 

krijgen. Dit suggereert binnen de activeringstrajecten een trend naar dwang en drang 

maatregelen. De discussie wordt ten aanzien van deze doelgroep nog volop 

gevoerd. Binnen de doorontwikkeling van de methode van activerende zorgtrajecten 

is het de vraag in welke mate dwang en drang nuttig dan wel een gevaar is voor 

deze doelgroep. Op basis van ervaringen wordt verondersteld dat deelnemers tijd 

nodig hebben om wensen te verhelderen en gemotiveerd te raken om daadwerkelijk 

de barrières die in al die jaren zijn opgeworpen te doorbreken. Hierbij wordt de eigen 

kracht van de deelnemer aangesproken vanuit het idee dat dit leidt tot een duurzaam 

resultaat. Dit vraagt om een methodische aanpak. Hiertoe kunnen elementen van de 

44


presentietheorie worden aangewend – het aanwezig zijn en gezamenlijk kijken naar 

de wensen en mogelijkheden van de deelnemer op het moment dat de deelnemer 

aangeeft dat dit mogelijk is. Er is veel ervaring opgedaan met de moeilijk te 

bemiddelen doelgroep, waaruit blijkt dat de duur van een traject een essentiële factor 

is voor het succes. Er kan ook voor een meer directieve aanpak worden gekozen. 

Door motiverende gesprektechnieken toe te passen kun je een deelnemer actief en 

directief motiveren. Hieruit komen vervolgens stappen naar voren die ondernomen 

dienen te worden. 

Drang en dwang staan echter op een gespannen voet met het opbouwen van een 

vertrouwensrelatie en het versterken van de intrinsieke motivatie van mensen. 

Bovendien bestaat bij drang en dwang het gevaar van overbelasten, waardoor 

deelnemers in paniek en verzet kunnen raken. De druk vanuit de sociale dienst 

betekent dan een achteruitgang in functioneren. Tegelijkertijd kan enige drang voor 

anderen net een steuntje in de rug zijn om te komen tot een dagelijkse structuur. De 

ideeën rond dwang en drang sluiten aan bij de visie van IPS (Individual Placement 

Support) rond de motivatie van de deelnemer. Daarbij wordt er van uitgegaan dat 

iedereen in principe gemotiveerd is voor een betaalde baan en die wordt dan ook op 

korte termijn aangeboden. Een interventie gekoppeld aan aspecten van drang en 

dwang zou dan naar verwachting minder leiden tot negatieve effecten. Helaas is er 

nog weinig onderzoek gedaan naar de effecten van deze verschillende manieren van 

werken bij verschillende doelgroepen. 

In de beschrijving van het Friese project Sociale Activering en Welzijn (in de 

gemeenten Skarsterlan en Weststellingwerf) wordt gewezen op het omgaan met de 

gevolgen van drang en dwang voor de deelnemers. Hiertoe hebben zij verschillende 

spanningsbronnen onderscheiden: 

- De verplichting voor de deelnemer of het gevoel van verplichting om deel te 

nemen aan het traject (het initiatief komt immers van de uitkeringsinstantie). 

- De activerende zorgcoach is gewend om hulp te bieden op vrijwillige basis. In het 

traject met drang en dwang moet de activerende zorgcoach de eigen 

verantwoordelijkheid en eigen keuzes van de deelnemers verbinden met 

elementen van drang en dwang. Dit moet zich blijven verhouden tot het gevoel bij 

de deelnemer dat deelname verplicht is. 

- Het risico van identificatie van de activerende zorgcoaches en/ of de instelling 

met de uitkeringsinstantie. 

Hanteren van selectiecriteria versus open voor iedereen 

Op welke specifieke doelgroep met welke criteria richten de Activerende Zorg 

Trajecten zich? Vervolgvraag daarbij is of een activerend zorgtraject open staat voor 

iedereen of dat men wil kunnen sturen op de doelgroep. Veel activerende 

zorgcoaches zijn geneigd om vooraf een selectie te maken van deelnemers, die in 

aanmerking komen voor een activerend zorgtraject. Zij kijken hierbij bijvoorbeeld 

naar de motivatie van de deelnemer of de mate waarin een deelnemer regie kan 

45


voeren over zijn leven. Het gevolg is dat sommige deelnemers buiten de boot zullen 

vallen, doordat zij gezien de criteria niet in aanmerking komen voor dit aanbod, terwijl 

dit aanbod juist (deels) voor hen ontwikkeld is. Dit kan te maken hebben met de 

financieringsbron en de daaraan gekoppelde doelstelling. Instellingen gaan immers 

prestatieafspraken aan met de financier, zodat er een resultaatfinanciering ontstaat. 

Principieel zou iedere potentiële deelnemer de gelegenheid moeten krijgen binnen 

een activerend zorgtraject zijn of haar wensen te verkennen, vanuit het idee dat 

participatie en werk voor ieders toekomst en dus echt voor iedereen belangrijk is. 

De vraag is of er van tevoren criteria gesteld moeten worden om in aanmerking te 

komen voor een activeringstraject met zorg, of dat er binnen de methodiek aan die 

gestelde criteria gewerkt wordt. Onderzoek onder een vrij ‘zware’ doelgroep – 

mensen met ernstige psychische beperkingen – toont aan dat de meeste van hen 

opnieuw aan het werk willen, mits de condities gunstig zijn (Swildens, 1995; Van 

Hoof e.a., 2000). Voor hen is werkhervatting een graadmeter van hun persoonlijk en 

maatschappelijk herstel. 

Wetenschappelijk onderzoek over effectiviteit heeft ons geleerd dat bepaalde 

methodieken werkzaam zijn bij specifieke doelgroepen. Dit met als gevolg dat zij bij 

andere doelgroepen soms niet werken of zelfs tot een averechts effect kunnen 

leiden. Hiervan uitgaande is het zinvol om een goede beschrijving te maken van de 

doelgroep en daar de methodiek op af te stemmen. 

Assessment (zorgoriëntatie) versus directe bemiddeling (met begeleiding) 

Er bestaan grote verschillen in de mate waarin activerende zorgcoaches van tevoren 

zicht hebben op de problematiek die speelt bij de deelnemer. De vraag luidt: welke 

informatie is vooraf nodig om een deelnemer adequaat te kunnen bemiddelen naar 

een baan, vrijwilligerswerk, dagbesteding. Binnen sommige projecten worden 

uitgebreide zorgoriëntaties uitgevoerd, waardoor er op maat gezocht kan worden 

naar een re-integratietraject. Dit om de succeservaring optimaal te kunnen laten zijn. 

Deze zorgoriëntatie kan breed ingezet worden en alle leefgebieden bestrijken. Er zijn 

ook zorgoriëntaties die zich beperken tot die zorg die de mogelijkheden van 

participatie in de weg staan. 

Andere methodieken (IPS) gaan uit van het direct plaatsen van een deelnemer, 

waarbij het assessment wordt ingezet om te bepalen welke begeleiding nodig is om 

het traject vol te blijven houden. Dit is een andere wijze van omgaan met de wensen 

en behoefte van de deelnemers. Vanuit de IPS methodiek wordt gesteld dat het een 

illusie is om een deelnemer direct op de juiste plek te kunnen plaatsen. Het kost 

mensen die geen moeite hebben op de arbeidsmarkt ook vaak een aantal 

werkplekken voordat de juiste baan is gevonden. Natuurlijk wordt deze deelnemers 

een succeservaring gegund, maar de mate waarin het succes wordt ervaren is ook 

afhankelijk van de wijze waarop je iemand een plek biedt. Het gaat daarbij om het 

managen van verwachtingen en het duidelijk benoemen van het leerdoel. Als het na 

46


een tijdje niet goed blijkt te gaan, levert dit veel input om de volgende baan beter te 

kunnen kiezen en beter zicht te krijgen op wat iemand (aan begeleiding) nodig heeft. 

Intussen heeft die persoon wel werkervaring opgedaan. 

Activeringscoach en zorgverlener versus activerende zorgcoach 

Gebleken is dat de verdeling van taken en daaraan gekoppelde functies binnen de 

activeringstrajecten met zorg sterk uiteen kan lopen. Zo zijn er trajecten, die grofweg 

werken met twee (of meer) functies: de activeringscoach en zorgverlener. Zij 

stemmen hun aanpak op elkaar af en werken intensief samen. Ieder behoudt zo zijn 

eigen specifieke expertise en bijbehorende competenties, waarbij de samenwerking 

en afstemming het cruciale ingrediënt voor succes is. 

Een tweede vorm bestaat uit de functie van één activerende zorgcoach. Binnen deze 

functie zijn beide takenpakketten verenigd. Voordeel voor de deelnemer kan zijn dat 

hij/ zij te maken heeft met één persoon in plaats van twee. De vraag is wel of de 

uiteenlopende competenties en taken in één persoon verenigbaar zijn. Samenvoegen 

van functies vergt veel van de coaches, die immers zowel kennis als 

netwerken moeten hebben op beide terreinen, alsmede de competenties om één en 

ander voor klanten op maat in te zetten. Een andere relevante vraag in deze context 

is dat op deze manier weer een nieuwe functie gecreëerd wordt, die niet aansluit bij 

bestaande structuren en netwerken 

De derde variant werkt met multidisciplinaire zorgteams (zoals bij ACT). Een ACT 

team is multidisciplinair met casemanagers, een psychiater, een psycholoog, een 

verslavingsdeskundige en een trajectbegeleider voor arbeidsrehabilitatie. Soms zijn 

er ook ervaringsdeskundigen in het team opgenomen (Van Slooten & van Bekkum, 

2005). Vanuit het ACT hebben vrijwel alle betrokkenen op een of andere manier 

bemoeienis met de deelnemer, zodat er een gedeelde caseload ontstaat. 

Bij de doorontwikkeling van de methodiek voor de activerende zorgtrajecten zal een 

keuze gemaakt moeten worden voor één van bovenstaande vormen. Alleen op deze 

manier kan een uniforme manier van werken gestimuleerd worden in Rotterdam. 

Productieafspraken versus methodisch effectief handelen 

Financiers van trajecten hebben er behoefte aan om afspraken te maken over de 

resultaten. Daarbij wordt meestal een bepaalde duur van een traject afgesproken, er 

worden afspraken gemaakt over aantallen (instroom en uitstroom) en over de 

rapportage. De methodiek dient dan te worden afgestemd op de mogelijkheden in 

tijd. Dat betekent dat bv. een principieel outreachende benadering niet kan worden 

toegepast, omdat dit geen vast stramien kent. De zorgcoach kan van mening zijn dat 

voor bepaalde cliënten een benadering noodzakelijk is die niet past in de 

productieafspraken. 

47


Bij de doorontwikkeling zal bekeken moeten worden of cliënten die een afwijkende 

benadering nodig hebben daarmee voor het AZT contrageïndiceerd zijn, ofwel dat de 

criteria in voorkomende gevallen dienen te worden aangepast. De oplossingen die 

zorgcoaches al werkende hiervoor bedenken vormen daarbij interessant materiaal. 

48

7 Conclusie deel II 


De beginselen van effectiviteit en de methodische spanningsvelden leveren tevens 

zinvolle bouwstenen op voor de methodiek AZT. Zo hebben we aan de hand van 

deze beginselen kwaliteitscriteria opgesteld die relevant zijn voor de doorontwikkeling 

van de Activerende Zorg Trajecten. Daarnaast zullen ten aanzien van 

de methodische spanningsvelden keuzen gemaakt moeten worden. Dit is echter pas 

mogelijk na de volgende fase waarin de ervaringen vanuit de drie pilots hieraan 

verbonden worden. 

Kwaliteitscriteria 

• Theoretische onderbouwing 

• Selectie, assessment 

• Veranderen van risicofactoren (wegnemen van belemmeringen) 

• Vaardigheden, protectieve factoren 

• Fasering, intensiteit en duur 

• Betrokkenheid, motivatie 

• Interventie-integriteit 

• Evaluatie, monitoring, registratie 

Theoretische onderbouwing 

Een belangrijke bouwsteen voor een effectieve methode is een theoretische 

onderbouwing. In deze theoretische onderbouwing wordt verklaard hoe de 

mechanismen en factoren het probleem instandhouden, veroorzaken, verzwaren of 

verzachten. De theorie gaat in op de beïnvloedbare factoren en mechanismen. 

Echter de niet-beïnvloedbare factoren en mechanismen zijn ook van belang om de 

kans van slagen van de interventie in te kunnen schatten. Daarnaast wordt in de 

theoretische onderbouwing aandacht besteed aan de werkzame bestanddelen. Hoe 

moet een interventie eruit zien om ook echt te werken. Zo bestaat het onderscheid 

tussen werkzaamheid en doeltreffendheid. Bij de werkzaamheid gaat het erom of 

een bepaalde interventie onder gecontroleerde condities resultaat heeft. Bij 

doeltreffendheid gaat het erom of dat resultaat ook blijft bestaan als de deelnemer 

zonder ondersteuning functioneert. 

Selectie - assessment 

Van belang voor de effectiviteit is het feit of er selectiecriteria gehanteerd worden 

voor deelname. Op deze manier is het mogelijk om aan te sluiten bij de leerstijl van 

de deelnemer, de motivatie en de persoonlijke kenmerken. Daarbij dient de 

selectieprocedure helder te zijn, waarin bepaald wordt of de deelnemer voldoet aan 

de selectiecriteria. Ook van belang voor de effectiviteit is dat van tevoren duidelijk 

moet zijn aan welke factoren gewerkt gaat worden 

49


Veranderen van ‘risicofactoren’ (wegnemen van belemmeringen) 

Aspecten die het effect van de methodiek positief beïnvloeden zijn onder meer de 

mate waarin het programma gericht is op het wegnemen van belemmeringen voor de 

activering en het versterken van de protectieve factoren. Daarbij neemt de 

effectiviteit toe als dit is afgestemd op de behoefte van de individuele deelnemer. 

Vaardigheden, protectieve factoren 

Een belangrijke bouwsteen voor de methodiek is dat deze gericht is op het concreet 

leren van vaardigheden. Van belang daarbij is dat deze vaardigheden in de praktijk 

geoefend kunnen worden. Dit geldt ook voor het versterken van de protectieve 

factoren en het betrekken van het systeem (gezin) bij het traject. 

Fasering, intensiteit en duur 

De meeste trajecten gericht op activering met zorg kenmerken zich door een tamelijk 

intensief traject met een vrij lange duur. Trajecten van anderhalf tot twee jaar komen 

regelmatig voor. Bij het beschrijven van de methodiek is het van belang om de 

uiteindelijk gekozen duur van het traject te kunnen onderbouwen. Daarbij dient de 

intensiteit van het traject samen te hangen met de ernst en zwaarte van de 

problematiek. In de praktijk blijkt dat de caseload uiteen kan lopen van tien cliënten 

per jaar tot wel meer dan tachtig cliënten per jaar. Hoewel bij deze doelgroep veel 

belang wordt gehecht aan het intensieve contact en het beschikken over tijd is dit 

effect ervan nog niet wetenschappelijk aangetoond. Er zijn dan ook nog geen 

richtlijnen over een ideaal in te richten traject qua duur of qua caseload. Het 

aanbrengen van een duidelijke fasering in de werkwijze en het werken met een 

adequaat coachingsplan geeft wel meer richting en mogelijkheden tot sturing met 

betrekking tot de duur van het traject. 

Betrokkenheid, motivatie 

Dit aspect heeft betrekking op het behoeftebeginsel en het responsiviteitsbeginsel. 

De effectiviteit van het traject wordt vergroot als aangesloten wordt op de levensstijl, 

de individuele leerstijl en de individuele capaciteiten van de deelnemer. Hierbij dient 

aandacht te worden besteed aan de motivatie van de deelnemer. 

Interventie-integriteit, evaluatie en monitoring 

Ten slotte is bepalend voor het effect van de methodiek of het traject wordt 

uitgevoerd zoals het bedoeld is. Hiertoe dient transparant gewerkt te worden, wat 

impliceert dat er sprake moet zijn van een vorm van monitoring, evaluatie en 

registratie. Daarbij is het wenselijk als er effectonderzoek plaats zou kunnen vinden 

naar de werkwijze van de methodiek. 

50

Essentiële voorwaarden voor samenwerking 


Naast de kwaliteitscriteria van de methodiek zijn er tevens nog essentiële 

aandachtspunten die van invloed zijn op de samenwerking. Het betreft hier zowel 

samenwerking op instellingenniveau als het niveau van de professionals in de 

uitvoering. 

Aandacht voor draagvlak, visie en waarborgen van de voortgang 

Het vastleggen van afspraken in convenanten op instellingenniveau kan een middel 

zijn voor het optimaliseren van de ketengerichte samenwerking. Voordat een 

convenant ondertekend is dient een goede voorbereiding plaats te vinden. In dit 

proces dienen de volgende aspecten aan de orde te komen: 

• het creëren van draagvlak 

• het komen tot een gezamenlijke visieontwikkeling met betrekking tot het traject 

• het waarborgen van de voortgang 

Dit zijn essentiële voorwaarden voor een optimaal samenwerkingsproject. Belangrijk 

is dat re-integratie van deelnemers door alle betrokken partners als een gezamenlijk 

probleem wordt (h)erkend. De betrokken partners zijn gezamenlijk verantwoordelijk 

voor de activering van cliënten en het vergroten van arbeidsmarktperspectieven. 

Vanuit een gezamenlijke verantwoordelijkheid kunnen de samenwerkingspartners 

daadwerkelijk een gezamenlijke visie en aanpak ontwikkelen. 

Ook op het niveau van samenwerking tussen professionals is transparantie omtrent 

visie en werkwijze van belang. De samenwerking is er op gericht dat de deelnemer 

zodanig ondersteuning ontvangt dat re-integratie mogelijk wordt. Het gezamenlijke 

uitgangspunt is voor alle betrokkenen het belang van de deelnemer. Professionals 

kijken vanuit hun eigen deskundigheid en visie naar de deelnemer. Om tot optimale 

samenwerking te komen is niet zozeer eenzelfde visie op alle terreinen vereist. Wel 

is het van belang dat professionals tot op zekere hoogte de visie en werkwijze van 

elkaar kennen en er een gezamenlijke aanpak op kunnen baseren. 

Aandacht voor de wachtlijstproblematiek 

De ervaring leert dat verschillende zorginstellingen een wachtlijst hanteren, waardoor 

verwijzingen veel tijd nemen. Dit is van invloed op de motivatie van deelnemers aan 

de activerende zorgtrajecten. Het is daarom van belang om dit knelpunt concreet te 

benoemen in de samenwerking en van tevoren af te spreken op welke wijze 

daarmee omgegaan zal worden. Er kunnen bijvoorbeeld afspraken gemaakt worden 

over voorrang voor cliënten vanuit de sociale activeringsprojecten. Dit impliceert 

geen structurele oplossing, maar geeft wel duidelijkheid. Een ander voorbeeld is om 

de zorg rechtstreeks bij de zorginstelling in te kunnen kopen, buiten de normale 

financieringsstromen om. 

51


Aandacht voor het uitwisselen van gegevens 

Het uitwisselen van gegevens over deelnemers aan een activerend zorgtraject 

tussen zorgverleners en activeringscoaches is aan verschillende regels gebonden. 

De bescherming van de privacy is hierbij van belang. Binnen de samenwerking 

dienen afspraken over het uitwisselen van gegevens vastgesteld te zijn binnen de 

kaders van weten regelgeving. Hierbij dient omschreven te zijn welke informatie 

aan welke partners met welk doel uitgewisseld worden. Uitwisseling van gegevens is 

primair bedoeld om de deelnemer meer inzicht te verschaffen en dus alleen relevant 

voor het realiseren van de wensen van de deelnemer. Het gaat dan bijvoorbeeld niet 

om het uitwisselen van medische gegevens, maar wel de gevolgen van de gezondheidsproblemen 

en de wensen van de cliënt. Daarbij is toestemming van de 

deelnemer vereist, en hij dient zo veel mogelijk betrokken te zijn bij het overleg. 

Aandacht voor verschil in uitgangspunten 

Uitgangspunten van activeringscoaches en zorgverleners kunnen sterk uiteenlopen. 

De wijze waarop tegen de mate van drang of dwang wordt aangekeken verschilt 

vaak. Binnen de samenwerking dienen deze verschillende visies een plek te krijgen. 

Dit betekent niet dat er overeenstemming bereikt moet worden, maar wel dat er 

vanuit respect van ieders ideeën een werkbare samenwerking ontstaat, die in het 

belang is van de cliënt. 

Dit geldt ook voor de taken en rollen die de werkers binnen de projecten aannemen. 

In sommige projecten is de activeringscoach ook zorgcoach en heeft dan casemanagement-achtige 

taken, soms is de begeleider vooral activeringscoach en 

worden hulp- en dienstverleningstaken neergelegd bij anderen. In het Friese project 

Activering en Welzijn (2004) is gekomen tot een taakverdeling tussen 

activeringscoaches en hulpverleners, waarbij de hulpverleners ook speciaal in het 

project zijn opgenomen (de activeringscoaches zijn dus niet afhankelijk van 

wachtlijsten etc.). Uiteraard moeten deze hulpverleners op hun beurt samenwerken 

met andere hulpverleners en zorginstellingen. 

52

Deel III 


53

8 Eindconclusie 

8.1 Activering met zorg 


In deze studie is gefocust op wat er in de literatuur bekend is over de werkzame 

bestanddelen van Activerende Zorg Trajecten. De onderzoeksvraag daarbij luidt als 

volgt: ‘Wat is er in de literatuur bekend over de effectiviteit van de bouwstenen van 

activerende zorgtrajecten op basis van evaluaties van verwante programma’s?’ 

Met betrekking tot de Activerende Zorg Trajecten zijn helaas nog onvoldoende 

effectstudies verschenen. Dit geldt tevens voor adequate methodiekbeschrijvingen. 

In de praktijk zijn wel verschillende projecten actief rond dit thema, maar veelal 

ontbreekt het zelfs aan een uitgebreide projectbeschrijving. We hebben daarom ons 

aandachtsveld verbreed en uitgebreid gekeken naar de methodieken die gehanteerd 

worden binnen het werkveld van de rehabilitatie. Hierdoor zijn veel methodieken 

bestudeerd die binnen het werkveld van de GGZ worden uitgevoerd. Dit is te 

verklaren, omdat deze methoden veelal afkomstig zijn uit het buitenland waar reeds 

effectonderzoek bij is uitgevoerd. In Nederland staat het wetenschappelijk onderzoek 

met een RCT naar de methodes en ingrediënten ervan in verhouding nog in de 

kinderschoenen. Inmiddels is in Nederland echter onderzoek gaande ten aanzien 

van ACT, IPS en IRB met een RCT. 

Binnen de methoden die gehanteerd worden bij de chronische psychiatrische 

deelnemers blijkt relatief weinig aandacht voor samenwerking. Uitzondering hierop 

vormt de ACT, waarbij met multidisciplinaire teams wordt gewerkt. Rehabilitatie lijkt 

meer succes te hebben als het wordt geïntegreerd in multidisciplinaire ambulante 

teams met zorg en behandeling. Anders gezegd rehabilitatie kan het beste met 

behandeling en andere zorg worden geïntegreerd. Dit beeld wordt onder meer 

bevestigd door de ervaringen op de proeflocaties in Amsterdam en Den Bosch met 

het activeren van vrouwen uit de maatschappelijke opvang. Hieruit blijkt dat de 

combinatie van hulpverlening, activering en arbeidstoeleiding een positief effect kent. 

Het activeert en motiveert de vrouwen en voorkomt terug- en uitval uit de trajecten. 

Het blijkt dat de combinatie van zorg en activering leidt tot houvast en zelfvertrouwen, 

ook voor het hanteren van problemen op andere leefgebieden. Hierdoor 

kan eerder sprake zijn van zelfstandigheid van cliënten en stabilisering van het 

psychosociaal welbevinden. 

De Activerende Zorg Trajecten kenmerken zich juist door veel aandacht te besteden 

aan de wijze van samenwerking, maar hebben minder aandacht voor methodisch 

werken. Dit verklaart ook de beperking in beschikbare beschreven methodieken. Het 

gevolg is dat de projecten die in het land worden opgezet slecht overdraagbaar zijn 

en daardoor zeer kwetsbaar. De kwaliteit en continuïteit van het traject is zonder 

duidelijke beschrijving afhankelijk van personen. De praktijk kenmerkt zich echter 

54


door veel personele wisselingen, waardoor helaas veel expertise en ervaring 

onnodig verloren is gegaan. 

Daarnaast is gebruik gemaakt van de kennis die opgedaan is op geheel andere 

terreinen. Hierbij is gekeken naar de What Works principes die gerelateerd zijn aan 

onderzoek rond strafrechtelijke interventies. De beginselen van effectiviteit zijn 

echter tevens van belang voor de methodiekontwikkeling van de Activerende Zorg 

Trajecten. In de volgende paragraaf gaan we in op de bouwstenen die in de fase van 

de doorontwikkeling van de methodiek van de Activerende Zorg Trajecten aandacht 

behoeven. Bovendien heeft deze literatuurstudie het mogelijk gemaakt om in de fase 

van methodische doorontwikkeling de juiste vragen te kunnen stellen en af te zetten 

tegen relevante ontwikkelingen vanuit andere inhoudelijke onderzoeksterreinen. 

8.2 Bouwstenen voor de doorontwikkeling van AZT 

In hoofdstuk vier is een aantal ingrediënten benoemd, zoals herstel, vraaggerichtheid 

en empowerment. Deze ingrediënten worden steeds meer opgenomen in het denken 

over Activerende Zorg Trajecten. Dit geldt ook voor het bieden van de ondersteuning 

en het oefenen van vaardigheden in de eigen reguliere setting. Het bevorderen van 

de zelfstandigheid en onafhankelijkheid van de deelnemer staat centraal. Belangrijk 

daarbij is om uit te gaan van de mogelijkheden van de doelgroep in plaats van het 

bestaande aanbod. Dit zijn belangrijke ingrediënten, maar leidt nog niet vanzelfsprekend 

tot een Activerend Zorg Traject. 

Beperkte aandacht voor het systeem (gezin) 

Binnen de methodes die in de GGZ praktijk gehanteerd worden is opvallend weinig 

aandacht voor het systeem of anders gezegd het gezin. Een mogelijke verklaring 

hiervoor kan zijn dat relatief veel chronische psychiatrische deelnemers een vrij 

geïsoleerd bestaan leiden. Neemt niet weg dat aandacht voor het systeem (ouders, 

kinderen, (ex)partners) relevant is. Veel methodieken gaan uit van het individu en 

zijn onvoldoende systeem gericht. In toenemende mate wordt de sociale omgeving 

erbij betrokken, maar dit betekent niet dat er systeemgericht gewerkt wordt. Bij de 

doorontwikkeling van de AZT methodiek dient dit aspect tevens meegenomen te 

worden. 

Ingrediënten 

• Outreachende (contextuele) benadering 

• Intensieve persoonlijke benadering op basis van gelijkwaardigheid (regie deelnemer, 

presentie) 

• Vraaggerichte werkwijze (motivatie) 

• Uitgaan van individuele potentie en positieve bekrachtiging (empowerment) 

• Methodisch werken met doelen (verhelderen toekomstwensen) 

• Betrekken van leefgebieden en sociale netwerk 

55


Daarnaast zijn in hoofdstuk zeven kwaliteitscriteria besproken die bij de 

doorontwikkeling van de methodiek AZT aandacht dienen te krijgen. Belangrijk 

aandachtspunt voor de AZT is daarbij de afbakening van de doelgroep. Immers een 

methodiek is veelal effectief door de combinatie van interventies gericht op bepaalde 

kenmerken van de doelgroep. Aangezien de doelgroep voor de Activerende Zorg 

Trajecten vrij breed geformuleerd is, is het voor de inrichting van de methodiek toch 

zinvol om nader te kijken naar de specifieke kenmerken van deze doelgroep. 

Afhankelijk van uiteenlopende behoefte kan een afwijkend traject zinvol zijn, zonder 

hier het idee van maatwerk uit het oog te verliezen. Zo kan er een onderscheid 

gemaakt worden in de doelgroep voor een traject van zorg en activering in mensen 

met problemen (materieel, psychosociaal en psychiatrisch) die: 

- Of hulp / ondersteuning krijgen binnen project (zorg en activering) 

- Of geen hulp willen en daarvoor gemotiveerd worden in project (zorg en 

activering) 

- Of wel hulp ontvangen maar er geen zicht op is, dus in project ordenen en 

afstemmen van de hulpverlening (zorg en activering) 

Deze verschillende doelgroepen vragen om een andere aanpak (of anders gezegd) 

een andere start in de fasering van de methode. Daarbij valt op dat binnen de 

uiteenlopende methodieken relatief weinig gedifferentieerd wordt naar verschillende 

doelgroepen. Er zijn wel projecten gericht op migranten, verslaafden etc., maar qua 

methodiek wordt daar weinig onderscheid in aangebracht. 

Cultuur sensitiviteit (diversiteit) 

Opvallend bij vrijwel alle methodiekbeschrijvingen is dat deze cultuur-neutraal en 

gender-neutraal zijn, wat vrijwel altijd betekent dat men uitgaat van de westerse 

mannelijke cliënt. In het onderzoek door het Verwey-Jonker Instituut (Lammerts, 

2007) naar participatie onder 460 allochtone vrouwen in Rotterdam komt een aantal 

bevorderende en belemmerende factoren naar voren die van belang zijn voor de 

methodiekontwikkeling. Zo blijkt 20% van de vrouwen hun gezondheid op te geven 

als belemmerende factor. Andere veelgenoemde factoren zijn zorgtaken, 

taalachterstand en culturele verschillen. Uit het onderzoek is verder gebleken dat 

allochtone vrouwen erg onzeker zijn over hun mogelijkheden om ‘buiten de deur’ iets 

te betekenen. Dit werkt versterkend bij de reeds bestaande belemmeringen, terwijl 

ze wel zeggen ambities te hebben om iets te doen. Wat bevorderend kan werken is 

goede / toegankelijke informatie, een persoonlijke benadering en het bieden van 

kennisontwikkeling. 

Kwaliteitscriteria 

• Theoretische onderbouwing 

• Selectie, assessment 

• Veranderen van risicofactoren (wegnemen van belemmeringen) 

• Vaardigheden, protectieve factoren 

• Fasering, intensiteit en duur 

• Betrokkenheid, motivatie 

• Interventie-integriteit 

• Evaluatie, monitoring, registratie 

56


Zorgoriëntatie 

In het licht van het belang van fasering willen we hierbij de aandacht richten op de 

inrichting en de plek van de zorgoriëntatie. Tijdens de doorontwikkeling van de AZT 

methode zal ook hier aandacht aan besteed dienen te worden. De combinatie van 

zorg en activering vraagt om een aannemelijke relatie tussen de persoonlijke 

problemen die spelen en de feitelijke participatiemogelijkheden. Deze relatie zou 

volgens de ervaringen opgedaan in het Rotterdamse project ZOEK idealiter na de 

zorgoriëntatie geëxpliciteerd moeten kunnen worden. Niet alle persoonlijke 

problemen vormen immers een belemmering om maatschappelijk actief te worden of 

te blijven. Daarbij is zorgoriëntatie van belang om dubbel werk te kunnen voorkomen. 

Indien er reeds hulpverlening aanwezig is, is het essentieel om hiermee af te 

stemmen. Vervolgens biedt de zorgoriëntatie tevens de mogelijkheid te werken aan 

het onderlinge vertrouwen tussen de deelnemer en de zorgcoach. De oriëntatie leidt 

tot een breed beeld (op meerdere relevante levensgebieden) van de persoonlijke 

situatie van de deelnemer, op basis waarvan zorgen activeringsdoelen 

geformuleerd kunnen worden. De hulpverlening wordt zo nodig actief betrokken bij 

het formuleren van de zorgdoelen. 

Flexibele organisatiestructuur 

Op basis van een evaluatieonderzoek naar drie good practices, gericht op 

(re)integratie van mensen met een psychische handicap concluderen Karbouniaris 

en Wilken (2007) het volgende. Trajectbemiddeling vereist een flexibele 

organisatiestructuur met korte interne communicatielijnen. Om als activerende 

zorgcoach te adequaat te kunnen werken is het noodzakelijk dat er voldoende ruimte 

is voor eigen inbreng en creativiteit. Ook is het belangrijk dat het management de 

medewerker stimuleert om zijn flexibiliteit en creativiteit in te zetten. Het is van 

belang deze randvoorwaarden mee te nemen bij de doorontwikkeling van de 

methodiek AZT. 

57

Bijlagen 

1. Literatuurlijst 

2. Lijst van benaderde personen 

3. Begrippenlijst 


4. Overzicht sociale activeringsprojecten in Rotterdam en overig Nederland 

5. Methodische uitgangspunten presentietheorie 

6. Behoeftepiramides Maslow en Pinto 

7. Elementen voor effectieve hulpverlening 

8. Vormen van samenwerking 

58

Bijlage 1 Literatuurlijst 


Aa, van der P. (2005). Beschrijving doelgroep en werkwijze ‘Zoek’, een experiment 

voor activering met zorg. Dienst Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Rotterdam 

Andrews, D.A. (1995). The psychology of criminal conduct and eff ective treatment. 

In: J. McGuire (ed.) What works: reducing reoff ending, guidelines from research and 

practice. Chichester: Wiley, 35-62. 

Anthony, W.A., Cohen, M., & Farkas, M. (1982). A psychiatric rehabilitation treatment 

program: can I recognize one if I see one? Community Mental Health Journal, 18, 

83-95. 

Anthony, W.A., Cohen, M., & Farkas, M. (1990). Psychiatric rehabilitation. Boston: 

Boston University. 

Baart, A. (2001). Een theorie van de presentie. Utrecht: Uitgeverij Lemma bv. 

Baars, H.M.J., Uffing J.T.F. en G.F.H.M. Dekkers (1990) Sociale netwerkstrategieën 

in de sociale psychiatrie, Houten: Bohn Stafleu Van Loghum 

Baars (1996) 

Bakker-de Pree, B.J. (1987) Constructionele gedragstherapie. Nijmegen: Dekker & 

Van de Vegt 

Becker, D.R., & Drake, R.E. (1993). A working life: The individual placement and 

support program. Concord, New Hampshire: New Hampshire-Dartmouth Psychiatric 

Research Center. 

Becker, D.R. & Drake R.E. (1994). Individual Placement and Support: a Community 

Mental Health Center approach to vocational rehabilitation. Community Mental 

Health Journal, 30, 193-212 

Bergen, van A., Brink, C. & Tenhaeff (2004). Onderzoeksrapport. Sociaal activeren 

met zorg. Utrecht: NIZW 

Blanken, M. & Horstink, G. (2005). Activerende Zorg in Rotterdam, Amsterdam: 

Radar Advies. 

Bond, G.R., Drake, R.E., Mueser, K.T., e.a. (2001). Assertive Community Treatment 

for people with severe mental illness: critical ingredients and impact on patients. In: 

Disease Management & Health Outcomes, 9, 141-159. 

Brink, C. & Tenhaeff, C. (2002). Sociaal Activeren met Zorg. Richtlijnen voor 

interdisciplinaire samenwerking bij cliënten sociale activering met 

gezondheidsproblemen. Utrecht: NIZW. 

59


Charlois Welzijn Methodiek Intensief Ambulante Hulpverlening t.b.v. zorgcoaches 

Rotterdam 2007 

Cook, J.A., Leff, H.S., Blyler, C.R., e.a. (2005). Results of a multisite randomized trial 

of supported employment interventions for individuals with severe mental illness. 

Archives of General Psychiatry, 62, 505-512. 

Dankers, T., Wilken, J.P. (2007) Arbeidsreïntegratie bij mensen met psychische 

beperkingen. Een overzicht van in Nederland gebruikte methoden. Amsterdam: SWP 

Dekker, A., Aa, van der P., (2000) Methodiek en beleid van sociale activering. Een 

individuele, vraaggerichte benadering. Den Haag: Elsevier. 

Dewa, C., Hochj., Lin E., et al. (2003) Pattern of antidepressant use and duration of 

depressivo-related absence form work. Br J Bsychiatry. 183 (6): 507-513 

Dröes, J.T.P.M., en J. van Weeghel (1994), Perspectieven van psychiatrische 

rehabilitatie. Maandblad Geestelijke volksgezondheid, 49, 795-810. 

Dröes, J.T.P.M. (2000). Methodische aspecten van de Individuele Rehabilitatie 

Benadering. In: Nuy, M., J. Dröes. (red.), De Individuele Rehabilitatie Benadering. 

Inleiding tot gedachtengoed, techniek en randvoorwaarden. Amsterdam, SWP, p. 22- 

27. 

Dröes, J. (2000). Rehabilitatie-effectonderzoek: een inventarisatie. Tijdschrift voor 

Psychiatrie 9, p. 621-630. 

Dröes, J. (red.) (2005) Individuele Rehabilitatie, behandeling en herstel, van mensen 

met psychiatrische problematiek. Amsterdam: SWP. 

Doorn, van L. (2004) Outreachende Hulpverlening, praktijkervaringen van 10 

experimentele projecten. Oranjefonds 

Gendreau, P., Cullen, F.T. e.a. (1994) Intensive rehabilitation supervisor: The next 

generator in community corrector? Federal Probation, 58 e jrg., p. 72-78. 

Giesen, F., Erp, N. van, Weeghel, J. van, Michon, H. & Kroon, H. (2007). De 

implementatie van Individual Placement and Support in Nederland. Tijdschrift voor 

Psychiatrie, 49, 611-621. 

Gruyter, de M., Boonstra, N., Pels, T., Distelbrink M., (2007) Allochtone vrouwen 

doen mee! Eerste generatie allochtone vrouwen in Rotterdam en hun perspectief op 

activering. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut 

Henselmans, H. (1993) Bemoeizorg, ongevraagde hulp voor psychotische patiënten. 

Delft: Eburon 

Hoof, F. van, Ketelaars, D., van Weeghel, J. (2000). Dac in, dac uit. Een 

longitudinaal onderzoek naar bezoekers van dagactiviteitencentra. Utrecht: Trimbosinstituut. 

60


Inspectie Werk en Inkomen (2006). Werken aan sociale activering. Onderzoek naar 

sociale activering als eerste stap naar reïntegratie. 

Jenner, J.A. (2008) Heeft ACT de toekomst? Maandblad Geestelijke 

volksgezondheid, 63. p. 207-216. 

Karbouniaris S., Wilken, J.P. (2007). Arbeidsreïntegratie vanuit de GGZ. Drie 

Nederlandse praktijken beschreven. SWP 

Koeter, M. W. J., Bakker, M. (2007) Effectevaluatie van de Strafrechtelijke Opvang 

Verslaafden (SOV). WODC, ministerie van Justitie. 

Kroon, H. en Henselman, H. (2000) Varianten van case-management en hun 

resultaten. In: G. Pieters en M. Van der Gaag (red.), Rehabilitatiestrategieën bij 

schizofrenie en langdurig zorgafhankelijke patiënten (pp. 41-57). Houten/ Diegem: 

Bohn Stafleu Van Loghum. 

Lammerts, R. (2004). Sociale activering door welzijnswerk: 'De kracht van het 

combineren van individuele en groepsactivering'. Leeuwarden: Stichting Partoer. 

Marshall, M. & Lockwood, A. (2001). Assertive community treatment for people with 

severe mental disorders (Cochrane Review). The Cochrane Library, 1, Oxford: 

Update Software. 

Marshall, M., Gray, A., Lockwood, A. & Green, R. (2001). Case management for 

people with severe mental disorders (Cochrane Review). The Cochrane Library, 1, 

Oxford: Update Software. 

McGuire, J. and Priestley (1995). Reviewing What works; past, present and future. 

In: J. McGuire (ed.). What works: reducing reoffending. Chichester: John Wiley & 

Sons. 

McIntyre, E.L.G. (1986). Social networks: potential for practice. Social work, 6, pp. 

421 – 426. 

Miedema, H., Kuiper,C. & Roelofs, P. (2007) Rapportage Verkenning indicatoren 

kwaliteit van Zorg. Hogeschool Rotterdam, Kenniskring Participatie, Arbeid en 

Gezondheid 

Miller W.R, Rollnick S (2005) Motiverende Gespreksvoering, een methode om 

mensen voor te bereiden op verandering. Gorinchem: Ekklesia. 

Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (2008). Rapport 

Beleidsdoorlichting re-integratie. 

Montfoort, van A. (2008) Professionaliteit en nuchterheid in jeugdzorg en 

jeugdbeleid. Lectorale rede, Hogeschool Leiden. 

Mueser, K.T., Bond, G.R., Drake, R.E. & Resnick, S.G. (1998). Models of community 

care for severe mental illness: a review of research on case management. Schizophr 

Bull, 24, 37-74. 

61


Muesser, Kim T., Corrigan, Patrick W., Hilton, David W., Tanzman, Beth, et al. 

(2002). Illness Management and Recovery: A Review of the Research. In: 

Psychiatric Services, 53 (10), 34 - 47. 

Nuy, M. & J. Dröes. (red.) (2000) De Individuele Rehabilitatie Benadering. Inleiding 

tot gedachtengoed, techniek en randvoorwaarden. Amsterdam: SWP 

Nuy, M. (red.) (2007) Rehabilitatie, een oriëntatie en een beschrijving van drie 

benaderingswijzen. Amsterdam: SWP 

Pennen, van der, T., Hoff, S. (2003). Sociale activering. Een brug tussen uitkering en 

betaalde arbeid. Den Haag: SCP 

Pinto, Prof.dr. D., (2004) Interculturele communicatie, conflicten en management. 

Uitgeverij BSL 

Rapp, R. (1982). Family and class in contemporary America: notes toward an 

understanding of ideology. In B. Thorne & M. Yalom (Red.), Rethinking the family 

(pp. 168-187). New York/London: Longman. 

Rapp, R.C., Siegal, H.a., Li, L. en Saha, P. (1998) Predicting postprimary treatment 

services and drug use outcome: a multivariabel analyse. In: Am J Drug Alcohol 

Abuse, 24, 603-615. 

Schene, A., & Henselmans, H. (1999). Psychiatrische rehabilitatie in Nederland en 

Vlaanderen. Maandblad Geestelijke volksgezondheid, 54, 719-728. 

Schout, G. (2007) Zorgvermijding & zorgverlamming. Een onderzoek naar 

competentieontwikkeling in de openbare geestelijke gezondheidszorg. Amsterdam: 

SWP 

Slooff, C.J., Sytzema, H., e.a. (2008) Diseasemanagement bij patienten met 

psychotische stoornissen. Maandblad Geestelijke volksgezondheid, 63. p. 7-19. 

Slooten, van J.D.F. en C.A.J. van Bekkum (2005). Ervaringsdeskundigheid in ACT: 

de winst en de weerstand. In: C.L. Mulder & H. Kroon (red.), Assertive Community 

Treatment, p.129-148. Nijmegen: Uitgeverij Cure and care Publishers. 

Spies, H., Vanschoren J. (2005). Maatschappelijke participatie. Handboek voor 

trajectbegeleiders sociale activering, arbeidsintegratie en activerende hulpverlening. 

Utrecht: Jan van Arkel 

Stel, van der J. (2002). De effectiviteit van case management voor de rehabilitatie 

van psychiatrisch patiënten. De relevantie van het onderzoek voor het beleid. In: 

Praecox, nr 34, december. 

Stok, K. (2002). Perspectief op Werk. Experimenten op twee proeflocaties. Utrecht: 

NIZW 

62


Swildens, W.E. (1995). Zorg voor werk en dagbesteding: een onderzoek naar een 

regionale aanpak voor mensen met een psychiatrische achtergrond. Groningen: 

Wolters-Noordhoff. 

Swildens, W., van Keijzerswaard, A. et al. (2003). Individuele rehalibilitatie voor 

chronische psychiatrische patiënten: een open onderzoek. In: Tijdschrift voor 

Psychiatrie 45, 15-26. 

Sytema, S. (2007) De Sowizo-trial: ACT versus standaardzorg. Tijdschrift voor 

Psychiatrie 2007 suppl. 1 pp. 45 

Tijken, H. (2006). Aan het werk! Over trajectbegeleiding en re-integratie. Amsterdam: 

Boom 

Tilbusscher, J. (2006). Evaluatie Experiment Mikado 2004-2006. 

Verhaegh, M., Bongers, I., Kroon, H. & Garretsen, H. (2007). Assertive Community 

Treatment bij patiënten met een eerste psychose. Modelgetrouwheid en 

doelgroepspecifieke aanpassingen. In: Tijdschrift voor Psychiatrie 49, 789-798. 

Veldhuizen, van J.R., Bähler, M. en W. Teer (2006) Fact: de ‘Functie ACT’. In: 

Maandblad Geestelijke volksgezondheid. juni nr 61. pp 525 – 534 

Vries, Sjef de (2007). Wat werkt? De kern en de kracht van het maatschappelijk 

werk. Uitgeverij SWP 

Weeghel, J. van & J. Dröes (1999). Problemen in perspectief. Herstelgerichte zorg 

in maatschappelijke steunsystemen. Maandblad Geestelijke volksgezondheid 54, p. 

150-165. 

Weeghel, J. van (2000). Epiloog. Rehabilitatie vanaf 2000. In: M. Nuy (red.), 

Rehabilitatie. Een oriëntatie en een beschrijving van drie benaderingswijzen. Utrecht: 

SWP, p. 78-86. 

Weeghel, van J., Michon, H., Kroon, H. (2002) Arbeidsrehabilitatie vanuit een GGZteam. 

De betekenis van het Individual Placement and Support-model uit de 

Verenigde Staten. Maandblad Geestelijke volksgezondheid, 57. p. 936-949. 

Wunderink, L., Sytema, S. Bij de Weg, H. (2008) ACT en rehabilitatie: één team of 

een netwerk? Maandblad Geestelijke volksgezondheid, 63. p. 192-200. 

Ziguras, S.J., Stuart, G.W. (2000) A meta-analysis of the effectiveness of mental 

health case management over 20 years. In: Psychiatr Serv, 51, 1410-1421. 

63

Bijlage 2 Lijst van benaderde personen 


dhr. Paul van der Aa, afdeling SWA Dienst SoZaWe Rotterdam 

dhr. Berno van Meijel, Lectoraat GGZ-verpleegkunde, InHolland Alkmaar 

mw. Ria Scheffer, CVD Sociale Activering, Rotterdam 

mw. Elles Smittenaar, deelgemeente Charlois, Rotterdam 

dhr. Carel Tenhaeff, Nji, Utrecht 

dhr. Jaap van Weeghel, Kenniscentrum Rehabilitatie, Utrecht 

medewerkers van Charlois Welzijn 

64

Bijlage 3 Begrippenlijst 


ACT Assertive Community Treatment 

Activering Het versterken van de competenties van de cliënt 

uitgaande van zijn wensen en mogelijkheden. 

Casemanagement Al die zorgarrangementen, waarin de relevante 

zorgmodules in een gestructureerde en centraal 

geregisseerde samenhang worden gebracht. Deze 

zorgmodules zijn specifiek afgestemd op het individu. 

IRB Individuele Rehabilitatie Benadering 

IMR Illness Management and Recovery 

IPS Individual Placement Support 

IVB Individuele Vraaggerichte benadering 

Maatschappelijke Actieve deelname aan georganiseerde sociale 

participatie verbanden, uiteenlopend van vrijwilligerswerk bij een 

non-profitorganisatie tot deelname aan cursussen en 

eigen initiatieven gericht op ontmoeting, ontspanning 

en ontwikkeling. 

Rehabilitatie Een brede verzameling ideeën en praktijken die het 

herstel en de maatschappelijke participatie van 

chronische psychiatrische patiënten beogen 

Sociale activering Het bevorderen van de maatschappelijke participatie 

en het doorbreken of voorkomen van sociaal isolement 

door maatschappelijk zinvolle activiteiten die eventueel 

een eerste stap op weg naar betaald werk kunnen 

betekenen. 

65


Bijlage 4 Overzicht sociale activeringsprojecten 

Sociale activeringsprojecten in Rotterdam 

Intensief ambulante Hulpverlening t.b.v. zorgcoaches 

Locatie Rotterdam, deelgemeente Charlois 

Uitvoering Charlois Welzijn (zorgcoaches en ambulante hulpverleners) 

Doel Bieden van hulpverlening op maat aan cliënten met geringe sociale competenties 

gericht op het activeren, re-integreren of andere vormen van participatie. 

Doelgroep Cliënten met geringe sociale competenties (als gevolg van aanpassing 

problematiek, multiproblematiek, instellingsproblematiek, langdurige zorgbehoefte), 

en die langdurig afhankelijk zijn van een uitkering 

Duur Maximaal een jaar 

Methodiek Casemanagement, ambulant maatschappelijk werk en bemoeizorg 

Samenwerking LZN, OK-bank en re-integratiebureaus. 

Bijzonderheden Combinatie zorg en activering in een persoon 

Mensenwerk 

Locatie Rotterdam, Deelgemeenten Prins Alexander en IJsselmonde, (Groenenhagen, 

Tuinhoven) 

Uitvoering Kliq, OK-banken 

Doel Benaderen van harde kern werklozen om deze door te leiden naar werk, scholing 

of sociale activering. 

Doelgroep Harde kern werklozen 

Duur Maximaal zes maanden 

Methodiek Wijkgerichte benadering, IVB (individuele vraaggerichte benadering), aandacht 

voor stellen diagnose, opzetten zorgtrajecten. 

Samenwerking SoZaWe, deelgemeenten 

Bijzonderheden Makelaarsfunctie 

Mikado / Zorganizer 

Locatie Rotterdam Centrum 

Uitvoering Ontwikkelbank Centrum en Dienst SoZaWe Rotterdam (District Centrum) 

Doelgroep Bijstandscliënten zonder perspectief 

Duur Geen vaststaande duur 

Doelen Wegnemen van belemmeringen voor de klant in het het traject naar werk. 

Methodiek Emanciperende hulpverlening: leren accepteren van de eigen situatie, 

bewustwording, zelfredzaamheid en empowerment. 

Samenwerking Geen structurele samenwerking met derden 

Bijzonderheden Ruimte en tijd voor kwetsbaar geachte cliënten. Relatie met coach wordt belangrijk 

geacht (hefboomfunctie). Oriëntatie op diversiteit 

66

Zip Tarwewijk (zorg informatie punt) 

Locatie Rotterdam - Tarwewijk 

Uitvoering GGD Rotterdam, 


Doel Het activeren van de doelgroep middels het stimuleren van interdisciplinaire 

samenwerking tussen mensen en teams (de balie van IAHC (Informatie- en Advies- 

en Hulpcentrum), het LZN voor volwassenen, het jeugdnetwerk en de zorgcoach) 

Doelgroep Zorgwekkende zorgmijders uit Tarwewijk met een WWB-uitkering die niet in 

aanmerking komen voor bestaande re-integratie of activeringstrajecten. 


Methodiek Casemanagement 

Samenwerking Dienst SoZaWe Rotterdam, Deelgemeente Charlois, LZN 

Bijzonderheden Nadruk op samenwerking 

ZOeK (Zorg, Ondersteuning en Kansen) 

Locatie Rotterdam: Delfshaven 

Uitvoering Stichting Disck / Onbenutte Kwaliteiten en Maatschappelijk werk Delfshaven 

(SMDD) 

Doel Toeleiden naar activering / werk 

Doelgroep Cliënten (bijstandsgerechtigd) met persoonlijke problemen (zorgdoelen) en in 

Duur 18 maanden 

samenhang daarmee activeringsdoelen. 

Methodiek Persoons- en vraaggericht; aandacht voor acute problematiek; veel ruimte voor 

Samenwerking Op casusniveau 

assessment; inzichtgevende technieken 

- Inzicht in hulpverlenings- en activeringsdoelen op korte en lange termijn 

- Zorgproblematiek beheersbaar maken of oplossen 

- Bereiken activeringsdoelen op korte termijn (max. 18 maanden) 

- Realisatie van lange termijndoelen (activering of re-integratie in werk) 

Bijzonderheden Geen druk op de cliënt om direct actief te worden. Combinatie van 

trajectbegeleiding en maatschappelijk werk. Combinatie zorg en activering in een 

persoon. 

67


Overzicht sociale activeringsprojecten in Nederland 

We pretenderen met dit overzicht niet volledig te zijn, maar geven hiermee wel inzicht in het 

type projecten dat landelijk wordt uitgevoerd. 

Helmond actief 

Locatie Helmond 

Uitvoering Afdeling Sociale Zaken van de Dienst Samenleving en Economie, de Atlant Groep, 

Kliq Re-integratie, De productgroep ITB van Fontys Hogeschool Sociaal Werk, 

Eindhoven. 

Doel Tegengaan van sociale uitsluiting door het werken aan arbeidsparticipatie, 

maatschappelijke participatie en zorgactivering 

Doelgroep Mensen met een combinatie van problemen van persoonlijke, financiële, medische 

en maatschappelijke aard, waardoor maatschappelijke participatie wordt 

belemmerd (fase 4). 


Methodiek Individuele Vraaggerichte Benadering (IVB) (kernbegrippen: integratie, emancipatie 

en regie) 

Samenwerking Samenwerking tussen casemanager, gemeente, arbeidsmarktconsulent en 

Bijzonderheden Wijkgericht 

Perspectief op werk 

(bestaande) hulpverleners 

Samenwerking gericht op re-integratie,, maatschappelijke en zorgactivering 

Locatie Amsterdam en Den Bosch 

Uitvoering Maatschappelijke opvangvoorzieningen en AMW, re-integratiebedrijven (Kliq) en 

gemeenten (sociale dienst) 

Doel Verbeteren van de re-integratie van cliënten uit de maatschappelijke opvang door 

het bevorderen van de maatschappelijke participatie en de het vergroten van 

arbeidsmarktperspectieven van deze doelgroep. 

Doelgroep Vrouwen uit de maatschappelijke opvang met een bijstandsuitkering (fase 4). 

(Vrouwen met kinderen boven de vijf jaar zijn verplicht een baan te vinden op 

straffe van korting op hun uitkering). 


Methodiek Integrale aanpak: parallel inzetten van activering, arbeidstoeleiding, praktische en 

psychosociale ondersteuning 

Samenwerking Tussen uitvoeringsorganisaties 

Bijzonderheden Samenwerkingsmodel ontwikkeld 

68

Van ver weg 

Locatie Groningen 

Uitvoering Dienst Sociale Zaken en Werk 


Doelgroep Migranten, met mogelijk de volgende problemen: taalproblemen, 

inburgeringsproblemen, weinig tot geen opleiding, geen erkenning van diploma’s uit 

land van herkomst en trauma’s 

Methodiek Outreachend werken 

Samenwerking Op casusniveau 

Crossculturele benadering in relatie klant-consulent 

Bijzonderheden Uitgangspunt de zelfredzaamheidsladder 

Werk en Aandacht 

Locatie Amsterdam Westerpark 

Uitvoering Sociale Dienst Amsterdam, Stichting Welzijn Westerpark, Stichting Welzijn Oost, 

Amsterdam Thuiszorg. 

Doel Opsporen van en contactlegging met langdurig werkloze vrouwen in Amsterdam 

gericht op het aanbieden van een leerwerktraject. Het vergroten van psychosociale 

competenties van de deelneemsters. 

Doelgroep Langdurig werkloze vrouwen 

Methodiek Gefaseerde aanpak met outreachende elementen; cursus als onderdeel van de 

werkwijze 

Samenwerking Home Power 

Bijzonderheden Leer-werk-periode is een onderdeel 

Sociale Activering in het perspectief van welzijnswerk 

Locatie Friesland, gemeenten Skarsterlân en Weststellingwerf 

Uitvoering MIKS Welzijn en Stichting Welzijn Weststellingwerf 

Doel Bevorderen van de maatschappelijke participatie van fase-4 cliënten 

Doelgroep Fase-4 cliënten 


Methodiek Vraaggerichte benadering; groepswerk; netwerkontwikkeling 

Samenwerking Sociale diensten, en ROC 

Bijzonderheden Methodiekontwikkeling als doel van het project, waarbij de kracht van welzijnswerk 

benut wordt. 

69


Bijlage 5 Methodische uitgangspunten van presentie 

Andries Baart definieert presentie als volgt: 

‘Een praktijk waarbij de zorggever zich aandachtig en toegewijd op de ander betrekt, 

zo leert zien wat er bij de ander op het spel staat – van verlangens tot angst – en die 

in aansluiting dáárbij gaat begrijpen wat er in de desbetreffende situatie gedaan zou 

kunnen worden, en wie hij/ zij daarbij voor de ander kan zijn. Wat gedaan kan 

worden, wordt dan ook gedaan. Een manier van doen, die slechts verwezenlijkt kan 

worden met gevoel voor subtiliteit, vakmanschap, met praktische wijsheid en 

liefdevolle trouw.’ 

1 Beweging, tijd en plaats (toegankelijk) 

De basisbeweging is naar de ander toe in plaats van omgekeerd, de 

activeringscoach is ongehaast en bevindt zich in het leefmilieu van de 

deelnemer en is makkelijk benaderbaar. Het ritme van werken is afgestemd op 

dat van de deelnemer en vindt vaak langdurig plaats. 

2 Ruimte en begrenzing 

De deelnemer richt zich niet op een type probleem, maar is breed inzetbaar en 

doet wat op dat moment nodig is. Het gaat om de betrokkenheid op het gehele 

leven van de ander, waarbij ook niet-problematische aspecten van het leven 

aan de orde komen. 

3 Aansluiting 

De activeringscoach sluit op een natuurlijke wijze aan bij het dagelijks leven 

van de deelnemer en deelt in het leven van betrokkenen. De omgang is vaak 

heel informeel. De leefstijl van deelnemer heeft een bepaalde betekenis, ook 

als zijn de gevolgen op den duur ongewenst. De activeringscoach moet de 

betekenis hiervan begrijpen om hen te kunnen motiveren en positieve kanten te 

kunnen benoemen. 

4 Afstemming en openheid 

Het werk van de activeringscoach ligt van tevoren niet strak omlijnd. De agenda 

wordt in hoge mate bepaald door wat de ander aan de orde stelt. De werker is 

er belangeloos en onvoorwaardelijk. De deelnemer kan het niet snel verbruien. 

De aandacht en zorg hoeven niet verdiend te worden en kunnen ook niet 

gemakkelijk verspeeld worden. 

5 Betekenis 

De deelnemer heeft minstens een medestander die hem door dik en dun 

bijstaat. Het behoud van eer(gevoel) is van essentieel belang voor de 

deelnemer, voor zijn zelfgevoel en voor zijn identiteit. Als de deelnemer niet 

vernederd of gekwetst wordt, erkenning krijgt en waardig wordt bejegend 

versterk je het zelfbeeld en eigenwaarde van de deelnemer. 

70

Trefwoord Voorbeeld 


1 beweging, plaats, tijd - de zorggever volgt de ander in tijd 

2 ruimte en begrenzing - werken vanuit het geheel; geïntegreerd 

3 aansluiting - bij het geleefde leven zijn 

4 afstemming en openheid - de bedoelingen van de ander centraal stellen 

5 betekenis - de ander is minstens bij één persoon in tel; 

heeft minstens een medestander (maatje) die 

hem door dik en dun bijstaat. Erkenning en 

relatie wegen het zwaarst 

71


Bijlage 6 Behoeftepiramides van Maslow en Pinto 

De samenleving heeft behoefte aan optimale participatie van de burgers. De burger 

zelf wordt verondersteld daaraan ook behoefte te hebben, maar kan allerlei 

knelpunten ervaren in die participatie, of zelf nauwelijks of geen mogelijkheden zien. 

We baseren dit in zijn algemeenheid vaak op de behoeftepiramide van Maslow. 

Volgens Maslow (1907-1970) vormen innerlijke behoeftes altijd de drijfveer voor 

bepaald handelen. Dit handelen verschilt naarmate de behoefte aan iets verandert. 

Zo zijn volgens zijn theorie de primaire behoeften (zoals eten, drinken, slapen en 

kleding) de eerste behoeften waar een mens aan wil voldoen. Op het moment dat 

hieraan is voldaan, ontstaat het verlangen naar ‘meer’. Dan wordt elke keer een 

hogere trede in de behoeftepiramide aangesproken (zie figuur). 

De mate van erkenning en acceptatie hangen sterk af van de (eigen) sociale 

omgeving en in indirecte zin ook wel van maatschappelijke instanties, zij het dat 

daarvan veel minder druk wordt ervaren. De behoefte aan zelfontwikkeling wordt 

door mensen die veel belemmeringen ervaren (lichamelijk of psychisch, multiproblem 

situaties etc.) vaak in mindere mate ervaren, omdat daarvoor nog te veel basale 

onzekerheid aanwezig is. 

Pinto (hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam) onderscheidt twee culturen, 

de grofmazige- (G) en de fijnmazige (F) cultuur. 

• De G-cultuur kan kortweg worden omschreven als de westerse cultuur. Hierbij 

staan het individu en het bepalen van het eigen leven centraal. 

• De F-cultuur vertegenwoordigt meer de kernwaarden vanuit de traditionele nietwesterse 

cultuur. Het behoren tot en behagen van een groep is binnen deze 

cultuur veel belangrijker dan het eigen belang. 

De uitersten van deze F- en G-structuren bevinden zich op een continuüm tussen 

een overwegend volle, gedetailleerde en strakke structuur van omgangscodes en 

communicatieregels tussen mensen (F) en het tegenovergestelde, namelijk ruimere, 

lossere en globalere stelsel van regels en codes (G.) Dit verschil is niet alleen tussen 

landen te bespeuren, maar ook tussen groepen, regio's, bedrijven en individuen, 

zelfs binnen een en hetzelfde gezin. Pinto heeft op basis van zijn analyse van de Fculturen 

(met het accent op groepsoriëntatie waar dat bij de westerse G-culturen een 

individuoriëntatie is) een tweede piramide ontwikkeld. 

72

Figuur 6.1 Piramide van menselijke behoeften 


Grofmazige G-cultuur Fijnmazige F-cultuur 

Maslow Pinto 

In de benadering van deelnemers uit F-culturen is het van belang deze andere 

waarden-oriëntatie in de uitgangspunten te betrekken. Zekerheid is hier meer 

gekoppeld aan de plaats in de (familie)groep met de wederzijdse hulp- en 

dienstverlening, en in mindere mate zoals bij de G-culturen aan werk/ inkomen, 

onderdak en een rechtvaardige behandeling. Individuele ontplooiing zal voor mensen 

uit deze cultuur niet als ideaal of motiverende prikkel werken, zolang de goede naam 

(waardering door anderen, eervol gedrag, inkomenspositie) of eer ( voorkomen van 

aantasting van eer, gezichtsverlies, schaamte / schande) niet in het geding is. Bij de 

doorontwikkeling van de methodiek van de activerende zorgtrajecten moet hiermee 

terdege rekening gehouden worden. 

Kortom, het meer behoren tot de F- dan tot de G- cultuur heeft vergaande gevolgen 

voor gedrag, communicatie, beleving en perceptie. Het is daarom van belang dat 

hulpverleners en trajectbegeleiders niet alleen kennis hebben van deze verschillen, 

maar daar ook uiting aan weten te geven. Het is van belang om als zorgcoach of 

trajectbegeleider als brug te kunnen fungeren tussen deze kloof die bestaat tussen 

de F- en G-culturen. 

Pinto adviseert bij het hanteren van cultuurverschillen een drie-stappen-methode: 

1. Het leren kennen van de eigen (cultuurgebonden) gedragscodes, normen en 

waarden. 

2. Het leren kennen van de (cultuurgebonden) gedragscodes, normen en waarden 

van de ander. 

3. Vaststellen hoe men in de gegeven situatie met de geconstateerde verschillen 

omgaat. 

73


Bijlage 7 Zesfasen model voor gedragsverandering 

Motiverende gespreksvoering is gebaseerd op het zesfasen model voor 

gedragsverandering van Prochaska en Diclemente. 

Afb. 4.2 Het zesfasen model voor gedragsverandering van Prochaska en Diclemente 

terugval of 

definitieve 

verandering 

volharding / behoud 

1) Voorbeschouwing. 

De ouder denkt niet na, of wil niet nadenken over zijn problemen, sterke 

kanten en zijn wensen en mogelijkheden om zijn gedrag te veranderen. Dit 

blijkt uit een of meer van de volgende gedragingen. 

a) Met je in discussie gaan: de ouder daagt je uit, door middel van: 

- zeggen dat het niet klopt wat je zegt 

- je autoriteit en/of kennis betwijfelen 

- verbale agressie 

b) Je onderbreken: 

actieve verandering 

5 

- er dwars doorheen praten 

- je afbreken/afkappen 

6 

4 

1 

3 

2 

besluitvorming 

voorbeschouwing 

beschouwing 

74


c) Afwijzen: de ouder laat merken dat hij niet over problemen wil 

nadenken, wil meewerken, verantwoordelijkheid wil nemen of naar 

advies wil luisteren door middel van: 

- anderen de schuld te geven 

- het oneens zijn (‘ja, maar…’) 

- zichzelf vrijpleiten, excuses aandragen 

- zeggen dat problemen of gevaren hem niet raken (onkwetsbaar) 

- minimaliseren, relativeren van problemen en gevaren 

- pessimisme, moedeloze houding 

- aarzelen, twijfelen aan het nut van… 

- weigeren 

d) Negeren: 

- de ouder let niet op wat je zegt of doet 

- de ouder geeft je geen antwoord 

- de ouder geeft je inhoudsloze antwoorden of antwoorden die niet 

passen bij je vraag 

- de ouder gaat over iets anders praten 

Je vergroot als reactie hierop de twijfel bij de ouder. Je probeert het gevoel bij 

de ouder te vergroten over de risico’s en problemen van het huidige gedrag. 

Je geeft informatie over de gevolgen van zijn huidige gedrag voor zichzelf, 

maar ook voor de kinderen. 

2) Beschouwing 

De ouder denkt wel na over de gevolgen van zijn thuissituatie en zijn gedrag. 

Hij gaat hierover wel het gesprek met jou aan, maar kan ook nog calculeren: 

wat levert dit me op? Je probeert nu de balans te laten doorslaan. Je vergroot 

voor de ouder de winst van veranderen en de risico’s van niet veranderen, en 

je probeert bij de ouder zelfmotiverende uitspraken te ontlokken. Meer kun je 

niet doen. Niet forceren, pushen, paaien, dreigen of anderszins weerstand 

oproepen. Dat is op dit moment fataal. Je moet tijdig stoppen en de ouder 

"met zijn ambivalentie laten zitten/ sudderen". 

3) Besluitvorming 

De ouder besluit tot gedragsverandering. Hij zegt te willen veranderen. Hij wil 

meedoen aan programma’s. Hij heeft er een concrete voorstelling van. Deze 

ouder lijkt gemotiveerd, dus beïnvloedbaar voor gedragsinterventies. 

4) Actieve verandering 

De ouder werkt actief mee bij het in kaart brengen van de problemen, sterke 

kanten en het nagaan van mogelijkheden om gedrag te veranderen. Je helpt 

de ouder hierbij. De ouder is gemotiveerd voor gedragsinterventies. Hij 

calculeert niet. In deze fase zijn de stijlen overtuigen en coachen van 

situationeel leidinggeven aan de orde. 

75


5) Volharding/ behoud 

Je helpt de ouder terugval aan te zien komen en strategieën klaar te hebben 

in geval dat nodig is. Hier zijn, vanuit situationeel leidinggeven, coachen en 

delegeren aan de orde. 

6) Terugval (of definitieve verandering) 

Je ondersteunt de ouder opnieuw het proces te doorlopen en helpt 

voorkomen dat de ouder wordt gedemoraliseerd door de terugval. Je 

beschuldigt of veroordeelt niet. Beschuldigen of veroordelen zullen zeker niet 

leiden tot motivatie bij de ouder om tot gedragsverandering te komen. 

76


Bijlage 8 Vakkennis en vaardigheden bij moeilijk bereikbare 

doelgroepen 

Vakkennis Vaardigheden 

Theoretische achtergrond kennis m.b.t.: 

- zorgvermijding en zorgverlamming 

- onderdelen van de presentietheorie 

- mogelijkheden om te herdefiniëren en 

ruimte te maken voor acceptatie 

Kennis van contexten en omstandigheden 

- die weerstand oproepen 

- die samenwerking uitlokken 

- van de motiverende benadering 

Crisistheorieën 

Kennis van terugvalpreventie 

Kennis van mogelijkheden voor arbeid en 

dagbesteding in de regio 

Communicatieve competenties. 

Afstemmen van mimiek, taal, rituelen 

Aanwijzingen voor weerstand herkennen 

Toepassen van de motiverende benadering 

zoals het ontwikkelen van discrepantie, het 

vermijden van discussie, meebewegen met 

weerstand, helpen bij het maken van een 

keuzebalans 

Crisisvaardigheden 

- het mobiliseren van steun en uitvragen 

van de levensloop 

Sociale netwerkstrategieën Dichtheid, gevarieerdheid en bereik- 

Kennis van de lokale sociale kaart en de 

(on)mogelijkheden van instellingen 

Kennis van de stadia van het zorg- 

continuüm Achtergronden en belang van 

dwangpreventie 

Normatieve professionaliteit. Meer nog dan 

kennis is een bewustzijn van belang van 

ambiguïteiten in het werk in relatie tot de 

eigen oriëntatiepunten: niet zozeer 

vakkennis als wel zelfkennis 

Bron: Schout (2007) 

baarheid van het netwerk beoordelen en 

versterken, de sociale rollen van de cliënt 

in kaart brengen, de (on)mogelijkheden van 

de buren en de buurt benutten 

Tact en diplomatie. Instellingen en andere 

professionals betrekken bij de 

hulpverlening 

Ongevraagde hulp, bemoeizorg en drang 

toepassen. Schakelen tussen begrenzen 

en empathie 

Het vermogen om bestaansvragen aan de 

orde te stellen en om overlevings- 

strategieën uit te vragen. 

Het vermogen om onzekerheid en 

tegenstrijdigheid onder ogen te zien, te 

verdragen en hierop te reflecteren. Het 

vermogen om tegenstrijdigheden werkbaar 

te maken in concrete gevallen 

77


Bijlage 9 Elementen voor effectieve hulpverlening 

Recent onderzoek van De Vries (2007) geeft een overzicht van onderzoeken in 

Groot-Brittannie en in Nederland (o.a. het Sater-onderzoek van het Verwey-Jonker 

Instituut uit 2004). Dit onderzoek concludeert dat de volgende elementen (common 

factors) doorslaggevend zijn voor effectieve hulpverlening door maatschappelijk 

werkers: 

1. De cliënt staat centraal 

2. De doelen en mogelijkheden van de cliënt zijn leidend 

3. De werkrelatie is belangrijk 

4. Er wordt aangesloten bij de cliënt 

5. Er wordt rekening gehouden met de context waarin de cliënt leeft 

6. Een niet-pathologiserende kijk op mensen 

7. Uitgaan en versterken van de eigen kracht 

In principe is hierbij uitgegaan van vrijwillige hulp- en dienstverlening, maar de 

effectieve elementen zijn ook aan de orde bij trajecten waarbij sprake is van drang 

en dwang. Echter het voortraject verschilt en het risico is aanwezig dat ingeval van 

drang en dwang de duurzaamheid van de effecten geringer is na afloop van de 

hulpverlening. 

Binnen de rehabilitatiebenaderingen komen de volgende elementen tot uiting: 

1 Accent op verbetering en groeimogelijkheden 

2 Een vertrouwensband tussen cliënt en hulpverlener 

3 Cliënten doen actief mee met het stellen van doelen en maken van plannen 

4 Rehabilitatie vindt plaats in de omgeving waarin de cliënt het nodig heeft 

5 Verbeteren van levensomstandigheden door het aanleren van vaardigheden 

en het aanpassen van de omgeving 

6 Bieden van steun zolang deze nodig is. 

In grote lijnen komen deze elementen sterk overeen, hoewel er hier en daar 

accentverschillen te onderscheiden zijn. 

78

Bijlage 10 Vormen van samenwerking 


Op het moment dat een deelnemer aan een activeringsproject meedoet en in zorg is, 

is afstemming gewenst. Afhankelijk van de situatie van de deelnemer kan gekozen 

voor een meer of mindere intensieve samenwerkingsvariant tussen betrokkenen 

professionals. Van invloed op deze keuze is de mate waarin de wensen/ behoefte 

van de deelnemer overlapt binnen de lopende begeleidingstrajecten. 

Brink en Tenheaff hebben zes vormen van samenwerking onderscheiden die kunnen 

voorkomen binnen de activerende zorgtrajecten. Bij de doorontwikkeling van de 

methodiek van de activerende zorgtrajecten zal onderzocht moeten worden welke 

samenwerkingsvorm het meest passend en effectief is voor de doelgroep. Natuurlijk 

is het kunnen bieden van maatwerk ook binnen samenwerkingsverbanden 

essentieel. De mogelijkheid om af te wijken van het gekozen samenwerkingsverband 

dient tevens opgenomen te worden in de methodiekbeschrijving. In het volgende 

overzicht worden de zes samenwerkingsvormen kort toegelicht. 

Structurele samenwerking 

1 Informeren 

- Activeringscoach en zorgverlener houden elkaar op de hoogte van problematiek, 

aanpak en resultaten. 

- Er bestaat bij activeringscoach en zorgverlener duidelijkheid over taakafbakening en 

er is geen overlap. 

2 Afstemmen 

- Activeerde en zorgverlener maken onderling afspraken over de taakverdeling, 

voorzover het taken betreft die op het raakvlak van activering en zorg liggen. 

- Er bestaat duidelijkheid bij activeringscoach en zorgverlener over wensen of 

hulpvraag bij de deelnemer, maar er is wel overlap in taken. 

3 Gezamenlijk een traject opzetten 

- Activeringscoach, zorgverlener en deelnemer bespreken samen de problemen en 

wensen van de deelnemer, het gewenste traject en de onderlinge taakverdeling. 

- Gezamenlijke bespreking van probleem en traject is wenselijk, want wensen of 

hulpvragen van deelnemer bij activeringscoach en zorgverlener liggen te dicht bij 

elkaar. 

Incidentele samenwerking 

4 Verwijzen 

- De verwijzer ondersteunt de deelnemer bij de stap naar een nieuwe hulpverlener. 

- Deelnemer is meer gebaat bij een andere hulpverlener (zorgverlener of 

activeringscoach) 

79

5 Informatie of advies vragen 


- De activeringscoach vraagt advies aan een deskundig zorgverlener. 

- De activeringscoach heeft een specifieke vraag over de gevolgen van de 

gezondheidsproblemen voor de mogelijkheden van de deelnemer. 

Adviesvraag van een bijstandsconsulent aan een adviserend arts 

6 Adviesvraag 

- De bijstandsconsulent vraagt advies aan een adviserend arts over de mogelijkheden 

van de cliënt. 

- Advies om de rechtmatigheid van een vrijstelling van sollicitatieplicht te controleren of 

om de deelnemer gerichter naar sociale activering te kunnen verwijzen. 

Bron: Brink en Tehaeff, 2002 

80

Literatuuronderzoek naar Activerende Zorg

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?