Artikel De zoektocht naar boerderij Middel Gerven - Historisch ...

(bij het tegenwoordige Nijkerk) al in de vroege en hoge Middeleeuwen (ca. 800 – 1250) veel
kloosterbezittingen voorkwamen.
Gevrijde abtsgoederen
D.w.z. gevrijd van een gedeelte van de horige lasten. Deze boeren en erven waren niet meer
horig, bleven wel verbonden aan de abdij maar hoefden geen keurmede meer te betalen. In
plaats daarvan betaalde men een bedrag in zilver, het zgn. ‘versterf’. De redenen om zich te
‘vrijen’ uit de horigheid waren divers. Soms had de abdij hier financiële redenen voor, men
kocht zich nl. vrij, maar de belangrijkste reden was dat in de loop van de 13 e en 14 e eeuw
welgestelden uit de steden de abtsgoederen in bezit kregen. Zij verpachtten de boerderijen
met landerijen vervolgens aan lokale boeren die de boerderijen bewoonden en bewerkten.
Deze ‘heren van stand’ verbonden zich veelal niet in een horige status aan het klooster en
kochten zich vrij 19 . De Gervense boerderij Gagelwijk werd in 1635 gevrijd en was in bezit van
Arnoldt van Lamsveldt uit Amersfoort die ook (het inmiddels verdwenen) abtsgoed
Middelwijk bezat. De Gervense boerderij Blarinkhorst (ook wel Blerixhorst) werd in 1458
gevrijd en was toen in bezit van de burgemeester van Amersfoort Johan van Wynbergen. In
totaal worden in de 18 e eeuw 21 gevrijde abtsgoederen genoemd.
Leengoederen
De abt van de Abdinghof kon door belening van goederen, personen aan zich binden en zo
zijn eigen macht en aanzien verhogen. De waarde van leengoederen had dus naast een
economische ook een politieke functie. De leenman
legde een eed van getrouwheid af aan de abt. De
leeneed werd afgenomen door de kellenaar op de
hof in Putten. De herkomst van deze leengoederen
is vaak moeilijk te achterhalen. Soms zijn het van
oorsprong horige en of gevrijde goederen en zijn de
gronden (soms na afsplitsing) nagenoeg volledig
onder het gezag van de leenman gevallen 20 . Naast
land of boerderijen werden ook tienden beleend.
Wettelijk waren deze goederen in eigendom bij de
Abdinghof maar in de praktijk kon de leenman
vrijwel volledig zelfstandig over de goederen
beschikken en betaalde hij eenmalig een
vergoeding, het ‘heergewaad’ (herwania) 21 .
Figuur 6: Tegenwoordige Abdinghofkirche in Paderborn (Duitsland)
De Eltense boerderij Groot Gerven was een Gendts
leen. In 1572 betaalde Gerit van Speulde één pond
als heergewaad aan zijn leenheer Johan van
Gendt 22 . De in de buurtschap Appel gelegen
boerderijen Groot Appel 23 en Oostereng waren in
1713 leengoederen van Paderborn.
19 Een belangrijk deel van deze heren kochten zich niet vrij maar betaalden uitstel om in de horigheid te
vervallen. Om de zes jaar betaalden men zogenaamde ‘oprukkingen’ waardoor het goed werd beleend zonder
de horige verplichtingen (men betaalden wel keurmede).
20 Bijvoorbeeld de nog bestaande boerderij Groot Proevengoed aan de Woudweg in Appel. Deze boerderij
veranderd in 1497 van een volschuldig hofhorig goed in een leengoed (1909, G.A. van Schouwen, pg. 46).
21 Oorspronkelijk de aanschaf van een militaire uitrusting (gewaad) of zoals in het geval van de Kelnarij een
bedrag voor ceremonieel ambtsgewaad voor de abt.
22 Gendt (bij Nijmegen) was een heerlijkheid en de heer van Gendt had meerdere goederen op o.a. de Veluwe
in leen uitgegeven. Archief Huis ter Schuur, inv.nr. 186
23 Groot Appel werd beleend met o.a. ‘een strick en twee witte winden’ dat wil zeggen vistuig en twee vissen
waarmee de kelner liet zien dat hij het recht van de jacht had. Kelnarijarchief, inv.nr. 39.
Peter Bijvank mei 2012 6