Boekje kanker en revalidatie - Herstel & Balans

kanker en revalidatie
Herstel & Balans een innovatief programma
B.C.M. Gijsen | A.J.H. Hellendoorn-van Vreeswijk | A.G. Koppejan-Rensenbrink | M.E. Remie

Dit boek geeft een schets in hoofdlijnen van
het programma Herstel & Balans. De website
www.herstelenbalans.nl bevat aanvullende actuele
informatie, zoals protocollen, de kwaliteitscriteria
en andere documenten die van belang zijn voor
uitvoerders van het programma.
Tevens fungeert de site voor de uitvoerders van
het programma als platform voor het uitwisselen
van kennis en inzichten.

www.herstelenbalans.nl

colofon
Auteurs
B.C.M. Gijsen,
Integraal Kankercentrum
Limburg
A.J.H. Hellendoorn-van
Vreeswijk,
Integraal Kankercentrum
Amsterdam
A.G. Koppejan-
Rensenbrink,
Integraal Kankercentrum
Midden Nederland
M.E. Remie,
Integraal Kankercentrum
Rotterdam
Eindredactie
K.J. van Noord,
Vereniging van Integrale
Kankercentra
Ontwerp
Weijsters & Kooij
vormgevers, Grave
Fotografie
Fotopersbureau Jacqueline
de Haas, Rotterdam
Druk
Lulof druktechniek,
Almelo
ISBN
ISBN-10: 9072175387
ISBN-13: 9789072175380
© Stichting Herstel &
Balans, oktober 2005
Postbus 19001,
3501 DA, Utrecht
info@herstelenbalans.nl
De Stichting Herstel &
Balans draagt zorg voor
de kwaliteit en de
ontwikkeling van het
programma Herstel &
Balans ®. In deze stichting
participeren de Vereniging
van Integrale Kankercentra,
Revalidatie
Nederland en de
Nederlandse Federatie
van kankerpatiëntenorganisaties.
Dit boek kwam mede
tot stand dankzij de bijdragen
die deelnemende
patiënten, uitvoerende
professionals, sponsors
en financiers hebben
geleverd aan de
ontwikkeling van het
programma Herstel &
Balans. De fotoserie werd
in juli 2005 gemaakt in
revalidatiecentrum De
Hoogstraat in Utrecht.
Hiermee is het revalidatietraject
van een tweetal
deelnemers in beeld
gebracht. Deze uitgave
werd mogelijk gemaakt
door een financiële bijdrage
van de Vereniging
van Integrale Kankercentra.
Het bestuur van
de Stichting Herstel &
Balans is alle betrokkenen
erkentelijk voor
hun bijdragen.

kanker en revalidatie
Herstel & Balans een innovatief programma
B.C.M. Gijsen | A.J.H. Hellendoorn-van Vreeswijk | A.G. Koppejan-Rensenbrink | M.E. Remie

comite van aanbevelingcomité van aanbeveling
prof. dr. J.H. Arendzen
hoogleraar revalidatiegeneeskunde,
Leids Universitair Medisch Centrum
dr. E. Borst-Eilers
voorzitter Nederlandse Federatie van
Kankerpatiëntenorganisaties
drs. R.J.J. van Boxtel
rayonmanager, Thuiszorg Zuidwest Friesland,
voorzitter Vereniging van Oncologieverpleegkundigen
prof. dr. J.C.J.M. de Haes
hoogleraar medische psychologie,
Academisch Medisch Centrum, Amsterdam
drs. C. Honing
hoofd afdeling voorlichting & begeleiding,
KWF Kankerbestrijding
prof. dr. C.C.E. Koning
hoogleraar radiotherapie,
Academisch Medisch Centrum, Amsterdam
prof. dr. H. Kuipers
hoogleraar bewegingswetenschappen,
Universiteit Maastricht
drs. M.A.M. Leers
voorzitter Raad van Bestuur,
zorgverzekeraar CZ
prof. dr. M.F. von Meyenveldt
hoogleraar chirurgische oncologie,
Academisch Ziekenhuis Maastricht
prof. dr. J.W.R. Nortier
hoogleraar medische oncologie,
Leids Universitair Medisch Centrum
mr. P.E. Rodenburg
bedrijfsarts-jurist, Arbo Unie,
voorzitter Nederlandse Vereniging voor
Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde
J.W. Schouten
arts, medisch adviseur,
Zorgverzekeraars Nederland
A.E. Timmermans
huisarts, medisch directeur/bestuursvoorzitter,
Nederlands Huisartsen Genootschap

inhoud
04/05
Tien jaar Herstel & Balans
06/07
Een nieuwe zorginterventie
10/11
Een omvangrijk probleem
14/15
Een programma op maat
20/21
Hoge kwaliteitseisen
24/25
Revalidatie werkt
26/27
Nieuwe uitdagingen
28/29
Bijlagen
bijlage 1
Theoretisch kader
bijlage 2
Onderzoeksresultaten revalidatie en kanker
bijlage 3
Referenties
bijlage 4
Bestuur Stichting Herstel & Balans
bijlage 5
Locaties Herstel & Balans
bijlage 6
Integrale kankercentra

04/05
Tien jaar Herstel & Balans
Een antwoord op vermoeidheid Vermoeidheid bij
kanker is een probleem waarvan de omvang halverwege de jaren
90 steeds duidelijker werd. Vanaf die tijd hebben de integrale
kankercentra initiatieven genomen om voor deze vermoeidheid
en andere klachten van kankerpatiënten een oplossing te creëren:
het revalidatieprogramma Herstel & Balans.
Van één naar veertig Herstel &
Balans is in tien jaar tijd uitgegroeid
van een pilot op één locatie tot een
programma op meer dan veertig locaties in
Nederland en België. Verdere uitbreiding is
te verwachten. Deze voorspoedige verspreiding
van het programma is mogelijk
gebleken door de effectieve netwerkstructuur
van de integrale kankercentra en
dankzij financiële impulsen van diverse
sponsoren. Herstel & Balans is steeds
enthousiast ontvangen. De grote inzet en
de bereidheid tot samenwerken en kennis
delen bij de uitvoerende instellingen
staan garant voor de kwaliteit van het
programma. De grote spreiding van het
programma en de verdere ontwikkeling
ervan vergen landelijke coördinatie, afstemming
en kwaliteitsbewaking. Hiervoor
is de Stichting Herstel & Balans opgericht,
waarin de integrale kankercentra,
revalidatie-instellingen en patiëntenverenigingen
hun krachten bundelen.

Een nieuwe impuls Dit boek geeft
een schets van de opzet, de kwaliteit en
de resultaten van het revalidatieprogramma
Herstel & Balans. Het toont de noodzaak
van revalidatie bij kanker als basiszorgvoorziening.
Het boek geeft tevens
richting aan de uitvoering van het programma
en zal ingepast worden in de
scholing voor de begeleiders. Door de
jaren heen zijn regelmatig bijeenkomsten
met de managers en professionals van de
uitvoerende instellingen gehouden om
kennis te bundelen en instrumenten te
ontwikkelen. Dit boek is in samenspraak
met veel uitvoerders en met advies van
patiënten en zorgverzekeraars tot stand
gekomen.
Herstel & Balans heeft het begin ingeluid
van een nieuw vakgebied: revalidatie bij
kanker. Naar de toekomst toe geeft het
boek een aanzet tot richtlijnontwikkeling
en een impuls om de expertise in dit
nieuwe vakgebied te vergroten.
Meer dan veertig locaties met Herstel & Balans
in Nederland en België. Ruim 2.000 deelnemers.
Een zorginnovatie van klasse.

06/07
Bijna een half miljoen mensen leeft met kanker.
Revalidatie kan een deel van hen helpen de
gevolgen te boven te komen.

Een nieuwe zorginterventie
Een ingrijpende ziekte Kanker is
een ingrijpende ziekte die in Nederland
jaarlijks ruim 70.000 mensen treft. Bijna
een half miljoen mensen in Nederland
moet leven met de gevolgen van kanker
en dat aantal is groeiend. De ziekte en de
behandeling hebben grote invloed op het
leven van patiënten, zowel lichamelijk als
geestelijk en sociaal. Lichamelijke klachten
die vaak ontstaan zijn vermoeidheid,
conditievermindering, pijn en lymfoedeem.
Psychologische gevolgen zijn angstklachten,
depressie, een gevoel van
controleverlies en een verminderd
psychisch welbevinden. Die gevolgen
kunnen nog lang doorwerken.
Noodzaak voor goede nazorg
Als gevolg van de gestegen genezingspercentages
en langere overlevingsduur bij
diverse kankersoorten is het belang van
goede nazorg het laatste decennium toegenomen.
Hoewel bekend is dat veel
kankerpatiënten moeite hebben hun leven
opnieuw vorm te geven, bestonden er tot
voor kort geen specifieke integrale nazorgprogramma’s
voor kankerpatiënten. De
behoefte aan revalidatie in de oncologie
in Nederland is in 1996 in beeld gebracht.
De urgentie bleek hoog.
Oncologische revalidatie in
ontwikkeling Op basis van deze
signalen is vervolgens een revalidatieprogramma
opgezet. Voor dit programmaconcept
is de merknaam Herstel & Balans
gedeponeerd. Het programma voldoet aan
de behoeften van mensen met kanker en
voorziet in een leemte in de nazorg. Het
programma is effectief en de resultaten
zijn positief. Herstel & Balans is het startpunt
geweest voor een nieuw vakgebied:
oncologische revalidatie, dat zich in de
toekomst nog verder zal ontwikkelen.
Dit sluit aan bij recente internationale
ontwikkelingen.

08/09

10/11
Incidentie van kanker (nieuwe gevallen)
Leeftijd 2000 2015 Stijging (%)
15-34 jaar 1.900 1.956 2,9
35-64 jaar 26.524 33.028 24,5
65+ 40.128 58.232 45,1
Alle leeftijden 68.964 96.512 39,9
Prevalentie van kanker (voorkomende gevallen)
Leeftijd 2000 2015 Stijging (%)
15-34 jaar 11.987 17.819 48,7
35-64 jaar 137.021 255.105 86,2
65+ 215.239 433.379 101,3
Alle leeftijden 366.228 692.431 89,1
Een omvangrijk probleem
Steeds meer patiënten Kanker is
een ernstig gezondheidsprobleem vanwege
het levensbedreigende karakter van de
ziekte en de ingrijpende behandeling.
Bijna 4 op de 10 mannen en ruim 3 op
de 10 vrouwen in Nederland krijgen in de
loop van hun leven de ziekte kanker. Bij
mannen komen prostaatkanker, longkanker
en darmkanker het meest voor, bij vrouwen
borstkanker, darmkanker en longkanker.
Kanker komt in alle leeftijdsgroepen steeds
meer voor. In de categorie 35 tot 64 jaar
zal naar verwachting het aantal nieuwe
gevallen tussen 2000 en 2015 stijgen met
24,5 procent. Het grootst is de stijging bij
mannen en vrouwen van 65 jaar en ouder:
45,1 procent.
Bronnen: Kanker in Nederland, Trends, prognoses en implicaties voor zorgvraag, Signaleringscommissie
Kanker van KWF Kankerbestrijding, 2004 • Nederlandse Kankerregistratie. Voor meer
cijfers zie: www.kankerregistratie.nl • Overlevingscijfers IKA 1988-2003.
De overlevingskansen zijn door vroege
opsporingsmethoden, zoals bevolkingsonderzoeken,
en door betere behandelingsresultaten
aanzienlijk vergroot. Ongeveer
52 procent van de patiënten overleeft de
ziekte meer dan vijf jaar. Dit maakt kanker
meer en meer tot een chronische ziekte
die een omvangrijke en snel groeiende
populatie betreft. Het aantal mensen dat
kanker heeft of hiervoor met kans op overleving
behandeld is, zal naar verwachting
toenemen van circa 366.000 in 2000 tot
circa 692.000 in 2015. Dit is bijna een
verdubbeling in vijftien jaar.

Het programma Herstel &
Balans speelt in op de
fysieke en psychosociale
gevolgen van kanker.

12/13
Langdurige gevolgen Hoewel
veel patiënten zicht hebben op genezing,
leven zij nog jaren met de gevolgen van
hun aandoening. De behoefte aan
nazorg – zoals revalidatie gericht op de
vermindering van hun klachten – zal de
komende jaren navenant toenemen.
Een veelvoorkomende klacht na kanker
is vermoeidheid. De vermoeidheid die
(ex-)kankerpatiënten ervaren, is vaak
ongewoon hevig, de symptomen zijn
langdurig en doordringend van aard en
de gevolgen voor het dagelijkse leven
zijn groot.
Klachten na de behandeling van kanker ten gevolge van:
Tumorgroei
Gevolgen kort na behandeling:
Chirurgie
Chemotherapie
Vermoeidheid en Vermoeidheid
Algehele malaise
futloosheid
Functionele gevolgen Vermoeidheid
Gewichtsverlies zoals spraakverlies, Misselijkheid, braken
veranderde stoelgang, Lymfoedeem
stoma, amputatie, Gewichtsverlies
verlies van
of -toename
vruchtbaarheid
Cosmetische gevolgen
Cosmetische gevolgen
zoals amputatie,
gezichtsbeschadiging,
littekens
Problemen met zelfbeeld/lichaamsbeeld
zoals haaruitval
Langere termijn/blijvende gevolgen:
Vermoeidheid en
futloosheid
Gewichtsverlies
Lymfoedeem
Functionele gevolgen
Cosmetische gevolgen
Problemen met zelf-
beeld/lichaamsbeeld
Recente gegevens tonen aan dat 70 tot
100 procent van alle behandelde kankerpatiënten
te maken heeft met ernstige
kankergerelateerde vermoeidheid. Deze
vermoeidheid kan lang duren. Een derde
van de borstkankerpatiënten bijvoorbeeld
heeft drie jaar na de diagnose nog steeds
te maken met ernstige vermoeidheid. Dit
leidt tot een belangrijke vermindering
van het fysieke, sociale en emotionele
functioneren en heeft invloed op de
arbeidsreïntegratie.
Schade aan verschillende
orgaansystemen
zoals huid, hart en
bloedvatenstelsel,
darmen, longen,
centrale zenuwstelsel
Vermindering spierdichtheid
en daardoor
extreme spierzwakte
en vermoeidheid
Onvruchtbaarheid
Lymfoedeem
Gewichtsverlies
of -toename
Radiotherapie
Algehele malaise
Vermoeidheid
Veranderingen van
huid en slijmvlies
Veranderde
stoelgang en diarree
Lymfoedeem
Schade aan verschillende
orgaansystemen
zoals huid, hart en
bloedvatenstelsel,
darmen, longen,
centrale zenuwstelsel
Vermindering spierdichtheid
en daardoor
extreme spierzwakte
en vermoeidheid
Lymfoedeem
Onvruchtbaarheid
Bron: Dit overzicht is gebaseerd op een literatuursearch (Van der Peet, 2005) die is gepubliceerd op www.herstelenbalans.nl

Algemeen
Angst
Depressie
Rolveranderingen in
het sociale systeem
Verstoord evenwicht
binnen relaties en
sociale omgeving
Veranderingen in
arbeidssituatie,
vrijetijdsbesteding en
huishoudelijke taken
Angst
Depressie
Verminderde
arbeidsreïntegratie
Schatting zorgvraag revalidatie bij kanker
Aantal 2000 2015
Nieuwe kankerpatiënten per jaar, leeftijd 20-69 jaar 37.613 53.082
Patiënten met vijfjaarsoverleving (52%) 19.559 27.603
Patiënten met revalidatiebehoefte (25%) 4.890 6.901
Psychologisch gezien is de diagnose
kanker een enorme schok die gepaard
kan gaan met heftige emoties zoals
depressiviteit, wanhoop, woede, verdriet
en angst. Dit zijn normale reacties na het
vernemen van een zo ernstige diagnose.
In de periode na de behandeling zijn
patiënten meestal opgelucht dat de
belastende therapie voorbij is. Toch
worden ook in deze fase negatieve
gevoelens ervaren zoals angst voor
terugkeer van de ziekte en onzekerheid
over de toekomst. Patiënten kunnen
bovendien het houvast missen van de
regelmatige medische controles en het
contact met de inmiddels vertrouwde
behandelaar. Ze vallen als het ware in
een gat. De tijd na de afronding van de
behandeling kan daarom ook vol spanning
zijn. De ernst van de psychologische
problemen wordt voor een belangrijk
deel bepaald door de mate waarin de
patiënt controle meent te hebben over
zijn leven en zijn ziekte.
Vermoeidheid en psychologische
problemen treden het meest op de voorgrond
als klachten die de kwaliteit van
leven beïnvloeden. Het zijn zeker niet de
enige. De tabel hiernaast geeft een overzicht
van de beperkingen die patiënten
op korte en lange termijn kunnen ervaren
als gevolg van de behandeling van
kanker (afhankelijk van tumorsoort,
type behandeling en dosis/intensiteit).
Met al deze klachten zal bij de revalidatie
rekening moeten worden gehouden.
Bron: Nederlandse Kankerregistratie. Zie www.kankerregistratie.nl
Toenemende vraag naar
revalidatie Zo’n 30 procent van de
mensen met kanker heeft behoefte aan
psychosociale ondersteuning en 20
procent van de patiënten ervaart ernstige
beperkingen op het gebied van de fysieke
en psychische weerbaarheid. Eén op de
vier kankerpatiënten heeft behoefte aan
een revalidatieprogramma.
Er is een schatting gemaakt van het aantal
patiënten dat per jaar geïndiceerd is voor
oncologische revalidatie. De doelgroep is
de patiënt met zicht op langdurig herstel.
Hierbij is uitgegaan van het aantal nieuwe
kankerpatiënten per jaar in de leeftijdsgroep
20 tot 69 jarigen, een vijfjaarsoverleving
van 52 procent en een behoefte
dan wel indicatie van 25 procent. Naar
schatting geeft dit in het jaar 2000 een
revalidatiepopulatie van bijna 5.000
patiënten en in 2015 bijna 7.000. Om dit
toenemende aantal geïndiceerde patiënten
te kunnen behandelen, is het noodzakelijk
dat er een structurele en toegankelijke
zorgvoorziening bestaat.

14/15
Een programma op maat
Een leemte gevuld Nazorg bij
kanker bestaat voornamelijk uit medische
controles. Voor verdere hulp kan de patiënt
een beroep doen op de huisarts, specialist,
maatschappelijk werker, psycholoog,
oncologieverpleegkundige en de thuiszorg.
Ook kan men contact opnemen met een
patiëntenvereniging en deelnemen aan
een gespreksgroep of thema-avond. Tot de
introductie van Herstel & Balans bestond
er echter geen gestructureerd aanbod aan
nazorg voor kankerpatiënten, zoals dat
bijvoorbeeld voor hartpatiënten wel voorhanden
is.
Samenwerking loont Het programma
Herstel & Balans is tot stand gekomen
door samenwerking tussen medewerkers
van de integrale kankercentra, uitvoerders
van het programma en patiënten. Een
aantal zorgverzekeraars heeft geadviseerd
bij de totstandkoming van het programma.
Een eerste pilot is gefinancierd door
sponsors en enkele zorgverzekeraars. Deze
pilot is uitgebreid geëvalueerd en de
resultaten waren positief en bemoedigend.
Het programma bleek duidelijk te voldoen
aan de actuele behoeften van mensen
met kanker en voorzag in een leemte in
de nazorg. Bij de verdere verspreiding
van het programma is een set kwaliteitsinstrumenten
gehanteerd die een kader
biedt voor de kwaliteitsborging van het
programma op de verschillende locaties.
De patiënt wordt begeleid vanuit het biopsychosociaal model.
Het programma biedt multidisciplinaire groepsbehandeling met
individuele differentiatie. Er worden hoge eisen gesteld aan de
organisatie en de uitvoering.

Theorie en praktijk in één
Revalidatie is het geheel aan activiteiten
dat nodig is om de patiënt zijn persoonlijk
haalbare conditie (fysiek, psychisch en
sociaal) te laten bereiken, zodat hij weer
zo optimaal mogelijk kan functioneren.
Bij de ontwikkeling van het programma
Herstel & Balans is de expertise vanuit
verschillende disciplines bij elkaar
gebracht. Doel was te komen tot een
zorgconcept dat enerzijds gebaseerd
was op bruikbare theoretische concepten
en anderzijds aansloot bij de actuele
behoeften van patiënten. Daarbij is ook
gekeken naar de financiële haalbaarheid
van een dergelijke zorgvoorziening.
Herstel & Balans is gericht op volwassen
mensen met kanker, die de primaire
behandeling afgerond hebben met
perspectief op langdurig herstel en die
(chronische) klachten houden waarvoor
groepsbehandeling/revalidatie met
individuele differentiatie geïndiceerd is.
Verwijzing door de behandelend specialist
of de huisarts is vereist. Dit gebeurt op
basis van verwijscriteria.
Herstel & Balans heeft tot doel het
verbeteren van het functioneren en de
kwaliteit van leven van mensen met kanker
en een vermindering van hun klachten
zoals vermoeidheid. In het programma
worden fysieke, psychische en sociale
subdoelen onderscheiden.

16/17
Uitgangspunten zijn meerledig
In Herstel & Balans wordt de mens
beschouwd vanuit een biopsychosociaal
model, dat als uitgangspunt heeft dat
lichamelijke, cognitieve, emotionele en
omgevingsfactoren een belangrijke rol
spelen bij het welbevinden van mensen
en het ontstaan of aanhouden van
klachten. Een ander uitgangspunt is dat
de kwaliteit van leven van mensen
verbeterd kan worden door gezondheidsbevordering
en revalidatie.
Lotgenotencontact, gespreksgroepen en
informatie ondersteunen kankerpatiënten
bij de verwerking van hun ziekte.
Vermoeidheidsklachten kunnen, net
als chronische pijnklachten, met een
gedragsgeoriënteerde benadering worden
beïnvloed. Zie bijlage 1 voor het
theoretisch kader.
VERWIJSCRITERIA
– De patiënt is 18 jaar of ouder
– De patiënt is gediagnosticeerd
met een vorm van kanker en heeft
de primaire behandeling voor
kanker (chirurgie, radiotherapie,
chemotherapie, immunotherapie)
afgerond, bij voorkeur tenminste
twee maanden geleden
– Er is sprake van een discrepantie
tussen het huidige en het optimale
niveau van functioneren, blijkend
uit lichamelijke beperkingen (zoals
verminderde belastbaarheid, verlaagd
activiteitenniveau en vermoeidheidsklachten)
of psychische en sociale
beperkingen (zoals emotionele
instabiliteit, angst, depressie,
nervositeit, slaapstoornissen,
concentratiestoornissen en minder
evenwichtig sociaal functioneren)
– De patiënt is fysiek, psychisch en
sociaal in staat aan een groepsprogramma
deel te nemen
CONTRA-INDICATIES
– Lichamelijke beperkingen als gevolg
van kanker of ernstige co-morbiditeit
– Ernstige psychopathologie en
ernstige cognitieve stoornissen
– Beperkende bijwerkingen van
behandeling of medicatie
– Indicatie voor complexe revalidatie
Maatwerk Deze uitgangspunten
hebben geleid tot keuzes voor de opzet
van Herstel & Balans. Herstel & Balans is
een groepsprogramma met individuele
differentiatie. Het is een multidisciplinair
programma dat een combinatie biedt van
fysieke training en psycho-educatie.
Hiermee is het gericht op de samenhang
tussen lichamelijke en psychosociale
aspecten van welzijn, ziekte en gezondheid.
In de fysieke training en psychoeducatie
wordt een gedragsgeoriënteerde
aanpak gehanteerd als behandelmethode.
Lotgenotencontact is in het programma
geïntegreerd.
Vanwege het bevorderen van de zelfredzaamheid
en reïntegratie, en het hervatten
van het dagelijks leven is gekozen
voor een ambulant/poliklinisch programma.
De setting voor het programma kan
verschillen: een revalidatiecentrum, een
ziekenhuis, een fysiotherapiepraktijk. Een
locatie buiten het ziekenhuis heeft als
voordeel dat bij de deelnemers een omslag
bereikt kan worden in de associatie van
ziek zijn naar werken aan herstel.
Herstel & Balans is bedoeld voor een
brede doelgroep, is laagdrempelig en
breed toegankelijk. Patiënten die vervolgens
meer zorg nodig hebben, kunnen
na de revalidatie verwezen worden naar
bestaande zorgvoorzieningen als fysiotherapie
en psychologische therapie.
Voor protocollen die bij het
programma gehanteerd worden: zie
www.herstelenbalans.nl

programmaRevalidatieduur: 12 weken
>
>
INTAKE
Duur: 0,5 à 1 uur per persoon
Gesprek over indicatie en individuele
doelstellingen en een fysieke beginmeting
of test
INTRODUCTIEBIJEENKOMST
Duur: 1,5 à 2 uur per groep
BEWEGINGSMODULE
Methodiek: individuele fysieke training en
groepsbeweging met sport- en spelactiviteiten,
ontspanningsoefeningen, oefenen van basisvaardigheden,
zo mogelijk bewegen in water
Thema’s: conditionele vaardigheden,
uithoudingsvermogen, bewegingsangst,
verdeling en dosering van kracht, energie en
uithoudingsvermogen, plezier in bewegen,
sportmogelijkheden, etc.
Contacturen: 36–48 uur te verdelen over
10–12 weken op basis van de individuele
indicatie/doelstelling
PSYCHO-EDUCATIEVE MODULE
Methodiek: voorlichting, gedragsgeoriënteerde
groepsgesprekken, gestructureerd lotgenotencontact
Thema’s: stressreductie, verwerkingsstrategieën,
inspanningsfysiologie/trainingsleer, toekomstperspectief,
verwijsmogelijkheden, etc.
Contacturen: 16–20 uur te verdelen over
10 weken op basis van de individuele indicatie/
doelstelling
TUSSENEVALUATIE
Duur: 0,5 uur per persoon
EVALUATIE EN ADVIES
Duur: 0,5 uur per persoon
Evaluatiegesprek, fysieke nameting of test,
advies over zelfzorg en verwijsmogelijkheden,
sport- en bewegingsadvies

18/19
>
>
>
DOELEN
Revalidatie voor mensen met kanker is gericht
op het verbeteren van het functioneren en
de kwaliteit van leven. Binnen het programma
worden fysieke, psychische en sociale
subdoelen onderscheiden:
FYSIEK
• leren (her)kennen en ervaren van eigen
grenzen en mogelijkheden
• leren omgaan met, verminderen of voorkomen
van beperkingen zoals vermoeidheid, angst
voor bewegen en lymfoedeem
• optimaliseren van het inspanningsvermogen
om het gewenste activiteitenniveau
te bereiken
• ontwikkelen en onderhouden van een actieve
leefstijl en ontwikkelen of hervinden van het
plezier in bewegen
PSYCHISCH
• cognitief: verwerven van inzicht in de
factoren die een rol spelen bij de ziekte
kanker en de gevolgen daarvan
• emotioneel: verbeteren van het emotioneel
functioneren
• gedragsmatig: op een functionele manier
leren omgaan met de ziekte kanker en de
gevolgen daarvan
SOCIAAL
• herwinnen van het emotioneel evenwicht
binnen de relatie en de sociale omgeving
• optimaal hervatten van werk of
huishoudelijke taken
• optimaal hervatten van vrijetijdsbesteding
• optimaal hervatten van de rol in het gezin
en sociale relaties

20/21
Hoge kwaliteitseisen
Kwaliteitsgarantie Bij het programma
wordt een set kwaliteitsinstrumenten
gehanteerd. Deze bieden een kader voor
de kwaliteit van het programma op de
verschillende locaties. Kwaliteitsgarantie
is belangrijk voor patiënten en zorgverzekeraars.
De kwaliteitsinstrumenten
zijn bruikbaar bij de toetsing van lokale
protocollen en de uitvoering van het
programma. Ze geven de uitvoerende
instellingen nuttige feedback over de
kwaliteit die zij bieden.
Organisatie is belangrijk De
’Kwaliteitscriteria Groepsrevalidatie
oncologie/Herstel & Balans, 2003’ vormen
het kwaliteitskader waarbinnen de lokale
protocollen opgesteld worden. Op lokaal
niveau worden deze criteria vertaald in
praktijkgerichte draaiboeken en protocollen
voor de uitvoering van het programma.
De instellingen die voldoen aan deze
kwaliteitscriteria ontvangen een licentie.
Een commissie beoordeelt de licentieaanvragen
op basis van de lokale
protocollen. De Stichting Herstel & Balans
verstrekt de licentie onder licentievoorwaarden.
De naam Herstel & Balans ®
is gedeponeerd als merknaam en fungeert
als kwaliteitskeurmerk. Binnen het netwerk
van uitvoerende instellingen en integrale
kankercentra wordt gecommuniceerd via
de website, folders en nieuwsbrieven.
Op basis van kwaliteitscriteria worden licenties
verstrekt. De uitvoerders worden ondersteund
door een scholingstraject. Deelnemers leveren
gegevens over het effect van het programma.
Om de kwaliteit van de uitvoering van
Herstel & Balans op de locaties te borgen,
worden de kwaliteitscriteria vertaald in
prestatie-indicatoren. Deze geven de
instellingen feedback op de kwaliteit
van hun uitvoering. Op basis van deze
indicatoren kunnen zij rapporteren. De
uitkomsten worden met een bijbehorend
registratiesysteem via internet verzameld.
Op die manier is een landelijke databank
beschikbaar met de prestaties van de
uitvoerende instellingen.

Deskundige begeleiding De
kwaliteitscriteria stellen opleidingseisen
aan de begeleiders. De uitvoering van de
fysieke module moet in handen zijn van
professionele zorgverleners met expertise
op het terrein van revalidatie en fysieke
behandeling, bijvoorbeeld een fysiotherapeut
of bewegingsagoog. Voor de
psycho-educatieve module moet de uitvoering
in handen zijn van professionele
zorgverleners met expertise op het terrein
van psycho-educatieve interventies bij
kanker, bijvoorbeeld een gezondheidspsycholoog,
oncologieverpleegkundige of
maatschappelijk werker.
Genoemde beginvereisten zijn niet voldoende.
Voor de begeleiders is daarom
een specifiek op het programma gerichte
scholing ontwikkeld. Zo is er de basisscholing
Herstel & Balans van twee dagen,
die landelijk wordt georganiseerd.
Onderwerpen zijn revalidatie van kankerpatiënten,
de protocollen voor de fysieke
en psycho-educatieve module en multidisciplinaire
groepsbehandelingen. Daarnaast
is er een aanbod aan nascholing:
gemiddeld twee keer per jaar zijn er
regionale intervisies en jaarlijks wordt een
landelijk symposium georganiseerd voor
het gehele netwerk. Verder kunnen de
uitvoerders via de website van Herstel &
Balans met elkaar kennis en ervaringen
uitwisselen en protocollen en documenten
delen.
Om de kwaliteit te kunnen garanderen
moeten de begeleiders deskundigen op
het gebied van oncologie en revalidatie
kunnen raadplegen. Dit houdt in dat de
uitvoerende instelling regionale afspraken
heeft over consultatiemogelijkheden en
verwijzing. Tevens is het nodig dat de
uitvoerende instelling een samenwerkingsverband
heeft met een integraal kankercentrum
en met een revalidatie-instelling of
revalidatieafdeling van een ziekenhuis.
Verder is vereist dat een locatie minimaal
40 patiënten per jaar in behandeling
heeft, zodat de begeleiders expertise
kunnen opbouwen.
De deelnemers beoordelen mee
De integrale kankercentra verzamelen
met gevalideerde meetinstrumenten
landelijk gegevens van de deelnemers
over kwaliteit van leven en vermoeidheid,
en veranderingen op die gebieden. Er is
een landelijke databank met resultaten
beschikbaar. De deelnemers wordt
systematisch gevraagd in hoeverre zij
tevreden zijn met het programma.
De genoemde kwaliteitsinstrumenten,
zoals de kwaliteitscriteria, protocollen en
scholing vindt u op www.herstelenbalans.nl

22/23

24/25
Patiënten, uitvoerders en
onderzoekers rapporteren
positieve resultaten.
De toekomst vraagt om meer.

Revalidatie werkt
Een continue meting Vanaf de start wordt het
programma Herstel & Balans systematisch geëvalueerd op
effectiviteit en kwaliteit. Dit wordt met gevalideerde meetinstrumenten
gemeten. Van ongeveer 1.400 deelnemers, op
verschillende locaties, zijn de gegevens verwerkt.
De gemiddelde leeftijd van de patiënt is 51 jaar met een
spreiding tussen 18 en 78 jaar. Ongeveer 45 procent van de
deelnemers werkte voordat de diagnose werd gesteld; 82
procent van de deelnemers is vrouw. De deelnemers hebben
uiteenlopende vormen van kanker, waarbij borstkanker het
meest voorkomt (59%). De meeste deelnemers (88%) hebben
een operatie ondergaan, 46 procent heeft chemotherapie
gehad en 40 procent radiotherapie.
Minder vermoeidheid en betere
kwaliteit van leven Na afloop van
Herstel & Balans ervaren patiënten een
betere kwaliteit van leven en minder
vermoeidheid. Verbetering van de kwaliteit
van leven betekent dat de patiënt aangeeft
dat hij zich emotioneel evenwichtiger voelt,
minder sociale en cognitieve problemen
heeft en zijn werk, huishouden en hobby’s
weer beter kan uitvoeren. De deelnemers
bereiken in de loop van het programma
op al deze gebieden een positieve,
significante verandering. Voorafgaand
aan het programma is bij de deelnemers
sprake van vermoeidheid. Na afloop
voelen patiënten zich minder moe en
hebben zij een betere conditie. De deelnemers
zijn beter in staat de gewone
dagelijkse activiteiten uit te voeren,
hebben minder hulp nodig vanwege de
vermoeidheid, voelen zich energieker en
minder slap. Onderzoek een jaar na afloop
laat zien dat de effecten in belangrijke
mate beklijven.
Deelnemers en verwijzers zijn
tevreden De deelnemers vinden
Herstel & Balans van goede kwaliteit.
Zij geven aan het programma zinvol te
vinden voor zichzelf en zouden het andere
patiënten aanraden.
Een jaar na afloop van het programma
doen deelnemers nog actief aan beweging.
Sommigen in een lotgenotengroep,
anderen op eigen gelegenheid. Men
ervaart ook op langere termijn in de
dagelijkse activiteiten nog steeds een
positieve impuls van het revalidatieprogramma.
Ook verwijzers blijken tevreden met de
mogelijkheid om het revalidatieprogramma
aan te kunnen bieden aan hun patiënten.
Invoering van Herstel & Balans in een
instelling gebeurt vaak op initiatief van
de medisch specialisten of oncologieverpleegkundigen
in die regio.
Resultaten zijn robuust Herstel
& Balans is een zorginnovatie die
tegemoet komt aan de behoeften van
zowel patiënten als verwijzers en kan
bogen op een positieve onderbouwing
van haar effectiviteit. In vergelijking met
uitkomsten van andere interventieonderzoeken
zijn de deelnemers van
Herstel & Balans bijzonder tevreden en
de bereikte resultaten groot. Ook is de
groep deelnemers die geëvalueerd is,
omvangrijk in vergelijking met veel ander,
buitenlands onderzoek. In die zin zijn
de gevonden resultaten robuust.
Gezien de jonge geschiedenis van
oncologische revalidatie is gerandomiseerd
onderzoek nog zeldzaam. Dit onderzoek
is wel nodig. De onderzoeken die
momenteel in Nederland plaatsvinden
en gerelateerd zijn aan Herstel & Balans
beantwoorden aan deze eis.
Een overzicht van resultaten van internationale
en Nederlandse studies treft u
in bijlage 2, evenals een overzicht van
lopende studies in Nederland.
Uitgebreidere gegevens over bovengenoemde
resultaten zijn te vinden op
www.herstelenbalans.nl

26/27
Nieuwe uitdagingen
Modulair aanbod wenselijk
Met het programma Herstel & Balans is
voorzien in een vorm van oncologische
revalidatie. Zoals het programma nu is
ontwikkeld, is het eenduidig. Varianten
zijn echter zeer goed denkbaar en ook
wenselijk. De patiënt zou bijvoorbeeld
al veel eerder na, of zelfs tijdens de
behandeling aan een programma op
maat kunnen deelnemen. Variatie in de
revalidatieduur en het behandelmoment
en uitgebreide differentiatie naar indicatiestelling,
kunnen een betere aansluiting op
de vraagstelling van patiënten bevorderen
en daarmee ook de effectiviteit van de
revalidatie. Daarvoor is een modulair
aanbod noodzakelijk.
Kennis en onderzoek vormen de basis voor
toekomstige richtlijnen. Afstemming en
samenwerking blijven noodzakelijk.
Meer aandeel in nazorg In
Nederland staan de huidige systematiek
van medische nacontroles van kankerpatiënten
en de kosten daarvan momenteel
ter discussie. Het nut en de noodzaak
daarvan zijn namelijk niet altijd duidelijk.
Om het traject van nazorg bij kanker te
verbeteren, moeten revalidatieprogramma’s
sterker gepositioneerd worden als standaard
nazorg. Ook in het kader van nacontroles
kan revalidatie een functie vervullen. Meer
onderzoek, zowel op fysiologisch, bewegingswetenschappelijk
als psychosociaal terrein,
kan ertoe leiden dat revalidatie bij kanker
een vanzelfsprekende vorm van nazorg
wordt. De uitkomsten van lopende onderzoeken
zullen uiteindelijk resulteren in
richtlijnen voor oncologische revalidatie.

Meten blijft noodzakelijk Voor
Herstel & Balans is een kwaliteitssysteem
met licentieverstrekking ontwikkeld dat
voor de Nederlandse gezondheidszorg
uniek is. Dit systeem blijkt goed te voldoen
voor het borgen van de kwaliteit van
een programma dat op zoveel locaties
wordt uitgevoerd. De kwaliteitscriteria en
uitkomstmaten van het programma zullen
periodiek aan de hand van meetpunten
getoetst blijven worden, waarbij het
waarborgen van de organisatorische en
professionele kwaliteit voorop blijft staan.
Meer kennis en onderzoek De
initiatieven voor oncologische revalidatie
begonnen tien jaar geleden kleinschalig,
maar hebben zich snel uitgebreid. Dit
maakt gerichte bundeling van kennis en
onderzoek noodzakelijk. Op uitvoeringsniveau
werken instellingen en onderzoekers
samen binnen het netwerk van
Herstel & Balans. Om het vakgebied
oncologische revalidatie verder te ontwikkelen
en op de kaart te zetten, zullen
de verschillende disciplines hun expertise
meer moeten bundelen. Deze afstemming
en samenwerking vormen een nieuwe
uitdaging voor de toekomst.

28/29

ijlagen
bijlage 1
Theoretisch kader
bijlage 2
Onderzoeksresultaten revalidatie en kanker
bijlage 3
Referenties
bijlage 4
Bestuur Stichting Herstel & Balans
bijlage 5
Locaties Herstel & Balans
bijlage 6
Integrale kankercentra

ijlage 1
Theoretisch kader
MODEL
Uitgangspunt bij Herstel & Balans is dat de
mens en zijn ziekte en gezondheid worden
benaderd volgens het biopsychosociaal model.
Dit model gaat ervan uit dat op basis van
een verandering (ziekte) in het organisme
lichamelijke aspecten, cognities en gedrag
– in onderlinge relatie – een rol spelen bij
de gevolgen van de ziekte, zoals het
ontstaan en voortbestaan van klachten.
Dit model verklaart dat door de onderlinge
invloed van lichamelijke, psychische en
gedragsmatige aspecten bij klachten, zoals
vermoeidheid, een negatieve spiraal ontstaat
van elkaar opvolgende klachten. Zo kan
vermoeidheid leiden tot inactiviteit, en
vervolgens tot verergering van de symptomen,
verdere vermijding van activiteit en weer
vermeerdering van de symptomen. Dit leidt
tot verlies van het gevoel van controle en
vervolgens tot depressieve gevoelens die
uiteindelijk de oorspronkelijke klacht
vermoeidheid verergeren, enzovoort.
HERSTEL & BALANS
Op basis van het biopsychosociaal model is in
de opzet van Herstel & Balans gekozen voor
een combinatie van fysieke training en psychoeducatie.
Omdat bij een klacht als vermoeidheid
bij kanker de fysiologische oorzaak nauwelijks
of niet bekend is, is gekozen voor een cognitief
gedragsmatige aanpak in de behandeling.
De bewegingsmodule is gebaseerd op een
stapsgewijze opbouw met een laag beginniveau
en de trainingsactiviteiten zijn submaximaal
gericht. Kenmerkend bij de sterke schommelingen
in de mate van klachten als vermoeidheid
en pijn, is een sterk wisselend activiteitenpatroon.
De bewegingstraining is gericht op het
stabiliseren hiervan. De training is als het ware
een reconditionering van cognities en gedrag.
Belangrijk is dat de deelnemers positieve
ervaringen met bewegingsactiviteiten opdoen.
Door te starten met trainen op een lager
niveau dan de basislijn worden de negatieve
ervaringen met bewegen en activiteiten
omgezet in positieve belevingen.
De stapsgewijze trainingsopbouw is gericht op
het leren kennen en erkennen van grenzen en
mogelijkheden, zodat men in het dagelijkse
leven effectiever kan omgaan met beperkende
klachten als vermoeidheid en energieverlies.
Uiteindelijk resulteert de training in een hoger
conditie- en activiteitenniveau waardoor
lichamelijke klachten verminderen, men zich
geestelijk en emotioneel beter voelt en sociaal
beter kan functioneren.
De individuele fysieke training is gericht op
verbetering van bewegingsvaardigheden en
motoriek, conditieopbouw en het leren omgaan
met klachten als vermoeidheid. Met de groepsbeweging
en indien mogelijk lichaamsscholing
in het water, wordt gewerkt aan vermindering
van bewegingsangst en vergroting van controlegevoel.
Relaxatie is gericht op stressreductie
en lichaamsbewustzijn.
De psycho-educatie is gebaseerd op gedragstherapeutische
en psycho-educatieve principes.
Het verstrekken van informatie en kennis, en
de uitwisseling van ervaringen staan centraal.
Op die manier verwerft men de kennis, cognities
en gedragingen die helpen bij het effectief
omgaan met de ziekte en de gevolgen. Er
wordt een verscheidenheid aan werkvormen
aangeboden om recht te kunnen doen aan de
individuele verschillen tussen mensen met
kanker voor wat betreft hun ziektegeschiedenis,
hun behoefte aan ondersteuning en hun manier
van informatieverwerking, omgaan met de
ziekte, met naasten en met sociale rollen.
Lotgenotencontact is geïntegreerd in het hele
programma en biedt gelegenheid tot het
uitwisselen van ervaringen rondom kanker.
Dit geeft een belangrijke toegevoegde waarde
aan de groepsinterventies.

Figuur 1
Biopsychosociaal model
Figuur 2
Negatieve spiraal bij klachten als vermoeidheid
Figuur 3
Opbouw bewegingstraining
niveau
>
STIMULUS > ORGANISME >
VERLIES CONTROLE
ACTIVITEITENPATROON
basislijn
> dagen ma di woe do ....
Fysiologie
DEPRESSIVITEIT
>
>
MEER SYMPTOMEN
GEZONDHEIDSKLACHTEN
>
Cognities
MOEHEID
>
>
Gedrag
VERMIJDING
STAPSGEWIJZE TRAININGSOPBOUW
< > CONSEQUENTIES
INACTIVITEIT
>
>
SYMPTOMEN
einddoel

ijlage 2
>
>
>
>
Onderzoeksresultaten revalidatie en
RESULTATEN INTERNATIONALE
STUDIES
Onderzoekers Courneya et al. (2003)
Canada, RCT
Populatie 53 borstkankerpatiënten
Programma Training op fietsergometer • Duur:
15 weken
Resultaten Algemene kwaliteit van leven:
significante toename in interventiegroep,
niet in controlegroep • Fysiek functioneren:
significante toename in interventiegroep en
afname in controlegroep • Vermoeidheid:
significante afname in interventiegroep •
Emotioneel functioneren: significante
toename in interventiegroep
Onderzoekers Courneya et al. (2003)
Canada, RCT
Populatie 108 kankerpatiënten
Programma Groepspsychotherapie versus
combinatie groepspsychotherapie met fysieke
training • Duur: resp. 10 weken en 15 weken
Resultaten Kwaliteit van leven, fysiek
functioneren en functioneel functioneren:
significante toename in gecombineerd
programma • Vermoeidheid: significante
afname in gecombineerd programma •
Emotioneel functioneren: afname angst en
depressie; geen verschil in beide programma’s
Onderzoekers Segal et al. (2003) Canada, RCT
Populatie 155 mannen met prostaatkanker
gedurende hormoontherapie
Programma Fysieke training
Resultaten Kwaliteit van leven: significante
toename in interventiegroep, afname in
controlegroep • Vermoeidheid: significante
afname in interventiegroep, significante toename
in controlegroep
Onderzoekers Young-McCaughan et al. (2003)
Ver. Staten, Pre-post test
Populatie 62 kankerpatiënten
Programma Fysieke training met voorlichting •
Duur: 12 weken
Resultaten Algemene kwaliteit van leven en
fysiek functioneren: significante toename
>
>
>
>
>
Onderzoekers Kolden et al. (2002) Ver. Staten,
Quasi experimenteel
Populatie 40 borstkankerpatiënten tijdens
adjuvante behandeling
Programma Fysieke groepstraining • Duur: 16
weken
Resultaten Fysiek functioneren en emotioneel
functioneren: significante toename
Onderzoekers Oldervoll et al. (2002)
Noorwegen, Quasi experimenteel
Populatie 24 Hodgkinpatiënten
Programma Individuele fysieke training •
Duur: 20 weken
Resultaten Vermoeidheid: significante afname
Onderzoekers Durak & Lilly (1998) Ver. Staten,
Quasi experimenteel
Populatie 20 kankerpatiënten
Programma Fysieke training • Duur: 10 weken
Resultaten Kwaliteit van leven: significante
toename in dagelijks functioneren •
Pijnklachten: significante afname
Onderzoekers Dimeo et al. (1997) Duitsland,
Quasi experimenteel
Populatie 36 kankerpatiënten, 14 Non-Hodgkin
lymfoom, 22 andere tumoren
Programma ’Treatmill walking’ programma •
Duur: 6 weken
Resultaten Vermoeidheid: afname in interventiegroep
• Fitness scores, hemoglobinegehalte:
significante toename in interventiegroep
Onderzoekers Berglund et al. (1993 en 1994)
Zweden, Quasi experimenteel
Populatie 60 kankerpatiënten, 80% borstkanker,
8% baarmoederhalskanker
Programma Licht fysiek trainingsprogramma
met psycho-educatie • Duur: 7 weken
Resultaten Algemene kwaliteit van leven: toename
in interventiegroep en controlegroep •
Fysiek functioneren: significante toename in
interventiegroep • Vermoeidheid: geen
significant verschil tussen beide groepen •
Emotioneel functioneren: geen significant
verschil in beide groepen • Fysieke en sociale
activiteiten: toename in het jaar erna in
interventiegroep

kanker
>
>
>
RESULTATEN NEDERLANDSE
STUDIES (DEELS GEPUBLICEERD)
Onderzoekers Harten van, Streppel, Gijsen,
Lunter (1999) Enschede, Maastricht, Pre-post test
Populatie 50 kankerpatiënten
Programma Groepsprogramma, combinatie
fysieke training en psycho-educatie • Duur: 8
weken
Resultaten Algemene gezondheid:
significante toename • Fysiek functioneren:
significante toename • Emotioneel
functioneren: significante toename • Rol
functioneren: significante toename • Vermoeidheid
en slapeloosheid: significante afname •
Controlegevoel: significante toename
Onderzoekers Kersten, Kieboom, Klaveren
van, Segeren, Remie (2001) Rotterdam,
Pre-post test
Populatie 37 kankerpatiënten met hematologische
tumoren
Programma Groepsprogramma, combinatie
fysieke training en psycho-educatie • Duur: resp.
6 en 10 weken
Resultaten Algemene kwaliteit van leven:
significante toename • Fysiek functioneren:
significante toename • Emotioneel functioneren:
toename • Rol en sociaal functioneren:
significante toename • Vermoeidheid:
significante afname
Onderzoekers Weert van, et al. (2004)
Groningen, Pre-post test
Populatie 37 kankerpatiënten
Programma Groepsprogramma, combinatie
fysieke training en psycho-educatie • Duur: 6
weken
Resultaten Fysiek functioneren: significante
toename • Emotioneel functioneren: significante
afname stress, toename van mentale gezondheid
• Rol en sociaal functioneren: toename •
Vermoeidheid: significante afname
>
>
Onderzoekers Remie, Gijsen, Van der
Peet (2005) Utrecht, Pre-post test
Populatie 1395 kankerpatiënten
Programma Groepsprogramma, combinatie
fysieke training en psycho-educatie • Duur:
12 weken
Resultaten Fysiek functioneren: significante
toename • Emotioneel functioneren: significante
toename • Rol en sociaal functioneren: significante
toename • Vermoeidheid: significante
afname
Onderzoekers Korstjens, Mesters, Peet van
der, Gijsen, Borne van de (2005) Maastricht,
Pre-post test
Populatie 658 kankerpatiënten
Programma Groepsprogramma, combinatie
fysieke training en psycho-educatie • Duur: 12
weken
Resultaten Algemene kwaliteit van leven:
significante toename • Fysiek functioneren:
significante toename • Emotioneel
functioneren: significante toename • Rol en
sociaal functioneren: significante toename •
Vermoeidheid: significante afname
Bron: De overzichten op deze pagina’s zijn gebaseerd
op een literatuursearch (Van der Peet, 2005) die is
gepubliceerd op www.herstelenbalans.nl

ijlage 2/3
>
>
>
LOPENDE STUDIES IN
NEDERLAND BETREFFENDE
REVALIDATIE EN KANKER
Onderzoekers Ros, Trijsburg, Borne van den,
Schans van der et al. (t/m 2006) Utrecht,
Rotterdam, Maastricht, Groningen, RCT
Populatie 225 kankerpatiënten
Studie Multicentre studie Oncorev: vergelijking
tussen een multidisciplinair en een fysiek
programma en een situatie zonder revalidatie •
Onderzoek naar factoren die succes van
revalidatie voorspellen
Onderzoekers Schep, Backer de, Breda van,
Vreugdenhil, Nijziel, Donker, Lieshout van et al.
(vanaf 2001) Veldhoven/Eindhoven, Maastricht
Populatie 75 kankerpatiënten behandeld met
chemotherapie
Studie Single centre studie naar pathofysiologisch
profiel (beperkingen en restcapaciteit)
van diverse oncologische patiënten,
behandeld met chemotherapie • Nadruk op de
interactie van dit profiel met vermoeidheid en
potentiële interventies (voeding en training) •
Onderzoek naar beloop en effect van de respons
op een trainingsprogramma met de focus vooral
op krachttraining
Onderzoekers Bleyenberg, Gielissen, Verhagen
et al. (t/m 2005) Nijmegen, RCT
Populatie 112 kankerpatiënten een jaar na
curatieve behandeling
Studie Studie naar het effect van cognitieve
gedragstherapie bij ernstig vermoeide patiënten
een jaar na beëindiging van de curatieve
behandeling • Onderzoek of het effect zichtbaar
blijft 6 maanden en 1 jaar na de therapie

Referenties
Ahlberg K, Ekman T, Gaston-Johanson F & Mock
V (2003). Assessment and management of cancer-related
fatigue in adults. The Lancet, 362,
issue 9384, 23 August, 640-650.
Backer ICF de, Schep G, Vreugdenhil G, Donker
FJS, Dam M van & Breda E van (2004).
Vermoeidheid na chemotherapie, eerste effecten
van een gecombineerd kracht- en duurtrainingsprogramma
op de fysieke capaciteit. Medical
Journal, 33 (4), 148-154.
Berglund G, Bolund C, Gustavson UL & Sjöden
PO (1992). Starting again, a comparison study of
a group rehabilitation program for cancer
patients. Acta Oncologica, 32 (1), 15-21.
Bower J, Ganz P & Desmond K (2000). Fatigue
in breast cancer survivors; occurence, correlates
and impact on quality of life. Journal of Clinical
Oncology, 18, 743-753.
Braam K (2001). Op eigen benen in balans,
follow up studie Herstel & Balans.
Doctoraalscriptie Faculteit Gezondheidswetenschappen,
Universiteit Maastricht.
Courneya KS, Mackey JR & Jones LW (2000).
Coping with cancer. Can exercise help? The
Physician and sports medicine, 28, May (5),
49-73.
Courneya KS, Mackey J R, Bell GJ, Jones LW &
Field CJ (2003). Randomized controlled trial of
exercise training in postmenopausal breast
cancer survivors: cardiopulmonary and quality
of life outcomes. Journal of Clinical Oncology,
21 (9), 1660-1668.
Courneya KS, Friedereich CM, Sela RS, Quinny
HA & Rhodes RE (2003). The group psychotherapy
and home-based physical exercise
(Group-Hope) trial in cancer survivors: physical
fitness an quality of life outcome. Psycho-
Oncology, 12, 357-374.
Dimeo FC, Tilmann MHM, Bertz H, Kanz L &
Mertelsmann R (1997). Aerobic exercise in the
rehabilitation of cancer patients after high dose
chemotherapy and autologous peripheral stem
cell transplantation. Cancer, (79), 9, 1717-1722.
Durak P & Lilly PC (1998). The application of
an exercise and wellness program for cancer
patients: a preliminary outcomes report. Journal
of Strength and Conditioning Research, 12 (1),
3-6.
Gijsen BMC & Koppejan-Rensenbrink AG (2003).
Herstel en Balans, groepsrevalidatie in de oncologie.
Tijdschrift Kanker, 36-39.
Gijsen BCM & Veenstra MY (2001). Revalidatieprogramma
Herstel & Balans biedt perspectief.
Tijdschrift Oncologica, 1, 29-31.
Haes JCJM de, Gualthérie van Weezel LM,
Sanderman R & Wiel HBM van de (2001).
Psychologische patiëntenzorg in de oncologie.
Handboek voor de professional. Assen: van
Gorcum.
Harten WH van, Streppel KRM, Gijsen BCM &
Lunter SM (1999). Revalidatie van kankerpatiënten,
pilotprogramma geeft bemoedigende
resultaten. Medisch Contact, 54, 1325-1327.
Jong A de, Rijken M (2005). Zorg- en maatschappelijke
situatie van mensen met kanker in
Nederland. Utrecht: Nivel.
Kersten I (2001). Eindrapportage project nazorgprogramma
hematologie. Rotterdam: Academisch
Ziekenhuis Rotterdam.
Kolden GG, Strauman TJ, Ward A, Kuta J &
Woods E (2002). A pilot study of group exercise
training (get) for women with primary breast
cancer: feasibility and health benefits. Psycho-
Oncology 11, 447-456.
Koppejan-Rensenbrink AG & Heemskerk P
(1997). Herstel en Balans, een nieuw concept
voor nazorgprogramma’s voor kankerpatiënten.
Medisch Contact 46, 1459-1460.
Meerdink J (1996). Lotgenotencontact werkt.
Utrecht: Nederlandse Patiënten/Consumenten
Federatie.
Meyer TJ & Mark MM (1995). Effects of psychosocial
interventions with adult cancer patients;
a meta analysis of randomised experiments.
Health Psychology, 14, 101-108.

ijlage 3/4
Noort O van, Dam-de Meij K van, Dam NJ,
Harten WH van & Seydel ER (1996). Revalidatie
en oncologie. Enschede: Roessingh, Integraal
Kankercentrum Stedendriehoek Twente.
Oldervoll LM, Kaasa S, Knobel H & Loge JH
(2002). Exercise reduces fatigue in chronic
fatigued Hodgkin disease survivors-results
from a pilot study. European Journal Of cancer,
39 (1), 57-63.
Peet EH van der (2004). Effectevaluatie
Herstel & Balans 1997-2002. Doctoraalscriptie
Faculteit Gezondheidswetenschappen,
Universiteit Maastricht.
Renwick R, Brown I & Nagler M (1996). Quality
of life in health promotion and rehabilitation;
conceptual approaches, issues and applications.
California: Sage Publications.
Revalidatiecommissie Ned. Ver. Voor
Cardiologie / Ned. Hartstichting (2004).
Richtlijn hartrevalidatie 2004. Den Haag: Ned.
Hartstichting.
Schneider CM, Dennehy CA & Carter SD (2003).
Exercise and cancer recovery. United States of
America: Human Kinetics Publishers.
Schrameijer F & Brunenberg W (1992). Psychosociale
zorg bij kanker; patiënten en hulpverleners
over problemen en hulpaanbod.
Utrecht: Ned. centrum Geestelijke volksgezondheid.
Segal RJ, Reid RD, Courneya KS, Malone SC &
Parliament MB (2003). Resistance exercise in
men receiving androgen deprivation therapy for
prostate cancer. Journal of Clinical Oncology, 21,
1653-1659.
Segar ML, Katch VL, Roth RS, Garcia AW &
Portner TI (1998). The effect of aerobic exercise
on self-esteem and depressive and anxiety
symptoms among breast cancer survivors.
Oncology Nursing Forum, 25, 107-112.
Tóth-van den Berg JJA & Rees T van (2001). De
kankerpatiënt. Houtem/Diegem: Bohn Stafleu
Van Loghum.
Vlaeyen JWS, Smeets RJ, Mulder HP, Pelt RA &
Bakker-Boerrigter AH (1993). Secundaire preventie
van chronische lage rugpijn: een gedragsgeoriënteerde
benadering. Nederlands Tijdschrift
voor Geneeskunde, 137, 1544-1549.
Weert E van, Hoekstra-Weebers JEHM, Grol BMF,
Otter R, Arendzen JH, Postema K & Schans CP
van der (2004). Physical functioning and quality
of life after cancer rehabilitation. International
Journal of Rehabilitation research, 27, 27-35.
Weert E van, Hoekstra-Weebers J, Grol B,
Otter R, Arendzen HJ, Postema K, Sanderman R
& Schans C van der (2005). A multidimensional
cancer rehabilitation program for cancer
survivors. Effectiveness on health-related quality
of life. Journal of Psychosomatic Research, 58,
485-496.
Young-McCaugham S, Mays MZ, Arzola SM,
Yoder LH & Dramiga SA (2003). Change in
exercise tolerance, activity and sleep patterns,
and quality of life in patients with cancer
participating in a structured exercise program,
Oncology Nursing Forum, 30 (3), 441-454.

Bestuur
STICHTING HERSTEL & BALANS
S. Adema,
Vereniging van Integrale Kankercentra, voorzitter
A.G. Koppejan-Rensenbrink,
Vereniging van Integrale Kankercentra,
secretaris, penningmeester
E. van Amerongen,
Revalidatie Nederland, vice-voorzitter
J. van Kampen,
Revalidatie Nederland, lid
A.J.L. Tromm,
Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenorganisaties,
lid
J. Boekhorst,
Stichting Golf for Health, adviseur
B.C.M. Gijsen,
Vereniging van Integrale Kankercentra,
landelijke coördinator

ijlage 5
Locaties Herstel & Balans
NEDERLAND
Alkmaar Alkmaarse Praktijk voor Fysiotherapie
Oudegracht, locatie Dynamic Fit
Almelo Ziekenhuisgroep Twente, locatie
Twenteborg
Amsterdam J & C Sportsrehab
Arnhem Sportcentrum Groot Klimmendaal
Baarn/Amersfoort Meander Medisch Centrum,
locatie Baarn
Bergen op Zoom Ziekenhuis Lievensberg
Breda Revalidatiecentrum Breda i.s.m. Amphia
Ziekenhuis
Cuijk Fysiotherapie Cuijk Centrum
Den Bosch Jeroen Bosch Ziekenhuis, locatie
Carolus
Den Bosch Jeroen Bosch Ziekenhuis, locatie
Groot Ziekengasthuis
Den Haag PsyQ, Somatiek en Psyche
Den Helder/Julianadorp Praktijk voor Fysiotherapie
en Gezondheidspsychologie, locatie
Classic Gym
Deventer Deventer Ziekenhuis
Dordrecht Albert Schweitzer Ziekenhuis i.s.m
Fysiotherapeutenmaatschap Amstelwijck
Eindhoven Revalidatiecentrum Blixembosch
i.s.m. Catharina Ziekenhuis
Emmen Scheperziekenhuis
Enschede Revalidatiecentrum Het Roessingh
Ermelo Revalidatiecentrum Salem i.s.m.
Ziekenhuis St. Jansdal
Groningen UMCG, Centrum voor Revalidatie,
locatie Beatrixoord
Heemstede Fysiotherapiepraktijk Deen
Helmond Elkerliek Ziekenhuis
Hilversum Ziekenhuis Hilversum, locatie
Zonnestraal
Hoensbroek Stichting Revalidatie Limburg,
Sportgezondheidscentrum
Hoofddorp Spaarne Ziekenhuis
Hoorn Sportinstituut Frits van der Werff
Horn/Roermond Astmacentrum Hornerheide
Leeuwarden Revalidatie Friesland
Naaldwijk Polikliniek voor Fysiotherapie
Nijmegen Sportmedisch Adviescentrum
Sanasport
Oss Ziekenhuis Bernhoven
Rotterdam Achmea Health Center
Rotterdam OCA Rotterdam
Tiel Ziekenhuis Rivierenland
Tilburg Revalidatiecentrum Leijpark
Utrecht Revalidatiecentrum De Hoogstraat
Veldhoven Máxima Medisch Centrum
Wageningen Fytalis
Weesp Fysiotherapie Hugo de Grootlaan
BELGIË
Antwerpen ZiekenhuisNetwerk Antwerpen,
campus Middelheim
Hasselt Virga Jesseziekenhuis
Oostende Algemeen ziekenhuis Damiaan
Overzicht oktober 2005. Het meest actuele
overzicht staat op www.herstelenbalans.nl

ijlage 6
Integrale kankercentra
Integraal
Kankercentrum
Amsterdam (IKA)
Plesmanlaan 125
Postbus 9236
1006 AE Amsterdam
T (020) 346 25 55
F (020) 346 25 25
ika@ikca.nl
Integraal
Kankercentrum
Stedendriehoek
Twente (IKST)
Lasondersingel 133
7514 BP Enschede
T (053) 430 50 10
F (053) 430 62 95
ikst@ikst.nl
Integraal
Kankercentrum
Limburg (IKL)
Parkweg 20
Postbus 2208
6201 HA Maastricht
T (043) 325 40 59
F (043) 325 24 74
ikl@ikl.nl
Integraal Kankercentrum
Midden
Nederland (IKMN)
Catharijnesingel 55
Postbus 19079
3501 DB Utrecht
T (030) 233 80 60
F (030) 233 80 79
ikmn@ikmn.nl
Integraal Kankercentrum
Noord-
Nederland (IKN)
Waterloolaan 1/13
Gebouw ’La Belle
Alliance’
Postbus 330
9700 AH Groningen
T (050) 521 59 00
F (050) 521 59 99
ikn@ikn.nl
Integraal Kankercentrum
Oost (IKO)
Hatertseweg 1
Postbus 1281
6501 BG Nijmegen
T (024) 356 47 67
F (024) 354 12 93
iko@iko.nl
Integraal
Kankercentrum
Rotterdam (IKR)
Rochussenstraat 125
Postbus 289
3000 AG Rotterdam
T (010) 440 58 00
F (010) 436 47 84
ikr@ikr.nl
Integraal Kankercentrum
West (IKW)
Schipholweg 5-a
2316 XB Leiden
T (071) 525 97 59
F (071) 525 97 00
ikw@ikw.nl
Integraal Kankercentrum
Zuid (IKZ)
Zernikestraat 29
Postbus 231
5600 AE Eindhoven
T (040) 297 16 16
F (040) 297 16 10
ikz@ikz.nl
Vereniging van
Integrale Kankercentra
(VIKC)
Catharijnesingel 53
Postbus 19001
3501 DA Utrecht
T (030) 234 37 80
F (030) 234 36 32
vikc@vikc.nl
www.ikcnet.nl

.herstelenbalans.nl

De ziekte kanker en de behandeling daarvan hebben ingrijpende
gevolgen, zowel lichamelijk, geestelijk als sociaal. Juist nu de kans
op genezing groter is geworden en de overlevingsduur langer is,
neemt het belang van nazorg toe. Met die nazorg kunnen
patiënten leren hun leven opnieuw vorm te geven. Het revalidatieprogramma
Herstel & Balans, ontwikkeld in 1996 op initiatief van
de integrale kankercentra, haakt met succes daarop in.
Dit boek geeft de opzet en kwaliteit van het oncologische
revalidatieprogramma Herstel & Balans weer. Het toont de
noodzaak van revalidatie bij kanker als basiszorgvoorziening. Het
boek is richtinggevend voor de uitvoering van de programma’s
en biedt een aanzet tot de ontwikkeling van een richtlijn.
Tot slot is dit boek bedoeld om de expertise in dit nieuwe
vakgebied van oncologische revalidatie een impuls te geven
en in de toekomst uit te bouwen.
www.herstelenbalans.nl
&
herstel balans