Radiotelemetrisch onderzoek in Bosland - Natuurpunt

6 PROJECTEN
Natuur.oriolus I 78(1) I 1-11
Het verzamelen van gegevens
Biepjes in de duisternis
Om een duidelijk beeld te krijgen van de ecologie en het ruimtegebruik
van Nachtzwaluwen werden individuen voorzien van een
zender. Hiervoor werden in totaal 17 radiozenders en 3 ontvangers
gebruikt (Box 4). Met behulp van playback-aangestuurde vangst
werden individuen gevangen, waarna een minuscule VHF-zender
op de middelste staartpen werd gekleefd. Het nachtelijke ruimtegebruik
van gezenderde individuen werd gekarteerd door het volgen
van een gebiedsdekkende route waarover meerdere waarnemingspunten
verdeeld waren (Figuur 2). Overdag werden de slaap- en
eventuele broedplaatsen gezocht zonder een vast traject te volgen.
Nachtzwaluwen konden accuraat gelokaliseerd worden dankzij
gecombineerde informatie over de signaalrichting en -sterkte afkomstig
van de VHF-zender.
De resultaten
Verafgelegen foerageergebieden
Voor de start van dit onderzoek, werd aangenomen dat Nachtzwaluwen
hoofdzakelijk in de onmiddellijke nabijheid van hun
slaap- en broedplaatsen zouden voorkomen (Verstraeten & Verheyen
2008). Maar al snel bleek dat, tijdens het broedseizoen, foerageerafstanden
tussen 750 en 1000m zeer courant waren. Wanneer de
jongen groter werden, of de herfsttrek naar overwinteringsgebieden
naderde, vergrootte deze afstand tot 5000m en zelfs verder. Voor
enkele individuen was het, door de grote afstand, niet mogelijk
de exacte foerageergebieden en -afstanden te bepalen. Na verder
literatuuronderzoek bleken onze resultaten overeen te komen
met eerdere radiotelemetrische studies die het foerageergedrag
van Nachtzwaluwen onderzochten in Groot-Brittannië. Bowden
& Green (1991) en Alexander & Cresswell (1989) stelden vast dat
Nachtzwaluwen respectievelijk 1-2km en 3-6km afleggen naar
foerageergebieden. De foerageergebieden in onze studie bestonden
uit schrale graslanden, vochtige mesotrofe landbouwpercelen en
structuurrijke natte heide.
Deze opvallende resultaten tonen aan dat een regionale aanpak,
in de ruime omgeving van broedplaatsen, noodzakelijk is om de
instandhouding van Nachtzwaluwen te garanderen. De verafgelegen
foerageergebieden zijn noodzakelijk om de jongen te voeden en voldoende
op te vetten alvorens de herfstrek naar de overwinteringsgebieden
aan te vatten. Wanneer de foerageergebieden verdwijnen, is
het mogelijk dat beheerswerken in broedgebieden onvoldoende zijn
om de langtermijnoverleving van de soort te garanderen.
Grote leefgebieden
Eén van de belangrijkste resultaten van dit radiotelemetrisch onderzoek
is de bepaling van de grootte van het leefgebied (Figuur 3).
Omdat uit verkennend zenderonderzoek van 2009 reeds bleek dat
de term ‘territorium’ (Pitelka 1959) problematisch was om het ruimtegebruik
van Nachtzwaluwen te beschrijven, hebben we de term
homerange gekozen. Homeranges werd door Burt (1943) beschreven
als “de oppervlakte die benut wordt door een individu in zijn
normale activiteiten om voedsel te verzamelen, te paren en jongen
groot te brengen”. De gehanteerde analyse houdt rekening met de
variatie in het aantal waarnemingen per individu, houdt minder rekening
met uitschieters en geeft de meest robuuste resultaten weer.
Daartegenover staat dat er een onderschatting gemaakt wordt van
de berekende oppervlakte. De werkelijke grootte van het leefgebied
ligt dus nog hoger. Met een gemiddelde homerange oppervlakte
van 103ha worden eerdere schattingen van het ruimtegebruik in het
onderzoeksgebied, maar ook daarbuiten, ruimschoots overschreden.
Ook van Kleunen et al. (2007) beschrijft grote oppervlakten (15-
Figuur 3. Homerange per individu uit onderzoeksjaar 2011. De gemiddelde oppervlakte
bedroeg 105 ha.
Figure 3. Homerange by individual from 2011. The mean surface area was 105ha.
100ha) tijdens zijn radiotelemetrisch onderzoek in het Nationaal park
Veluwezoom (Nederland).
Normaal wordt het territorium van een Nachtzwaluw beschreven als
een plaats waar individuen zingen of territoriaal gedrag vertonen
(Pitelka 1959). Doorgaans gaat men individuele zangposten onmiddellijk
toeschrijven aan een territorium en bijhorend broedsel (o.a.
Verstraeten & Verheyen 2008, Indeherberg et al. 2002). Vernoemde
studies bakenen de territoriumgrootte af op basis van diverse technieken.
Zo werd er regelmatig gebruik gemaakt van een fusieafstand,
of “de grootste afstand tussen twee zangposten van één individu om
aan te kunnen nemen dat het om één en hetzelfde territorium gaat”.
Zonder gepaste middelen is het echter onmogelijk om verschillende
individuen te identificeren. De fusieafstanden waren zeer variabel,
bijvoorbeeld 500m (SOVON 1996) en 250-300m (Indeherberg et al.
2002). De criteria waarop de fusieafstanden werden bepaald waren
niet eenduidig. Bovendien werden territoria verondersteld cirkelvormig
te zijn. De territoriumoppervlakte werd dan berekend als
π*r 2 (r=fusieafstand of straal). Andere bronnen kwamen op basis van
onderzoek tot zeer kleine nachtzwaluwterritoria, b.v. 0.25ha (Busink
et al. 2000), 1-1.5ha (Leitl et al. 1996), 1.49ha (Indeherberg et al. 2002),
7ha (Van den Hout 2007 in van Kleunen 2007) en ‘enkele hectaren’
(Verheyen & Verstraeten 2008).
Liever open zandgronden dan dichte bossen
Habitatanalyses van de leefgebieden tonen aan dat gezenderde
Nachtzwaluwen een sterke voorkeur vertonen voor open zandbodems.
Ondanks de lage beschikbaarheid, 6% (2010) en 7.5% (2011)
van de oppervlakte, bleken open plekken en brede exploitatiewegen
(>9m) met dagzomend zand nagenoeg altijd aanwezig in hun
leefgebieden. Aangezien in eerdere studies reeds een voorkeur voor
structuurrijke overgangszones tussen verschillende biotopen werd
aangetoond (Morris et al. 1994, Ravenscroft 1989), kon verwacht worden
dat bosranden met dagzomend zand een belangrijke rol gingen
spelen in Bosland. Het opwarmende karakter van zand verhoogt
mogelijk het insectenaanbod waarop Nachtzwaluwen foerageren.
Nederlands onderzoek van van Kleunen et al.(2007) toont bovendien
aan dat het prooiaanbod in bosranden en boomgroepen hoger en
stabieler is dan in open heide.
Andere belangrijke conclusies waren de afwezigheid van Nachtzwaluwen
in dichte bosbestanden en intensieve landbouwgebieden,
en de aanwezigheid in sub-urbane gebieden. Talrijke waarnemingen
uit dit onderzoek illustreren de afkeer om over open landbouwgebie-