Bat-detector handleiding voor beginners - Natuurpunt

Bat-detector handleiding voorbeginnersDeterminatie van de meest voorkomende vleermuizen inVlaanderen met behulp van heterodyne bat-detectoren

Realisatie: Sven VerkemVerkem Faunaonderzoek | Grote Steenweg 72, b1.1 | 2600 Berchem | 0486/48 74 18 | BTW BE 859845 711 | RPR Antwerpen 0859 845 711Sonogrammen: Marc Van De Sijpe, Sven Verkem, Ben Van der Wijden en Pierette NyssenTekeningen: Marcela De Mulder1 Sonar; enkele algemene begrippen..................................................................................... 32 Hoe werkt een bat-detector? Consequenties voor de determinatie. ................................... 52.1 Determineren in de praktijk........................................................................................ 62.2 Bepalen van het sonartype.......................................................................................... 62.2.1 FM-signalen ....................................................................................................... 62.2.2 FM-qcf en fm-QCF signalen.............................................................................. 72.2.3 CF-signalen ........................................................................................................ 82.3 Minimum en maximum frequentie van een signaal ................................................... 82.4 De frequentie van het vlakke deel en de piekfrequentie bepalen............................... 82.5 Het ritme..................................................................................................................... 93 Determinatietabel ............................................................................................................. 103.1 Stap 1 : Het sonartype .............................................................................................. 103.2 Verdere determinatie ................................................................................................ 113.2.1 Groep 1 : de FM-soorten .................................................................................. 113.2.2 Groep 2 : De FM-qcf soorten .......................................................................... 143.2.3 Groep 3 : De fm-QCF soorten.......................................................................... 153.2.4 Groep 4 : de CF soorten ................................................................................... 173.3 Sociale geluiden ....................................................................................................... 182

Determinatie van de meest voorkomende vleermuizen in Vlaanderenmet behulp van eenvoudige bat-detectorenOm vleermuizen met de bat-detector te kunnen determineren is het belangrijk om eerst tebegrijpen hoe dit toestel functioneert en hoe de sonar van een vleermuis eruit ziet. Daarombegint deze handleiding met een korte, theoretische beschouwing van de algemene principes.Alhoewel het misschien saai leesvoer is, raad ik toch iedereen aan dit gedeelte niet over teslagen. Het zal het volgende deel van de tekst, de echte soortdeterminatie, aanzienlijkverduidelijken.1 Sonar; enkele algemene begrippenVleermuizen gebruiken ultrasone geluiden om zich te oriënteren en hun prooien telokaliseren. Dit wordt echolocatie genoemd. De hoefijzerneuzen maken die geluiden langshun neus en kunnen daardoor lange tijd ononderbroken signalen uitzenden. Al de anderevleermuizen roepen op regelmatige tijdstippen. Eén maal roepen wordt een puls genoemd, hettijdsinterval tussen 2 pulsen het interpuls-interval (IPI).interpuls-intervalTijdens het vliegen roepen vleermuizen op geregelde tijdstippen (zoekfase). Op het momentdat een vleermuis een prooi waarneemt , neemt de lengte van de puls af maar volgen depulsen elkaar sneller op. De pulslengte en het interpuls-interval nemen dus af. Dit noemt mende verkenningsfase. Op het ogenblik dat de vleermuis vlakbij de prooi is volgen de pulsenelkaar zeer snel op en spreekt men van een vangmoment (feeding-buzz). Het is niet zeker datdit ook tot het effectief vangen van een insect leidt, dikwijls ontsnapt de prooi nog op hetallerlaatste moment.3

Als alle vleermuissoorten op dezelfde manier zouden jagen dan zou er een sterke concurrentiezijn. In de loop van de evolutie heeft elke soort daarom een eigen jachtmethode ontwikkeld endaarmee samenhangend ook een eigen sonar-type. In grote lijnen kunnen we 4 types sonaronderscheiden.I. Een eerste type is de frequentie modulerende sonar (FM-type). Het zijn korte pulsenmet een steil frequentieverloop. Dit wil zeggen dat in een korte tijd de frequentie van ±100 kHz zakt tot ± 30 kHz. Dit type van signaal geeft zeer gedetailleerde informatiemaar door de weerstand van de lucht reikt het niet ver. Dit type wordt o.a. gebruiktdoor de Myotis soorten en de grootoorvleermuizen. Dit is een sonartype dat typischgebruikt wordt in een gesloten milieu.II.III.IV.Bij het tweede type merken we opnieuw een FM gedeelte dat gevolgd wordt door eengedeelte met een quasi constante frequentie (QCF-deel). In het tweede deel van degeluidspuls blijft de frequentie min of meer gelijk. Omdat dit tweede deel in tijdbeperkt is spreekt men van een FM-qcf signaal. Het gedeelte met de constantefrequentie levert minder gedetailleerde informatie maar ondervindt veel minderweerstand en reikt verder. Dit type van sonar wordt gebruikt door vleermuizen die inhalf-open habitats jagen zoals de Dwergvleermuis.Een stapje verder in de gradaties van de signalen is het (fm-)QCF signaal. Hier neemthet belang van het FM gedeelte sterk af en wordt de puls gedomineerd door het QCFdeel. Dit type van sonar geeft vooral informatie over veraf gelegen voorwerpen enwordt gebruikt door vleermuizen die in open habitats vliegen zoals de Rossevleermuis.Een vierde, enigszins afwijkend, type, is het constante frequentie (CF) signaal. Somsspreekt men ook wel eens van een fm-CF-fm signaal omdat er zowel aan het begin alsaan het einde van de puls nog een klein staartje voorkomt. Dit type van sonar wordtgebruikt door de hoefijzerneuzen die gebruik maken van bijzondere geluidseffecten(dopplereffect) om de signalen te interpreteren.4

Vleermuizen zijn niet altijd strikt gebonden aanéén van deze vier sonar-types. Afhankelijk vande omstandigheden passen de vleermuizen hunsignaal aan om een optimaal beeld van deomgeving te verkrijgen. In gesloten habitatsevolueert het signaal steeds in de FM-richting,in open habitats neemt de CF-component toe.2 Hoe werkt een bat-detector? Consequenties voor dedeterminatie.Om de ultrasone, voor de mens onhoorbare, geluiden van vleermuizen om te zetten naarhoorbare geluiden maken we gebruik van een ultrasoon- of bat-detector (bat is engels voorvleermuis, vandaar). Er bestaan 3 types van bat-detectoren: de heterodyne detector (ook welsmalband genoemd), brede band detector (ook wel eens frequency division genoemd) endetectoren met time-expansion. De twee laatste modellen zijn geschikt voor het maken vanopnames en het uitvoeren van geluidsanalyse, maar zijn door hun hoge kostprijs niet vooriedereen weggelegd. We beperken ons hier dan ook tot het heterodyne type.Bij heterodyne, of smalband, detectoren wordt slechts een beperkte frequentieband hoorbaargemaakt. Dit wordt visueel voorgesteld door het gele balkje op de figuur. Op de detector iseen (draai)knop aanwezig waarmee we de frequentie kunnen wijzigen (het balkje op en neerbewegen). De breedte van de band kan niet gewijzigd worden en is afhankelijk van het model(Bijvoorbeeld Petterson: 8 kHz; Batbox III: 16 kHz; Skye: 10 kHz). Juist door demogelijkheid om de ontvangstfrequentie te wijzigen zijn de heterodyne detectoren zeergeschikt voor het determineren van de verschillende vleermuizen.Regelknop voor defrequentie. Hieringesteld op 30 kHz.5

2.1 Determineren in de praktijkWat kunnen we nu met al deze theoretische achtergrondgaan doen om de soorten uit elkaar te houden? Bij hetdetermineren moeten we letten op verschillende aspecten:• het sonar-type (FM, FM-qcf, fm-QCF of CF)• de maximum en minimum frequentie van hetsignaal (Fmax en Fmin)• de piekfrequentie (Fem) en de frequentie van hetvlakke deel van de puls (Fqcf)• pulslengte (DUR)• ritme.Het heeft weinig zin om tijdens een tocht met de batdetectorde ganse tijd aan de frequentieknop van de batdetectorte draaien. Als de bat-detector op 42-45kHz is ingesteld dan kan je de meeste soortenhoren, maar het is wel nuttig om ook af en toe eens te luisteren op lagere frequenties (25kHz).Als er meerdere detectoren aanwezig zijn dan kan je er enkele instellen op 25kHz en andereop 42 kHz. Op het ogenblik dat een vleermuis wordt waargenomen, is het natuurlijk welnodig om de frequentie te wijzigen.2.2 Bepalen van het sonartypeWe weten ondertussen dat er verschillende types van sonar bestaan. Als we een vleermuiswaarnemen dan is de eerste stap na te gaan welk sonar-type door het dier wordt gebruikt. Deverschillende types klinken totaal anders op de detector. (Het is niet eenvoudig om geluiden tebeschrijven, maar ik zal hier toch een poging wagen. Het is het beste deze handleiding tecombineren met een CD met vleermuisgeluiden).2.2.1 FM-signalenFM-signalen zijn zo kort (enkele milliseconden) dat ons menselijkgehoor niet in staat is er toonhoogtes in te onderscheiden. We horenelk geluid, ongeacht de frequentie (=toonhoogte) als een droge ratel.Men spreekt van een droog of toonloos geluid. Bovendien klinkt hetsignaal hetzelfde op alle frequenties. Als we het balkje op en neerbewegen dan blijft het signaal in het balkje er immers hetzelfdeuitzien. Omdat we deze signalen op verschillende frequenties kunnenhoren, noemen we ze breedbandig (de frequentieband waarop hetsignaal hoorbaar is, is breed)Wie af en toe ook Franse literatuur leest, daar noemt men dit sonartype FM abrupte.6

2.2.2 FM-qcf en fm-QCF signalenSignalen met een vlak gedeelte (FM-qcf en fm-QCF sonar) hebben een volle klank. Menspreekt wel eens van smakkende of natte geluiden. Tenminste bij FM-qcf signalen is dat watwe horen als de ontvangstfrequentie van de bat-detector is ingesteld zodat deze overeenkomtmet het vlakke gedeelte van het signaal (zie onderstaande figuur). Als we de frequentieverhogen dan verandert de klank van het geluid. Omdat we deze signalen op verschillendefrequenties kunnen horen, noemen we ze breedbandig (de frequentieband waarop het signaalhoorbaar is, is breed). In het Frans noemt men dit FM aplanie.Frequentie 60 kHzDroog geluidFrequentie 45 kHzNat geluidFrequentie 30 kHzGeen signaal te horenFrequentie 20 kHzNat geluidBij fm-QCF signalen is het steile stuk van de curve zo beperkt dat het bijna niet hoorbaar is.Ongeacht de frequentie blijft het geluid dus ‘nat’ klinken. Het signaal is beperkt tot een eenwelbepaalde frequentie. We noemen dit smalbandige signalen (de frequentieband waarin hetsignaal hoorbaar is, is smal). In het Frans spreekt men eenvoudigweg van QFC signalen.7

2.2.3 CF-signalenCF-signalen worden enkel gebruikt door de hoefijzerneusvleermuizen. Omdat ze gebruikmaken van het doplereffect, klinken deze signalen heel apart en zijn ze gemakkelijk teherkennen. Ze zijn net als de QCF signalen smalbandig en dus enkel op specifieke frequentieste horen.FM-sonar►Droge ratel (klinkt een beetje zoals het statisch geknetter van een radio)►Geluid klinkt hetzelfde bij alle frequenties►Signaal is breedbandigFM-qcf sonar ►In het vlakke deel van de sonar klinkt het geluid ‘natter’►Het geluid verandert van klank wanneer de frequentie wordt gewijzigd►Signaal is breedbandigfm-QCF sonar ►Er is enkel nog een ‘nat’ geluid hoorbaar, enkel op een specifiekefrequentie►Signaal is smalbandigCF sonar►Zeer typisch geluid, enkel op een specifieke frequentie►Signaal is smalbandig2.3 Minimum en maximum frequentie van een signaalDoor aan de frequentieknop te draaien is het mogelijk om van een puls de hoogste en laagstefrequentie te bepalen. Een belangrijk aspect hierbij is de gevoeligheid van de gebruiktemicrofoons. In de goedkopere modellen (bijv. Magenta) wordt slechts 1 microfoontje gebruiktdat optimaal functioneert rond 40kHz. Het gevolg daarvan is dat de ontvangst sterk afneemtnaarmate je verder van deze frequentie afwijkt. Dit maakt het moeilijk om de exacte minimumen maximum frequentie te bepalen. De iets duurdere bat-detectoren (Batbox III, Pettersson)hebben daarom nog een tweede microfoontje dat optimaal werkt rond 20 kHz. Dezedetectoren functioneren daardoor zeer goed tussen 15 en 50 kHz. Dit maakt het mogelijk omwel min of meer exact de minimum frequentie van de meeste signalen te bepalen. Demaximum frequentie blijft echter nog steeds onmogelijk te bepalen.2.4 De frequentie van het vlakke deel en de piekfrequentiebepalenBij de signalen met een vlak gedeelte (de natte geluiden), is het mogelijk om de frequentievan het horizontale deel op te zoeken (Fqcf). Dit is de frequentie waar het geluid het “beste”klinkt. deze frequentie vindt je met de detector terug door aan de regelknop te draaien totdat jede natte geluiden hoort met de LAAGST MOGELIJKE TOON je moet dus de “do” zoekenin “do-re-mi. Een nuttige tip is om tijdens het draaien niet naar de frequentieknop te kijken en8

enkel op het gehoor te werken. De piekfrequentie (Fem) is technisch gezien niet hetzelfde,maar valt bij FM-qcf signalen, fm-QCF geluiden en CF geluiden samen met de frequentie vanhet vlakke deel. De piekfrequentie is de frequentie waar het meeste energie in de puls zit, endus de frequentie waar het signaal het luidste klinkt. Dat is met een heterodyne detector zogoed als onmogelijk om te horen.FM-qcf, fm-QCF en CFFM Fqcf = Fem enkel Fem (moeilijk te bepalen op gehoor)2.5 Het ritmeRitme is niet eenvoudig te beoordelen. Toch kan het een hulp zijn bij het determineren vanvleermuizen. Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen enerzijds snelle en trageritmes en anderzijds regelmatige en onregelmatige ritmes. Dit vergt echter wel wat oefening.De Ruige dwergvleermuis heeft bijvoorbeeld vaak een onregelmatig, redelijk traag ritmezoals duidelijk zichtbaar is op de onderstaande figuur.Nuttige tip:Gebruik steeds een hoofdtelefoon.De kwaliteit van de ingebouwde luidspreker is niet optimaal9

3 Determinatietabel3.1 Stap 1 : Het sonartypeOp basis hiervan is het mogelijk al een eerste indeling te maken in 4 groepen.Sonar van het FM-typeDroge ratelGeen klankveranderingBreedbandig signaalHet geslacht MyotisWatervleermuisFranjestaartBaardvleermuisBrandt’s vleermuisIngekorven vleermuisMeervleermuisBechsteins vleermuisVale vleermuisHet geslacht Plecotus (grootoren)Gewone grootoorGrijze grootoorHet geslacht BarbastellaMopsvleermuisSonar FM-qcfNat geluid bij vlakke deelKlankveranderingBreedbandigHet geslacht Pipistrellus(dwergvleermuizen)Gewone dwergvleermuisKleine dwergvleermuisRuige dwergvleermuisHet geslacht EptesicusLaatvlieger(Noordse vleermuis)Het geslacht VespertilioTweekleurige vleermuisHet geslacht NyctalusRosse vleermuisBosvleermuisHet geslacht MyotisMeervleermuisVale vleermuisSonar fm-QCFNat geluidGeen klankveranderingSmalbandigSonar CFApart geluid (wiewiieieijijie)Geen klankveranderingSmalbandig10Het geslacht Pipistrellus(dwergvleermuizen)Gewone dwergvleermuisKleine dwergvleermuisRuige dwergvleermuisHet geslacht NyctalusRosse vleermuisBosvleermuisHet geslacht RhinolophusGrote hoefijzerneusKleine hoefijzerneus

3.2 Verdere determinatie3.2.1 Groep 1 : de FM-soortenHet geslacht MyotisWatervleermuisFranjestaart**BaardvleermuisBrandt’s vleermuisIngekorven vleermuis**MeervleermuisBechsteins vleermuis**Vale vleermuisHet geslacht Plecotus (grootoren)Gewone grootoor**Grijze grootoor**Het geslacht BarbastellaMopsvleermuisHet is een zeer moeilijke groep waarvan demeeste soorten met een gewone batdetectorniet gedetermineerd kunnenworden omdat de geluiden zeer gelijkaardigzijn (zie onderstaande figuur). Daar komtnog bij dat een deel van deze soorten eenzeer zachte sonar (=fluistersonar) hebbendie enkel hoorbaar is op een zeer kleineafstand (aangegeven met **). Determinatievan enkele soorten is mogelijk in goedeomstandigheden door geoefende mensen. Inde meeste gevallen is het echter veiliger omhet te houden bij Myotis/Plecotus sp. Devolgende kenmerken kunnen van dienstzijn bij een verdere determinatie:1 : Brandt’s vleermuis ; 2 : Baardvleermuis ; 3 : Bechsteins vleermuis ; 4 :Franjestaart ; 5 : Watervleermuis ; 6 : Mopsvleermuis ; 7 : Gewone grootoorvleermuisDe Watervleermuis : Op basis van de sonar is deze soort niet met zekerheid te determineren.De watervleermuis jaagt echter vooral boven wateroppervlakken (vijvers, rivieren enbeekjes). Aan de hand van het vlieggedrag kan de soort herkend worden. De vleermuizenvliegen laag boven het water (15-50cm). Boven vijvers of brede rivieren vliegen ze incirkelvormige of 8-vormige lussen. Verwarring met de Meervleermuis is mogelijk (zie lager).Boven beekjes vliegen ze over het algemeen iets hoger en jagen ze heen en weer langs hetbeektraject. In het bos, waar de dieren ook wel eens jagen, is onderscheid met andere soortenop basis van het vlieggedrag niet mogelijk.Determinatie op sonar niet mogelijk, boven water wel aan de hand van vlieggedrag11

Meervleermuis : Het is één van de Myotis-soorten die op basis van zijn sonar herkend kanworden. Ze jagen hoofdzakelijk boven grote, open waters zoals kanalen, grote vijvers enrivieren. Het gedrag lijkt sterk op dat van de watervleermuis maar de meervleermuis is groteren heeft een snellere, krachtige vlucht en ze vliegt iets hoger boven het wateroppervlak.Boven grote wateroppervlakken (grote vijvers, brede kanalen) gebruikt de meervleermuis eenFM-qcf geluid (nat geluid) met de piekfrequentie rond 35kHz. Op deze frequentie hoort mendan luide, smakkende geluiden.Boven smallere waters neemthet vlakke gedeelte van de sonaraf, maar er blijft nog steeds eenkort qcf-gedeelte (matig nattegeluiden) aanwezig rond 35kHz.Als de dieren in zeer nauweomstandigheden vliegen of alsze over land vliegen gebruikenze een FM-sonar en kan men zeniet van de andere Myotissenonderscheiden.Meervleermuis vliegend boven een grootwateroppervlak. CF middendeel op 33 kHz (=piekfreq)In bepaalde omstandigheden is determinatie mogelijk op basis van sonar en vlieggedragFranjestaart: Deze soort is op basis van zijn sonar ook niet met zekerheid te onderscheidenvan de andere soorten. Tot voor kort nam men aan dat de Franjestaart hoofdzakelijk langskleine beekjes jaagt en dat het mogelijk zou zijn om op basis van het vlieggedrag hetonderscheid te maken met de Watervleermuis. Dit blijkt echter niet het geval te zijn. Teneerste blijkt dat de Franjestaart helemaal niet zo veel langsheen beekjes wordt aangetroffen enten tweede is het bijna onmogelijk om op basis van het vlieggedrag de Franjestaart enWatervleermuis uit elkaar te houden. De Franjestaart is een liefhebber van gesloten habitat engebruikt vaak een zeer snel ritme (weliswaar soms onderbroken door trager ritme). Dit is hetbeste criterium voor heterodyning maar er zijn nog soorten met een snelle sonar. Deminimumfrequentie van het signaalis bijzonder laag (< 20kHz). Dit kan alsdeterminatiecriterium gebruikt wordenDeterminatie bijzonder moeilijk met een heterodyne detector, maar met veel ervaring lukthet soms wel. In time-expansion is het signaal wel gemakkelijk herkenbaar.Baardvleermuis, Brandt’s vleermuis, Bechsteins vleermuis en Ingekorven vleermuis:Deze soorten zijn noch op basis van de sonar noch op basis van het gedrag van andere soortente onderscheiden. Het zijn allemaal soorten met een steile FM-sonar. De Bechsteins vleermuisen de Ingekorven vleermuis hebben daarenboven een fluistersonar die enkel hoorbaar is opzeer korte afstand.Determinatie niet mogelijk met heterodyne detector12

Gewone en grijze grootoor : Deze twee soorten zijn niet van elkaar te onderscheiden aan dehand van de sonar. Het is echter wel mogelijk om de grootoren te onderscheiden van deMyotissen, maar niet in alleomstandigheden. Ze gebruiken een zeerzachte sonar (fluistersonar) die menmaximaal tot 3 meter ver kan opvangen meteen bat-detector. Vaak kan men de dierendan ook visueel waarnemen. Het geluidklinkt als een zeer zachte, snelle ratel (klinktals : prrrrrrrrrrrr). De grootoren producerenook vaak sociale geluiden (zie verder) diemen met het blote oor op grote afstand(20m) kan horen. Het vergt wel enigeoefening om de sonar en de sociale geluiden te herkennen.Er wordt vaak verondersteld dat een zachte ratel zowieso van grootoren afkomstig is. Dat iszeker niet het geval! Determinatie van grootoren moet dus met de nodige voorzichtigheidgebeuren.Determinatie in goede omstandigheden mogelijk aan de hand van sonarMopsvleermuis : Zeker herkenbaar voor een getraind oor. De zeldzaamheid van deze dierenvormt echter een probleem : hoe kan men ervaring opdoen ? De signalen hebben een zeer kortvlak gedeelte (nat geluid) enklinker daardoor voller vanklank dan de droge geluidenvan Myotis. Er wordt vaakverwezen naar castagnetten(muziekinstrument dat eengelijkaardig geluid laathoren). De beste ontvangstheeft men rond 33 kHz (ookrond 60 kHz is het geluidsoms hoorbaar). Op anderfrequenties is het geluid niethoorbaar (smalbandigsignaal), wat goed zichtbaaris op bijgevoegde figuur.Determinatie mogelijk door mensen met ervaring13

3.2.2 Groep 2 : De FM-qcf soortenHet geslacht PipistrellusGewone dwergvleermuisKleine dwergvleermuisRuige dwergvleermuisHet geslacht EptesicusLaatvlieger(Noordse vleermuis)Het geslacht VespertilioTweekleurige vleermuisHet geslacht NyctalusRosse vleermuisBosvleermuisHet geslacht MyotisMeervleermuisVale vleermuisAl de FM-qcf soorten zijn grotendeels van elkaar teonderscheiden op basis van de frequentie van het vlakkedeel. Ook het ritme is vaak verschillend.Gewone dwergvleermuis (40) 42-49 (52) kHzKleine dwergvleermuis (50) 52-57 (64) kHzRuige dwergvleermuis (35) 37-40 (42) kHzMeervleermuis 32-35 kHzNoordse vleermuis (26) 27-30 (31) kHzVale vleermuis 25-30 kHzLaatvlieger 24-27 kHzTweekleurige vleermuis (22) 23-26 (27) kHzRosse- of Bosvleermuis(type A geluiden, voor 20-30 kHzmeer uitleg zie 3.2.3)De dwergvleermuizen : De drie dwergvleermuizen hebben een gelijkaardige sonar, maar metduidelijk verschillende frequenties voor het vlakke deel. Ze kunnen op basis daarvaneenvoudig van andere vleermuizen onderscheiden worden. De gewone dwergvleermuis iszondermeer de meest algemene vleermuis in Vlaanderen en kan men overal aantreffen.Wanneer meerdere dwergvleermuizen op dezelfde plaats jagen dan gaan ze, om mekaar niette storen, hun frequentie een beetje verschuiven.Het geluid van verschillende dwergvleermuizen door mekaar gelijkt soms sterk op het geluidvan een FM-soort. Een simpele truk bestaat erin om de frequentieknop naar 35kHz tedraaien ; dwergvleermuizen hoort men dan (bijna) niet meer, de FM-soorten nog wel. Eenbijkomend kenmerk om de Ruige dwergvleermuis van de Gewone dwergvleermuis teonderscheiden is het ritme. Dat is bij de Ruige dwergvleermuis trager. Ook de socialegeluiden van de soorten zijn verschillend (zie verder).Gewone dwergvleermuis : het vlakke deelvan de puls ligt op 44 kHzKleine dwergvleermuis (bovenste reekssignalen) : vlakke deel op 54 kHz ;Ruige dwergvleermuis (middenste reekssignalen) : vlakke deel op 39 kHz ;Laatvlieger (onderste signalen) : vlak deelop 27 kHz.14

Meervleermuis : zie hoger (FM-soorten)Laatvlieger, Tweekleurige vleermuis, Noordse vleermuis en vale vleermuis hebben eensterk overlap in de frequentie van het vlakke deel (Fqcf). Desondanks is het onderscheidtussen deze soorten wel doenbaar met een heterodyne detector. Belangrijk aspect hierbij is hetritme. In grote delen van Vlaanderen zal het in de meeste gevallen om Laatvliegers gaan,vermits de andere soorten behoorlijk zeldzaam zijn.• De laatvlieger heeft een onregelmatig ritme en zijn geluid wordt wel eens vergelekenmet een tapdanser (het klinkt ook zeer vol en robuust).• Wanneer de Vale vleermuis jaagt boven een weiland is het ritme sneller dan dat van deLaatvlieger. In het bos gebruiken zowel de Vale vleermuis als de Laatvlieger eensteilere FM-sonar met piekfrequentie tussen 25 en 35 kHz en dan zijn ze moeilijk vanelkaar te onderscheiden. De Vale vleermuis is in Vlaanderen zeldzaam en kan menvrijwel enkel in de Voerstreek tegenkomen. Toch mag de soort niet vollediguitgesloten worden.• De Tweekleurig vleermuis is tot nu toe in Vlaanderen vooral aangetroffen in hetnajaar en is vermoedelijk een soort die enkel tijdens de migratieperiode in ons landvertoeft. Er zijn weinig bat-detector waarnemingen van deze soort, dus vermoedelijkis ze redelijk zeldzaam. Typisch voor deze soort is het relatief trage ritme. In halfopenlandschappen is verwarring met Laatvlieger mogelijk, omdat die dan ook trager gaatroepen.• De Noordse vleermuis is in Vlaanderen nog niet waargenomen. In Luxemburg kan jede soort wel tegenkomen. Ook deze soort zou je met een Laatvlieger kunnenverwarren, al ligt de frequentie van het vlakke deel gemiddeld een 3 kHz hoger.Rosse vleermuis en Bosvleermuis: Deze twee soorten zijn moeilijk of niet te onderscheidenvan elkaar en van de Laatvlieger en Vale vleermuis als ze alleen gebruik maken van een FMqcfsignaal. Het wordt op dat moment enorm belangrijk om dan rekening te houden met deomgeving en met het ritme. In vele gevallen zal men echter niet verder geraken dannyctalus/eptesicus (meestal genoteerd met de code EPTENYCT).3.2.3 Groep 3 : De fm-QCF soortenHet geslacht Pipistrellus(dwergvleermuizen)Gewone dwergvleermuisKleine dwergvleermuisRuige dwergvleermuisHet geslacht NyctalusRosse vleermuisBosvleermuis> 30 kHz< 30 kHzDe groep van de fm-QCF soorten valt uiteen intwee deelgroepen: het geslacht Pipistrellus enhet geslacht Nyctalus. Beide geslachten zijn bijeen fm-QCF sonar gemakkelijk te onderscheidenop basis van de frequentie. Is die hoger dan 30kHz dan gaat het om een dwergvleermuis, lagerdan 30 kHz dan is het een NyctalusHet geslacht Pipistrellus gebruikt in zeer open milieu’s soms fm-QCF signalen. In principekunnen de drie dwergvleermuissoorten dit, maar vooral de Ruige dwergvleermuis gebruikt ditsonartype vaak. Om de dwergvleermuissoorten uit elkaar te houden kan men dezelfdefrequenties gebruiken die reeds werden gegeven in groep 2: FM-qcf soorten.

Het geslacht Nyctalus omvat in België slecht 2soorten. Toch is het niet eenvoudig om dezesoorten met 100% zekerheid uit mekaar tehouden. De Rosse vleermuis en de Bosvleermuisgebruiken een dubbele sonar (figuur rechts) : eensteilere puls (FM-qcf, A) en een vlakke puls (fm-AQCF, B). Op de bat detector klinkt dat als « twietB– tjok ». De type A pulsen zijn van het FM-qcftype en werden hoger reeds besproken. Dezeworden vaker gebruikt in gesloten milieu’s(bossen) en kunnen niet gebruikt worden ombeide soorten uit elkaar te houden. Hetonderscheid tussen de twee soorten gebeurt op basis van de frequentie van het vlakke deel vande type B puls :Bosvleermuis 22-25 kHzRosse vleermuis 16-21 kHzDe type B signalen van Bosvleermuis zijn ook veel korter (nooit langer dan 11 ms), dan bij deRosse vleermuis (tot 20 ms).De Bosvleermuis gebruikt type B signalen veel minder vaak en beperkt zich dan tot type Asignalen. Het ritme is over het algemeen wel minder snel en veel onregelmatiger waarbij somslange periodes van stilte vallen gevolgd door een aantal pulsen.Determinatie is dus enkel mogelijk in goede omstandigheden. Voor minder ervarenwaarnemers bestaat niet alleen kans op verwarring met rosse vleermuis maar ook metlaatvlieger (wanneer deze in de open lucht vliegt en vrij vlakke signalen gebruikt). De nodigevoorzichtigheid is dus geboden.Vlakke puls van Rosse vleermuis (18 kHz)Bosvleermuis (24 kHz)16

3.2.4 Groep 4 : de CF soortenHet geslacht RhinolophusGrote hoefijzerneusKleine hoefijzerneusDe hoefijzerneuzen zijn vermoedelijk de tweegemakkelijkste soorten om te herkennen in België. Zegebruiken zeer lange signalen (veel langer dan bij de anderesoorten) op een constante frequentie:Kleine hoefijzerneus ongeveer 110 kHzGrote hoefijzerneus ongeveer 80 kHzHet geluid dat men op een heterodyne detector hoort is zeer karakteristiek en doet wat denkenaan een ouderwetse slecht afgestelde radio. Beide hoefijzerneuzen gebruiken een zachte sonardie slechts hoorbaar is op korte afstand.Een bijzonderheid is dat bij de hoefijzerneuzen 1 e harmonische trilling (de trilling die ontstaatdoor resonantie) meestal bijzonder goed hoorbaar is en soms zelfs meer volume heeft dan defundamentele toon. Hierdoor komt het dat een Grote hoefijzerneus ook goed hoorbaar is rond40kHz. Men ziet dit ook mooi op de onderstaande figuren, waar telkens op de helft van deoorspronkelijke frequentie een iets zwakkere ‘kopie’ van het oorspronkelijke signaal zien.Grote hoefijzerneus(ca. 80kHz)Kleinehoefijzerneus(ca. 110kHz)17

3.3 Sociale geluidenVerschillende vleermuizen produceren ook sociale geluiden. Die hebben een functie bijallerlei sociale interacties zoals het aanlokken van partners, verdrijven van concurrenten,…Deze sociale geluiden kunnen een hulp zijn bij de determinatie van de Rosse vleermuis (enkelnajaar), de Grootoren en de verschillende dwergvleermuizen. Men moet wel opletten dat mendeze geluiden niet verward met sprinkhaangeluiden die er sterk op gelijken.Rosse vleermuis: in het najaar (vanaf half augustus) roepen mannetjes van deze soort van opeen vaste plaats (meestal een holle boom). De bedoeling van de sociale roepen is om zoveelmogelijk vrouwtjes aan te lokken. Het geluid is zeer karakteristiek en hoorbaar met het bloteoor tot 200 m ver. Vooral jonge mensen kunnen deze geluiden goed horen, oudere mensenhebben er al wel eens problemen mee. De frequentie ligt tussen 12 en 16 kHz.De Grootoorvleermuizen gebruiken hun sociale geluiden het ganse jaar door. De socialegeluiden zijn eveneens met het blote oor hoorbaar over grote afstand (50-100 m). De functieervan is niet geheel duidelijk. Het geluid wordt onder andere geproduceerd als de dieren ’smorgens rond de kolonieplaats zwermen, maar is ook tijdens de rest van de nacht regelmatighoorbaar. Het wijst dikwijls op de nabijheid van een kolonieplaats.De dwergvleermuizen hebben gelijkaardige sociale roepen. Die worden zowel gebruikt voorhet aanlokken van vrouwtjes als bij andere sociale interacties.• De Gewone dwergvleermuis en de Kleine dwergvleermuis zijn aan de hand vanhun sociale geluiden niet te onderscheiden, hoewel men een tijdje heeft gedacht datdit zou helpen bij de determinatie. Het aantal pulsen in de sociale roep varieertsterk (gemiddeld 3-5 pulsen). De frequentie ligt tussen 17 en 20 kHz. Ook dezegeluiden zijn, vooral door jonge mensen, hoorbaar zonder bat-detector. In hetnajaar wordt dezelfde roep gebruikt voor het aanlokken van vrouwtjes. Demannetjes roepen vooral in de vlucht en slechts zelden van op een vaste plaats.• De Ruige dwergvleermuis heeft een sociale roep die bestaat uit 3 (of meer) pulsentussen 10-30 kHz, vaak gevolgd door een tweede pulstrein bij 30-35 kHz (somsopklimmend tot 50 kHz). Een extra hulp is dat Ruige dwergvleermuizen in hetnajaar steeds roepen van op een vaste plaats, bijvoorbeeld hangend aan eenboomstam of van uit een boomholte.Vanuit de kolonieplaats kan men, vooral op warme dagen, ook wel geluiden horen. Eenkolonie Rosse vleermuizen kan men met het blote oor van op grote afstand horen roepen. Bijandere soorten reikt het geluid niet zo ver, maar het is ook vaak zonder bat-detector hoorbaar.Op warme dagen kan men boombewonende kolonies van Watervleermuizen opsporen door inde namiddag en avond rustig rond te wandelen in potentieel geschikte gebieden (met veelholle bomen) met de bat-detector ingesteld op 32 kHz.18