Nieuw gebruik, oud gebouw - Historisch Centrum Leeuwarden

Nieuw gebruik,
oud gebouw
Herbestemming van monumentale
gebouwen en complexen
in Leeuwarden
Open Monumenten in Leeuwarden 2011

Subsidiënten en sponsoren:
De Open Monumentendag Leeuwarden 2011 is financieel mogelijk gemaakt
met bijdragen van:
- Leeuwarder Ondernemers Fonds
- Stichting Juckema-Sideriusfonds
- Stichting Herbert Duintjer Fonds
- Meindertsma-Sybenga Stichting
- Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen Departement Leeuwarden
- Stichting Ritske Boelema Gasthuis
- Gemeente Leeuwarden (Zadelfonds)
Speciale dank gaat uit naar alle eigenaren van de opengestelde gebouwen en de
vrijwilligers. Het is dankzij hun welwillende medewerking dat de Open
Monumentendag tot stand kan komen.

Inhoud
Voorwoord
Inleiding 5
Vergaderen in een postkantoor, eten en slapen in een 10
herenhuis en een bank
Tweebaksmarkt 25, 27 en vh. 29
Een rijksbouwmeester en een architect 14
Oosterkade 72
Een pakhuis getransformeerd tot wooncomplex 16
Romkeslaan 11-73
Mens sana in corpore sano 19
Schoolstraat 4
Wegens succes herbestemd 21
Ruiterskwartier 57
School wordt state 24
Molenstraat 34-36
Schoollokalen voor locaalhistorici 27
Groeneweg 1
Van zeepfabricage naar wonen en winkelen 30
Bagijnestraat 30
Van herenhuis naar eetcafé 33
Weerd 18
Een plaats van samenkomst en studie 36
Sacramentsstraat 19
Er moet eerst wat gebeuren voor er iets gebeurt 38
Wissesdwinger 1
Eerherstel voor een binnenbak 42
Arendstuin 35
Herbestemd voor specifieke doelgroepen 45
Amelandsdwinger 205-279

Voorwoord
Voor de 25 e keer vindt dit jaar de Open Monumentendag plaats.
Een prachtige traditie die alleen al op grond van de bezoekersaantallen
is uitgegroeid tot het meest succesvolle eendaagse culturele
evenement in Nederland.
Het is verheugend dat ook Leeuwarden hierbij niet ontbreekt.
Terecht want een stad met meer dan 500 monumenten heeft de
belangstellende bezoeker veel te bieden. En bezoekers zijn er.
Met een zekere regelmaat ziet men hier als toeristen herkenbare
personen, gewapend met een stadswandeling, om zich heen kijken
teneinde zich te oriënteren op de te volgen wandelrichting. Een
enkele keer is er een aanknopingspunt voor een kort gesprek, met
bezoekers die veelal uit andere delen van ons land afkomstig zijn
en die vaak hun bewondering tot uitdrukking brengen voor de
schoonheid van onze stad.
Nog recentelijk ontmoette ik zo een zevental fietsende bezoekers, die
afkomstig waren uit de Belgische stad Gent. Een stad waar men ook
veel indrukwekkende monumenten kan zien. Dat is vooral mogelijk
na de vereiste monumentenzorg waarbinnen behoud en herstel een
onmisbare plaats innemen. Daar komt nog iets bij. En dat is terug
te vinden in het landelijke thema van de Open Monumentendag
2011 waar de Leeuwarder werkgroep deze keer bij aansluit. Anders
gezegd: de continue uitdaging een zinvolle bestemming te vinden
voor monumentale gebouwen.
De gebouwen die deze keer onder de aandacht worden gebracht, geven
geslaagde voorbeelden te zien van een dergelijke herbestemming.
Zonder volledig te willen zijn, noem ik in dit verband de Infirmerie, het
kantongerecht, de kazerne, de manege en de MTS in de Molenstraat.
Wellicht voelen bezoekers zich aangesproken door de tweede strofe
uit een gedicht van Victor van Vriesland:
Schijnbaar onbewogen
Maar doorzien, doorleden
Schuift dit stuk verleden
Mij weer onder ogen
De Open Monumentendag 2011 verdient in brede zin
herkenning en erkenning.
Mr. G. John te Loo.

Inleiding
Herbestemming van vrijkomende oude gebouwen en complexen
is een van de grote ruimtelijke uitdagingen in Nederland en een
actueel thema in monumentenland.
Herbestemmen is niets anders dan het bedenken van een nieuwe
functie voor een bestaand gebouw. Vaak moet dan worden
verbouwd. Ruimten worden samengevoegd of opgedeeld in kleinere
vertrekken, trappen worden verplaatst, muuropeningen vergroot of
dichtgezet. De kunst bij monumentale gebouwen is om dit zo te
doen, dat de bijzondere historische kenmerken daarbij behouden
blijven en ingepast worden en bovendien de nieuwe ingrepen zo
veel mogelijk omkeerbaar zijn. Dit is meteen een van de ‘wetten’
van de monumentenzorg.
Interieur Pantheon in Rome, ca. 1750.
De nadruk die momenteel op herbestemming wordt gelegd, wekt
ten onrechte enigszins de indruk dat het een nieuw thema is.
Het Pantheon in Rome werd in de tweede eeuw na Christus door de
Romeinen gebouwd als een tempel, mogelijk voor alle goden. Paus
Bonifatius IV maakte er in 609 een rooms-katholieke kerk van,
gewijd aan de heilige Maria en aan vroegchristelijke martelaren.
Iets omgekeerds gebeurde met de Hagia Sophia in Constantinopel,
het huidige Istanboel. Gesticht omstreeks 536 door de christelijke
keizer Justinianus I, kreeg de kathedraal na de verovering van
Constantinopel door Mehmet II in 1453 de functie van moskee.
Het gebouw werd voorzien van minaretten, het kruis op het grote
koepeldak vervangen door een halve maan en de naam veranderd in
Aya Sofia. Op de keper beschouwd veranderde er ruimtelijk weinig.
Zou zoiets ook kunnen met de uit 1923 daterende Koepelkerk
aan de Vredeman de Vriesstraat in Leeuwarden? Het vinden van
5

6
Instanboel, Hagia Sophia met minaretten.
nieuwe functies voor kerken is een lastige opgave, door hun
hele specifieke vorm en inrichting en niet op de laatste plaats
door de omvang van het vraagstuk. Immers, de ontkerkelijking
gaat onverminderd door en kerkgenootschappen hebben steeds
minder geld om hun onroerende goederen te onderhouden.
Er zullen in de komende jaren nogal wat (monumentale)
godshuizen vrijkomen, die om herbestemming vragen.
Nog niet lang geleden zijn in Leeuwarden twee van de vier roomskatholieke
kerken afgestoten – de Johannes de Doperkerk, een
rijksmonument, werd verbouwd tot fraaie kantoorruimte, maar wel
ten koste van het gave interieur. Een reeks protestantse kerken,
waaronder vermoedelijk de Pelikaankerk en de Koepelkerk, wacht
ook het lot van afstoting.
Voorbeelden van hergebruik door de eeuwen heen van beroemde
gebouwen dichter bij huis dan Rome en Istanboel zijn er ook
genoeg. Wat te denken van het raadhuis van Amsterdam uit 1648-
’55, dat in 1808 als koninklijk paleis in gebruik werd genomen?
Of van het eveneens uit de Gouden Eeuw daterende stadspaleis
van graaf Johan Maurits van Nassau-Siegen in ’s-Gravenhage, het
Mauritshuis, dat in 1822 een publieke functie kreeg als Koninklijk
Kabinet van Schilderijen? Herbestemming, al dan niet gepaard
gaande met een verbouwing, is dus bij wijze van spreken zo oud
als de weg naar Rome. Ook in Leeuwarden, waarvan de tastbare
geschiedenis weliswaar niet zo ver teruggaat als die van Rome,
maar die met een middeleeuwse kern toch een respectabele leeftijd
heeft, zijn legio voorbeelden aan te wijzen van gebouwen die een
nieuwe functie hebben gekregen, ook in voorbije eeuwen.
Men deed eigenlijk door de eeuwen heen niet anders. Zelden werd
een bestaand gebouw geheel of nagenoeg geheel gesloopt. Meestal
verving men een voorgevel door een modieuzer exemplaar of werd
een oude kap verwijderd om een extra verdieping op een pand te
zetten. Het voorbeeld van het Leeuwarder stadhuis, waarvoor in 1715

een stins uit het midden van de zestiende eeuw tot op de oude
kelders werd afgebroken en vervangen door nieuwbouw, was eerder
uitzondering dan regel. Pas in de loop van de negentiende eeuw en
op veel grotere schaal in de twintigste eeuw werd het meer gewoon
om een pand neer te halen en te vervangen door nieuwbouw. In het
huidige tijdsgewricht is een gebouw veeleer een consumptieartikel
dan een waardevol bezit. Duurzaam is anders.
Kent Leeuwarden equivalenten van het stadhuis van Amsterdam en
het Mauritshuis? Of misschien nog oudere voorbeelden en minder
respectabel hergebruik? Zeker wel. Na de reformatie in 1580 kwamen
alle kerk- en kloostergoederen in handen van de stedelijke overheid.
Sommige kerken behielden hun functie als godshuis, andere kregen
een nieuwe bestemming. De begijnenkapel aan de Bagijnestraat
werd achtereenvolgens gebruikt als pakhuis, timmerhuis en
brouwerij, om in 1600 tuchthuis te worden en in 1643 weer godshuis.
De herinrichting door het Friesch Genootschap van het achttiendeeeuwse
herenhuis van Frans Julius van Eysinga tot Fries Museum
(1879) is van recentere datum evenals die van het stadspaleis
van douairière Maria Louise van Hessen Kassel, weduwe van
stadhouder Johan Willem Friso, tot museum Princessehof (1916).
In het achttiende-eeuwse woonhuis van Maria Louises architect
Anthony Coulon werd in 1938 de Fryske Akademy gevestigd en zo
is de lijst verder uit te breiden. Er is dus niets nieuws onder de zon.
Leeuwarden heeft in de jaren ’80 en ’90 en in het eerste decennium
van het nieuwe millennium zelfs een mooie traditie opgebouwd
van herbestemming. De genoemde Johannes de Doperkerk was
niet het eerste kerkgebouw dat hier een aanpassing onderging
voor een andere functie. Het vroegtwintigste-eeuwse onderkomen
van de Christelijk Gereformeerde Gemeente aan de Wijbrand
de Geeststraat, verbouwd tot appartementen, en opnieuw de
begijnenkerk (Westerkerk) aan de Bagijnestraat, omgebouwd tot
Het Oud Sint Anthonygasthuis aan de Grote Kerkstraat wordt op de straatgevels na
gesloopt (foto Leeuwarder Courant, 1988).
7

8
Verbouwing van de Beurs tot openbare bibliotheek (foto Leeuwarden Courant, 1980).
een kleinschalige concert- en theaterzaal, waren al eerder aan de
beurt, respectievelijk in 1986-’87 en 1990.
Nog een willekeurige greep. Het Beurs- en Waaggebouw (1878-’80)
ging vanaf 1980 onderdak bieden aan de Openbare Bibliotheek, in
gasthuizen en kloosters in de binnenstad konden huurwoningen
worden gehuisvest (het Oud Sint Anthonygasthuis, de Hofwijck en
het Sint Elisabethklooster) en de Friesche Bank (1919-’21) aan de
Nieuweweg werd eerst een sportschool en vanaf 2008 een thuis- en
daklozenopvang.
Work in progress – herbestemmen is een doorgaand proces. De
gereformeerde Noorderkerk achter de Grote Kerkstraat staat de
tweede herbestemming binnen korte tijd te wachten. Eind jaren
’90 omgebouwd tot congrescentrum voor de Fryske Akademy zal
het kerkgebouw in de komende jaren nogmaals een metamorfose
ondergaan voor een nog te bepalen nieuwe functie. Voor de
Kanselarij aan de Tweebaksmarkt geldt hetzelfde. Zodra het Fries
Museum naar de nieuwbouw op het Zaailand is verhuisd, kan een
andere gebruiker het zestiende-eeuwse gerechtsgebouw betrekken.
Er wordt al hardop gedacht aan de University Campus Friesland. En
eind 2011 wordt in een groot pand aan de Eewal, dat oorspronkelijk
een telefoonkantoor was en later lange tijd een drukkerij onderdak
bood, voor de verandering een psychologiepraktijk gevestigd.
Wat is er dan werkelijk nieuw in de huidige tijd? De nadruk die
overheden, het rijk voorop, op het belang van herbestemmen
leggen? Het accent op het culturele aspect of op het behoud van
identiteit en herkenbaarheid van onze gebouwde omgeving? Of
wellicht de omvang van de opgave in de toekomst, doordat er meer
gebouwen mee gemoeid zijn, terwijl de betrokken complexen, nu
ook kantoor- en fabrieksgebouwen, bovendien vaak veel groter zijn
dan vroeger?

Eenvoudiger is het antwoord op de vraag aan welke voorwaarden
hergebruik van monumentale oude gebouwen en complexen zou
moeten voldoen.
• Ingrepen moeten bovenal omkeerbaar zijn of, met een duur
woord, reversibel. Dat was niet het geval in de Beurs, waar een
prachtige trap achter de hoofdentree moest wijken.
• De oude functie moet afleesbaar blijven, maar de nieuwe moet
het ook zijn. De Manege is hier misschien wel een van de
meest geslaagde voorbeelden van.
• En wanneer er echt een noodzaak is tot onomkeerbare ingrepen,
dan dienen ze met een eigen ruimtelijke kwaliteit iets toe
te voegen aan de historische kwaliteit. Ook dat is niet altijd
het geval, zoals bij het prachtige kantoor van de Leeuwarder
Onderlinge op de Eewal, waar de ruimtelijke ingrepen uit de
jaren ’90 niet eens bij benadering de kwaliteit hebben van het
historische gebouw.
De praktijk blijkt dus vaak weerbarstiger dan de theorie. En dan
hebben we het nog niet eens gehad over de kostenfactor en de lastige
marktsituatie. Niet zelden vraagt een herbestemming een extra
financiële inspanning, omdat de investering anders niet rendabel is
te maken en de exploitatie niet sluitend. Dat was recentelijk nog
bij de verbouwing van pakhuis Hartelust aan de Romkeslaan het
geval, waar bijna een miljoen euro rijkssubsidie voor de restauratie
nodig was om het totale financiële plaatje haalbaar te maken.
Uitdagingen genoeg voor de komende tijd. De grootste? Er moet zich
altijd toevallig maar een goed passende nieuwe functie aandienen,
wanneer op enig moment een bijzonder, monumentaal gebouw leeg
komt te staan, en een opdrachtgever die zich wil inzetten voor de
culturele kwaliteit!
De Noorderkerk wordt verbouwd tot congrescentrum It Aljemint
(foto Leeuwarder Courant, 1999).
9

10
Vergaderen in een postkantoor, eten en slapen
in een herenhuis en een bank
Tweebaksmarkt 25, 27 en vh. 29
oorspronkelijke functies: post- en telegraafkantoor (25), herenhuis (27) en
bankgebouw (vh. 29) / bouwjaren:1903-’05, 1885-’86 en 1885-’87 /
opdrachtgevers: Ministerie van Financiën, Gajus Gratama en Gebr. Gratama
Kassiers / ontwerpers: C.H. Peters (25) en H.H. Kramer (27 en vh. 29)
huidige functies: congres- en vergadercentrum (25) en hotel / verbouwjaren:
2002-’04 en 2007-’08 / opdrachtgevers: Peters Monumenten BV (25) en Jan
Boomsma / ontwerpers: G.A. Bergsma en Econstruct (25) en ARTEC (27 en
vh. 29)
Het postkantoor aan de Tweebaksmarkt behoort met de Oldehove,
de Waag en de Kanselarij tot de Leeuwarder gebouwen die het
vaakst op ansichtkaarten zijn afgebeeld. Rijksbouwmeester Peters
heeft zich in zijn opvallende stijl, die smalend wel eens ‘postkantorengotiek’
werd genoemd, helemaal kunnen uitleven. Talloze
versieringen aan de buiten- en de binnenkant geven het gebouw
allure. Sinds 1983 staat het op de lijst van rijksmonumenten. Binnen
is het voortdurend aangepast aan de ontwikkelingen op het gebied
van postverkeer en telecommunicatie.
In februari 1995 sluit het postkantoor voor het publiek. De PTT
verplaatst haar dienstverlening naar het nieuwe stadskantoor en de
enige gebruiker van het gebouw is dan nog een call-centrum van
de klantenservice van PTT-post. Wanneer die in 2000 een nieuw
onderkomen betrekt, komt het pand leeg te staan. De Leeuwarder
ondernemer Jan Boomsma, met zijn enthousiasme voor monumentale
Prentbriefkaart van het postkantoor en omgeving omstreeks 1916.

De hal van het postkantoor omstreeks de oplevering (foto W.A. Slager, 1904).
Het voormalige postkantoor in gebruik als Post-Plaza
(foto Leeuwarder Courant/Niels Westra, 2004).
11

12
panden, ziet mogelijkheden er een hotel en congrescentrum van te
maken. De gemeente, die meent dat een hotel op die locatie niet past
in het horecabeleid en bovendien parkeeroverlast vreest, voelt er
niets voor. Boomsma, inmiddels eigenaar van het gebouw, laat zich
niet uit het veld slaan en komt met een nieuw plan, ditmaal om er
een luxe congres- en vergadercentrum van te maken. En hoewel de
vergunningen nog niet helemaal rond zijn, begint de verbouwing.
De voor het call-centrum afgeschutte ruimtes verdwijnen.
Systeemwanden en -plafonds worden weggehaald waardoor lang
verborgen details weer aan het licht komen. Kleuronderzoek maakt
het mogelijk de oorspronkelijke kleuren weer te gebruiken. Op de
verdiepingen worden de oude kamers en zalen opgeknapt en van
bekabeling en moderne apparatuur voorzien om als vergaderruimte
te kunnen dienen. Ze krijgen daarbij namen als ‘postsociëteit’,
‘stempelkamer’ en ‘plugzaal’ die naar het verleden verwijzen.
Maar de inrichting moet ook aan de eisen van de tijd voldoen. Er komt
een nieuwe receptie en een lift die de gasten naar de verdiepingen
brengt. De toiletten en garderobes worden gemoderniseerd en er
worden een bar en grote cateringruimten ingebouwd, die ook
bediening van grote gezelschappen mogelijk maken. De blikvanger
is natuurlijk de centrale wachtzaal met de prachtige houten
kapconstructie. De zaal wordt akoestisch aangepast en er komen
moderne geluids- en lichtinstallaties. De ruimte is daarmee geschikt
voor grote bijeenkomsten met honderden gasten maar ook voor
intieme muziekopnamen. Na bijna een jaar werken is het gebouw
gereed en heeft het de oude allure grotendeels teruggekregen. Op 12
februari 2004 is de opening van het congres- en vergadercentrum
met de naam Post-Plaza. Ondernemer Jan Boomsma smaakt nóg
een klein genoegen wanneer korte tijd later het gebouw tot officiële
trouwlocatie wordt aangewezen.
En het hotel? Dat kwam er toch. Al vrij vlug na de opening van
Post-Plaza doet zich het gemis aan hotelruimte in de directe
Interieur hotel met lobby en salon.

Gratama’s bank ten tijde van de demping van de gracht (foto G. of
Tj. Gratama, ca. 1895).
omgeving voelen, vooral bij grotere bijeenkomsten. Het horecabeleid
van de gemeente is onderwijl gewijzigd en Boomsma weet de
naastgelegen panden in zijn bezit te krijgen. Het grote pand dat aan
het eerdere postkantoor grenst, was gebouwd als woonhuis voor
Gajus Gratema. Het gebouw met het opvallende ronde hoektorentje
daar rechts van was het kantoor van de bank van Gajus en zijn broer
Tjepke. Na hun geruchtmakende faillissement in 1904 kwam het
hoekpand in gebruik bij de Friesche Handelsbank en de Nederlandse
Bank. Gajus’ woonhuis diende rond 1915 als ambtswoning van
burgemeester Patijn. In de jaren ᾿50 kwamen beide panden in
gebruik bij de provincie, die ze later ingrijpend verbouwde waardoor
de interieurs zwaar te lijden kregen en ook het exterieur verarmde.
De inrichting van kantoor naar hotel is gebeurd zoals bij het
postkantoor. Waar mogelijk zijn oude elementen weer te voorschijn
gehaald en hersteld, zoals in de oude directiekamer van de Gratama’s.
Die kamer met z’n zwart-marmeren schouw met daarboven de
tussen pilasters gevatte dubbele spiegel en het prachtige cartoucheplafond
is in oude luister hersteld. In de gebouwen zijn behalve een
veertigtal luxe hotelkamers en suites, ook een lounge, een bar en
een brasserie ondergebracht. Gratama’s woonhuis, het Witte Hûs,
is ook aan de buitenkant grondig aangepast. De ingangspartij is
hersteld aan de hand van oude foto’s en de ooit door de provincie
aangebrachte kapuitbouw werd geïntegreerd in de gevel. Het hele
Post-Plaza complex ademt tegenwoordig een sfeer van functionele
luxe en zeer te prijzen ‘behoudzucht’.
13

14
Een rijksbouwmeester en een architect
Oosterkade 72
oorspronkelijke functies: kantongerecht en ijkkantoor / bouwjaar: 1879
opdrachtgever: rijksoverheid / ontwerper: C. H. Peters
huidige functie: kantoor / verbouwjaar: 2005 / opdrachtgever: Achterbosch
Architectuur / ontwerp: Achterbosch Architectuur
“Het representatieve en rijk versierde gebouw heeft een paar jaar
geleden zijn gebruikers verloren. Het verdient een respectabele
nieuwe functie van een gebruiker die het gebouw op waarde weet
te schatten.” Dat schreef Lieuwe Valk in 1997 in zijn rubriek 700
jaar bouwen in Leeuwarden over het vroegere kantongerecht annex
ijkkantoor. Dat was niet alleen om die dubbele functie, maar ook
vanwege de karakteristieke stijl, de stedenbouwkundige situering
én als eerste opdracht in Friesland van Peters als rijksbouwmeester
van groot belang. Bovendien was het exterieur nog volledig in de
oorspronkelijke staat en het interieur grotendeels. Intern hadden
als gevolg van functiewijzigingen wel enkele ruimten een andere
bestemming gekregen en waren diverse vertrekken doorgebroken,
maar de originele indeling was duidelijk herkenbaar gebleven. In
1993 was het dan ook door de Rijksgebouwendienst aangemeld als
rijksmonument.
Het kantongerecht had kort voordat Valk zijn artikel schreef,
onderdak gevonden in een nieuw justitiekantoor aan het Zaailand.
Het ijkkantoor was al eerder vertrokken, na een reorganisatie van
het IJkwezen per 1 januari 1958. De Dienst van de Waarborg van
platina, goud en zilver, het goudkantoor, had in de vrijkomende
ruimten laboratoria ingericht om het gehalte aan edelmetaal
van voorwerpen te kunnen bepalen. Na de Waarborg was de
schippersbeurs een tijdlang in het gebouw gehuisvest geweest.
In 2005 kocht een architectenbureau het pand om er het eigen
kantoor in onder te brengen. Het bureau liet het inmiddels wat sjofel
geworden gebouw opknappen en maakte het op een terughoudende
manier geschikt voor de nieuwe functie. De buitenzijde, rijk
gedecoreerd in neogotische en neorenaissancistische vormen,
bleef volledig intact. De brede dubbele deur aan de zijde van de
Oosterkade die oorspronkelijk alleen het ijkkantoor ontsloot,
ging toegang verlenen tot het hele gebouw. Het eveneens fraai
uitgevoerde interieur met schoonmetselwerk, cassetteplafonds,
natuurstenen vloeren, lambriseringen en paneeldeuren werd
waar mogelijk hersteld. De belangrijkste ingreep binnen was
het waterpas maken van de bestaande vloeren: het gebouw was
behoorlijk verzakt aan de westkant. De nieuwe eigenaar vestigde
zich op de bovenverdieping, in de ruimten van het kantongerecht.

Vanouds verdeelt een gang over de lengte die verdieping in tweeën.
Aan de achterkant – voor zover daar sprake van is – hebben
medewerkers van het architectenbureau de vroegere werkvertrekken
van functionarissen van de rechtbank in gebruik genomen. Deze
ruimten zijn in hun originele staat gehandhaafd. Ze zijn niet alleen
via de middengang bereikbaar, maar ook door paneeldeuren
onderling verbonden. Zo konden de medewerkers van de rechtbank
ongestoord door het publiek met elkaar in contact treden. Aan de
Oosterkadezijde ligt de vroegere zittingzaal, een wachtruimte en de
kamer van de kantonrechter. Bij een vorige verbouwing waren deze
ruimtes doorgebroken, maar delen van de muren gehandhaafd. Bij
de renovatie zijn deze muurdelen vergroot, de nieuwe werkplekken
en een ontvangstruimte kunnen desgewenst afgesloten worden met
deuren die in de wand schuiven. Zelfs het podium voor de rechter
is gehandhaafd.
De begane grond is verhuurd. Vroegere gebruikers hadden er
al ruimten doorgebroken en herbestemd, maar ook hier is de
oorspronkelijke indeling nog duidelijk te herkennen. Al vroeg is een
deel van de benedenverdieping door een ambtenaar van het Openbaar
Ministerie in gebruik genomen. De oorspronkelijke ijkkamer – met
onder de huidige vloer een zware hardstenen plaat ten behoeve van
het ijken – was al verbonden met de publieksruimte ernaast. De
brandstofberging werd al in de jaren ’50 ingericht tot keuken en
toilet. Lieuwe Valks wens is verhoord: de nieuwe gebruiker heeft
het gebouw geheel in z’n waarde gelaten.
Zitting van het kantongerecht (foto Dikken & Hulsinga, 1984).
15

16
Een pakhuis getransformeerd tot wooncomplex
Romkeslaan 11-73
oorspronkelijke functies: pakhuis, ijzerhandel / bouwjaar: 1906-’07
opdrachtgevers: Bernard Hartelust / NV Nederlandsche IJzerhandel /
ontwerper: Z.S. Feddema
huidige functies: appartementen en bedrijfsruimten / verbouwjaar: 2010-’11 /
opdrachtgever: LontPlan / ontwerp: Jelle de Jong Architecten
In de afgelopen eeuw gingen veel Leeuwarder pakhuizen verloren.
De meeste werden gesloopt, enkele brandden spectaculair af, slechts
een paar kregen een nieuwe bestemming. Maar meer en meer brak
het besef door dat zulke bouwwerken in het stadsgezicht bewaard
moesten blijven. Tegelijkertijd werd het wonen in dergelijke
utiliteitsgebouwen populair. Die omslag werd gemarkeerd door de
nieuwbouw van een appartementencomplex aan de Oostersingel dat
geïnspireerd is op de vormen van een ‘klassiek’ pakhuis.
Het is een dubbeltje op zijn kant geweest, maar uiteindelijk konden
ook de oude opslagruimten van het grote pakhuis Hartelust worden
herbestemd, tot appartementen en bedrijfsruimten.
Hartelust was gebouwd met als bestemming “ijzermagazijnen”. In
de tweede helft van de twintigste eeuw maakten veranderingen in
de manier van voorraadbeheer gebouwen met een dergelijke functie
overbodig. Sinds de jaren ᾿90 gebruikte Emmaüs het pakhuis als
opslagruimte en distributiecentrum, maar deze kringlooporganisatie
Blauwdruk (uitsnede) met aanzicht voorgevel door Z.S. Feddema, 1906.

Voormalig pakhuis Hartelust (foto Arcasa/Arthur Blonk, 2011).
kon het onderhoud van het gebouw niet betalen en vond in 2003 een
betere locatie.
De bebouwing in het gebied rond de Romkeslaan werd aan het eind
van de vorige eeuw vrijwel helemaal vervangen door nieuwbouw.
Hartelust was een beeldbepalend pand dat gehandhaafd bleef.
Plannen, onder andere om appartementen voor de sociale huursector
in het gebouw te realiseren, bleken financieel onhaalbaar. Na het
vertrek van Emmaüs maakte een projectontwikkelaar samen met
een architectenbureau plannen voor een dertigtal koopwoningen
en kleine bedrijfsruimten. Overheidssubsidie, een noodzakelijke
voorwaarde voor de realisatie, werd echter eerst niet toegekend.
Hartelust leek verloren. Paradoxaal genoeg kwam juist door de
economische crisis geld beschikbaar om het te redden. In 2009
stelden de Ministeries van Cultuur en Werkgelegenheid bijna een
miljoen euro beschikbaar voor de restauratie en verbouw, een
subsidie die bedoeld was om de werkgelegenheid in de bouw en
de economie aan te zwengelen. Bescheiden aanvullingen van
de provincie en de gemeente deden de rest om het tekort op de
exploitatie, het verschil tussen kosten en opbrengsten, teniet te doen.
Bouwtechnisch verkeerde het pand inmiddels in erg slechte staat.
Tijdens de verbouwing was het zelfs nodig het gebouw deels van
een stalen korset te voorzien om instorten te voorkomen: roestende
ijzerconstructies dreigden gevels uit elkaar te drukken.
Uitgangspunt bij de restauratie was de bestaande structuur van het
pand te respecteren en de industriële sfeer te handhaven. Ingrepen
zoals nieuwe openingen voor deuren en ramen werden duidelijk
als zodanig gemarkeerd door het toepassen van contrasterende
17

18
materialen en constructies. Zo lagen de oude ramen achter het
gevelvlak terwijl de nieuw aangebrachte vrijwel vooraan in de
gevel zitten en geeft de kleur van het schilderwerk aan wat oud is
en wat nieuw. Aan de buitenkant is dit tamelijk ingetogen contrast
vooral aan de zuid- en oostgevel duidelijk zichtbaar.
De voorgevel herkreeg grotendeels zijn oorspronkelijke indeling,
nieuwe deuren en ramen refereren aan de originele. Met uitzondering
van die gevel was het pakhuis ingebouwd tussen de huizen,
alleen de bovenste delen van de oost- en zuidgevel waren daarom
uitgevoerd in schoon metselwerk, voor de onderste delen was ‘over
de hand gewerkt’. Bij de renovatie is dit zichtbaar gemaakt door die
– inmiddels vrijstaande – geveldelen beige te vertinnen. Deze gevels
waren bovendien deels blind, maar er moesten voor de nieuwe
functie van het gebouw vensters en deuren in worden aangebracht.
Aan de zuidzijde werden bovendien balkons gehangen.
Intern is gebruik gemaakt van de oorspronkelijke T-vormige
binnenstraat met een glazen sheddak. Bedoeld om via gaanderijen
en loopbruggen toegang te verlenen tot de verschillende
opslagafdelingen, ontsluit deze nu de appartementen. Om
veiligheidsreden moesten de metalen gaanderijen en bruggen
wel worden aangepast. Het metselwerk van de gevels aan deze
binnenstraat is in het zicht gebleven. Jongere tussenvloeren die de
transparantie van het gebouw deels teniet deden, zijn verwijderd;
achter de lichtpui over de volledige hoogte in de zuidgevel kwam
een trappenhuis als vluchtweg.
Hoewel de nodige voorzieningen moesten worden getroffen op het
gebied van warmte- en geluidsisolatie, is het nagenoeg gave, maar
zeldzame pakhuisinterieur in zijn waarde gelaten, wat ook intern
het gebouw een stoer karakter verleent.
Appartement in voormalig pakhuis Hartelust (foto Arcasa/Arthur Blonk, 2011).

Mens sana in corpore sano
Schoolstraat 4
oorspronkelijke functie: gymnastiekschool / bouwjaar: 1885-’86 /
opdrachtgever: gemeente Leeuwarden / ontwerper: J.E.G. Noordendorp /
huidige functie: debatcentrum / cascoherstel: ca. 2005 / opdrachtgever:
woningstichting Nieuw Wonen Friesland
In 1886 werd naar ontwerp van de toenmalige stadsarchitect en
directeur der Gemeentewerken in de Schoolstraat een gymnastieklokaal
gebouwd naast school nr. 4. Noordendorp heeft duidelijk
moeite gedaan voor het gebouw. Gevelstenen met teksten, een
kraagsteen met de Leeuwarder leeuw, accentueringen in de muren
en in het metselwerk en vooral een gevelband met tegeltjes waarop
gymnastische oefeningen staan uitgebeeld.
School en gymnastieklokaal hebben nogal uiteenlopende gebruikers
gekend met als laatste rond 1970 de Tjerk Wallesmavo die op dat
moment nog geen eigen gebouw had. In die tijd gaat de omgeving
achteruit. Bedrijven vertrekken en ook veel bewoners verlaten de
buurt, want veel huizen voldoen er niet meer aan de moderne eisen.
De gemeente besluit dat het gebied op de schop moet. Gekozen
wordt voor een combinatie van renovatie en sloop en nieuwbouw.
De school zal verdwijnen, maar het gymnastieklokaal met zijn
opvallende uiterlijk kan gehandhaafd worden.
Binnen de Leeuwarder Partij van de Arbeid leeft al enige tijd de wens
van een eigen pand en die kans lijkt zich met het gymnastieklokaal
aan te dienen. Er wordt een stichting opgericht die de koopsom
19

20
bijeen weet te krijgen, ondermeer door het uitgeven van – heel
toepasselijk – ‘pandbrieven’. Enthousiast werken partijleden om
het gymnastieklokaal op te knappen. Er wordt een verdieping in het
pand gebouwd met een vergaderruimte en een kantoortje. Aan de
zijkant komt een ingangspartij met een toiletgroep en een bar(retje).
Met een knipoog naar het verleden blijven een klimrek en een paar
klimtouwen op hun plaats. Op 29 september 1989 opent wethouder
Dolph Kessler het pand dat de naam De Bres krijgt.
Al snel verwerft De Bres enige faam. Talloze prominenten zijn
er te gast, wethouders, burgemeesters, kamerleden, ministers en
staatssecretarissen – zelfs minister-president Kok – komen er om
onder anderen door Eelke Lok aan de tand gevoeld te worden. Een
van de gasten vertelt dat gedurende enige tijd een onderdeel van
de vrijdagse ministerraad in Den Haag was: “Wie moet er nu weer
naar De Bres?”
Enkele jaren later komen bouwtechnische gebreken aan het licht.
De goten zijn niet goed meer, het voegwerk begint te vergruizen
waardoor stenen los in de muren komen te liggen en in de muren
veroorzaken roestige muurankers en trekstangen schade. Het
stichtingsbestuur gaat op zoek naar fondsen voor de noodzakelijke
renovatie. Dat mislukt en omdat de niet-commerciële exploitatie van
De Bres geen (dure) bankleningen kan dragen, resteert niets anders
dan het pand van de hand te doen.
Tegeltjes in de gevel van De Bres herinneren aan de periode van het
gymnastiek lokaal (foto Leeuwarder Courant, 1987).
Er wordt een koper gevonden in woningstichting Nieuw Wonen
Friesland die het gebouw duchtig onder handen neemt. Huurder
wordt stadsschouwburg De Harmonie die het gebouw inricht als
theaterstudio – een ‘broedplaats voor theatermakers’. De akoestiek
wordt verbeterd, er komt een professionele geluids- en lichtinstallatie
en een beweegbare tribune. Op 27 april 2001 is de overdracht van
het gebouw en een paar weken later wordt de eerste voorstelling
gespeeld. Het duurt maar enkele jaren: de exploitatie drukt te zwaar
op de begroting van De Harmonie.
De woningcorporatie vindt in Andries Veldman een nieuwe huurder
die mogelijkheden ziet het pand als Debatcentrum De Bres te
exploiteren. Op 6 oktober 2006 heropent wethouder Yvonne Bleize De
Bres, dat zich sindsdien manifesteert als ‘structureel, onafhankelijk
podium voor het maatschappelijk debat in Leeuwarden’. Dat de
gemeente aan zo’n debatcentrum hecht, blijkt ook uit de € 100.000
subsidie die in 2010 wordt toegekend.

Wegens succes herbestemd
Ruiterskwartier 57
oorspronkelijke functie: schouwburg / bouwjaren: 1801-’02, XIXd
(nieuwe voorgevel) / opdrachtgever: Johannes Posthumus /
ontwerper: onbekend
huidige functie: biljartzaal / verbouwjaren: intern o.a. 1915-’16, voorgevel
1930 / opdrachtgever: Friesche Biljart Club / ontwerp: o.a. Hendrik Nieuwland
Het bestuur van de Friesche Biljart Club vond het in 1915 een
buitenkansje dat de oude schouwburg aan het Ruiterskwartier te
koop kwam. De in 1901 opgerichte club speelde z’n wedstrijden her
en der in de stad, onder meer in De Klanderij en De Harmonie. Dat
had z’n beperkingen en het belang van een eigen onderkomen deed
zich sterk voelen.
De schouwburg was in 1802 opgericht door Johannes Posthumus.
Alle bekende toneelgezelschappen kwamen er spelen. De publieke
belangstelling voor het theater groeide en dat zorgde indirect voor de
ondergang van de schouwburg.
In 1881 opende aan de overkant van de straat een nieuwe schouwburg
De Friesche Biljart Club met de oude gevel (foto Ch. Gombault, ca. 1928).
21

22
De Friesche Club, vooraanzicht uit 1930.
haar deuren, de Harmonie. Het publiek koos daarvoor en de oude
schouwburg ging een kwakkelend bestaan leiden. Toen in 1915
eigenaar Van der Meer overleed en het gebouw in de verkoop ging,
hapte het bestuur van de biljartclub direct toe. De grote zaal werd
opgeknapt, het toneel verdween en in de zaal kregen eerst vijf en later
zeven biljarttafels een plek. Op 29 juni 1916 kon het gebouw met
een luisterrijke demonstratiewedstrijd in gebruik worden genomen.
De geschiedenis van de biljartclub wordt daarna weerspiegeld in
een reeks plannen voor aanpassingen en verbouwingen. Plannen
die soms wel, soms gedeeltelijk en soms helemaal niet doorgingen.
In 1924 werden de biljarttafels, die met turf verwarmd werden,
vervangen door elektrisch verwarmde biljarts. Het uiterlijk van het
gebouw werd in 1930 onder handen genomen, waarbij bestuurslid en
architect Nieuwland de romantische laatnegentiende-eeuwse gevel
uit de schouwburgtijd verving door een strakke gevel in de stijl van
de Amsterdamse School.
In 1941 kreeg de grote zaal een opknapbeurt. Het plafond werd
verlaagd waardoor het bovenste balkon, dat de ingrepen van 1916 had
overleefd, verdween. Voor de enorme kolenkachels die het gebouw
verwarmden, kwam oliestook in de plaats. De ventilatie vroeg
veel aandacht en de toiletgroepen werden verplaatst en verbeterd.
Maar een plan om in de biljartzaal weer een toneel te maken en
tegelijkertijd een fietsenkelder te realiseren, haalde het niet. Een
schietbaan kwam er evenmin en een ingrijpende modernisering van
de voorzaal kon in de ogen van de clubleden geen genade vinden.
Een grote verandering die wel doorging, was de aanleg van vier

kegelbanen. Door de sloop van de Harmonie aan het begin van het
jaren ’90 waren Leeuwarder kegelclubs hun banen kwijtgeraakt.
Daar er in de nieuwe Harmonieplannen geen ruimte voor kegelbanen
was, moest een nieuw onderkomen gevonden worden. Na lang
overleg en met de helpende hand van de gemeente konden de banen
in de Friesche Club, achter de biljartzaal, worden ondergebracht.
Burgemeester Te Loo had de eer op 12 juni 1992 de banen officieel
open te kegelen.
Ondanks alle aanpassingen en verbouwingen is veel bewaard
gebleven. De oude toneelgordijnen hangen er nog en een deel van
het – loodzware – meubilair in de voorzaal staat daar al tachtig jaar.
De statige, hoge biljartzaal met z’n balkon en steile banken langs de
kant is nog steeds imponerend. De tegeltjes in de gang, het fraaie
glas-in-loodraam, zelfs het opvallende postbakje achter de brievenbus,
het ademt allemaal een hang naar traditie. Toch gaat de club met
z’n tijd mee: er is inmiddels een rookhok.
Interieur van de stadsschouwburg, getekend vlak voor de verbouwing van 1844.
Interieur Friesche Biljart Club.
23

24
School wordt state
Molenstraat 34-36
oorspronkelijke functie: MTS / bouwjaar:1935-’36 / opdrachtgever:
Vereeniging voor Middelbaar Technisch en Ambachtsonderwijs te Leeuwarden /
ontwerper: A. Baart sr.
huidige functie: wonen / verbouwjaar: 2004-’05 / opdrachtgever: LontPlan /
ontwerp: Alynia Architecten (Rudolf de Haas)
Het zal niet vaak voorkomen, dat een oud-student zijn vroegere
school koopt en transformeert tot woningcomplex, maar toen
directeur Arjen Lont van LontPlan deze kans kreeg, greep hij die
met beide handen.
Hoewel de MTS de laatste decennia niet meer dienst deed voor
het schooltype waar het voor bedoeld was, werd het gebouw nog
wel voor het geven van onderwijs gebruikt. Het bood onderdak
aan studenten van de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden. De
concentratie daarvan op één locatie in combinatie met de behoefte
aan andere onderwijsruimten dan de traditionele klaslokalen, maakten
echter dat de laatste studenten rond de eeuwwisseling vertrokken.
De nieuwe eigenaar, directeur van een bouwbedrijf, kocht een van
Leeuwardens meest monumentale schoolgebouwen uit de twintigste
eeuw: een markant complex dat expressionistische stijlelementen van
de Amsterdamse School combineert met zakelijk kubistische.
De school is gebouwd in 1935-’36, tijdens de crisisjaren, maar
ondanks de lastige financiële situatie tijdens de economische crisis
lijkt op de bouw amper bezuinigd te zijn. In 2001 was het complex op
grond van het gave exterieur, de stedenbouwkundige situering en de
plaats in het oeuvre van de architect aangewezen als rijksmonument.
Het gebouw, inmiddels op pensioengerechtigde leeftijd gekomen,
verkeerde bouwtechnisch nog steeds in een goede staat.
De MTS vlak na de voltooiing van de bouw (foto H. Mellema, 1935).

Het laboratorium van de MTS (foto Leeuwarder Courant, 1969).
De Rijksdienst voor de Monumentenzorg had zich al verzet
tegen eerdere plannen om in de karakteristieke MTS woningen te
realiseren. Deze deden naar haar mening te zeer afbreuk aan de
monumentale waarden van het schoolgebouw. Hoewel de nieuwe
eigenaar gedeeltelijk aan de eisen van de dienst tegemoet kwam,
adviseerde deze de gemeente opnieuw geen toestemming voor de
verbouw te verlenen. De dienst eiste onder andere dat de gangen- en
lokalenstructuur behouden zou blijven. B & W meenden echter dat
het niet goed mogelijk was om aan alle wensen tegemoet te komen
en verleenden toch toestemming. Consequentie was wel dat het
Rijk geen subsidie verleende, maar ook daarzonder bleek het plan
financieel haalbaar.
Bij de verbouw en renovatie zijn de buitenkanten van de vleugels
aan de Molenstraat en Westerparkstraat vrijwel volledig in hun oude
staat gebleven. De gemetselde tuinmuurtjes met metalen spijlen zijn
opgeknapt. De stalen kozijnen met enkel glas zijn gehandhaafd,
maar kregen aan de binnenzijde, omwille van het energiegebruik,
voorzetramen. Het grote glas-in-loodraam in de hal is hersteld.
In die hal is de niet-oorspronkelijke lift weggehaald waardoor
de ruimtelijkheid in het trappenhuis en de vide is teruggebracht.
Tegelvloeren en betegelde wanden zijn gerestaureerd.
Omdat in de vroegere lokalenvleugels de originele constructieve
elementen als basis voor de nieuwe inrichting fungeren, konden de
woonruimtes hoge plafonds en dito ramen krijgen. De appartementen
25

26
aan de zuidzijde beschikken over een loggia, een inpandig balkon.
De woningen zijn toegankelijk via nieuw gecreëerde galerijen aan
de achterkant. Naast de gezamenlijke hal beschikken de bewoners
over een ruimte voor algemeen gebruik, een fietsenstalling en eigen
berging in de kelder. Het voormalige ‘stoomlokaal’ met glazen dak
aan de Westerparkstraat kreeg de functie van garage.
Het gebouw kreeg de naam Wilhelminastate, naar het borstbeeld
van haar moeder dat prinses Juliana bij de opening aan de school
schonk en dat een prominente plaats in de hal kreeg. De aanduiding
“MTS” op de toren is in ere hersteld.
Interieur centrale entreehal met trappenhuis.
De machinehal is in gebruik als parkeergarage.

Schoollokalen voor locaalhistorici
Groeneweg 1
oorspronkelijke functie: schoolgebouw / bouwjaar: 1840-’41 / opdrachtgever:
Stad Leeuwarden / ontwerper: G. van der Wielen (toeschrijving)
huidige functie: Historisch Centrum Leeuwarden / verbouwjaar: 2006 /
opdrachtgever: Gemeente Leeuwarden / ontwerp: Marc van Roosmalen
De publieksruimten van het HCL zijn gesitueerd in een gebouw dat
meer dan 125 jaar dienst heeft gedaan voor basis- en voortgezet
onderwijs. Voor die functie werd het uiteraard tussentijds
herhaaldelijk gemoderniseerd, aangepast en uitgebreid. In een deel
van wat de Prinsentuinschool was gaan heten, had Omrop Fryslân
in 1959 onderdak gevonden, in een ander deel werd nog tot 1971
les gegeven. Na verschillende verbouwingen kreeg de Omrop
in het gebouw de beschikking over een goed geoutilleerde studio.
Aanvankelijk was die alleen bestemd voor regionale radio-, later ook
voor televisie-uitzendingen. In 1999 verliet de Omrop de binnenstad:
elders konden alle activiteiten efficiënt gecombineerd worden.
De Gemeente Leeuwarden kocht het complex vanwege de
ligging in het Hofsingelgebied rond de Prinsentuin, dat zij een
kwaliteitsimpuls wilde geven. De gebouwen, die een algemeenculturele
bestemming zouden krijgen, gingen eind 1999 echter
onverwachts onderdak bieden aan burgemeester en wethouders.
De ‘Prinsentuinschool’ gezien vanuit het noordwesten (foto F.C.D. Popken, 1952).
27

28
De studio’s van Omrop Fryslân in het oostelijke deel van het schoolgebouw
(foto Dick van der Heijde jr., 1984).
Het College had het stadhuis aan het Raadhuisplein op stel en
sprong moeten verlaten: lekkende cv-buizen maakten een langer
verblijf onmogelijk.
Inmiddels was de huisvesting van het Historisch Centrum
Leeuwarden, het vroegere gemeentearchief, onderwerp van
discussie. De depots voldeden niet aan de eisen en het Centrum wilde
zijn activiteiten verbreden. Naast het beheren van archieven had het
de ambitie zich te ontwikkelen tot centrum voor locaalhistorische
informatie en activiteiten op het gebied van de Leeuwarder
geschiedenis. Aanpassing van het gebouw aan de Grote Kerkstraat
bleek een te complexe en te kostbare operatie. Een alternatieve
locatie werd gevonden in het bestuurscentrum, dat vrij kwam toen
B & W naar het gerestaureerde stadhuis konden terugkeren. Het
HCL kreeg aan de Groeneweg bovendien een gelukkige situering
met Tresoar en de Fryske Akademy op een steenworp afstand.
Voor het ontwerp werd een beroep gedaan op een architect bij de
Rijksgebouwendienst met als specialiteit het geschikt maken van
monumentale gebouwen voor hedendaags gebruik. De krappe
gemeentekas maakte dat deze wel de opdracht mee kreeg het
bestuurscentrum sober, maar doelmatig aan te passen.
Het negentiende-eeuwse schoolgebouw is ontdaan van de jongere
uitbreidingen waar het aan de zuid- en westkant achter schuilging.
Het was niet groot genoeg voor alle functies van het HCL. Het depot
kwam daarom ondergronds in een kelderbak waarin acht kilometer
archief kan worden opgeslagen. Kantoren vonden een plek in een
zijvleugel op palen die langs de blinde muur van de westelijke
belender verrees. Door deze opzet ontstond een groot open
voorterrein en werd het vrije zicht op de Prinsentuin hersteld. Aan
de Prinsentuinzijde is het negentiende-eeuwse karakter versterkt.
In het oorspronkelijke gebouw is een riant informatiecentrum

gerealiseerd en ruimten waar exposities over de geschiedenis van
de Friese hoofdstad worden georganiseerd. Bovendien konden
er een grote en een kleinere zaal gemaakt worden voor lezingen,
vergaderingen en cursussen. Een nieuwe, in contrasterende
materialen uitgevoerde, entreepartij en een serre met een voor de
gevel geplaatste draagstructuur bieden toegang tot de verschillende
delen van het gebouw. De oorspronkelijke, tweebeukige structuur
van het vroegere schoolgebouw is intern redelijk afleesbaar:
bezoekers van de ruimten in de noordbeuk aan de Prinsentuinzijde
lopen eerst door de zuidbeuk. Uit de noordbeuk is het plafond
verwijderd. Dat maakte het aanbrengen van een entresol mogelijk.
De ‘stadstusschenschool en bewaarschool’, inmiddels een gemeentelijk
monument, is direct vanaf de opening hét erfgoedcentrum van
Leeuwarden gebleken.
Exterieur vanaf de Groeneweg.
De studiezaal.
29

30
Van zeepfabricage naar wonen en winkelen
Bagijnestraat 30
oorspronkelijke functie: zeepziederij / bouwjaren: XVII, XVIII, XIX,
1916-’17 / opdrachtgevers: diverse / ontwerp: J.H. Stoett (1916-’17)
huidige functie: winkelruimte met bovenwoning / verbouwjaar: 2009-’10 /
opdrachtgever: particulier / ontwerp: Adema Architekten
Bagijnestraat 30 was tot voor enige jaren een nogal onopvallend
gebouw. Het strekt zich als een soort verlengstuk van het voorname
herenhuis Nieuwestad 53 liefst circa veertig meter in noordwaartse
richting uit tot aan de Bagijnestraat. Daar valt weinig meer te zien
dan een goed onderhouden pand van één bouwlaag met een sobere,
negentiende-eeuwse gevel waarin een eenvoudige voordeur en een
zesruits venster naast een anonieme bedrijfsdeur staan. Ook de
dakkajuit daarboven verraadt niets over de oude functie van het
gebouw noch over het nieuwe gebruik.
De panden aan de Nieuwestad en de Bagijnestraat vormen al lang
een eenheid. Was de Nieuwestad vanaf de zestiende tot ver in de
negentiende eeuw een place to be voor rijke kooplieden, handelaren
en ook leden van het bestuurspatriciaat, daarachter strekten zich
onder meer hun tuinen en erven uit, deels bebouwd met koetshuizen
en andere gebouwen van minder
importantie.
Zo ook bij Nieuwestad 53 en
Bagijnestraat 30. Nieuwestad 53
is zonder twijfel een voor
Leeuwarden uniek pand: het is
de enige stadswoning waarvan de
voorgevel geheel met hardsteen
beplaat is. Het wat strenge aanzicht
dateert uit 1766-’67 en kwam
tot stand in opdracht van Jan Dirks
Zeper. What’s in a name? Zepers
pand heette de Drie Gouden
Kronen. Dezelfde naam droeg een
door hem in 1770-’71 gebouwde
windmolen aan de Dokkumer Ee
in het huidige Snakkerburen, een
oliemolen waar olie uit zaden
werd geslagen voor de productie
van zeep. En laat nu die zeep
gefabriceerd worden in het bedrijfs-
Bouwtechnische tekening van
Bagijnestraat 30 uit 1916.
gebouw achter Nieuwestad 53,
de zeepziederij Bagijnestraat 30.

Het is al vanuit de zeventiende eeuw een gegeven, dat hier aan de
Bagijnestraat een zeepziederij zat. Een akte uit 1673 maakt melding
van een ‘huysinge en seeperije’. Zeventiende-eeuwse onderdelen
zijn in het huidige pand vermoedelijk nog steeds zichtbaar, want
stukken metselwerk van de zijmuren in wild verband van louter
koppenlagen kunnen heel goed uit die periode dateren. Nadat de
doopsgezinde koopmansfamilie Zeper de panden had verworven
– de familie was zo vermogend, dat ze op enig moment in de tweede
helft van de achttiende eeuw de volledige Deinumer Zuupmarkt
bezat – is behalve het herenhuis ook de zeepziederij stevig
verbouwd en vergroot. Wat nu zeventiende- en achttiende-eeuwse
onderdelen zijn, is lastig te onderscheiden. In de negentiende eeuw
is de voorzijde aan de Bagijnestraat weer vernieuwd en toen moet
ook de oorspronkelijke kap zijn verwijderd. Het kan niet anders of
het bedrijfspand kende in de achttiende eeuw een hoog zadeldak
tussen topgevels, maar daarvoor is een veel lagere, mansardeachtige,
geknikte schildkap in de plaats gekomen. En dan was er
ook nog een verbouwing in 1916-’17.
Bagijnestraat 30 is tot in de twintigste eeuw in gebruik gebleven
als zeepziederij. Eerst lange tijd van olie voorzien door De Drie
Gouden Kronen – een uit de molen afkomstige gevelsteen bevindt
zich tegenwoordig in een pand aan de James Wattstraat – is
op enig moment overgestapt op olie uit molen De Eendracht op
Camstraburen aan de Dokkumertrekweg. Dat was met zekerheid zo
in de late negentiende eeuw, toen olieslager J. Pel eigenaar van de
Voorgevel zeepziederij aan de Bagijnestraat
31

32
Aanzicht oostgevel vanuit de tuin.
beide bedrijven was. De productie in de zeepziederij is uiteindelijk
gestaakt in 1950.
Na lange tijd leeg te hebben gestaan, heeft eerst de begane grond
van het pré-industriële bedrijfsgebouw een nieuwe bestemming
gekregen: winkelruimte. De grote zolderverdieping, lange tijd
gebruikt voor opslag, volgde in 2009-’10 door een ingrijpende
verbouwing in opdracht van particulieren. Met inbreng van
architectenbureau Adema uit Dokkum is de ruimte omgevormd tot
een woonhuis en opeens een stuk minder onopvallend geworden, al
is dat aan de straat niet te zien. Het pand is aan de straat simpelweg
mooi gemaakt, eenvoudig hersteld. Maar daarachter is als het ware
een grote hap uit het midden van het negentiende-eeuwse dak gehaald
en vervangen door een opvallende doosvormige constructie met een
fors overstekend dak aan de oostelijke kant, waar een veranda is
neergezet en een binnentuin en een groot groengebied liggen. Die
ingreep was vooral nodig om leefruimte met goede stahoogte te
creëren. De delen van de oude kap die aan de voor- en achterzijde
zijn gehandhaafd, pakken de doos als het ware in en konden prima
dienen voor het onderbrengen van een grote slaapkamer, een ruime
badkamer en atelierruimte. Stedelijk wonen in optima forma, maar
met een vleug landelijkheid door het zicht op veel groen. Voor wie
de opvallende woning wil zien, moet de winkel aan de Nieuwestad
binnentreden.

Van herenhuis naar eetcafé
Weerd 18
oorspronkelijke functie: woonhuis / bouwjaar: eerste kwart 19e eeuw /
opdrachtgever: E. Roorda of Joh. Bieruma Oosting / ontwerp: Gerrit van der
Wielen (toeschrijving)
huidige functies: café-restaurant en woonhuis / diverse interne verbouwingen
“De bloemen die ons bij de opening geschonken waren, stonden er
nog toen de Duitsers ons land binnenvielen en ons gebouw inpikten”.
Zo begon de voorzitter van de Vereniging van Vrijzinnig Hervormden
zijn toespraak toen deze organisatie in 1948 haar pand aan de Weerd
opnieuw in gebruik nam. De Vrijzinnig Hervormden hadden het
vlak voor de Tweede Wereldoorlog gekocht met de bedoeling er een
verenigingsgebouw van te maken. Hoewel de plannen van architect
Sierk Roosma door de mobilisatie alleen in een vereenvoudigde vorm
konden worden gerealiseerd, beschikte ze er in mei 1940 toch over
zaaltjes, werkkamers en ruimten voor het bestuur. Het bleek van korte
duur. Weliswaar bezetten de Duitsers het gebouw niet lang, maar de
wezen van het Old Burger Weeshuis die gedwongen waren hun plaats
in te nemen, bleven er bijna acht jaar.
Vóórdat de Vrijzinnig Hervormden er neerstreken, had Weerd 18
al uiteenlopende bestemmingen gehad. De bekendste gebruiker
was het landelijk befaamde Instituut Poutsma geweest. Poutsma
begeleidde er vanaf 1889 leerlingen die in het voortgezet onderwijs
niet goed konden meekomen of extra toezicht nodig hadden. De
instelling stond dan ook bekend als ‘drilschool’ en ‘ezelsacademie’.
Sommige leerlingen kregen er een complete opleiding, andere
maakten er slechts hun huiswerk. Naast verschillende vormen van
voortgezet onderwijs verzorgde het instituut de meest uiteenlopende
soorten vervolgonderwijs. Gedurende de bloeitijd, in de eerste
decennia van de twintigste eeuw, telde het instituut meer dan
honderd leerlingen, waarvan enkele tientallen intern. Hoe deze in
het gebouw ondergebracht waren en les kregen, is onbekend. Als
particuliere instelling hoefde Instituut Poutsma niet te voldoen aan
de huisvestingseisen die voor het reguliere onderwijs golden. Dat zal
het inrichten van zijn onderwijsruimten ongetwijfeld gemakkelijk
hebben gemaakt. Poutsma’s ‘drilschool’ werd na zijn dood door zijn
weduwe en enkele medewerkers voortgezet, maar het bleek steeds
lastiger geschikte docenten aan te trekken. In 1920 moest het instituut
zijn poorten sluiten. Daarna vestigde de firma Westra & Co. een
groothandelsbedrijf in garen en tricot in het gebouw.
De Vrijzinnig Hervormden gebruikten het pand voor eigen activiteiten
en verhuurden zaaltjes aan geestverwanten en het instituut Praehep
dat net als Poutsma voor examens opleidde. In 1983 verkocht de
VvVH het aan een stichting die er onder de naam Bombardon een
33

34
De Weerd in noordelijke richting (foto F.C.D. Popken, 1959).
goedkoop eetcafé, een koffiebar en een sleep-inn vestigde en er
cursussen en exposities organiseerde. Op de bovenste verdiepingen
creëerde de stichting eenvoudige woonruimte. Hoewel de nonprofit
organisatie op vrijwilligers dreef, kreeg zij de exploitatie niet
sluitend. Onder de volgende gebruiker brak de roerigste periode
van Weerd 18 aan. Als Cultureel Centrum Friesland fungeerde de
vroegere ‘drilschool’ als jongerencentrum compleet met huisdealer.
Wegens – al dan niet vermeende – illegale verkoop van alcohol en het
gebruik van harddrugs werd het op last van de politie zelfs enige tijd
gesloten. Dat leidde tot relletjes in de binnenstad. Na de definitieve
sluiting van het CCF werd Weerd 18 nog korte tijd bezet door de
Fries Turkse Arbeiders Vereniging en de Vereniging voor Kulturele
Samenwerking die er hoopten goedkope huisvesting te vinden.
Sinds eind 1990 hebben de onderste verdiepingen van het gebouw
een commerciële horecabestemming en worden de bovenste etages
als woonruimte verhuurd. Een van de bekendste bewoners was de

Leeuwarder nachtburgemeester, pianist en entertainer Jan Giro.
Het pand staat sinds 1967 op de monumentenlijst en dat maakt het
gebruik van de verdiepingen voor woonruimte lastig: voor de bewoners
moeten vluchtwegen gecreëerd worden, die de monumentale
waarden van het gebouw kunnen aantasten. Een financieel gezonde
exploitatie bleek dan ook niet steeds even eenvoudig.
Ondanks alle functieveranderingen – die hier maar gedeeltelijk zijn
opgesomd – heeft het pand extern zijn oorspronkelijke opzet behouden.
Hoewel het bouwjaar onbekend is en verschillende Leeuwarder
notabelen in aanmerking komen als bouwheer, is nog goed te zien dat
het bedoeld was als prestigieus herenhuis. Aan de voorkant van het in
een ingetogen empirestijl gebouwde patriciërshuis valt enkel aan de
naam af te lezen dat er een eetcafé gevestigd is. Aan het Herenwaltje
blijkt dat uit het terras dat in de vroegere tuin is ingericht. Inwendig
zijn op de bel-etage links van de middengang twee vertrekken
doorgebroken en is een lange bar geplaatst. Aan de zuidkant van de
gang ligt het monumentale trappenhuis met aan weerszijden twee
negentiende-eeuwse kamers. De verdiepingen zijn meermalen heringericht
en bezitten weinig monumentale elementen meer.
Eetcafé Bombardon omstreeks 1985.
35

36
Een plaats van samenkomst en studie
Sacramentsstraat 19
oorspronkelijke functie: synagoge / bouwjaar: 1865 / opdrachtgever:
joodse gemeenschap / ontwerp: Herman Rudolf Stoett
huidige functies: dansschool en instituut voor huiswerkbegeleiding /
verbouwjaar: 1978 / opdrachtgever: Gemeente Leeuwarden /
ontwerp: Architectenbureau Abe Bonnema
Toen in 1982 de oude synagoge tot dansschool werd herbestemd,
wekte dat afgrijzen. Velen – en niet alleen leden van de joodse
gemeenschap – meenden dat een voormalig huis van samenkomst,
gebed en studie ongeschikt was voor frivole activiteiten. Temeer
omdat deze enige overgebleven Friese synagoge als lieu de mémoire
fungeert voor een grotendeels vermoorde bevolkingsgroep. Hoewel
de weerstand geleidelijk plaats maakte voor berusting, deed nog
vijftien jaar later professor Arnold Heertje een oproep het gebouw
een passender bestemming te geven, maar wel met een joods accent.
De Joodse Gemeente zag al lang geen mogelijkheden meer gebedsdiensten
in het gebouw te houden. Daarvoor moesten namelijk
minstens tien mannen ouder dan dertien aanwezig zijn, een aantal dat
vaak niet werd gehaald. In 1948-’49 was voor de weinige joden die
de oorlog overleefd hadden, binnen de muren van het gebouw al een
kleine synagoge ingericht. Onder leiding van architect A.J. Feddema
waren door een tussenmuur twee ruimten afgeschut: een kleine
sjoel en een vergader- en leslokaal. De grote ruimte die alleen nog
Het interieur van de synagoge (foto H. Mellema, ca. 1960).

De danszaal in de voormalige synagoge (foto Dikken & Hulsinga, 1992).
incidenteel werd gebruikt, is in 1964 onttakeld en verloor daarmee
haar synagogaal karakter.
De kleine joodse gemeenschap was in de jaren zeventig niet meer
in staat het pand te onderhouden. De gemeente Leeuwarden
onderkende de emotionele en cultuurhistorische waarde van het
gebouw dat inmiddels onder Monumentenzorg viel, en nam het voor
een symbolisch bedrag over. Ze liet het in 1976-’77 restaureren en
gaf het een algemeen-culturele bestemming. De buitenkant is daarbij
in oude luister hersteld en binnen is de tussenmuur afgebroken. De
Joodse Gemeente kon van de ontmantelde synagoge gebruik maken,
maar koos ervoor een zaaltje in de Slotmakersstraat voor diensten en
andere bijeenkomsten in te richten.
Het bouwwerk dateert uit het derde kwart van de negentiende eeuw.
Een uit 1805 daterende voorganger is toen fors uitgebreid tot een
langwerpige, driebeukige hal. Zes kolommen ondersteunen een
gewelf boven de middenpartij en een vlak plafond boven de zijbeuken.
Tussen kolommen en buitenmuren zijn galerijen aangebracht. Bij de
plaatsing van de vensters is daarmee geen rekening gehouden.
Inwendig heeft het gebouw zijn karakter grotendeels behouden.
In verband met de functie van dansschool zijn geluidswerende
maatregelen genomen, maar deze tasten de monumentale waarde niet
aan. De huidige gebruiker gaat respectvol om met het bouwwerk,
maakt zijn leerlingen bewust van de oorspronkelijke functie en
investeert in het behoud.
Hoewel de synagoge haar oorspronkelijke functie verloor, gebruikt
joods Leeuwarden het gebouw nog incidenteel, zoals voor het vieren
van de Israëlische onafhankelijkheidsdag. Deze ankerplaats voor de
herinnering staat in het hart van de vroegere joodse buurt.
37

38
Er moet eerst wat gebeuren voor er iets gebeurt
Wissesdwinger 1
oorspronkelijke functie: Infirmerie (militair hospitaal) / bouwjaar: 1837 /
opdrachtgever: Stad Leeuwarden / ontwerp: Gerrit van der Wielen
huidige functie: huisvesting voor culturele instellingen / verbouwjaren:
2001-’02, 2008 / opdrachtgevers: CvBK Fryslân en Corporatieholding
Friesland (2001-’02), Keunstwurk en WoonFriesland (2008) / ontwerp:
Heldoorn Architecten, Heldoorn Ruedisulj Architecten
Het nieuwe militaire hospitaal werd al herbestemd, voordat het
gebouw was opgeleverd: in afwachting van hun definitieve locatie
vonden de rechtbank en het gerechtshof er huisvesting. Bovendien
kwam in de oostelijke vleugel een bewaarschool, een voorganger
van de onderbouw van het basisonderwijs. De juristen vertrokken in
1850, de kleuters zes jaar later. Toen pas werd het complete gebouw
in gebruik genomen voor het doel waarvoor het was ontworpen.
Het gebruiksgemak van het U-vormige complex werd in 1883
vergroot door het aanbrengen van galerijen langs de binnenkant van
de zijvleugels. De gangen daarin ontsloten de ziekenzalen. In 1886
verving men een bijgebouw aan de noordzijde door een barak voor
patiënten met besmettelijke ziekten en werden een lijkenhuis en
desinfecteervertrek aan het complex toegevoegd (in de barak werden
in de praktijk vooral soldaten verpleegd die een geslachtsziekte
hadden opgelopen).
De noordkant van de Infirmerie met het badhuis (foto H. Mellema, ca. 1937).

Bouwtechnische tekening van de Infirmerie uit 1930.
Na het vertrek van de laatste militairen in het begin van de jaren
᾿20 kon de gemeente zelf over haar gebouw beschikken. Ze
richtte het in voor Gemeentewerken en andere diensten zoals het
Woningbedrijf. Ook de Geneeskundige Dienst, inclusief een wacht-
en onderzoeksruimte voor TBC-patiënten, vond er onderdak. De
bouwkundige aanpassingen bleven beperkt: het aanbrengen van
een trappenhuis was de grootste ingreep. In dezelfde periode werd
de barak voor patiënten met een besmettelijke ziekte omgebouwd
tot badhuis. Zolang een badkamer nog een luxe was, stonden
Leeuwarders er in de rij voor hun wekelijkse wasbeurt.
In de jaren ᾿80 verlieten de gemeentelijke instellingen het pand om
plaats te maken voor de School voor Verpleegkundigen en enkele
verwante opleidingen. Met beperkte middelen werden aanpassingen
gedaan en bijna twee decennia lang deed de Infirmerie dienst voor
het onderwijs. Nadat de opleiding tot docent Drama van de NHL
– waar het gebouw ongeschikt voor was – een nieuwe accommodatie
aan de Bouhof had gekregen, kwam het bouwwerk voor een nieuwe
bestemming beschikbaar.
Toen in 1998 de Kunstuitleen met spoed nieuw onderdak moest
vinden, kwam een al bestaand plan in een stroomversnelling. In de
Infirmerie zou het Centrum voor Beeldende Kunst Fryslân nieuwe
39

40
activiteiten ontwikkelen. Bovendien werd een aantal beeldende
kunstenaars atelierruimte in het gebouw aangeboden. De Kunstuitleen
en kunstenaars hadden het gebouw net betrokken, toen het door
een grote brand zwaar werd beschadigd. Het Centrum, dat het
uitgeleefde gebouw voor een symbolisch bedrag had overgenomen,
kon het begin 2003 opnieuw in gebruik nemen, gerenoveerd en
gerestaureerd. Intern waren de originele kleuren en opschriften van
de oorspronkelijke binnendeuren hersteld evenals de granitovloer
met de inscriptie MH achter de voordeur. Het stucwerk, de vloeren
en installaties waren vernieuwd. De Infirmerie had een nieuw dak
gekregen waarbij de lage, houten spantconstructie was vervangen
door een hogere van metaal. Dat maakte het optimaal benutten van
de zolderruimte mogelijk. Aan het uiterlijk was weinig veranderd.
Alleen was aan de binnenkant van elke zijvleugel als extra (nood)
uitgang een zwart bakstenen trappenhuis aangebracht dat met
glasstroken aan het gebouw was verbonden.
Oud en nieuw komen bij elkaar op de binnenplaats.

Het mortuarium werd in stukken gezaagd en van de westkant van
de binnenplaats naar de oostkant verhuisd. De Kunstuitleen kreeg
de beschikking over expositieruimtes, depots, administratieve
ruimtes en een lijstenmakerij. Keunstwurk, de provinciale instelling
die adviseert, ondersteunt en onderneemt op het gebied van
cultuureducatie, amateurkunst en professionele kunst, vestigde
zich op de eerste verdieping van de Infirmerie, omdat de eerdere
huisvesting aan Achter de Hoven werd herbestemd tot Popacademie.
De opening ging met rumoer gepaard: teleurgestelde kunstenaars
protesteerden omdat maar een deel van de beloofde ateliers was
gerealiseerd.
Bij de oorspronkelijke plannen was uitgegaan van een atrium, een
glazen overkapping van de binnenplaats die transparant afgesloten
zou worden. Die ruimte zou dienst gaan doen als expositiezaal, maar
onvoorziene ontwikkelingen rond het eigendom en gebruik van het
gebouw, leidden tot een heel andere invulling. Enkele jaren na de
ingebruikname van de gerevitaliseerde Infirmerie verrees tussen
de zijvleugels een vrijwel geheel gesloten blok, het Huis voor
Amateurkunst, een onderdeel van Keunstwurk. Voor de realisatie
hebben woningstichting WoonFriesland, Keunstwurk, de gemeente
Leeuwarden en de provincie Fryslân samengewerkt. Het Huis voor
Amateurkunst biedt ruimte aan een danszaal met een theaterzaal
erboven en goed geoutilleerde oefenruimtes voor amateurkunstenaars.
Ook kleedruimtes, toiletten en bergingen vonden er een plaats. Het
zalenblok werd met glaspuien aan de zwarte trappenhuizen gekoppeld,
de gangen tussen de nieuwbouw en het bestaande bouwwerk gingen
dienst doen als foyer en expositieruimte. Het lijkenhuis verdween.
De felblauwe kleur is een van de meest in het oog springende
kenmerken van de voor het overige strakke doos en vormt een stevig
contrast met de historische context.
41

42
Eerherstel voor een binnenbak
Arendstuin 35
oorspronkelijke functie: militaire manege / bouwjaar: 1856 /
opdrachtgever: Gemeente Leeuwarden / ontwerp: Th. Romein
huidige functie: onderwijsruimte Stedelijk Gymnasium / verbouwjaar: 2006 /
opdrachtgever: Piter Jelles Scholengemeenschap / ontwerp: Heldoorn
Architecten (Mannus Schutten)
Gemeentearchivaris Rinske Visscher toonde zich in haar beschrijving
van de geschiedenis van Leeuwarden in de tweede helft van de negentiende
eeuw verontwaardigd, dat het gemeentebestuur tienduizenden
guldens had moeten uitgeven aan een oefenruimte voor dragonders
die maar drie jaar was gebruikt. In 1847 legerde de landelijke overheid
deze met sabels uitgeruste, lichte cavalerie in Leeuwarden. In 1856
kreeg de eenheid de beschikking over een overdekte oefenruimte
in de vorm van een eenvoudige hal, maar wel met afmetingen van
liefst tweeënveertig meter lang en eenentwintig breed! Om die grote
ruimte te kunnen overspannen, gebruikte stadsbouwmeester Thomas
Romein gietijzeren polonceauspanten, kapspanten opgebouwd uit
schuin tegen elkaar geplaatste spantbenen, versterkt door drukstangen
en trekstaven. Het is de oudst bewaard gebleven toepassing hiervan
in Nederland. Langs de wanden kwam – als een lambrisering – de
voor een manege functionele schuine betimmering. Daglicht viel
binnen door een centraal op het dak geplaatste lantaarn en door
drielichtvensters hoog in de voor- en achtergevel. De zijgevels met
Exterieur na de verbouwing (Monumentenzorg gemeente Leeuwarden, Het Hoge
Noorden 2006).

De Tentoonstelling van Nijverheid en Kunst door Vrouwen Vervaardigd in de Manege
(foto G.H. Matthijssen, 1878).
verdiepte velden bleven blind, de voorgevel kreeg hoekpilasters en
een dubbele toegangsdeur onder de ramen. Een gebouw kortom,
waarvan het gebruik de vormgeving bepaalde, een vormgeving die
op haar beurt bepaald werd door moderne technische mogelijkheden.
De dragonders vertrokken al in 1859, maar de manege was voor
allerlei functies geschikt. De Koninklijke Marechaussee verbleef
er, tijdens de Koude Oorlog benutte de Bescherming Bevolking het
gebouw als commandocentrum en lesruimte en vanaf 1986 diende
het als opslagruimte voor de brandweer. Voor die nieuwe functies
onderging de grote hal wijzigingen die afbreuk deden aan haar
karakter. Niet alleen werden in de voorgevel extra kozijnen geplaatst,
maar ook kreeg een groot deel van de binnenruimte een tussenvloer.
Omstreeks de laatste eeuwwisseling kwam de manege weer leeg te
staan. Het gebouw was inmiddels op de lijst van rijksmonumenten
geplaatst en aanpassing aan een nieuwe bestemming bleek lastig. De
omringende bebouwing was inmiddels grotendeels verdwenen. Het
Arendstuingebied kreeg een impuls door het Hofsingelproject dat de
kwaliteit van de noordoostelijke rand van de historische binnenstad
moest verbeteren.
Sinds enkele jaren vervult de grote stenen hal een nieuwe functie:
onderwijsruimte voor het naastgelegen, sterk gegroeide Stedelijk
Gymnasium. Op een slimme manier is tegemoet gekomen aan de
schijnbaar tegengestelde wensen van onderwijs en monumentenzorg.
Ruim onder de kapconstructie en op enige afstand van de buitenmuren
kreeg de manege een hardglazen ‘kas’ als binnenschil. Daarin
vonden vier onderwijsunits, een mediatheek en studieplekken een
plaats. De kas maakt een redelijke beheersing van het klimaat in de
onderwijsruimten mogelijk. Bovendien zijn de sfeer en ruimtelijkheid
van het gebouw in hun waarde en de frêle en elegante spanten in het
zicht gelaten. De ruimte tussen binnen- en buitenschil doet bovendien
dienst als spouw. Bestaande ruimten bij de ingang werden ingericht
tot toiletgroepen. Technische installaties bleven in het zicht.
43

44
Licht stroomt overvloedig binnen, niet alleen door de bestaande
ramen, maar ook door nieuwe: lange horizontale vensterstroken in de
kap en hoge verticale binnen de verdiepte velden van de zijgevels. Ook
deze ingetogen en zorgvuldig uitgevoerde ingrepen in de buitenschil
verstoren de totale verschijningsvorm van het monumentale gebouw
amper.
De zo gerevitaliseerde manege waarvan de architectonische en
cultuurhistorische waarde gerespecteerd bleven, werd genomineerd
voor de BNA-architectuurprijs ‘Gebouw van het jaar 2007’.
Interieur na de verbouwing (Monumentenzorg gemeente Leeuwarden,
Het Hoge Noorden 2006).
Interieur na de verbouwing (Monumentenzorg gemeente Leeuwarden,
Het Hoge Noorden 2006).

Herbestemd voor specifieke doelgroepen
Amelandsdwinger 205-279
oorspronkelijke functie: kazerne / bouwjaar: 1863 / opdrachtgever:
Ministerie van Oorlog / ontwerp: majoor J.A. Feith en kapitein A. Tutein
Nolthenius
huidige functie: wonen / verbouwjaar: 1982-’84 / opdrachtgever: woningstichting
Beter Wonen / ontwerp: Koöperatieve Architecten Werkplaats
Het heeft ongeveer een decennium geduurd voor de Prins
Frederikkazerne een nieuwe functie kreeg. Maar toen de verbouw
eenmaal voltooid was, gold het hergebruik als voorbeeldig: niet
alleen kwamen bijna wekelijks belangstellenden uit Nederland een
kijkje nemen, maar ook uit Engeland, België en Duitsland. Sommige
nieuwe bewoners kregen zelfs het gevoel in een dierentuin te wonen.
Op 30 augustus 1972 verliet het laatste onderdeel van de landmacht
het gebouw en twee jaar later kregen de paar militairen die de kazerne
nog gebruikten, elders emplooi. Na de ontruiming volgde een periode
van grote onzekerheid over de toekomst van het complex. Zolang die
niet duidelijk was, vervulde het tijdelijke functies, zoals opvang van
wat men Surinaamse rijksgenoten noemde.
Vanaf 1978 streefde de gemeente naar sloop van het gebouw en
kantoorbestemming voor het terrein. Lokale belangenorganisaties van
alleenstaanden en tweepersoonshuishoudens bedachten alternatieven.
Zij kregen steun van de kort daarvoor opgerichte politieke partij
PAL (Politieke Aktie Leeuwarden). In samenwerking met de
Landelijke Organisatie voor Bijzondere Huisvesting en de Groninger
Academie van Bouwkunst kwam een ontwerp tot stand waarbij
de structuur van het gebouw de basis vormde voor een indeling in
één- en tweekamerwoningen. Een en ander leek zowel technisch als
Bezoek van Prins Hendrik aan de Kazerne in 1914.
45

46
financieel realiseerbaar, maar de gemeenteraad en de betrokken
ambtelijke instanties wilden er niets van weten. In 1978 werd het
gebouw zelfs tijdelijk gekraakt. Na eindeloos gepalaver van allerlei
instellingen op het gebied van volkshuisvesting, monumentenzorg
en Domeinen, de eigenaar van het complex, kwam het keerpunt
in het begin van de jaren ᾿80. Hoewel de kosten inmiddels sterk
waren opgelopen, werd alsnog gekozen voor een woonbestemming.
Nu drukte een meerderheid van de raad die invulling door, hoewel
B & W veel bezwaren hadden.
De gemeente nam bij de verdere planontwikkeling financiële
risico’s, maar wist Beter Wonen bereid te vinden als toekomstig
beheerder van het complex op te treden. Deze woningstichting
Vόόr de herbestemming.
Ná de herbestemming.

ichtte (en richt) zich op specifieke groepen waaronder één- en twee-
persoonshuishoudens en gehandicapten. Haar inbreng is overduidelijk.
In het omvangrijke bouwwerk werden zo’n 200 appartementjes
voor alleenstaanden en paren gerealiseerd, variërend van kamers in
woongroepverband tot driekamerwoningen. Bovendien kon er een
twaalftal gemeenschappelijke ruimten worden gemaakt. Voor mensen
met beperkingen werd op de begane grond individuele woonruimte
gerealiseerd in combinatie met gezamenlijke voorzieningen. Om
het gebouw overzichtelijk te houden werd het per verdieping in vier
sectoren verdeeld.
Extern bleef het gebouw grotendeels in zijn oude staat gehandhaafd.
Achter de bestaande ramen zijn nieuwe aangebracht omwille van de
warmte-isolatie. De eenvoudige dakkapellen boven de raamtraveeën
lijken oorspronkelijk, maar zijn een toevoeging, want ook de zolders
zijn bewoonbaar gemaakt. Het zijn de vier glazen puien vóór de
trappenhuizen, die aan de buitenkant duidelijk maken dat de kazerne
een nieuwe functie heeft gekregen. Op de binnenplaats zijn de
veranderingen en toevoegingen veel opvallender. Hier kwamen als
vluchtwegen galerijen en trappen en bovendien werden er kokers
neergezet voor liften die vanuit de interne trappenhuizen toegankelijk
zijn. Ook is een deel van de binnenmuur uitgebroken voor een serre
van het deel van het gebouw dat voor gehandicapten bestemd werd.
Overdekte fietsenstallingen kregen hier een plaats. Het vroeger met
een hek afgesloten voorterrein werd als parkeerruimte ingericht.
De commune-achtige idealen van veel bewoners uit de beginperiode
lijken geleidelijk plaats gemaakt te hebben voor een meer zakelijke
benadering: het is goedkoop wonen in de kazerne en vooral studenten
maken daar gebruik van. Na vijfentwintig jaar intensief gebruik wordt
het gebouw gerenoveerd.
47

48
Uitgave:
Leeuwarder Historische Vereniging Aed Levwerd, Historisch Centrum Leeuwarden
en Monumentenzorg gemeente Leeuwarden, 2011
Redactie:
Klaas Zandberg (illustraties), Leo van der Laan en Henk Oly (teksten)
Teksten:
Inleiding door Leo van der Laan
Beschrijvingen door Henk Oly, Leendert Plaisier en Leo van der Laan
Fotografie:
Bé Lamberts (tenzij anders aangegeven)
Historisch beeldmateriaal:
Historisch Centrum Leeuwarden
Routekaart:
Geo-informatie gemeente Leeuwarden (Jos Borns)
Ontwerp, opmaak en druk:
Lautenbag Reclame, Leeuwarden
Foto’s omslag:
Voorzijde: Binnenstraat van voormalig pakhuis Hartelust (Foto Arcasa/Arthur
Blonk, 2011)
Achterzijde: Het ijkkantoor en kantongerecht in 1884 (foto uit ‘Leeuwarde’, in:
Hollande / 2)