vuistbijl van Azewijnse Broek - Min40Celsius

Eerste vuistbijl van een Neanderthaler uit
Gendringen – Azewijnse Broek.
René van Uum
In het vorige nummer van de Ganzeveer is een artikel verschenen over de prehistorische
mens. Omdat een deel van het artikel door een misverstand niet correct is gepubliceerd
wordt dit deel, over de midden-paleolithische vuistbijl van Azewijnse Broek, opnieuw
geplaatst. René van Uum heeft van de gelegenheid gebruik gemaakt een en ander nog
wat uit te breiden/nader toe te lichten.
Samenvatting
Geleidelijk wordt meer bekend over de menselijke geschiedenis in Nederland. De vondst
in het Azewijnse broek is een duidelijke aanwijzing dat Oost-Nederland het leefgebied
van de Neanderthaler was. Voor de gemeente Oude IJsselstreek is de menselijke
geschiedenis in één keer met 110.000 jaar verlengd.
Neanderthalers (Homo neanderthalensis).
Neanderthalers zijn in Europa geëvolueerd uit de
Heidelbergmens. De eerste duidelijke vondsten zijn
180.000 jaar oud. De Neanderthaler was klein en had
een zwaar gebouwd postuur, aanpassingen die het
overleven in de uitzonderlijk koude ijstijdperioden
(Saalien en Weichselien) mogelijk maakten.
De Neanderthalers leefden in kleine groepen en
leidden een nomadisch bestaan. In Frankrijk, Duitsland
en Spanje zijn veel kampementen bekend in grotten of
overhangende rotsen. Dit zijn ook de gebieden waar ze
in de koude wintermaanden overwinterden. De open
vlakten van Nederland werden voornamelijk in de
zomermaanden door de Neanderthalers gebruikt als
jachtgrond of voor het verzamelen van voedsel.
Ongeveer 40.000 jaar geleden kwam vanuit het
Midden-Oosten de moderne mens (Homo sapiens)
Fig 1. Voorstelling van een
Neanderthaler
naar Europa. De moderne mens was intelligenter en maakte gebruik van betere
jachtmethoden en communicatie. Dit heeft 30.000 jaar geleden geleid tot het uitsterven
van de Neanderthaler.

Landschap
Tijdens de grote landijsbedekking in het Saalien (140.000 jaar geleden) is het landijs vanaf
Aalten, in zuidwestelijke richting, geleidelijk weggezakt in het landschap en als een
bulldozer naar voren gestuwd. Met het voortgestuwde zand is de stuwwal Montferland
ontstaan en bleef na het afsmelten van het landijs een diep bekken ten oosten van het
Montferland achter. Het bekken werd na de
ijsbedekking (vanaf 130.000 jaar geleden)
opgevuld met sediment dat door de Rijn is
aangevoerd.
Fig 2. Landijs (gletsjer) dat in zuidwestelijke
richting door en over het landschap stuwt
Voorstelling van Neanderthaler
Na de grote ijsbedekking werd het klimaat snel warmer en begon het Eemien. Het
landschap kende open vlakten en begroeide gebieden met rustig meanderende rivieren
en dode rivierarmen waar olifanten (niet de mammoet), runderen, herten en de
Neanderthaler rondtrokken. Zelfs
het nijlpaard heeft hier een tijd lang
rondgelopen. In deze periode was
er weinig aanvoer van rivierzand en
in de dode rivierarmen werd klei
afgezet of ontstond veen. Toen
begon opnieuw een koudere fase
(Weichselien). In het vroeg-
Fig 3. Schema van het klimaat en landschap in het
Weichselien was het nog een enkele
keer warm maar het midden-
laat-Pleistoceen
Weichselien was opnieuw een echte
ijstijd. Het landijs bereikte
Nederland net niet maar door de
kou veranderde de fauna en
verdwenen veel zoogdieren naar
warmere gebieden. Het landschap
was soms een levenloze
poolwoestijn, een drassige toendra
of een grassteppe. Met name de
grassteppe was het leefgebied voor
de wolharige mammoet en
neushoorn. De mens kwam nog
maar zelden naar deze streek. Na
de grote koufase (20.000 jaar
geleden) kwamen de mammoet en neushoorn niet meer terug in deze streek. Het werd
daarna snel warmer en een nieuwe warme fase, het Holoceen begon.

De vuistbijl
Vondstomstandigheden
Bij de zandwinning wordt zand en grind (sediment) met een zandzuiger opgezogen. Het
zand/watermengsel gaat door een persleiding naar de verwerkingsinstallatie. Op de
installatie wordt het sediment in verschillende fracties gescheiden met behulp van zeven.
Via een transportband wordt het grove materiaal (Überkorn), dat bestaat uit te grote
stenen, klei, hout en soms ook botten van ijstijdzoogdieren, op een afvalhoop gestort.
Tussen dit Überkorn is het artefact gevonden.
Fig 4. De vuistbijl van Azewijnse Broek
Vondstbeschrijving
In mei 2004 heb ik tussen het grove grind bij zandwinning Azewijnse Broek in
Gendringen een bijzondere vuistbijl gevonden. Het stuk is opgenomen in de collectie
onder nr. A-96. Het heeft een hoogte van 102 mm, de breedte is 86 mm. Naar de
onderzijde wordt het geleidelijk dikker met een maximale dikte van 47 mm. Het is
gemaakt van bruine vuursteen. Door de inwerking van mineralen is de vuistbijl zwart
gepatineerd. Een patinering die bekend staat als moeraspatinering en in verband wordt
gebracht met stilstaand water. De recente beschadigingen (bruin) aan de vuistbijl zijn
veroorzaakt door de installatie en het storten op de afvalhoop.
Het oppervlak van de vuistbijl is nog scherp en vertoont geen of nauwelijks sporen van
transport (slijtage). Wanneer stenen door stromend water verplaatst worden, gaan ze
rollen en botsen. Hierdoor verdwijnen de scherpe randen en als dit proces lang genoeg
doorgaat, wordt het een ronde kiezelsteen. De vuistbijl is dan ook in de directe
omgeving achtergelaten door een Neanderthaler.

Type
Het artefact is een grote vuistbijl die duidelijk tweezijdig
(bifaciaal) is bewerkt met de acheulèen-techniek.
Typologisch is de vuistbijl toe te schrijven aan de
Micoquien-cultuur (de gelijkenis met de vondsten van
Haerst zijn opvallend).
Discussie: Het artefact zou eventueel niet van het type
vuistbijl kunnen zijn maar van het type kernsteen. De
twijfel wordt ingegeven door de dikte van het stuk.
Maar door de fraaie afwerking en omdat de kernsteen
niet is gebruikt om daadwerkelijk voorgevormde
afslagen te maken zie ik het artefact als een eindproduct
en dus van het type vuistbijl.
Fig. 5. de dikke onderkant
van de vuistbijl.
Ouderdom
Het Eemien was een langere periode waarin de leefomstandigheden optimaal waren
voor de Neanderthaler. In het vroeg-Weichselien waren nog twee warme perioden maar
de omstandigheden waren minder gunstig. De geringe transportsporen passen ook bij
de rustige rivieren tijdens het Eemien. Bij de kleiwinning komen klei/veenlagen uit het
Eemien zo nu en dan in de ondergrond voor. Ook op basis van type en grootte is het
artefact het best te plaatsen in het Eemien evenals de vondsten van Haerst.
Meest aannemelijk is dan ook een ouderdom rond de 120.000 jaar oud maar een
ouderdom van 95.000 jaar is niet uit te sluiten.
Meer informatie over de bodemvondsten, de collectie en activiteiten kunt u bekijken op
www.min40celsius.nl.
Bronnen
- Stapert, D & meerdere auteurs (2005): De steentijd van Nederland. Archeologie 11/12
- WWW. Wikipedia.nl, Archeoforum.nl, GeologievanNederland.nl
- Uum, R van & A.Wouters (1991) Jong Acheuléen van Eem-ouderdom uit het dal van de Vecht bij Haerst
Archeologie 3, 39-49
-Uum, R (2012) De prehistorische mens, Ganzeveer 64, 35-42