Speuren naar gevelstenen
Speuren naar gevelstenen
Speuren naar gevelstenen
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Speuren</strong> <strong>naar</strong><br />
<strong>gevelstenen</strong><br />
Achtergrondinformatie<br />
voor de begeleider
Vooraf:<br />
• De speurtocht duurt ongeveer drie kwartier.<br />
• De antwoorden kunnen worden ingevuld op het speciale antwoordenvel. De<br />
speurders krijgen een schrijfmap en een pen mee.<br />
• De tocht start bij het archief en voert via de Markt, Raadhuisstraat,<br />
Kuiperstraat, Tongerloplein, Molenstraat en Bloemenmarkt weer terug <strong>naar</strong><br />
de Markt.<br />
• Wordt de speurtocht met meer groepjes tegelijk gelopen, dan kunnen de<br />
begin- en eindpunten variëren:<br />
Aantal groepjes Startpunten (en bijbehorende vraag)<br />
2 groepjes • Archief (vraag 1)<br />
• Tongerloplein (vraag 13)<br />
3 groepjes • Archief (vraag 1)<br />
• Tongerloplein (vraag 13)<br />
• Bloemenmarkt nr. 5 (vraag 25)<br />
4 groepjes • Archief (vraag 1)<br />
• Raadhuisstraat nr. 18 (vraag 9)<br />
• Molenstraat nr. 50/Fortisbank (vraag 18)<br />
• Bloemenmarkt nr. 5 (vraag 25)<br />
5 groepjes • Archief (vraag 1)<br />
• Raadhuisstraat nr. 18 (vraag 9)<br />
• Tongerloplein (vraag 13)<br />
• Molenstraat nr. 50 (vraag 18)<br />
• Bloemenmarkt nr. 5 (vraag 25)
Achtergrondinformatie over <strong>gevelstenen</strong><br />
Deze speurtocht voert langs verschillende <strong>gevelstenen</strong>. Gevelstenen zijn van<br />
oorsprong herkenningstekens die bijvoorbeeld iets vertellen over de bouwer of<br />
bewoner van een pand, zijn beroep of zijn geloof. Aangezien pas in 1796<br />
besloten wordt huizen van nummers te voorzien, zijn er voor die tijd andere<br />
identificatiesysteem in zwang om de huizen van elkaar te onderscheiden.<br />
De Romeinen maken al gebruik van uithangtekens voor het markeren van een<br />
huis waar iets te doen valt of te koop is. ‘Goede wijn behoeft geen krans’, dus<br />
boven de taverne hangt een krans uit. Een uitgehouwen geit op een steen geeft<br />
aan waar je melk kan kopen. Uitdrukkingen als ‘Waar hang je uit?’, ‘De beest<br />
uithangen’, ‘In de aap gelogeerd zijn’, zijn ontleend aan de uithangtekens.<br />
Nadat huizen niet langer van hout, maar van steen worden gebouwd, wordt de<br />
gevelsteen het nieuwe herkenningsteken. Vaak is hij afgeleid van een voormalig<br />
uithangteken, maar ook refereert hij dikwijls aan de oude huisnaam of aan de<br />
naam van degenen die de steen laat aanbrengen, waarbij vaak een letterlijke<br />
verbeelding van deze naam in steen uitgehouwen wordt. Sommige stenen<br />
verwijzen ook <strong>naar</strong> een bepaalde gebeurtenis of hebben een topografische<br />
strekking. Barbiers, vroedvrouwen, pruikenmakers, wijnverkopers en<br />
geldwisselaars zijn in die tijd verplicht om een gevelsteen te hebben.<br />
Na de Franse overheersing worden er bijna geen <strong>gevelstenen</strong> meer gemaakt.<br />
Door sloop en verval verdwijnen de meeste uit het straatbeeld. Andere worden<br />
verplaatst, verhandeld of in museale collecties opgenomen. Op het moment<br />
vindt er weer een herwaardering van <strong>gevelstenen</strong> plaats. Stenen worden massaal<br />
gerestaureerd en in het straatbeeld teruggebracht. Ook besluiten veel<br />
huiseigenaren een eigen gevelsteen te laten maken: zij laten een steen hakken.
Achtergrondinformatie voor de begeleider<br />
Vraag 1<br />
Je loopt het archief uit en gaat meteen rechts de gang naast het archief in. Loop<br />
deze gang uit tot aan de bomen op de parkeerplaats. Boven de ingang van het<br />
KPN-gebouw (net voor de bomen links) hangt een gevelsteen. Is de figuur op de<br />
steen een man of een vrouw?<br />
Info bij vraag 1<br />
Deze gevelsteen heet ‘De roep door de telefoon’, dateert uit 1950 en<br />
symboliseert de roep die zich via de telefoon om de aarde kan begeven. In dit<br />
gebouw huisde vroeger (vanaf 1913) de PTT telefooncentrale.<br />
Het is misschien leuk om te wijzen op de Duitse bunker, die midden op het<br />
parkeerterrein staat. Deze dateert uit de Tweede Wereldoorlog en werd gebruikt<br />
om het telefoonverkeer veilig te stellen. En dat was niet voor niets, want<br />
bombardementen hebben het pand in de oorlog volledig vernield.<br />
Vraag 2<br />
Loop weer terug <strong>naar</strong> de Markt en sla rechtsaf. Het gebouw naast het archief,<br />
Chinees restaurant De Postkoets op nr. 31, heeft een bijzondere brievenbus.<br />
Welk muziekinstrument staat erop afgebeeld?<br />
Vraag 3<br />
Boven de ingang van hetzelfde gebouw hangt een smeedijzeren hek met een<br />
lantaarn. Welke woorden staan er op het hek?<br />
Info bij vraag 2 en 3 (Markt 31)<br />
In dit pand huisde vroeger (van 1887 tot 1972) het post- en telegraafkantoor van<br />
de PTT. Hier verwijzen de symbolen en woorden op de brievenbus en het<br />
smeedijzeren hek <strong>naar</strong>. Ook de naam van het huidige Chinees restaurant, De<br />
Postkoets, is erg toepasselijk.<br />
Vraag 4<br />
Loop verder richting Raadhuisstraat. Aan de Markt 17 zit Captain Cook’s. Kun<br />
jij lezen welk jaartal er op het gebouw staat (kijk omhoog)? Alleen de Romeinse<br />
cijfers opschrijven mag, of kun jij ze ontcijferen?<br />
Info bij vraag 4 (Markt 17)<br />
In 1823 stond er op dit perceel een woonhuis, dat nogal wat bewoners heeft<br />
gekend. Zo diende het van 1823 tot 1854 als dokterspraktijk. De paters van Mill<br />
Hill kregen er in 1890 hun missionarissenopleiding en tussen 1900 en 1904<br />
diende het pand als notariskantoor. In 1908 liet grossier H. Laane het pand
afbreken en op hetzelfde adres een herenhuis bouwen. Het jaartal op de gevel<br />
(1909) verwijst <strong>naar</strong> het gereedkomen van de gevel. In de oorlogsjaren werd het<br />
gebouw gevorderd door Duitse militairen. Na 1946 werd het gebouw gebruikt<br />
als belastingkantoor. Tegenwoordig zit er een restaurant.<br />
Vraag 5<br />
Loop door <strong>naar</strong> ’t Wapen van Roosendaal aan de Markt 9. Bekijk de drie<br />
wapenschilden. Hoeveel rode roosjes staan er op één schild?<br />
Info bij vraag 5 (Markt 9)<br />
Het wapenschild is in feite het wapen van de vroegere gemeente Roosendaal en<br />
Nispen. Dit wapen dateert uit de vijftiende eeuw. Het is een ‘sprekend’ wapen:<br />
de rozen in het wapen verwijzen <strong>naar</strong> de naam van de gemeente. De kleuren<br />
zilver (wit) en keel (rood) zijn ook de kleuren van de heren van Breda.<br />
Roosendaal maakt in die tijd immers deel uit van de Baronie van Breda.<br />
In de loop der eeuwen verandert het wapen verschillende keren. In de vijftiende<br />
eeuw draagt het wapen slechts één roos. In de loop van de zestiende eeuw groeit<br />
dit aantal tot drie rozen. Men voegt een kroon toe. Rond 1700 worden een<br />
hartschild en een klimmende en gekroonde leeuw toegevoegd. Bij de officiële<br />
vaststelling van het wapen in 1817 verdwijnt de kroon om onbekende redenen.<br />
Het wapen van de gemeente Roosendaal<br />
Na de gemeentelijke herindeling van 1997<br />
verzoekt de nieuwe gemeente Roosendaal het<br />
wapen te herzien en de oude kroon opnieuw<br />
toe te voegen.<br />
Bij Koninklijk Besluit van 2 juli 1998 wordt<br />
het volgende wapen verleend: ‘in zilver drie<br />
dubbele rozen van keel; in een hartschild van<br />
zilver een leeuw van sabel, gekroond, getongd<br />
en genageld van keel. Het schild gedekt met<br />
een gouden kroon van tien parels waarop drie<br />
parels.’<br />
Vraag 6<br />
Naast Het Wapen zit een ander café: Big Ben. Bekijk de vier <strong>gevelstenen</strong> boven<br />
de ramen op de eerste verdieping. Welke afbeelding zie je?
Info bij vraag 6 (Markt 7)<br />
In 1823 was er op dit adres een winkelwoonhuis gevestigd. De winkel betrof een<br />
kruidenier en een slijterij. In 1903 werd dit pand afgebroken er liet notaris J.<br />
Mertens er een herenhuis met notariskantoor bouwen. In de jaren veertig diende<br />
het pand als een hotelcafé-restaurant, eerst onder de naam Hotel Lockefeer en<br />
later onder de naam Hotel Roosendaal. Sinds 1969 is Big Ben er gevestigd. De<br />
<strong>gevelstenen</strong> onder het raam zijn eigenlijk geen echte <strong>gevelstenen</strong>, maar<br />
siermetselwerk.<br />
Vraag 7<br />
Sla de Raadhuisstraat in. Stop bij nr. 3. Let op het muuranker boven de poort.<br />
Het middelste stuk heeft de vorm van een…?<br />
Info bij vraag 7 (Raadhuisstraat 3)<br />
Een muuranker is een smeedijzeren staaf die aan balken en stijlen aan muren<br />
wordt bevestigd om deze niet te laten uitwijken. Een muuranker bestaat uit een<br />
zogenaamde strop en een schieter. De horizontaal geplaatste strop is voorzien<br />
van een oog, waardoor de verticale schieter kan worden gestoken. De schieter<br />
drukt dan tegen het muurwerk. Een muuranker kan recht, S-, X- of Y-vormig,<br />
maar ook rijkelijk bewerkt zijn. Ook jaartalankers komen voor.<br />
Vraag 8<br />
Op nr. 9 zie je vier <strong>gevelstenen</strong>. Wat stellen ze voor?<br />
Info bij vraag 8 (Raadhuisstraat 9)<br />
Dit hoge en brede pand werd in 1912 in Jugendstil gebouwd als<br />
winkelwoonhuis. Deze functie heeft het nog steeds. De <strong>gevelstenen</strong> – stucreliëfs<br />
– stellen van links <strong>naar</strong> rechts de lente, zomer, herfst en winter voor. De namen<br />
staan boven de vrouwenhoofdjes die de seizoenen symboliseren. Rondom de<br />
vrouwenhoofdjes zijn zweepslaglijnen en wingerdbladeren afgebeeld.<br />
Vraag 9<br />
Op nr. 18 aan je rechterhand, zie je nog een paar <strong>gevelstenen</strong>. Kijk <strong>naar</strong> de<br />
middelste steen. Wat staat eronder geschreven?<br />
Info bij vraag 9 (Raadhuisstraat 18)<br />
Deze gevelsteen ‘Int Lant van Beloften’ draagt als voorstelling Josue en Kaleb<br />
met de druiventros en dateert uit 1635. Josue en Kaleb maakten volgens het<br />
bijbelverhaal deel uit van de twaalf verkenners die Mozes, na de grote<br />
woestijntocht, uitzond om het land Kanaän te verkennen. Zij drongen door tot<br />
aan de vallei Esjkol, waar ze een wijnrank met een druiventros afsneden. Deze<br />
was zo groot, dat ze hem met z’n tweeën moesten dragen. Na een verkenning<br />
van veertig dagen brachten de verkenners verslag uit. De Israëlieten, die
hoorden dat het land zeer ontoegankelijk was en dat het volk dat Kanaän<br />
bewoonde zeer sterk was, keerden zich tegen Mozes en wilden terugkeren <strong>naar</strong><br />
Egypte. Josue en Kaleb bleven echter vertrouwen op Jahweh. Als straf kwamen<br />
de in opstand gekomen verkenners en Israëlieten van twintig jaar en ouder om in<br />
de woestijn. Alleen Josue en Kaleb leidden, na veertig jaar door de woestijn te<br />
hebben gezwerfd, de Israëlieten het Beloofde Land binnen.<br />
Vraag 10<br />
Loop door <strong>naar</strong> nr. 37. Op de gevel van deze brasserie hangt een stel<br />
leeuwenkoppen. Tel ze. Hoeveel zijn het er?<br />
Vraag 11<br />
Sla na Raadhuisstraat nr. 43 linksaf het Kuiperstraatje in. Ergens in deze straat,<br />
nog voor de bocht, hangt het bordje P.L. Segers & Zn. Tabaksfabriek. Zoek dit<br />
bordje. Welk jaartal staat erop?<br />
Info bij vraag 11 (Kuiperstraat)<br />
De Raadhuisstraat vormde met de Markt en de Molenstraat de oude kern van<br />
Roosendaal. De Raadhuisstraat heeft verschillende benamingen gehad. In de<br />
zeventiende en achttiende eeuw worden de straatnamen Oost- en Agterstraet<br />
beide gebruikt. De oudst bekende vermelding dateert uit 1499. In 1947 wordt de<br />
Achterstraat omgedoopt in de Raadhuisstraat. Het Kuiperstraatje vormde in het<br />
verleden de verbinding tussen de Raadhuisstraat en het Kerkstraatje. De<br />
benaming Kuiperstraatje – of het Kuiperke – wordt pas sinds het eind van de<br />
achttiende eeuw gebruikt. De naam verwijst <strong>naar</strong> de voormalige eigenaren van<br />
het hoekpand, Raadhuisstraat 45, de familie Cuijpers.<br />
Vraag 12<br />
Loop het Kuiperstraatje uit richting het Tongerloplein. Net voor de laatste bocht<br />
achter het politiebureau hangt nog een – helaas onleesbare – gevelsteen. Wat<br />
voor kleur heeft deze steen?<br />
Info bij vraag 12 (gevelsteen Kuiperstraat)<br />
De herkomst van deze gevelsteen (onleesbaar: L.J.A.D.?) is onbekend. Er staat<br />
wel een jaartal op: 1883.<br />
Vraag 13<br />
Loop <strong>naar</strong> het Tongerloplein. Let op de auto’s die uit de parkeergarage kunnen<br />
komen! Stop bij het kunstwerk Octogon voor schouwburg De Kring. Hoeveel<br />
voorwerpen liggen er op deze ‘tafel’?
Info bij vraag 13 (kunstwerk Octogon)<br />
Octogon is een kunstwerk van Nicolas Dings uit Amsterdam en draagt het<br />
opschrift ‘Vita Brevis, Ars Longa’ (leven kort, kunst lang). Octo verwijst <strong>naar</strong><br />
de achthoekige vorm van de tafelsculptuur, dat van twee kleuren granito is<br />
gemaakt. De objecten van granito, staal, messing en koper verwijzen <strong>naar</strong> de<br />
omliggende gebouwen: kerk, overheid, theater en commercie.<br />
Vraag 14<br />
Loop verder richting Molenstraat. Aan je rechterhand begint het hek van het<br />
Tongerlohuys. Tel hoeveel groene palen het duurt voordat je bij de Molenstraat<br />
komt.<br />
Info bij vraag 14 (Tongerlohuys)<br />
Het Tongerlohuys is gebouwd in 1762. Het pand was vroeger in gebruik als<br />
pastorie voor de Sint-Janskerk. De achterkant van deze kerk grenst immers aan<br />
het Tongerloplein. Tegenwoordig is museum De Ghulden Roos er gevestigd. In<br />
het koetshuis vind je de expositiezaal Int Heyderadey.<br />
Vraag 15<br />
Sla rechtsaf de Molenstraat in. Op nr. 8 zie je aan weerszijden van de deur twee<br />
klompenschapers (kijk <strong>naar</strong> benenden). Hier maakten boeren vroeger hun<br />
klompen mee schoon. Wat voor kleur hebben de schrapers?<br />
Info bij vraag 15 (Molenstraat 8)<br />
Dit pand is een typisch voorbeeld van een groot en hoog bankgebouw. Ook het<br />
interieur is erg de moeite waard. Het pand dateert uit 1913.<br />
Vraag 16<br />
Op nr. 12 zie je twee leeuwenkoppen hangen. Meteen daarboven, nog onder de<br />
twee pilaren, hangt het balkon met stenen bloemen. Tel de bloemen. Hoeveel<br />
zijn het er?<br />
Info bij vraag 16 (Molenstraat 12)<br />
Ook dit pand is in 1880 in opdracht van een bankier gebouwd. Het diende als<br />
woonhuis. Later was er een juwelier in gevestigd. Vanaf 1974 heeft het pand een<br />
horecabestemming.<br />
Vraag 17<br />
Loop verder. Kijk bij nr. 36 helemaal omhoog voor de gevelsteen. Kun jij lezen<br />
wat erop staat?<br />
Vraag 18<br />
Op nr. 50 zit de Fortisbank. Wat voor kleur hebben de tegeltjes boven de ramen<br />
op de eerste verdieping?
Info bij vraag 18 (Molenstraat 50)<br />
Oorspronkelijk was dit een blok woonhuizen, dat rond 1895 gebouwd is. Het<br />
bovenste gedeelte van de gevel is nog origineel, aan het onderste gedeelte zijn<br />
regelmatig veranderingen aangebracht.<br />
Vraag 19<br />
Loop door tot aan de kruising met de Burgemeester Prinsensingel. Steek de<br />
straat niet over, maar bekijk de gevelsteen aan de zijkant van het hoekpand nr.<br />
68 (aan de overkant van de straat). Wat voor dier zie je?<br />
Info bij vraag 19 (Molenstraat 68)<br />
Deze gevelsteen stelt voor een ruiter op een steigerend paard. Het opschrift<br />
luidt: ‘Het vuur dat woedt, getemd door moed’. De gevelsteen is vervaardigd<br />
door C. Stouthamer in 1942, ter herinnering aan de uit het bombardement<br />
voorgekomen brandramp in de meidagen van 1940 en het begin van de<br />
wederopbouw.<br />
Vraag 20<br />
Steek ter hoogte van nr. 35 (Makelaardij Charles Suijkerbuijk) de Molenstraat<br />
over. Loop terug richting Bloemenmarkt. Uit welk jaar dateert het pand op nr.<br />
29?<br />
Vraag 21<br />
De Molenstraat gaat nu over in de Bloemenmarkt. Bekijk de gevelsteen boven<br />
de drukkerij tussen nr. 5 en 7. Welk dier staat erop afgebeeld?<br />
Vraag 22<br />
Loop een stukje verder. Aan de overkant van de straat (je hoeft niet over te<br />
steken) zie je op nr. 14 de hervormde kerk. Kun jij het jaartal lezen dat op de<br />
kerk staat?<br />
Info bij vraag 22 (Bloemenmarkt 14)<br />
Deze Nederlands Hervormde kerk werd in 1810 gebouwd. Dit is het jaartal dat<br />
ook in Romeinse cijfers op de gevel staat en waar <strong>naar</strong> gevraagd wordt.<br />
Vraag 23<br />
Op nr. 12, onder de vlaggenmast, zie je een steen met een oude<br />
huisnummeraanduiding: de letter B en een cijfer. Welk cijfer is dat?<br />
Info bij vraag 23 (Bloemenmarkt 12)<br />
Dit herenhuis, het tegenwoordige fractiehuis, is een Rijksmonument. Vroeger,<br />
aan het einde van de achttiende eeuw, was er een olieslagerij gevestigd. Hier<br />
perste men olie uit de zaden van koolzaad. Deze olie werd door wollen doeken
gefilterd, zodat er een spijsolie ontstond. Ook werd er lijnolie (de basis van verf)<br />
gemaakt uit vlaszaad. In 1876 werd het verdween de olieslagerij en werd het<br />
pand verbouwd. Het ‘oude’ huisnummer B7 werd als herinnering aan de oude<br />
olieslagerij aangebracht.<br />
Vraag 24<br />
Sla na Bakker Van de Bemd rechtsaf de Dominéstraat in. Op het gebouw van<br />
Vigar, nr. 1 en 3, zie je twee <strong>gevelstenen</strong>. Op de rechtse staat een haan, op de<br />
linkse een…?<br />
Info bij vraag 24 (Dominéstraat 1 en 3)<br />
Op dit perceel was van 1823 tot 1902 een ‘vrachterij tussen Rosendaal-Breda-<br />
Bergen op Zoom’ gevestigd. In 1902 werd er het kantoor met bovenwoning<br />
gebouwd. Het kantoor werd onder meer gebruikt ten dienste van het Parijse<br />
‘Grand Magasins du Printemps’, als notariskantoor en als confectieatelier. Ook<br />
was ervan 1954 tot aan 1979 een natuursteenhandel gevestigd.<br />
Vraag 25<br />
Steek de Dominéstraat over en loop terug richting de Markt. Boven de poort<br />
tussen de Boemenmarkt nr. 5 en 7 hangt een gevelsteen. Daar staat een jaartal<br />
op. Welk jaartal is dat?<br />
Info bij vraag 25 (poortje Bloemenmarkt tussen nr. 5 en 7)<br />
Deze gevelsteen is vervaardigd door P. Grégoire. De afbeelding stelt een<br />
zittende vrouw voor, de Heilige Elisabeth, met een kroon op het hoofd en in haar<br />
handen een doek waarop zes rozen staan. Voor haar been houdt ze een schild<br />
met daarop het wapen van de voormalige gemeente Roosendaal en Nispen. Op<br />
de steen staat het jaartal 1951.<br />
Vraag 26<br />
Loop terug <strong>naar</strong> de Markt. Op nr. 10 hangt een gevelsteen. Welke Franse tekst<br />
staat erop?<br />
Info bij vraag 26 (Markt 10)<br />
Dit pand dateert uit 1823. In dat jaar werden er zijden, wollen en katoenen<br />
stoffen verkocht. Later hebben er een goud- en zilversmederij, een lingeriezaak,<br />
een schoenmakerij, een rijwielhandel en een elektrazaak ingezeten. Opvallend<br />
aan het pand is het schilddak, dat niet loodrecht op de gevel staat.<br />
Vraag 27<br />
Op nr. 12 vind je een gevelsteen uit de zestiende eeuw. Wat staat er onder deze<br />
steen geschreven?
Info bij vraag 27 (Markt 12)<br />
Deze gevelsteen is gemaakt van zandsteen. Deskundigen hebben de steen gezien<br />
de vorm, letters, opschrift en kleding van de man gedateerd in de tweede helft<br />
van de zestiende eeuw. Oorspronkelijk was de steen niet beschilderd. De<br />
huisnaam ‘De vyf ringen’ komt al voor in 1582.<br />
Vraag 28<br />
Boven het poortje tussen markt nr. 24 (Chagall) en nr. 26 vind je een gevelsteen<br />
van zandsteen. Je ziet een wijnvat en een aantal figuren. Hoeveel figuren zijn<br />
dat?<br />
Info bij vraag 28 (poortje tussen Markt 24 en 26)<br />
Het poortje heeft een versiering in Lodewijk de Vijftiende stijl en dateert<br />
vermoedelijk uit 1780. In 1861 maakte de Frans schrijver Victor Hugo (1802-<br />
1885) een reis door Nederland. Tijdens zijn bezoek aan Roosendaal beschrijft hij<br />
het poortje als een ‘joli bas-relief de la tonne de Heidelberg au-dessus dúne<br />
porte’.