Internationaal ketenmanagement - Flanders Investment & Trade

Internationaal 

ketenmanagement 

Duurzame producten, 

duurzaam rendement

Internationaal ketenmanagement 

Duurzame producten, duurzaam rendement 

een uitgave van 

Flanders Investment & Trade 

Gaucheretstraat 90 I BE - 1030 Brussel - België 

T 32 2 504 87 11 I F 32 2 504 88 99 

info@fitagency.be I www.flandersinvestmentandtrade.be 

1ste editie - 1ste druk - Januari 2010 

Verantwoordelijke uitgever: Koen Allaert 

© Alle rechten voorbehouden 

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar 

gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke 

wijze ook zonder voorafgaande, schriftelijke toestemming van de 

uitgever.

Internationaal 


Duurzame producten, 

duurzaam rendement

4 Internationaal ketenmanagement

Inleiding 

Een van de strategische doelstellingen van Flanders Investment 

& Trade is duurzaam en ethisch internationaal ondernemen 

stimuleren bij Vlaamse bedrijven. Ketenmanagement vormt 

een belangrijk aspect in internationaal ondernemen. Daarom 

brengt Flanders Investment & Trade voor u deze brochure uit. 

Internationaal ketenmanagement is immers voordelig en haalbaar. 

Ketenverantwoordelijkheid en -bewaking zorgen ervoor dat naast 

de economische ook de ecologische en sociale prestaties van de 

keten worden verbeterd, om zo meer business te genereren. Vaak 

is de zwakste schakel bepalend voor de mate waarin een keten 

bepaalde prestaties daadwerkelijk kan leveren. Wie duurzaamheid 

integreert in de bedrijfsketen heeft dan ook een concurrentieel 

voetje voor. 

Diverse ondernemingen spelen op dit vlak een voortrekkersrol. 

Grote bedrijven, omdat hun keten en internationale activiteit groter 

zijn en ze meer in de maatschappelijke spotlights staan. Maar ook 

kleine en middelgrote ondernemingen omdat ze dichter staan bij 

hun leveranciers en afnemers en dus ook persoonlijker betrokken 

zijn bij ketenissues. 

Het blijkt in de praktijk niet altijd eenvoudig om milieucriteria en 

sociale reglementering in alle aspecten van de bedrijfsketen te 

implementeren en hiervoor eenvormige successcenario’s naar 

voren te schuiven. Toch kunnen kmo’s leren uit de lessen van 

bedrijven die hen voorgegaan zijn. 

We hopen dat deze brochure u op weg helpt in het proces van 

internationale ketensamenwerking. We staan steeds tot uw dienst 

voor verder advies en wensen u alvast van harte veel succes! 

Duurzame producten, duurzaam rendement 5

Inhoud 

Inleiding 

1. Ketenmanagement: enkele begrippen verklaard 

2. Waarom ketenmanagement? 

3. Stap voor stap aan de slag met ketenmanagement 

4. Zij deden het u voor: voorbeelden van ketenmanagement in 

diverse sectoren 

5. Richtlijnen, certificeringen, meer info 


1. Ketenmanagement: 

enkele begrippen verklaard 

Ketenverantwoordelijkheid is een instrument om actief en concreet 

vorm te geven aan het bedrijfsbeleid rond Maatschappelijk 

Verantwoord Ondernemen (MVO). 

Wat is Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen? 

“Een continu verbeteringsproces waarbij ondernemingen vrijwillig 

en op systematische wijze economische, milieugerelateerde en 

sociale overwegingen op een geïntegreerde manier in de gehele 

bedrijfsvoering opnemen en waarbij overleg met de stakeholders 

of belanghebbenden van de onderneming deel uitmaakt van dit 

proces.” (ICDO, referentiekader, 2005) 

Wat is een keten? 

Er wordt onderscheid gemaakt tussen twee ketentypes: een 

productketen en een bedrijfsketen. 

Een productketen 

productie grondstoffen 

(indirecte) Supply Chain 

productontwerp 

(directe) leveranciers 

vestiging 

distributie 

constructeurs, installateurs 

gebruikers 

afvallogistiek 

afvalverwerking 



Een bedrijfsketen 

grondstofwinning 

grondstoffen 

afval en 

emissies 

secundaire 

grondstoffen 

emissies 

productieprocessen 

afval en 

emissies 

afval- en 

emissieverwerking 

restafval en 

-emissies 

producten consumptie 

afval en 

emissies 

Wat is ketenverantwoordelijkheid? 

Voor ketenverantwoordelijkheid bestaan verschillende definities: 

“Het integreren van de principes van duurzaamheid in de 

toeleveringsketen, waardoor niet alleen economische, maar ook 

ecologische en sociale waarde in de keten wordt gecreëerd.” 

“Het coördineren van de activiteiten van verschillende ketenpartijen 

(klanten, leveranciers, partnerorganisaties, …) om de prestaties van 

de totale keten waartoe een bedrijf behoort te optimaliseren.” 

Van bedrijven mag worden verwacht dat zij constructief met 

de leveranciers en klanten in hun keten samenwerken om de 

sociale prestaties en milieuprestaties te verbeteren. Toch blijft 

ketenmanagement een vrijwillige keuze van de onderneming. 


www.difrax.nl 


Ketenmanagement werkt in twee richtingen: opwaarts en 

neerwaarts. 

• Opwaarts (richting leveranciers): een onderneming die 

producten aankoopt, houdt rekening met de grondstofwinning, 

de productiewijze en het transport. 

Difrax is een Nederlandse producent van babyartikelen 

met 40 werknemers en evenveel – Aziatische – 

toeleveranciers. Difrax levert aan detailhandelaren. 

“Ik doe veel zaken met leveranciers uit China, Taiwan en 

Thailand. Daar gelden heel andere arbeidsomstandigheden 

dan hier en ik vroeg me af hoe ik me daarin moest opstellen. 

Bedrijfsverantwoordelijkheid houdt immers niet op aan de 

fabriekspoort”, zegt directeur Van Eijkelenborg. 

“Difrax kan onmogelijk zelf bij 40 toeleveranciers checken hoe die 

met hun personeel, grondstoffen en afval omgaan. Onze zoektocht 

naar een partner bracht ons bij de Business Social Compliance 

Initiative (BSCI). Alle fabrieken die de BSCI audit, komen in een 

database die bijhoudt in hoeverre ze aan de richtlijnen voldoen. 

Difrax werkt met een vrij stabiel bestand van leveranciers. Voor 

hen is het voordelig om aan de BSCI audits mee te doen, omdat 

veel Europese detailhandelaren ze als richtlijn gebruiken.” 

Hoewel het Difrax in eerste instantie te doen was om zijn 

leveranciers, heeft de hele ketenoefening ook effect op het 

bedrijf zelf: “We hebben nu voor onszelf geformuleerd hoe we 

willen omgaan met papierverbruik, verpakkingsmateriaal en 

afvalverwerking. De audits activeren ons hele ketenbewustzijn.” 

(Bron: P+) 

• Neerwaarts (richting afnemers): een onderneming die een 

product verkoopt, heeft een verantwoordelijkheid ten aanzien 

van distributeurs en klanten/consumenten. Neerwaarts 

ketenmanagement houdt ook rekening met de afvalverwerking 

binnen de onderneming. 

Christeyns, een chemicaliën- en detergentengroep uit 

Gent, levert zijn klanten – vooral industriële wasserijen 

– naast wasproducten ook advies en hulpmiddelen die leiden 

tot 80 % minder water- en energieverbruik. Door de jaren heen 

evolueerde de groep van wasmiddelenproducent naar -consulent, 

met totaaloplossingen voor de wasprocessen van zijn klanten. 

Christeyns denkt vanuit het standpunt van de klant. 

“We doen dit om het verschil te maken, om competitief te zijn op 

de markt. Bovendien kan ecologie alleen succesvol zijn als ze 

hand in hand gaat met economie”, stelt CEO Alain Bostoen. 

www.christeyns.com/environ.html 



2. Waarom ketenmanagement? 

Welke kunnen de redenen zijn voor ketenmanagement? 

En wat zijn de voordelen? 

2.1 Wettelijke verplichting 

Op sociaal en milieugerelateerd gebied bestaan verschillende 

nationale en internationale regelgevingen die een samenwerking in 

de keten vereisen. 

Een voorbeeld is de Europese REACH-reglementering over 

chemische stoffen. REACH vereist dat ondernemingen informatie 

ter beschikking stellen over elke stof die ze willen produceren of 

importeren in hoeveelheden van meer dan 1 ton per jaar. 

Industriële actoren in de toeleveringsketen worden hierdoor 

verplicht informatie over hun stoffen uit te wisselen, zowel 

opwaarts als neerwaarts. Deze informatie heeft betrekking 

op de eigenschappen van de stof, de risico’s bij het gebruik, 

bijbehorende relevante blootstellingsscenario’s en aanbevolen 

beheersmaatregelen. De verplichtingen verschillen volgens uw rol: 

fabrikant, importeur, distributeur of downstreamgebruiker. 

Rol Verplichting 

Fabrikant of producent in EU Registratie 

Invoerder in EU Registratie 

Downstreamgebruiker - Mag alleen geregistreerde stoffen 

gebruiken vanaf 1/2009. 

- Alle info over gebruik van een stof 

doorgeven aan leverancier. 

Distributeur Informatieplicht, upstream en downstream 



2.2 Vraag vanuit het managementmodel 

De beheersing van de keten is een essentieel onderdeel van 

een ontwikkeling naar ‘totale of integrale kwaliteit’ (zoals in ISO 

9001 bedoeld wordt), management van de milieuaspecten (zoals 

in ISO 14001 wordt aangegeven) en het voorkomen van sociale 

misstanden (zoals in de SA 8000 en de ISO 26000 toegelicht wordt). 

2.3 Commerciële voordelen 

Vaststaat dat MVO-geïnspireerde actie en research sterke 

bronnen van strategisch voordeel kunnen zijn door de creatie 

van nieuwe productieprocessen, nieuwe producten, nieuwe 

marketingmethoden, lagere kosten (dus niet noodzakelijk hogere 

kosten), enzovoort. Ook klanten (zowel bedrijven, overheden als 

consumenten) houden in hun aankoopkeuze naast de traditionele 

factoren als prijs, kwaliteit en beschikbaarheid ook steeds meer 

rekening met milieu en sociale aspecten. 

Het ESF-Agentschap Vlaanderen stelde eind 2008 bij een 

marktbevraging m.b.t. dienstverlening voor externe en interne 

communicatie duidelijke eisen op het vlak van maatschappelijk 

verantwoord ondernemen (MVO). Aanbieders dienden enerzijds aan te 

tonen dat MVO integraal deel uitmaakte van hun dagelijkse werking 

en moesten dit anderzijds ook tot uiting brengen in hun diensten- en 

productenaanbod. 

Mede omwille van zijn hoge score op deze twee punten 

werd het tweejarige contract toegekend aan het Vlaamse 

communicatieadviesbureau Commotie, dat sinds zijn start in 2002 

MVO vertaalt in duurzame communicatie. In 2008 behaalde het als 

eerste communicatiebureau in België het FSC-label. Eén en ander 

vertaalt zich ook in harde cijfers. Betrof in 2003 slechts 17 % van alle 

drukopdrachten milieuvriendelijk papier, dan bedroeg dat percentage 

in 2007 al 70 % en in 2008 zelfs 100 %; dit bij een verviervoudigd 

volume. Alle drukwerk van het ESF-Agentschap Vlaanderen is nu FSCgecertificeerd. 

www.commotie.be 


Bron foto: ecobuild.co.uk 


2.4 Kostenreductie 

Kostenvermindering door efficiëntere processen en innovatieve 

toepassingen is een essentieel onderdeel en een gevolg van 

ketenverantwoordelijkheid. Gezamenlijke actie van ondernemingen 

houdt de kosten laag. 

Het afhandelen van een klacht kost Svedex, Nederlandse 

producent van onder meer kasten, gemiddeld 360 euro, 

waarvan meer dan de helft naar manuren gaat. Daarnaast betekent 

een klacht vaak extra kilometers en veel afval. De klachten hebben 

in veel gevallen te maken met haperingen in de keten en zijn vaak 

op relatief eenvoudige wijze op te lossen. M.a.w.: inzicht in de keten 

betekent minder fouten en minder kosten. 

www.svedexkasten.nl 

2.5 Innovatiepotentieel 

Innovatieve bedrijven zijn gemiddeld succesvoller dan nietinnovatieve 

bedrijven. Kmo’s kunnen even goed innoveren als grote 

ondernemingen. 

Radiatorenfabrikant Jaga uit Diepenbeek heeft innovatie 

door ketenverantwoordelijkheid goed begrepen. Jaga staat 

bekend als een pionier in verwarmingssystemen. Het ontpopte zich 

de voorbije jaren als promotor van het ‘cradle to cradle’-principe 

– ketenverantwoordelijkheid bij uitstek. Jaga investeert continu in 

technologische innovatie en won diverse internationale designprijzen 

voor grensverleggende vormgeving. Duurzaamheid neemt daarbij een 

centrale plaats in. Meer nog: ‘respect voor de natuur’ is uitgegroeid tot 

een van de belangrijkste drijfveren van de onderneming. 

www.jaga.be 



2.6 Persoonlijke overtuiging 

Wellicht de meest voorkomende reden waarom ondernemingen 

maatschappelijk verantwoord ondernemen, is de persoonlijke 

overtuiging van de ondernemers. Zij integreren MVO in hun 

bedrijfsvoering vanuit een intrinsieke waardegedrevenheid. Een 

ethisch verantwoord ondernemer zet de menselijke waarden waar 

hij privé aan houdt door binnen zijn professionele sfeer en binnen 

zijn marktomgeving. 

“Wij werken al jaren met dezelfde leveranciers. De 

samenwerking is optimaal, het vertrouwen groot”, zegt Peter 

Suys van schrijnwerkerij De Noordboom in Ronse. 

Dezelfde boodschap bij Charles Van der Heyden van het Wilrijkse 

fotolabo ASAP: “Bij onze leveranciers sturen we aan op een eerlijk 

prijsbeleid. Van cruciaal belang hierbij is het ‘opvoeden’ van onze 

aankoopverantwoordelijke. We houden het aantal leveranciers beperkt 

en vinden communicatie essentieel om de banden nauwer aan te 

halen.” 

(Deze en andere getuigenissen: ‘Pioniers in Maatschappelijk 

Verantwoord Ondernemen. Waarom kmo-bedrijfsleiders 

maatschappelijke bekommernissen centraal plaatsen in hun 

onderneming?’, Unizo, 2008) 



2.7 De vereiste van het product 

Voor de ene onderneming is ketenverantwoordelijkheid al 

inherenter verbonden aan het product dan de andere. Sommige 

producten of diensten zijn duurzaam op zichzelf. 

Een blik op Alpro’s duurzaam aankoopbeleid van sojabonen, 

zijn belangrijkste grondstof: ”Met de producenten proberen 

wij langetermijnrelaties aan te gaan – met sommige coöperatieven 

werken we reeds meer dan twintig jaar samen – zodat de sojabonen 

op een zo duurzaam mogelijke manier worden verbouwd voor een 

eerlijke prijs. Niet alleen qua teeltwijze, maar ook met respect 

voor de plaatselijke boeren. Onze sojabonen worden wereldwijd 

gesourced. Enerzijds uit Westerse landen, maar ook uit minder streng 

gereguleerde landen als Brazilië en China. Per regio hebben we één 

trader, die de contacten met de lokale coöperatieven onderhoudt. 

Alpro betaalt landbouwingenieurs via deze coöperatieven voor 

hun advies en hulp (onder meer ter optimalisatie van de kwaliteit), 

opbrengst en ecologische teeltmethodes, of het tegengaan van 

bodemuitputting. Bij het mislukken van de oogst zorgen we via een 

renteloze lening voor prefinanciering van de volgende oogst.” 

Het voordeel voor Alpro: “Meer zekerheid rond beschikbaarheid en 

levering van deze voor ons zo kritische grondstof en garantie ter 

plaatse dat de kwaliteit en teeltwijze aan onze eisen voldoen. Ook op 

het vlak van traceerbaarheid kennen we steeds de oorsprong van onze 

sojabonen, waardoor we contaminatie met genetisch gemodificeerde 

organismen kunnen vermijden. Sinds vorig jaar lopen er contacten met 

certificeringsorganismen om onze inspanningen onafhankelijk te laten 

erkennen met een eco-sociaal certificaat. Voorlopig hebben we deze 

aanpak nog niet doorgetrokken naar andere grondstofleveranciers 

omdat we hier geen rechtstreeks betrokken partij zijn, hoewel we 

sinds vorig jaar alle oorsprongslanden van rietsuiker in kaart hebben 

gebracht om de meest duurzame te selecteren.” 

www.alpro.be 



2.8 Aansluiten bij een label of keurmerk 

Productlabels informeren over de milieukenmerken van een 

product of de sociale omstandigheden waarin het product tot 

stand komt. Ze vormen een handige leidraad voor consumenten of 

aankopers om een duurzame aankoopkeuze te maken. Wenst u een 

duidelijke en objectieve communicatie over de duurzaamheid van 

uw product voor uw klanten? Dan is aansluiten bij een label een 

aanrader. 

Een overzicht van de bestaande productlabels 

vindt u op www.labelinfo.be. Deze online 

databank (een initiatief van het Netwerk Bewust 

Verbruiken) helpt consumenten en bedrijven hun 

weg te vinden in de enorme veelheid aan labels in 

diverse productcategorieën. 

2.9 Reputatie 

Consumenten stellen zich vragen over de maatschappelijk 

verantwoorde handelwijze van ondernemingen. Door het internet 

en de media wordt een kritische opmerking snel opgepikt en 

verspreid. Vaak met zware gevolgen voor het bedrijfsimago en 

de cijfers. Proactief ketenmanagement geeft u de kans om alvast 

die risico’s uit te schakelen. Zo vermijdt u dat problemen bij één 

schakel cruciale gevolgen hebben voor de ganse keten. 

In 2005 werd België geteisterd door de fraude met 

houdbaarheidsdata van voedselproducten door de firma 

Sobelco uit Jumet. Het schandaal had vervelende gevolgen voor 

de betrokken producenten. Haribo verklaarde niet te begrijpen hoe 

Sobelco snoepgoed van hen kon verdelen – Sobelco was immers 

geen klant. Het was onduidelijk wie de afnemers van Sobelco waren 

(wellicht kleine distributeurs, nacht- en buurtwinkels). Maar het 

is duidelijk dat het imago van de getroffen producten van diverse 

multinationals schade opliep. Wat die multinationals ertoe aanzette 

hun keten strenger te controleren. 


De boodschap: door een 

goed zicht op wat in uw 

keten gebeurt, vermijdt u 

problemen. 


Risico’s in de keten 

Welke thema’s die in onze maatschappij leven 

vormen risico’s voor uw keten? 

People 

Kinderarbeid 

Slechte arbeidsomstandigheden 

Slechte arbeidsvoorwaarden 

Schending mensenrechten 

Gevaar voor veiligheid/gezondheid 

Planet 

Schade biodiversiteit 

Schade ecosystemen 

Erosie & landverschuiving 

Schade dierenwelzijn 

Genetische manipulatie 

Gebruik giftige stoffen 

(Kern)wapens & kernenergie 

Klimaatverandering 

Ontbossing 

Overbevissing 

Waterverontreiniging 

Luchtverontreiniging 

Profit 

Foute beleggingen 

Fraude 

Corrupte/totalitaire regimes 

(On)eerlijke handel 



3. Stap voor stap aan de slag met 


Enkele belangrijke vuistregels en principes helpen u op weg. 

3.1 Geef het goede voorbeeld 

Vooraleer eisen aan de keten op te leggen, moet uw bedrijf 

zelf duurzaamheid als waarde en strategie hanteren. Overweegt 

u een mobiliteitsplan, duurzaam personeelsbeleid, energiezuinige 

maatregelen of fairtradecatering? Het kenniscentrum 

www.mvovlaanderen.be laat u inspiratie opdoen voor duurzame 

maatregelen in uw bedrijf. 

3.2 Analyseer uw keten 

Wie bevindt zich waar in uw bedrijfsketen? Om dat in kaart te 

brengen, kunt u gebruikmaken van de volgende vragenlijst. 

1) Over uw leveranciers: 

Van welke bedrijven wordt ingekocht? 

Op welke van die partijen heeft het bedrijf invloed? 

Zijn er leveranciers waar het bedrijf niet omheen kan? 

Is de inkoop logisch georganiseerd of zijn er in de loop der jaren 

minder logische afspraken of relaties ontstaan? 

Wat was dan de reden voor die andere afspraken? En gelden die 

nog steeds? 

Uit hoeveel aanbieders kan het bedrijf kiezen? 

2) Over uw concurrenten: 

Welke bedrijven zitten op een vergelijkbare positie of leveren 

dezelfde diensten? 

Hoe liggen de concurrentieverhoudingen? 

Hoe belangrijk is innovatie voor uw concurrenten? 

Als u niet als eerste een nieuwe toepassing of standaard op de 

markt brengt, komt de continuïteit van uw bedrijf dan in gevaar? 

Of opereert u vooral in een kostprijsgerelateerde markt met lange 

productlevenscycli waar innovatie minder van belang is? 

3) Over uw afnemers: 

Wie zijn de afnemers van het bedrijf? 

In hoeverre kan uw bedrijf afnemers beïnvloeden in hun keuze? 

Zijn er afnemers waar uw bedrijf niet buiten kan? 



Het resultaat: een schematische inventaris van de onderdelen van 

uw keten en hun onderliggende verhoudingen. 

3.3 Bepaal met welke schakels in de keten u wilt samenwerken of 

voor welke schakels u verantwoordelijkheid wilt opnemen 

Maak een selectie van belangrijke toeleveranciers en/of 

productgroepen waarop u uw ketensamenwerking concentreert. Na 

verloop van tijd kan dat aantal groeien. 

Deze keuze wordt meestal gemaakt aan de hand van een 

‘spend-analyse’ (jaarlijks inkoopvolume in euro) op basis van 

informatie uit de boekhouding. Een alternatief is de relevantie 

bepalen op basis van belangrijke risico’s voor uw bedrijf of 

product (bv. milieubelasting, arbeidsveiligheid, sociale veiligheid, 

reputatieschade). 

Milieubelasting Arbeidsveiligheid Sociale veiligheid 

Laag De milieubelasting is 

nihil. 

Middel Milieuschade is reëel 

maar herstelbaar. 

Hoog Milieuschade is reëel en 

onherstelbaar. 

Er kan letsel optreden. Bedrijfsactiviteiten 

vinden niet plaats in 

risicolanden. 

Er kan blijvende 

gezondheidsschade 

optreden. 

Een dodelijk ongeval is 

reëel. 

Bedrijfsactiviteiten 

vinden plaats in 

risicolanden. 

Het is bekend dat 

schending van 

mensenrechten, 

inclusief kinderarbeid, 

in deze bedrijfstak 

voorkomt. 

De diversiteit van het productassortiment bepaalt hoe ver u kunt 

gaan in ketensamenwerking. Ondernemingen die veel producten 

aankopen, die in een niche opereren of veel macht hebben t.a.v. 

leveranciers en klanten, kunnen op eigen houtje initiatief nemen, 

standaarden opleggen of zelfs audits uitvoeren. 



Samen staan kmo’s sterk 

De meeste kmo’s hebben een relatief beperkt aantal leveranciers 

en klanten. Als dat bij u het geval is, is uw macht om zelfstandig 

standaarden op te leggen beperkt. Zoek daarom aansluiting bij een 

sector- of werkgeversorganisatie of bij collega-bedrijven om acties 

op vlak van ketenverantwoordelijkheid te ondernemen. 

Gipsrecycling komt moeizaam van de grond, onder meer omdat gips 

goedkoop mag worden gestort in Duitse mijnen. De vijftien bedrijven 

betrokken in het Nederlandse proefproject ‘Naar een ketenaanpak in 

het afvalbeleid’ tekenden een convenant waarin ze afspraken om de 

hoeveelheid gerecycled gips te verdubbelen in 2010. Ze halen onder 

meer gips uit het bouw- en sloopafval. Het opgewerkte gips is daarna 

weer geschikt als grondstof voor gips dat opnieuw in de bouw wordt 

toegepast. 

www.senternovem.nl/uitvoeringafvalbeheer/ketenaanpak/index.asp 

“Coming together is a beginning, staying 

together is progress, working together is success.” 

Henry Ford 


Tips bij ketensamenwerking 

• identificeer alle partijen die noodzakelijk zijn 

voor het slagen van het initiatief 

• probeer het aantal partijen beperkt te houden: 

hoe meer partijen, hoe complexer het proces 

• voor alle betrokken partijen moet de samen 

werking voordelig zijn 

• sluit aan bij bestaande structuren voor overleg 

en samenwerking 

• laat het verandertraject trekken door een 

beslissingsbevoegde manager 

• check regelmatig of er nog voldoende draagvlak 

is bij alle partijen 

• besteed bij regelmatig overleg niet alleen 

aandacht aan de inhoudelijke kant van de 

samenwerking maar vooral ook aan het 

samenwerkingsproces zelf 

• besteed aandacht aan overleg en 

samenwerking binnen de deelnemende bedrijven 


Samenwerking met andere organisaties of bedrijven binnen de 

keten biedt verschillende voordelen: minder voorraadkosten 

door afstemming met leveranciers, meer kans op innovatie door 

kennisuitwisseling, een groter netwerk en hoger marktaandeel. 

Samenwerking tussen bedrijven kan op individueel bedrijfsniveau 

(zie de praktijkvoorbeelden in deze brochure) of op collectief 

bedrijfsniveau. Een voorbeeld bij uitstek van het collectieve niveau 

zijn duurzame bedrijventerreinen; samenwerking tussen bedrijven 

onderling en met de overheid, gericht op de verbetering van het 

economische resultaat; vermindering van de milieubelasting en 

efficiënter ruimtegebruik. 

De Brugse bedrijventerreinen Blauwe Toren en Herdersbrug 

worden beheerd door de West-Vlaamse Intercommunale 

(WVI). Daarnaast is de bedrijvenvereniging vzw Bedrijvig Brugge 

er een bindende factor. Ze richt zich tot alle ondernemingen met 

een vestiging in Brugge en wil de netwerking tussen de Brugse 

bedrijven versterken, hun belangen verdedigen en groepsaankopen 

verwezenlijken. De POM West-Vlaanderen treedt op als coördinator 

en facilitator van interbedrijfssamenwerking. 

In het kader van het Interreg III-project ‘Bedrijventerreinmanagement’ 

werden onder meer volgende projecten gezamenlijk ondernomen: 

- opruimactie (private en publieke zones) 

- energieaudit 

- groepsaankoop gas en elektriciteit 

- duurzame pendelcampagne 

- kinderopvang 

- jobadvertentie 

- terreinpromotie (bedrijvenbeurs, brochure, tv-reportage) 

www.bedrijvigbrugge.be 


Duurzaam aankopen - 

Total cost of ownership 

Vaak blijft de economisch meest voordelige 

aanbieding het uitgangspunt 

bij aankopen. Maar ook de totale kosten 

tijdens de hele levensduur van het 

aangekochte goed of de dienst (‘total 

cost of ownership’) kunnen relevant 

zijn. In de prijsevaluatie wordt dan 

in de eerste plaats rekening gehouden 

met de aankoop zelf maar ook met alle 

aanverwante kosten (levering, installatie, 

enzovoort). Op de tweede plaats 

heeft total cost of ownership ook aandacht 

voor de werkingskosten, met inbegrip 

van energie- en waterverbruik, 

onderhoud en de buitengebruikstellingskosten, 

zoals ontmanteling en 

wegruiming aan het einde van de 

levenscyclus. 


3.4 Organiseer ketenverantwoordelijkheid 

Hoe gaat u te werk? 

1. Stel een gedragscode op voor uw aankoopbeleid. 

Formuleer een gedragscode en een daarop gebaseerde 

checklist voor een maatschappelijk verantwoord aankoopbeleid. 

- U baseert de criteria op elementen uit internationale 

productnormen en keurmerken (Europees Ecolabel, FSC, 

Fair Trade / Max Havelaar, sociaal label, …) of normen op het 

gebied van milieumanagement of arbeidsomstandigheden (bv. 

ISO, OHSAS 18001, SA8000). 

- U sluit aan bij bestaande gedragscodes (als UN Global 

Compact - www.unglobalcompact.org - of Business 

Social Compliance Initiative ter verbetering van 

werkomstandigheden) of sectorspecifieke initiatieven (bv. Fair 

Wear – www.fairwear.nl of www.schonekleren.be – voor de 

kledingindustrie). 

2. Check uw leveranciers. 

Zodra de aankoopcriteria zijn vastgesteld, bevraagt u uw 

leveranciers. Dat kan op basis van een vragenlijst die naar 

de leverancier wordt gestuurd of via een te ondertekenen 

inkoopcode. Zo brengt u in kaart voor welke leveranciers extra 

actie nodig is. 

3. Breng verbeteringen aan. 

- Een gesprek met de leverancier(s) om de verschillen op 

te helderen of afspraken te maken over verbeteringen 

kan volstaan. Het gesprek kan op niveau van aankoper en 

verkoper of op directieniveau plaatsvinden. 

- Een bezoek aan de leverancier geeft een nog duidelijkere 

boodschap. Focus op die criteria die voor u belangrijk zijn en 

waarop u pijnpunten vermoedt. 

- Een audit van de leverancier, via een locatiebezoek en 

interviews, verplicht de leverancier de informatie maximaal te 

duiden. 

4. Stoppen of doorgaan? 

Maak voordien afspraken over de mogelijke consequenties van 

uw inkoopbeleid. Geeft u leveranciers de kans zich te verbeteren 

of moet het contract worden beëindigd? 


Duurzame overheidsopdrachten: opportuniteit voor 

bedrijven 

Overheden zijn belangrijke consumenten: ze geven 

zo’n 16 % van het bbp van de EU uit. Als de overheid 

duurzaam aankoopt, heeft dat een belangrijke impact 

voor de ondernemingen die haar diensten en producten 

leveren. 

De Europese Commissie heeft als doelstelling gesteld 

dat tegen 2010 de helft van alle overheidsopdrachten 

milieuvriendelijk moet zijn. De Nederlandse overheden 

gaan verder: de rijksoverheid wil in 2010 100 % duurzaam 

inkopen, de gemeenten streven naar 75 % en 

provincies en waterschappen stellen 50 % als doel 

(www.senternovem.nl/duurzaaminkopen). 

Ook de Vlaamse overheid maakt met het Actieplan 

Duurzame Overheidsopdrachten werk van duurzaam 

aankopen. In september 2008 werden de krachtlijnen 

van het actieplan duurzame overheidopdrachten vastgelegd 

die momenteel worden uitgewerkt. 

De Vlaamse overheid wil duurzame overheidsaankopen 

op basis van milieuvriendelijke en sociaal-economisch 

verantwoorde producten en diensten structureel verankeren. 

Enkele Vlaamse gemeenten zetten ook stappen naar 

een duurzaam aankoopbeleid en sociaal aanbesteden. 

Vlaanderen telt 63 gemeenten met het label FairTrade- 

Gemeente (maart 2009) – www.fairtradegemeente.be. 


Het resultaat van deze oefening is voor veel ondernemingen 

een vermindering in het aantal leveranciers. Dit maakt de 

aankoopprocedure overzichtelijk. Philips controleerde 50.000 

leveranciers en bracht zijn leveranciersbestand in drie jaar tijd 

terug tot zo’n 25.000. 



4. Zij deden het u voor: voorbeelden van 

ketenmanagement in diverse sectoren 

Bouwmaterialen 

Supply chain programme BELTRAMI 

BELTRAMI, een West-Vlaams familiebedrijf, is een groothandel in 

natuursteen. BELTRAMI lanceerde begin 2009 een actieprogramma 

rond verantwoord ketenmanagement. Met kwesties rond 

kinderarbeid, slechte arbeidsomstandigheden en een zware 

milieubelasting roept de (buitenlandse) productie van natuursteen 

al langer belangrijke duurzaamheidsvragen op. 

De voornaamste motivatie van BELTRAMI is idealistisch: het besef 

dat groei in België moeilijk duurzaam valt te noemen indien aan de 

andere kant van de wereld mensen worden benadeeld. Op lange 

termijn speelt ook een commerciële motivatie mee: duurzaam 

ondernemen wordt een minimumvereiste en als innoverend 

natuursteenbedrijf is het belangrijk om een voorlopersrol te 

spelen. 

Het actieprogramma van BELTRAMI omvat de volgende 

onderdelen: 

• samenwerking met de Werkgroep voor Duurzame Natuursteen, 

het Initiatief voor Duurzame handel gelanceerd door de 

Nederlandse overheid in 2008 

• ondertekening van de ‘Code of Conduct of Natural Stone’ 

• bewustmaking van leveranciers i.v.m. de problematiek a.d.h.v. de 

Code of Conduct of Natural Stone 

• opzet van een proefproject in India: financiële bijdrage in 

samenwerking met de leveranciers in de verduurzaming van 

Indische zandsteen 

• in een later stadium: betere informatie over duurzame 

natuursteen voor klanten en consumenten 

www.nl.beltrami.be 



Diensten 

Immoweb.be CO2-neutraal 

Immoweb onderneemt sinds begin 2009 CO2-neutraal. Na een 

grondige analyse van de CO2-uitstoot van het bedrijf en de opmaak 

van een ’carbon footprint’ werden maatregelen uitgewerkt om 

de uitstoot te beperken. Ter compensatie van die CO2-uitstoot 

opteerde Immoweb er verder voor een CO2-reducerend project in 

Rajasthan (Noord-India) te steunen. Dat project produceert energie 

uit ongebruikt landbouwafval, biedt de plaatselijke landbouwers 

werkgelegenheid en stimuleert de economische groei in de regio. 

Ten slotte voorziet het de lokale gezinnen en bedrijven van stabiele 

en kwaliteitsvolle groene stroom. 

Door de groene stroom te produceren uit hernieuwbare biomassa 

wordt de uitstoot van broeikasgassen verminderd. Immoweb 

werkte samen met CO2logic, een bedrijf dat oplossingen aanreikt 

om CO2 te neutraliseren en te compenseren. 

www.immoweb.be en www.co2logic.com 


Levenseinde 

100 % recycleerbaar 

Gebruik 

Geen uitstoot 

van vluchtige 

organische 

stoffen 

Transport 

Eco smart+ 

Voorbeeld: de Think-stoel van Steelcase 

Deze ecologisch duurzame stoel houdt zijn impact op 

de omgeving binnen de gehele levensduur binnen 

de perken. Steelcase verwierf in 2006 het ‘Cradle to 

cradle’-certificaat met deze stoel ‘die kan denken’. 

Steelcase werkt in Nederland samen met het afvalverwerkingsbedrijf 

Van Gansewinkel aan het opzetten 

van een ophaal- en afvalbehandelingssysteem. 

Steelcase: “In het samenwerkingsproces komen we 

op vragen als: Welke kritische massa is nodig voor 

recycling? Wat is de beste logistieke oplossing? Op 

welk marksegment richten we ons primair?” 

Materiaal 

0 % gevaarlijk 

materiaal 

26 % gerecycleerd 

materiaal 

Productie 

ISO 14001 

100 % schuim 

gemaakt op 

waterbasis 

Geen lijm 


Meubelsector 

Eersteklasideeën voor tweedehandsobjecten 

Een concrete toepassing van ecodesign is de reMix! Gedachte, 

waarbij studenten interieur&design van de Katholieke Hogeschool 

Mechelen in het kader van het PRESTI 5-programma van OVAM 

verschillende meubelen ontwerpen. Afgedankte objecten en 

materialen worden opnieuw grondstof voor een originele creatie. 

Een authentiek object dat in de laatste fase van zijn levenscyclus 

zit, wordt getransformeerd en krijgt een andere, vernieuwde functie 

in de vorm van een meubel. 

Inspiratie: www.udb.org/publicaties/ecodesign.pdf 

Een stap verder: cradle to cradle 

‘Cradle to cradle’ betekent letterlijk: van wieg tot wieg. 

• Vertrekpunt: afval = voedsel. 

• Resultaat: elke vezel van het product (afval) wordt zonder 

kwaliteitsverlies of milieuschade hergebruikt (voedsel). 

• Voorwaarden: 

- in de productieketen is geen plaats voor stoffen die 

schadelijk zijn voor mens of milieu. Alle energie van 

de productieprocessen moet gewonnen worden uit 

hernieuwbare bronnen. 

- de hele keten moet gesloten zijn. Samenwerking met 

andere partijen uit de keten is onontbeerlijk. 



Productontwikkeling 

Merison Retail 

Merison Retail, een Nederlands bedrijf met 45 werknemers, heeft 

honderden toeleveranciers en enkele klanten. Merison ontwerpt 

en produceert non-foodartikelen op het vlak van koken en wonen. 

Het initiatief voor verantwoorde inkoop ligt bij Merison, zowel voor 

de eindafnemers bovenin de keten, als de leveranciers eronder, 

want maatschappelijk verantwoord ondernemen hoort bij de 

bedrijfsfilosofie. 

Merison liet een gedragscode met bepalingen op het vlak van 

arbeidsomstandigheden, discriminatie en mensenrechten 

ontwerpen voor de toeleveranciers. Merison-inkopers gaan met 

die gedragscode op pad. Het document moet ondertekend worden. 

De toetsing op naleving komt later, met als streven jaarlijks twintig 

controles bij leveranciers. Als blijkt dat de voorzieningen niet goed 

zijn, gaat de order niet door. De audits worden uitgevoerd door de 

onafhankelijke organisatie SGS (Société Générale de Surveillance). 

Inmiddels werkt driekwart van de in omzet belangrijkste 

leveranciers met de gedragscode en heeft 40 % zich aan een audit 

onderworpen. 

Na een audit van twee à drie dagen geeft SGS een eerste reactie 

aan het management van het bedrijf waarin wordt gezegd welke 

verbeteringen haalbaar zijn en wat op korte termijn aangepast 

zou kunnen worden. Merison betaalt de audits, een paar duizend 

euro per stuk, en de fabriek bekostigt de aanpassingen. Robert 

Riksen, medewerker bij Merison: “Bedrijven zijn meestal blij dat 

ze op verbeteringen gewezen worden, vooral op het gebied van 

veiligheid.” Merison heeft nooit meegemaakt dat een fabriek 

een audit weigerde. “Het gaat om grote opdrachten en het is een 

kwestie van benadering: we stellen dat we belang hechten aan het 

welzijn van de arbeiders en dat alle partijen van zo’n audit kunnen 

leren.” 

De gedragscode van Merison houdt rekening met 

cultuurverschillen, maar stelt een aantal minimumeisen. 

Bijvoorbeeld: op het vlak van kinderarbeid is er ruimte voor lokale 

gebruiken, zij het dat werknemers niet onder de veertien jaar 

mogen zijn en niet leerplichtig. Merison staat uitzonderingen toe, 

maar alleen in overleg met een niet-gouvernementele organisatie 

of andere onafhankelijke instantie. Soms kost het even tijd voordat 

een bedrijf in staat is te werken volgens de gedragscode van 

Merison. Als dat een haalbaar perspectief is, is even wachten 

acceptabel voor het bedrijf. (Bron: P+) 

www.merison.nl 



Ecover denkt na over de verpakking van zijn producten 

Naast een sterke reductie van verpakkingsmateriaal opteert de 

ecologische was- en reinigingsmiddelenproducent Ecover voor 

hergebruik. Ruim 20 jaar geleden is Ecover begonnen met het 

aanbieden van productverpakkingen die je in de winkel kunt 

hervullen. Wie met zijn schoongemaakte lege Ecover-flacon naar 

de winkel komt, kan die ter plaatse opnieuw laten vullen uit een 

25 l-container. Zo spaart de klant een verpakking uit én wat centen. 

Ecover koos er bewust voor om zijn eigen standaardflessen te 

gebruiken als navulverpakking. De huidige navulverpakkingen in 

de winkel zijn schadelijker voor het milieu en niet in dezelfde mate 

biodegradeerbaar als het poylyethyleen waaruit Ecover-flessen zijn 

vervaardigd. 

Hervullen kan tot de flacon het begeeft, wat best een jaar of zelfs 

langer kan duren. Iedereen wint bij deze werkwijze. Naast het 

uitsparen van nieuwe verpakkingen is er ook minder afvulwerk, 

een compacter transport en zelfs de 25 l-containers worden 

teruggehaald en schoongemaakt. 

Ten slotte is het verpakkingsmateriaal voor 100 % recycleerbaar 

en zal het, waar de mogelijkheden voorhanden zijn, samen worden 

gerecycleerd. 

www.ecover.com/be/nl/About/Verpakking.htm 



Textiel 

Afval van tapijttegels gevaloriseerd tot brandstof 

Jaarlijks wordt in Europa voor 25 miljoen m² aan tapijttegelresten 

verbrand of gestort. Domo Contract Flooring en Vanheede 

Environment Group lanceerden begin januari 2009 samen het 

CARE-project waarbij polyamide tapijttegels na hun levenscyclus 

duurzaam worden herwerkt tot secundaire brandstof voor 

industriële ovens. Daardoor worden veel minder fossiele 

brandstoffen verbruikt. Tapijtafval wordt zo gevaloriseerd en 

omgezet in groene energie waarbij de CO2-uitstoot drastisch wordt 

gereduceerd. 

Het partnership is geen toeval. Beide bedrijven werken reeds lang 

samen en willen de impact van hun activiteiten op het milieu fors 

terugdringen. DOMO Contract Flooring uit Zele is reeds 

20 jaar een toonaangevende Europese producent van polyamide 

tapijttegels voor de contractmarkt. VANHEEDE Environment Group, 

met hoofdzetel in Geluwe, is al 40 jaar gespecialiseerd in het 

inzamelen en verwerken van recycleerbaar en niet-recycleerbaar 

afval. Samen willen ze trendsetter zijn in het milieuvriendelijke en 

duurzame beheer van afvalstromen, door een verhoogde selectieve 

afvalverzameling van polyamide tapijttegels te organiseren, 

waaraan bovendien ook een certificaat vasthangt. 

www.vanheede.be 



Clarysse, prijswinnaar Grenzeloos Gebruik 

Met een uit sojaresten vervaardigde handdoek won het textielbedrijf 

Clarysse uit Pittem de wedstrijd ‘Ontdek het Eeuwige Leven’ van 

de Vlaamse overheid (maart 2009). De vezels van de sojahanddoek 

worden gehaald uit het restproduct van de sojaboon bij de productie 

van Yofu. Een meesterstukje van recyclage en innovatie. In 2009 

voert Clarysse een actie in de Cora-hypermarkten in Frankrijk 

waarbij consumenten hun oude handdoeken kunnen inleveren. 

Overtuigd van het ‘cradle to cradle’-principe heeft Clarysse nog 

tal van toekomstplannen op dit vlak. Verkoopsdirecteur Peter 

Bauwens: “Binnenkort gaan we in samenwerking met de Vlaamse 

spinnerij UCO weven met gerecycleerde katoenvezels. UCO filtert 

het ‘waste cotton’ en spint daaruit nieuw garen in 100 % katoen. 

Wij maken daarmee de cirkel rond en zijn de eerste fabrikant die 

zo veel gebruikt katoen uit de markt neemt. Clarysse overweegt 

ook de ecologische voetafdruk aan zijn handdoeken te verbinden. 

Daarmee wil het helpen de immense vervuiling van het heen- en 

weerverkeer tussen continenten te beperken.” 

www.claryssejules.be 



Transport 

Intersan: optimale verpakking creëert optimaal transport 

Intersan uit Kruishoutem, producent van sanitaire toestellen voor 

de utiliteitsbouw, ontwierp de Sanifount, een waterbesparende 

wastafel uit composietmateriaal vervaardigd volgens de 

ecodesigncriteria. Naast de voordelen op het vlak van bijvoorbeeld 

materiaalbesparing en grondstofvervanging werd het transport 

geoptimaliseerd. Intersan levert de wasinstallatie volledig 

voorgemonteerd en in zijn geheel verpakt. Het bespaart onnodige 

verpakking uit en het vermindert de transportkosten. 

www.intersan.be 



Hero en SCA combineren distributie 

De verladers Hero uit Breda en SCA uit Zeist (Nederland) 

combineren hun activiteiten sinds 2007. Ze bezorgen gezamenlijk 

hun goederen bij hun afnemers waaronder groothandels en de 

grote distributiecentra van supermarkten. Ze hebben daarom een 

nieuw bedrijf opgericht – Nabuurs & Bakker Logistiek – en een 

nieuw logistiek centrum gebouwd. 

Het logistiek centrum is gebaseerd op het shared user-concept. 

Daarbij brengen verladers die dezelfde afnemer hebben hun 

goederen bijeen en bundelen ze de goederenstromen voor levering 

aan eenzelfde klant. Het unieke in dit concept is de ligging van het 

nieuwe distributiecentrum in Hazeldonk aan de Belgische grens. 

Hierdoor kan met één voorraad zowel de Nederlandse als de 

Belgische markt worden bevoorraad. 

De steeds striktere milieuregelgeving, de congestie op de 

wegen en de hogere klanteneisen vragen om een horizontale en 

verticale samenwerking binnen de totale keten. Doordat minder 

vrachtwagens op de weg komen, zorgt de samenwerking voor een 

forse reductie op de uitstoot van CO2 en fijn stof. Het voordeel voor 

de ontvanger is dat er maar één keer per dag bij hem wordt gelost. 

Duurzame samenwerkingsverbanden tussen bedrijven om de 

efficiëntie, effectiviteit en duurzaamheid van logistieke ketens 

te verbeteren, vormen dé uitdaging in de logistieke wereld. De 

binnenvaart en ook het spoorvervoer kunnen erdoor competitiever 

en duurzamer worden. Tri-Vizor uit Antwerpen profileert zich als 

neutrale marktspeler die de regie van partnerships vervult. 

www.trivizor.com 



Voeding 

Candico gaat voor fairtrade rietsuiker 

Candico betrekt sinds oktober 2008 100 % van zijn rietsuiker uit 

de eerlijke handel via het Max Havelaar-keurmerk. Candico is het 

eerste Belgische A-merk dat deze stap zet. 

In Merksem verwerkt en verpakt de onderneming ruwe 

rietsuiker uit het Zuiden. “Voor ons product was de stap naar een 

fairtradekeurmerk logisch”, vertelt algemeen directeur Patrick 

Hens. “Al jaren voeren we suiker in, o.m. uit Malawi en Zambia. 

Dikwijls gaan onze vertegenwoordigers de plantages keuren. Zo 

maakten we kennis met de fairtradeprojecten bij suikerboeren. Ze 

zijn erkend en voldoen aan fairtradevoorwaarden, dat hebben we 

zelf kunnen constateren. Ze krijgen een correcte prijs voor hun 

waar en hun werk.” 

“Natuurlijk moet je afwegen of de consument bereid is een 

kleine meerprijs te betalen. Wij weten wel dat die premies goed 

besteed worden, bijvoorbeeld aan waterputten en het aanleggen 

van een elektriciteitsnetwerk. Berekeningen leerden ons dat de 

omschakeling naar fairtrade onze consument op jaarbasis slechts 

88 cent meer kost bij een gebruik van drie Candico-suikerklontjes 

per dag, wat ze niet voelen in hun portemonnee. Maar dat levert 

per jaar wel 100.000 euro extra op voor de projecten van de 

boerengemeenschappen. Het geld gaat rechtstreeks naar lokale 

gemeenschappen en dat wordt ook regelmatig gecontroleerd.” 

Het bedrijf vond ook een duurzame oplossing voor de lozing van 

het afvalwater. Suiker wordt herwerkt: het wordt gesmolten 

en dient te kristalliseren. Om te voorkomen dat leidingen vol 

aangekoekte suiker zitten, is veel spoelwater nodig. Het gebruikte 

spoelwater bevat suikerresten. Het wordt afgevoerd naar 

waterzuiveringsinstallaties in de buurt, waar het dienst doet als 

koolstofbron. 

Deze beslissing van Candico betekent een stijging van 14 % van de 

wereldwijde verkoop van fairtraderietsuiker. Op jaarbasis zou dat 

om en bij de 2.000 ton extra zijn. 

www.candico.be 


Op zoek naar algemene info 

over een land? Raadpleeg 

de landendossiers via www. 

flandersinvestmentandtrade.be/site/wwwnl.nsf/ 

landendossiershome?openform 


5. Richtlijnen, certificeringen, meer info 

• een algemeen informatief overzicht over Maatschappelijk 

Verantwoord Internationaal Ondernemen: raadpleeg de 

website van Flanders Investment & Trade via 

www.flandersinvestmentandtrade.be (duurzaam ondernemen). 

• nuttige praktijkvoorbeelden, publicaties en instrumenten 

over het thema Duurzaam Internationaal Ondernemen 

vindt u op de site van het kenniscentrum Maatschappelijk 

Verantwoord Ondernemen: www.mvovlaanderen.be. 

• de publicatie ‘Duurzaam Internationaal Ondernemen 

50 landen wereldwijd in actie en dialoog’ bundelt nuttige 

informatie over Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen 

per land en is raadpleegbaar via 

www.flandersinvestmentandtrade.be. 

Hierin vindt u: 

- de relatie van een onderneming met haar leveranciers 

(hoofdstuk 4, p. 13) 

- een overzicht van sectorspecifieke normen (hoofdstuk 5, 

p.14-15) 


Onze provinciale kantoren 

Lange Lozanastraat 223 bus 3 I 2018 Antwerpen 

T 03 260 87 22 I F 03 260 87 27 I antwerpen@fitagency.be 

Jan Breydellaan 107 bus 1 I 8200 Sint-Andries (Brugge) 

T 050 32 50 80 I F 050 32 50 89 I westvlaanderen@fitagency.be 

Huis van de Economie I Seminariestraat 2 I 9000 Gent 

T 09 267 40 80 I F 09 267 40 89 I oostvlaanderen@fitagency.be 

Research Campus Hasselt I Kempische Steenweg 305 bus 201 I 3500 Hasselt 

T 011 29 20 80 I F 011 29 20 89 I limburg@fitagency.be 

Ubicenter 3 verd. I Philipssite 5 | 3001 Leuven 

T 016 31 10 40 I F 016 31 10 49 I vlaamsbrabant@fitagency.be 

Gaucheretstraat 90 I 1030 Brussel 

T 32 2 504 87 11 I F 32 2 504 88 99 

info@fitagency.be I www.flandersinvestmentandtrade.be 

60 Internationaal ketenmanagement 

januari 2010

Internationaal ketenmanagement - Flanders Investment & Trade

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?