Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een ...

Historici, ingenieurs en techniek. Over de relatie tussen techniekgeschiedenis en algemene
geschiedenis
C.A.DAVIDS
Recensie-artikel naar aanleiding van
H.W. Lintsen, e. a., ed., Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een
moderne samenleving (6 dln.; Zutphen: Stichting historie der techniek/ Walburg Pers, 1992-
1995, 320 + 336 + 360 + 352 + 352 + 324 blz., ISBN 90 6011 811 1).
Een nieuwe synthese over de negentiende eeuw
Het jaar 1995 was een jaar van synthesen in de Nederlandse geschiedschrijving. Naast een
drietal overzichtswerken over de politieke, sociale, culturele en economische geschiedenis
van Nederland in de vroeg-modeme tijd 1 , verscheen in dit wonderjaar ook het laatste deel van
de reeks Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving
1800-1890, dat een samenvattend beeld van de relatie tussen techniek en samenleving in
Nederland in de negentiende eeuw presenteert. Bij elkaar genomen illustreren deze vier
publicaties evenzoveel manieren waarop een synthese op een deelterrein van de geschiedschrijving
kan worden gerealiseerd: als eenmansactiviteit, als duoproduktie, als samenwerkingsverband
tussen een kleine groep auteurs op één locatie en als collectieve onderneming
waarbij een grote groep auteurs op verschillende locaties onder strakke redactionele leiding
aan de arbeid wordt gezet.
Het zesdelige 'techniekboek' is een voorbeeld van het laatste procédé. Er hebben in totaal 28
auteurs aan bijgedragen. De redactie, onder leiding van Harry Lintsen (TU Eindhoven en Delft)
was zes man sterk. Anders dan de Maritieme geschiedenis der Nederlanden, waar deze formule
eerder met succes werd toegepast 2 , is het nieuwe seriewerk wel opgebouwd rond een
duidelijke centrale vraagstelling. Die vraagstelling luidt, welke rol de technische ontwikkeling
in de wording van een moderne samenleving in Nederland in de negentiende eeuw heeft gespeeld.
Ze berust uiteraard op de veronderstelling dat de wording van een moderne samenleving
in Nederland inderdaad pas na 1800 kan worden gedateerd. In een van de andere synthesewerken
die in het magische jaar 1995 verscheen, de duoproduktie van Jan de Vries en Ad van
der Woude Nederland 1500-1815, wordt echter betoogd dat Nederland — althans het westelijk
deel daarvan — in economisch opzicht al lang vóór 1800 als 'modern' kan worden gekwalificeerd.
De technische ontwikkeling die in het nieuwe seriewerk wordt beschreven, was in de
optiek van De Vries en Van der Woude dus niet een onmisbare factor voor het tot stand komen
van een moderne volkshuishouding in ons land. Op economisch gebied zou de modernisering
van Nederland reeds ver voortgeschreden zijn voordat het beginpunt van de Geschiedenis van
de techniek in Nederland was bereikt.
1 Karel Davids en Jan Lucassen, ed., A miracle mirrored. The Dutch Republic in European perspective
(Cambridge, 1995); Jonathan Israel, The Dutch Republic. Its rise, greatness and fall 1477-1806 (Oxford,
1995); Jan de Vries en Ad van der Woude, Nederland 1500-1815. De eerste ronde van moderne economische
groei (Amsterdam, 1995).
2 G. Asaert, e. a., ed., Maritieme geschiedenis der Nederlanden (4 dln.; Bussum, 1976-1978).
BMGN, 113 (1998) afl. 2, 202-207

Historici, ingenieurs en techniek 203
In de historische wereld heeft de these van De Vries en Van der Woude tot nu toe meer furore
gemaakt dan de uiteenzettingen in de Geschiedenis van de techniek. Terwijl Nederland 1500-
1815 het middelpunt is geworden van levendige historische discussies, heeft het overzichtswerk
over de techniekgeschiedenis van de negentiende eeuw, waarvan het eerste deel in 1992
verscheen, vooral aandacht buiten de kring van professionele geschiedbeoefenaars gekregen.
Er is meer over geschreven in Intermediair, De Ingenieur, De Volkskrant of het Polytechnisch
Weekblad dan in publicaties van vakhistorici. Wat de laatste groep betreft, zijn het vrijwel
alleen economisch-historici, bedrijfshistorici en (uiteraard) techniekhistorici die reacties hebben
laten horen 3 . Voor het overige is de respons vooralsnog beperkt geweest.
Dit gebrek aan reactie van de kant van de 'algemene' historici lijkt op het eerste gezicht niet
moeilijk te begrijpen. De stelling dat Nederland in de negentiende eeuw een proces van
modernisering onderging en dat de techniek hierbij een rol speelde, is minder provocerend dan
de opvatting dat Nederland in de vroeg-moderne tijd de eerste ronde van moderne economische
groei doormaakte. Niemand voelt zich waarschijnlijk direct uitgedaagd, niemand voelt
zich meteen geroepen er tegenin te gaan. Zolang niet beweerd wordt dat Nederland in de
negentiende eeuw een pioniersrol in de technische ontwikkeling vervulde, breekt er geen oproer
uit. Hoe de technische ontwikkeling in deze periode precies verliep, vinden de meeste
algemene historici vermoedelijk van secundair belang. Waarom zouden ze zich in de geheimen
van de techniek verdiepen? Zijn die niet meer interessant en relevant voor de lezers van
De Ingenieur of het Polytechnisch Weekblad dan voor de bewaarders van het collectieve geheugen
van het vaderland?
Beide standpunten zijn kortzichtig. De Geschiedenis van de techniek in Nederland bevat veel
meer discussiestof dan de op het oog weinig agressieve verpakking doet vermoeden. En als er
één studie in Nederland is die demonstreert hoe interessant en relevant techniekgeschiedenis
voor de algemene geschiedenis kan zijn, dan is het wel dit collectieve produkt van historici en
ingenieurs.
Techniekgeschiedenis en andere geschiedenis
Om met het laatste punt te beginnen: de pure ingenieurs hebben niet de toon gezet. De Geschiedenis
van de techniek in Nederland is niet het spreekwoordelijke verhaal van bouten en
moeren geworden. Van de kant van de technici is integendeel de klacht geuit dat in het seriewerk
'de techniek' op zich te weinig aan bod is gekomen. Op de ruim 2000 bladzijden zouden
'hooguit twintig min of meer gedetailleerde beschrijvingen van apparaten of machines' zijn te
vinden. Wie wil weten hoe een bepaald procédé of een bepaalde machine precies werkte, zou
in het boekwerk onvoldoende aan zijn trekken komen 4 .
De verklaring is simpel. De redactie van de serie — die overigens naast drie (maatschappij-)
historici twee ingenieurs en een chemicus telde — heeft van het begin af aan bewust gekozen
3 Zie de recensie van K. E. Sluyterman in NEHA-Bulletin. Tijdschrift voor de economische geschiedenis
in Nederland, X (1996) 29-34 en de bijdragen in het themanummer 'Techniek in Nederland in de
negentiende eeuw' van Gewina. Tijdschrift voor de geschiedenis der geneeskunde, natuurwetenschappen,
wiskunde en techniek, XVIH (1995), dat vrijwel geheel gewijd is aan het nieuwe overzichtswerk (tevens
grotendeels gepubliceerd in het NEHA-jaarboek voor economische, bedrijfs- en techniekgeschiedenis,
LVIII (1995), in het bijzonder de bijlage 'Publicaties en recensies met betrekking tot de serie Geschiedenis
van de techniek in Nederland', 377-380.
4 A. P. Oele, 'Technici als aangevers. Kanttekeningen bij de beschrijving van het aandeel van technici
en ingenieurs', Gewina. Tijdschrift voor de geschiedenis der geneeskunde, natuurwetenschappen, wiskunde
en techniek, XVIII (1995) 303.

204 C. A. Davids
voor een benadering waarin de nadruk niet zozeer ligt op een beschrijving van de constructie
en werking van technische artefacten op zich als wel op een analyse van de wisselwerking
tussen de artefacten en de sociale context waarin zij ontstaan en functioneren. Ik denk dat die
keuze terecht is geweest. Met deze aanpak wordt aansluiting gevonden bij de heersende trend
in de internationale techniekgeschiedenis van de afgelopen dertig jaar. Niet de 'intemalistische'
benadering, maar de 'contextualistische' is in de voorbije decennia bepalend geweest voor de
loop van de discussie in het vak. Daar komt bij dat deze manier van werken een drempelverlagend
effect heeft op de belangstelling voor de technische ontwikkeling in heden en verleden.
Aandacht voor techniek bij een breder publiek wordt meer gestimuleerd door te laten zien
hoe de technische ontwikkeling concreet is verweven met het maatschappelijk leven dan door
een kale beschrijving te geven van pompen, buizen, zuigers en drijfstangen. Ook de honderden
illustraties die het boek bevat zijn vanuit dit oogpunt bekeken heel doelmatig. Al onthullen ze
dan meestal niet zoveel over de feitelijke inhoud van de techniek als de 'techneut' zou willen,
ze geven wel een pakkend en sfeervol beeld van de sociale, mentale en materiële omgeving
waarin de artefacten functioneerden. Dat deze manier van presentatie inderdaad weerklank
heeft gevonden, blijkt uit de verkoopcijfers van het seriewerk. De eerste oplage van de Geschiedenis
van de techniek in Nederland, die enkele duizenden exemplaren bedroeg, is intussen
geheel uitverkocht.
De relatie met de sociale context wordt in dit overzichtswerk op verschillende niveau's gelegd.
Ten eerste op het niveau van specifieke innovaties en economische sectoren. In het seriewerk
wordt enige tientallen technische vernieuwingen behandeld, verdeeld over de volgende
sectoren: landbouw en voeding (deel I), gezondheid en openbare hygiëne, waterstaat en infrastructuur,
papier, druk en communicatie (deel II), katoennijverheid, gas, licht en electriciteit,
bouw (deel III), delfstoffenwinning, machine- en scheepsbouw, stoom, chemie, telegrafie en
telefonie (deel IV). De bedoeling was niet om alle innovaties te bespreken die in de loop van
de negentiende eeuw in Nederland zijn geïntroduceerd; er is een selectie gemaakt op grond
van het criterium, welke vernieuwingen op technisch gebied belangrijk zijn geweest voor de
modernisering van de Nederlandse samenleving. Dat betekent bijvoorbeeld dat in de sector
'voeding' de opkomst van de margarineproduktie en het gebruik van ondergisting in de bierbrouwerij
wordt beschreven, in de sector 'waterstaat en infrastructuur' de aanleg van spoorwegen
aan de orde komt en in de sector 'gas, licht en electriciteit' aandacht wordt besteed aan de
groei van gasbedrijven en het begin van de gloeilampenfabricage. Alle case-studies zijn min of
meer volgens hetzelfde stramien opgezet. Na een beschrijving van de uitgangssituatie op het
betreffende deelgebied van de techniek bij de aanvang van de negentiende eeuw volgt een
overzicht van de internationale ontwikkeling op dit terrein en daama een analyse van de invoering
van de technische vernieuwing in Nederland, waarbij in het bijzonder wordt.gekeken naar
de personen of belangengroepen ('actoren') die in dit proces een centrale rol speelden en naar
de factoren in de maatschappelijke omgeving die hierop van invloed zijn geweest.
Daarnaast worden de actoren en de omgevingsfactoren zelf aan een systematische analyse
onderworpen. In deze 'thematische' hoofdstukken worden niet afzonderlijke innovaties of bedrijfstakken
behandeld, maar instituties en processen die de technische vernieuwing als zodanig
hebben bevorderd of geremd. Zo worden in deel V de opleiding, de professionalisering en
de beroepsactiviteit van technici beschreven en in deel VI de rol van de overheid, het optreden
van ondernemers en de verandering in de opvattingen over techniek belicht, terwijl in deel II
het denken over openbare hygiëne en ruimtelijke ordening aan de orde komt.
De 'contextualistische' opzet van het overzichtswerk brengt natuurlijk mee dat de betekenis
van de onderzoeksresultaten die hierin zijn vastgelegd, veel verder reikt dan het domein van de

Historici, ingenieurs en techniek 205
techniekgeschiedenis alléén. Er is al geconstateerd dat de Geschiedenis van de techniek in
Nederland in zekere zin het einde markeert van het klassieke debat onder economisch-historici
over de 'trage' industrialisatie van Nederland in de negentiende eeuw, dat in de dagen van
Van Dillen, Wieringa en Brugmans van start ging en zijn hoogtepunt bereikte in de jaren zeventig
en tachtig. De tientallen case-studies die in dit overzichtswerk zijn samengebracht,
maken voor eens en altijd duidelijk dat Nederlandse technici en ondernemers in de gegeven
omstandigheden vaak flexibel, rationeel en inventief hebben geopereerd en niet collectief van
traagheid, lusteloosheid, conservatisme en gebrek aan durf kunnen worden beticht 5 . Jan Salie
zal nog wel lange tijd zijn rituele verschijning maken in krantenstukjes en populaire literatuur
over Nederland in de negentiende eeuw, maar hoeft niet langer rond te spoken in het werk van
vakhistorici.
Maar al is de stelling dat 'psychische factoren' een essentieel element zouden zijn in de verklaring
van het tempo van innovatie in Nederland in de negentiende eeuw dan nu wel voorgoed
ontkracht, daaruit volgt nog niet dat patronen van normen, waarden, gewoonten of gebruiken
als zodanig irrelevant zouden zijn voor het begrijpen van het verloop van de technische
ontwikkeling. Er zijn wel degelijk verbanden te bespeuren, maar deze liggen op een ander
vlak dan waar tot nu toe meestal is gezocht: niet op het niveau van de psychische gesteldheid,
maar op dat van de culturele en politiek-institutionele context. De analyse moet naar een ander
plan worden getild.
Het is niet een van de geringste verdiensten van de Geschiedenis van de techniek in Nederland
dat het werk de nodige aanzetten tot zo'n analyse geeft. Zo tonen Martijn Bakker en Erik
Berkers in hun hoofdstuk in deel VI over de waardering voor de moderne techniek aan dat de
technische ontwikkeling als zodanig bij de intellectuele elite niet ter discussie stond; het debat
ging over de vraag over hoe de veronderstelde maatschappelijke risico's van industrialisatie
— afstomping, 'zedelijk bederf', anonimisering, onveiligheid en schade aan de gezondheid —
het beste konden worden bestreden 6 . Geert Verbong laat in zijn bijdragen aan deel V zien, hoe
eenzijdig de voorstelling van zaken is als zou in Nederland in de eerste helft van de negentiende
eeuw weinig aandacht zijn besteed aan de opbouw van het technisch onderwijs 7 . Voor
de opleiding van 'staatstechnici' (leger- en vlootofficieren en waterstaatsingenieurs) was dit
absoluut niet het geval. Het is waar dat de ontwikkeling van onderwijsvoorzieningen voor
'nijverheidstechnici' in de jaren dertig stokte, maar die stagnatie blijkt niet zozeer te moeten
worden toegeschreven aan mentale verstarring als wel aan de verstorende invloed van de
Belgische Opstand 8 . In een meer abstracte zin wordt het probleem van de relaties tussen technische
ontwikkeling en de culturele en politiek-institutionele context aan de orde gesteld in het
hoofdstuk 'Innoveren in Nederland' van Johan Schot in deel VI. Aan de hand van cases die in
de voorafgaande delen zijn gepresenteerd, ontwikkelt hij hierin een analytisch instrumentarium
om technische creativiteit of stagnatie in het algemeen te bestuderen, waarbij concepten
5 C. A. Davids, 'Diffusie en creativiteit. De technische ontwikkeling van Nederland in de negentiende
eeuw in vergelijkend perspectief', NEHA-jaarboek voor economische, bedrijfs- en techniekgeschiedenis,
LVIII (1995) 75-76; Sluyterman, recensie van Geschiedenis van de techniek in Nederland in NEHA-Bulletin,X(1996)31.
6 M. S. C. Bakker en E. A. M. Berkers, 'Techniek ter discussie', Geschiedenis van de techniek, VI, 139-
178.
7 Zie bijvoorbeeld W. J. Wieringa, 'Economische heroriëntering in Nederland in de 19e eeuw', in: P. A.
M. Geurts en E A. M. Messing, ed., Economische ontwikkeling en sociale emancipatie, II (Den Haag,
1977) 39.
8 Zie hoofdstuk 1 t/m 5 en 12 in Geschiedenis van de techniek in Nederland, V.

206 C. A. Davids
als 'competitie', 'cognitieve structurering', 'institutionele structurering' en 'netwerken van
producenten en gebruikers' als sleutelbegrippen fungeren 9 . Elk van die begrippen kan tegelijk
een verbindingsschakel vormen tussen techniekgeschiedenis en 'andere' geschiedenis.
Techniek en modernisering
De mogelijkheden van de brede opzet van dit indrukwekkende seriewerk zijn door de samenstellers
echter niet in alle opzichten consequent benut. Anders dan de vraagstelling doet verwachten,
is de invloed van de maatschappelijke context op de technische ontwikkeling namelijk
meer systematisch onderzocht dan de omgekeerde relatie. De rol van de technische ontwikkeling
in de wording van een moderne samenleving is niet voor alle aspecten van
modernisering even grondig bekeken.
'Modernisering' wordt door de redacteuren van dit overzichtswerk in een ruimere zin opgevat
dan door De Vries en Van der Woude. In de Geschiedenis van de techniek in Nederland
omvat modernisering niet alleen economische aspecten ('mechanisering en schaalvergroting
van de produktie', 'sterke toename van de produktiviteit', 'aanzienlijke groei van de mobiliteit
van mensen, ideeën en goederen'), maar ook politieke, sociale, demografische en culturele
democratisering (vooral tot uiting komend in de uitbreiding van het kiesrecht), bureaucratisering,
een toenemende bemoeienis van de centrale overheid met het maatschappelijk leven, een toenemende
betekenis van opleidingsniveau bij de toewijzing van sociale posities, een demografische
transitie en het ontstaan van zeer grote steden 'waarin een specifieke levensstijl tot
uiting komt'. De innovaties die in dit 'techniekboek' worden behandeld zijn volgens de redactie
juist 'op grond van hun belang in deze processen' geselecteerd 10 . Toch wordt in het afsluitende
deel de rol van de technische ontwikkeling in de wording van een moderne volkshuishouding
meer stelselmatig geëvalueerd dan op andere terreinen van modernisering. Terwijl
de effecten van de overgang op stoom voor de produktiekosten, produktiviteit, produktieomvang
en afzet in een apart hoofdstuk van de hand van Harry Lintsen uitvoerig aan de orde
komen 11 , zijn er geen samenvattende analyses te vinden over de rol van technische innovaties
in ontwikkelingen die volgens de omschrijving van de redactie evengoed onder de noemer
'modernisering' thuishoren, als democratisering, bureaucratisering, groeiend staatsingrijpen,
toenemende sociale mobiliteit, veranderingen in demografisch gedrag, verstedelijking en de
daarmee gepaard gaande wijzigingen in levensstijl. Wat de bijdrage van technische vernieuwingen
aan deze processen nu exact is geweest, wordt in het slotdeel niet uiteengezet, hoewel
die vernieuwingen nota bene mede als onderwerp voor onderzoek werden uitgekozen omdat
ze voor deze processen zo belangrijk waren!
Het probleem is waarschijnlijk geweest, dat de precieze aard van zo'n bijdrage niet zo een
twee drie valt aan te tonen. De rol van technische vernieuwingen in politieke, sociale, demografische
en culturele ontwikkelingen is nog ingewikkelder dan die in economische processen.
De relatie loopt over nog meer schijven. Voor zover in het afsluitende deel hierover generaliserende
uitspraken worden gedaan — zoals in het artikel van Martijn Bakker: 'Techniek dwong
de overheid ook om organisaties aan te passen, zoals in het geval van infrastructurele werken'
— maken deze op het eerste gezicht een nogal deterministische indruk. In een ander deel van
het werk waar meer specifieke conclusies te verwachten zouden zijn, zoals in de hoofdstukken
9 Geschiedenis van de techniek, VI, 217-239.
10 D. van Lente, H. W. Lintsen, M. S. C. Bakker, E. Homburg, J. W. Schot, G. P. J. Verbong, 'Techniek en
modernisering', Geschiedenis van de techniek in Nederland, I, 21-23.
11 'Een land met stoom', Geschiedenis van de techniek inNederland, VI, 191-209.

Historici, ingenieurs en techniek 207
over 'papier, druk en communicatie', wordt eerlijk (zij het wat teleurstellend) meegedeeld, dat
de auteurs over 'oorzakelijke verbanden tussen de technische en de sociaal-culturele ontwikkeling
slechts (kunnen) speculeren' 12 .
Daarentegen staan er in de Geschiedenis van de techniek ook bijdragen waaruit blijkt dat op
sommige terreinen van techniek méér dan speculatie over zulke verbanden mogelijk is. Niet
toevallig betreft het juist die gedeelten van het overzichtswerk die niet primair afzonderlijke
innovaties, of clusters van innovaties tot onderwerp hebben, maar handelen over technische
systemen die de bestaanscondities van grote groepen mensen bepalen, namelijk het systeem
van de openbare gezondheidszorg en dat van de waterstaat en infrastructuur. In deze gevallen
kan de relatie tussen de technische ontwikkeling en de wording van de moderne samenleving
toch vrij concreet worden vastgesteld. In samenhang met de ontwikkeling van nieuwe technieken
ontstond op deze gebieden in de tweede helft van de negentiende eeuw een uitgebreid
netwerk van personen en instellingen die professioneel bij de instandhouding van de betreffende
technische systemen waren betrokken (medici, ingenieurs, ondernemers, overheidsinstellingen)
en in deze kwaliteit in staat waren een stempel op de verandering van de samenleving
te drukken 13 . Zo wordt in het serie werk toch een perspectief geboden op de manier waarop
het onderzoek over de rol van de technische ontwikkeling in de modernisering van de Nederlandse
samenleving vruchtbaar kan worden voortgezet. Een vervolgserie over de techniekgeschiedenis
in Nederland in de twintigste eeuw staat overigens al op stapel.
12 D. van Lente, 'Leescultuur en innovatie', Geschiedenis van de techniek in Nederland, II, 280-281.
13 E. S. Houwaart, 'Professionalisering en staatsvorming' en A. van der Woud, 'Professionalisering en
integratie', Geschiedenis van de techniek in Nederland, II, 81-92 en 165-174.