Een monumenten magazine voor Zwolle! - Schnitger-orgel Zwolle

Een monumenten magazine voor
Zwolle!
Colofon
ISBN: 978-90-8533-048-6
Uitgave: Gemeente Zwolle
Stad en Landschap, Expertisecentrum
Postbus 10007
8000 GA Zwolle
Druk: Waanders drukkers, Zwolle
Tekst: Harry Stalknecht
Inzetten: Peter Boer, arcx buro voor
monumentenzorg en cultuurhistorie
Programma: Harry Vrielink
Vormgeving: Hidde Heikamp
Redactie: Hemmy Clevis
Fotoverantwoording: Historisch Centrum Overijssel;
Hans Westerink; Archeologie Zwolle; Monique Eller;
Herman Zuidberg; Harry Vrielink.
Zwolle kent al vele jaren een brochure over het thema van de Open
Monumentendag. Het programma van alle activiteiten op die dag wordt uitgereikt
aan belangstellenden. De eerste brochures verschenen in zwartwit, maar de
laatste jaren in kleur. In 2007 kreeg het programma overzicht een facelift; het
werd een kleurrijke brochure, goed om te bewaren.
Een volgende en laatste stap was dan ook niet meer ver: een monumenten
magazine voor de Open Monumentendag. Het eerste nummer ligt nu voor u.
Het is mede tot stand gekomen door de financiële ondersteuning van een aantal
bedrijven waarvan een advertentie is opgenomen. We bedanken ze hartelijk voor
die steun.
Het thema voor deze Open Monumentendag is ‘sporen’. 2008 is het jaar van het
religieus erfgoed. Daarom heeeft Zwolle gekozen voor een invulling van ‘Sporen
van religieus erfgoed’. Hans Stalknecht heeft de religieuze geschiedenis van
de inwoners van Zwolle en de overgebleven ‘sporen’ daarvan in grote lijnen
beschreven. Een aantal van die ‘sporen’ wordt door middel van inzetjes van
de hand van Peter Boer geaccentueerd. Sommige zijn bekend, maar andere
ontsnappen veelal aan de aandacht. Dat maakt dit magazine nog interessanter.
De Open Monumentendag biedt weer een mooi programma van activiteiten.
Natuurlijk zijn veel monumenten opengesteld en te bezichtigen, maar er zijn ook
vele orgel- en koorconcerten bij te wonen. De Passiebloem is in werking en in
het Vrouwenhuis kan men even terug in de tijd. Van het monumentale openlucht
zwembad is een bijzondere foto expositie te zien in het Stadhuis.
En niet alleen kennen we dit jaar, 2008, het eerste monumenten magazine
Zwolle, maar ook een erfgoedprijs Kampen/Zwolle die dit jaar voor het eerst
is ingesteld. Dit jaar valt de eer te beurt aan de kapel aan de Plasweg in
IJsselmuiden voor een goede wijze van beheren, restaureren en instandhouden
van cultuurhistorisch erfgoed. Volgend jaar komt een monument in Zwolle aan
de beurt. Ik wens de bezoekers van onze monumenten een dag toe vol inspiratie.
Comite Open Monumentendag Zwolle
“De Hoofdwacht”
S.J.C. Cnossen
Wethouder Monumentenzorg
Grote Markt 20
8011 LW Zwolle
Tel. (038)4651565 / 4239651
E-mail: harry.vrielink@home.nl
Internetadres Landelijke Stichting OMD:
www.openmonumentendag.nl
Internetadres Zwols Comite OMD:
http://home.hetnet.nl/~harry.vrielink/comd.htm

Van houten kerkje tot partycentrum
De geschiedenis van het kerkelijk leven in Zwolle
in vogelvlucht
Het prille begin
Je zou een stad, en dus ook Zwolle, kunnen zien als een min
of meer toevallige verzameling van huizen en gebouwen, langzaam
tot stand gekomen in de tijd. Maar wie de stad zo opvat
gaat voorbij aan het wezen: ontstaan en groei zijn het resultaat
van menselijk handelen. Geen van de gebouwen staat er zonder
reden, niets zonder een doel. En zo beschouwd is de stad dus
heel wat meer dan de stenen alleen, het is het product van de
menselijke geest, van het menselijke denken dat immers aan
ieder handelen voorafgaat. Geldt dit voor de stad als geheel,
voor religieuze gebouwen en overblijfselen misschien nog wel
meer. In kerken en kloosters is het geloof van de voorvaderen
als het ware steen geworden en het heersende godsbeeld vastgelegd.
Daarmee zijn het de tastbare getuigenissen van het
geloven door de eeuwen heen.
De streken rondom Zwolle zijn niet altijd christelijk geweest. De
kerstening voltrok zich vanaf de achtste eeuw met de komst van
de Franken. Tot die tijd domineerden hier de Germaanse godsdiensten
van de Saksen. Het is de periode die we ons misschien
nog herinneren van onze schooltijd met legendarische namen
als Bonifatius en Karel de Grote. De eerste bebouwing van de
stad vond plaats op de zandrug die evenwijdig langs het riviertje
de Aa lag: het prille begin van de Sassenstraat. Wanneer de
eerste kerk in Zwolle is gebouwd blijft giswerk. Soms wordt
diezelfde achtste eeuw als stichtingstijd van de eerste Zwolse
kerk genoemd. De gedachte daarachter is dat de kerstening van
de streek in die tijd ook wel een kerkje zal hebben opgeleverd.
Maar recent onderzoek laat zien dat voor deze stelling geen
bewijs is te vinden. Eerder lijkt het erop dat de eerste kerk hier
in de loop van de tiende eeuw werd gebouwd, toen na een periode
van achteruitgang als gevolg van de invallen van de Noormannen
in onze streken, het kerkelijk bestuur weer hersteld en
uitgebouwd kon worden.
14de-eeuws passantenhuis
Het Heilige-Geestgasthuis is gesticht in
het begin van de 14de eeuw, waarschijnlijk
op initiatief van het stadsbestuur,
met als doel gedurende enkele dagen
huisvesting en verzorging te bieden aan
zwervers, pelgrims, marskramers en
andere reizigers. Daarnaast bood men
later ook onderdak aan zogenaamde
proveniers, die in ruil voor (een deel van)
hun bezittingen onderdak en verzorging
kregen. In de loop van de 15de eeuw
werden de inkomsten en bezittingen van
de proveniers gescheiden van die van
de armen die in het Gasthuis verbleven.
Vanaf 1422 zijn er aanwijzingen dat de
accommodatie uitgebreid werd met een
huis voor priesters en de proveniers.
Het complex lag aan de Diezerstraat,
met een langgerekte vleugel langs de
Gasthuissteeg waarin de kapel en een
ziekenzaal ondergebracht waren. De
hoofdopzet van deze panden bleef grotendeels
bewaard, zij het dat het geheel
later in verschillende delen opgesplitst
is, die nu in particuliere handen zijn.
De vleugel langs de Gasthuissteeg is
vanaf het binnenterrein nog het best
herkenbaar. In de gevel valt een schat
aan informatie af te lezen. In de gevel
is een rij hoge spitsboogvensters aangebracht
die later afgedekt werden met
een inmiddels al weer verdwenen gebouw.
Van dit gebouw rust een deel van
de oorspronkelijke natuurstenen goot
nog op consoles van basaltlava. Ook de
dichtgezette balkgaten van de vloerbalken
zijn goed herkenbaar.
Deze vleugel dateert uit de 14de eeuw.
Zowel het muurwerk als de eiken kapconstructie
dateren nog uit die tijd.
Heilige Geestgasthuis

Van een klein houten kerkje naar een godshuis
In de tijd van de stichting van de eerste Zwolse kerk was Zwolle niet meer dan
een klein dorpje met een sterk agrarisch karakter, bestaande uit eenvoudige
woningen van hout, leem en stro. De huizen werden hoofdzakelijk bewoond
door boeren, vissers en ambachtslieden als smeden en wagenmakers. Handelaren
deden de plaats al wel aan, gelegen als die was op een kruispunt van
handelsroutes en bij een overbrugging van de Aa. Het eerste Zwolse kerkje zal
net als de rest van het dorp ongetwijfeld ook van hout zijn geweest en eenvoudig
van bouw, passend bij het nog bescheiden karakter van de nederzetting.
In de loop der tijd is de houten kerk vervangen door een stenen godshuis in de
toen heersende Romaanse stijl, dat wil zeggen robuust en sober. Deze vroege
stenen kerk heeft de grote stadsbrand van 1324, toen de heer van het nabijgelegen
slot Voorst de hele stad in de as liet leggen, hoogstwaarschijnlijk niet
zonder schade doorstaan. De zestiende-eeuwse kloosterling en kroniekschrijver
Gerardus Coccius vertelt over deze brand dat slechts negen huizen en het
kerkje van het Bethlehemklooster gespaard bleven. Kort na de grote brand is
er in ieder geval grondig gebouwd aan de kerk . Toen al was de kerk eigenlijk
te klein geworden. Rond 1370 werd de oude Romaanse kerk vervangen door
een veel grotere kerk. Zeker zal bij dit besluit ook de status die Zwolle als rijke
handelsstad ondertussen had weten te bereiken, daarbij een rol gespeeld hebben.
Want in niets kwam destijds de welvaart en macht van een stad meer tot
uitdrukking dan in zijn kerk. De nieuwe kerk leek dan ook totaal niet op zijn
eenvoudige voorganger. De kerk werd opgetrokken in de meer eigentijdse gotische
stijl met zijn hemelreikende karakter en ranke spitsbogen. En als een
ultiem teken van stedelijke macht en welvaart werd de kerk voorzien van een
toren, die met een hoogte van 113,5 meter hoger was dan de Domtoren van de
bisschoppelijke stad Utrecht. De toren van de Zwolse parochiekerk was daarmee
zelfs de hoogste toren van het land. Het is deze kerk die vandaag de dag
- weliswaar zonder toren (verschillende blikseminslagen werden hem in 1682
fataal) - nog steeds in het hart van de stad is te vinden: de Grote of St Michaëlkerk.

Groei en bloei van het kerkelijk leven
De nieuwe Sint Michaëlkerk was trouwens niet de enige monumentale kerk die
in die tijd in Zwolle werd gebouwd. Op korte afstand van de parochiekerk werd
een compleet nieuw godshuis opgetrokken: de Onze Lieve Vrouwekerk. Daarvóór
had het stadsbestuur de zogeheten Hof van Zwolle gekocht van het Deventer
Lebuinuskapittel. Dit complex, gelegen rond de huidige Ossenmarkt, bood nog
volop ruimte. In 1395 werd met de bouw begonnen. In 1399 werd de kerk gewijd
en rond 1417 werd de bouw afgerond. En alsof de toren van de Sint Michaëlkerk
niet al genoeg de gewichtigheid van Zwolle benadrukte, werd in 1463 direct naast
de Onze Lieve Vrouwekerk een begin gemaakt met de bouw van nog een kerktoren
die in 1481 gereed was: de huidige Peperbus.
Al met al getuigen deze bouwactiviteiten van een bloeiend kerkelijk leven. En inderdaad,
behalve de Sint Michaëlparochie met bijbehorende kerk en de Onze Lieve
Vrouwekerk waren er nog meer centra van godsdienstige activiteit in de stad te
vinden. Zo was er het klooster van de Augustijner monniken, het Bethlehemklooster
met kapel en kerkhof. Dit klooster was in het begin van de veertiende eeuw
door toedoen van de welgestelde Zwolse geestelijke Bernardus van Vollenho tot
stand gekomen. De pastoors van de Sint Michaëlkerk waren trouwens niet onverdeeld
gelukkig met de aanwezigheid van dit klooster in het midden van hun parochie.
De broeders van het klooster verrichtten geestelijk werk dat in de ogen van
de pastoors eigenlijk aan hen toekwam. In die zin waren het concurrenten. En niet
onbelangrijk, het scheelde de parochie en pastoor inkomsten. Zo vormden lange
tijd de rechten van de parochie op een deel van de offergaven in de kapel en op de
begraafgelden voor het naastgelegen kerkhof lange tijd een bron van onenigheid.
Romaans Boogveld
Gevelsteen in de Grote of St. Michaëlkerk
In de buitenmuur van het koor van de Grote
of St. Michaëlkerk langs de Korte Ademhalingssteeg
is een opvallend reliëf van rode
zandsteen ingemetseld. De voorstelling op
de steen bestaat uit een man met een baard
die zijn beide handen opgeheven houdt. Op
de voorgrond staan drie kleinere figuren.
Lange tijd werd geloofd dat de hoofdfiguur
de bouwmeester van de kerk voorstelt, die
wegens geldgebrek het werk op de aangegeven
hoogte moest onderbreken. De
kroost van de bouwmeester was afgebeeld
omdat deze had verklaard dat als hij verder
moest bouwen, zijn familie van honger om
zou komen. Blijkens een slecht leesbare
inscriptie gaat het in werkelijkheid om een
afbeelding van de aartsvader Abraham, die
zijn armen zegenend uitgestrekt houdt. De
drie figuren op de voorgrond, met ieder een
aureool, stellen hoogstwaarschijnlijk heiligen
voor. Langs de rand van de steen is een
latijnse teks aangebracht die luidt: ‘prem(i)
a f(e)rt vitae locus ut domus ista venite!’,
wat zoveel betekent als ‘Een plaats gelijk
dit huis schenkt het loon des levens, komt!’
Het zegenende gebaar van de hoofdfiguur is
eigenlijk alleen gebruikelijk bij afbeeldingen
van God de Vader. De maker heeft mogelijk
de beide figuren verwisseld. De voorstelling
van de schoot van Abraham met daarin
de zielen van drie gestorvenen gaat terug
op de parabel van Jezus over de bedelaar
Lazarus. Het symboliseert het paradijs,
met een verwijzing naar het kerkgebouw
als voorportaal voor de naar verlossing
zoekende mens. Dit was in de 13de eeuw
een populair thema. De vorm en de tekst
op de steen duiden op de plaatsing van de
steen in een boogveld boven de ingang van
de kerk. Het gaat dan om de in Romaanse
stijl opgetrokken voorganger van de huidige
driebeukige hallenkerk die in omvang een
stuk kleiner geweest moet zijn. Bij de bouw
van de huidige kerk in de periode 1370-1452
was het oude reliëf nog dusdanig betekenisvol
voor de Zwolse gelovigen, dat het een
prominente plaats in de buitenmuur van de
nieuwe kerk kreeg.
Tijdens de aanleg van de verwarming in de
Grote Kerk in 2005 is onder het hoogkoor
een aantal grafkelders ontdekt. In de periode
na de Reformatie was het hoogkoor
bestemd voor het begraven van de ‘rijkere’
adel. Een tekening van Gesina ter Borch
laat zien dat achter het koorhek het lage en
hoge koor versierd was met rouwborden,
vlaggen en vaandels. Over de grafkelders
deden de wildste verhalen de ronde. Nu
konden echter zes grafkelder gelokaliseerd
en bekeken worden. Door de hoge grondwaterstand
onder het hoogkoor is echter
van het interieur van de grafkelders niet
veel bewaard gebleven. Het onderzoek leverde
helaas geen informatie op over de
vermeende crypte van de Romaanse kerk.

Nog een centrum van geestelijk leven was het Broerenklooster met bijbehorende
grote kerk op een deel van de stad dat het Eiland wordt genoemd. Ook op die
plaats was in die tijd nog volop ruimte. Het gebied was omgeven door de stadsgracht
en de Kleine Aa -een aftakking van de (Grote) Aa- en lag toen nog net buiten
de stadsmuren. De bouw werd in 1465 gestart en duurde ongeveer vijftig jaar.
Hier woonden en werkten de dominicaner broeders, die een gelofte van armoede
hadden afgelegd. Het verkondigen van ‘het Woord’ was voor hen de belangrijkste
opdracht. Dat verklaart de bouw van een aparte bibliotheek, de Librije, nu vooral
bekend als onderkomen van het gelijknamige toprestaurant. Nog tijdens de bouw
van het klooster werd het Eiland door het verleggen van de stadsmuur bij de zich
steeds verder uitbreidende stad getrokken.
Tussen Blijmarkt, Papenstraat, Praubstraat en Goudsteeg lag weer een ander
aanzienlijk religieus complex: het convent of fraterhuis van de Broeders des
Gemenen (gemeenschappelijke) Levens. Het was een belangrijk centrum van
de Moderne Devotie, een religieuze vernieuwingsbeweging uit het eind van de
veertiende eeuw. Het Fraterhuis dateert uit 1384. Op de Nemelerberg (later naar
het klooster ook Agnietenberg genoemd), even buiten de stad en ver weg van
het drukke stadsleven, bouwden de broeders in 1395 een nieuw onderkomen
dat een paar jaar later een regulier klooster
zou worden: het Agnietenklooster. De
broeders predikten een terugkeer naar de
oorspronkelijke eenvoud van het christelijk
leven. Jezus werd tot voorbeeld gesteld,
waarbij soberheid, nederigheid en kuisheid
voorop stonden. De alom aanwezige corruptie,
baantjesjagerei en wereldse rijkdom zowel
buiten als binnen de kerk werden resoluut
afgewezen. Het was hier dat de befaamde
Thomas a Kempis (± 1380-1472) zijn nog
beroemdere ‘Imitatione Christi’ (Over de
navolging van Christus) schreef. Het was na de
Bijbel het meest verbreide boek van de Late
Middeleeuwen. De stoffelijke resten van deze
vermaarde Zwolse ingezetene worden sinds
2006 bewaard in de Onze Lieve Vrouwekerk aan
de Ossenmarkt.

HOF VAN VOLLENHO
Veranderingen rond het voormalige Bethlehemklooster
Ten tijde van de stadsrechtverlening aan
Zwolle in 1230 was de nederzetting nog
maar beperkt van omvang. De eerste bewoning
was geconcentreerd op een dekzandrug
langs de zuidelijke oever van het
riviertje de Grote Aa, die stroomde ter
hoogte van de huidige Oude Vismarkt en
Melkmarkt. De westelijke begrenzing van
de stad werd gevormd door een havenkwartier
met daar achter ter hoogte van
de O.L.V. Kerk, de Zwolse hof van de proost
van Deventer. In het oosten lag tussen de
Wolweverstraat, de Aa, de Schoutenstraat
en de Sassenstraat de Hof van Vollenho,
waar begin 14de eeuw het Bethlehemklooster
gebouwd zou worden. Deze Hof was eigendom
van het adellijke geslacht Rading
van Vollenho. Hoewel de gebouwen van het
Betlehemklooster verdwenen zijn, is de
omvang van de Hof van Vollenho nog duidelijk
aan het stratenpatroon herkenbaar.
Het eerste deel van de Sassenstraat volgt
de oever van de Aa maar moet ter hoogte
van het Betlehemkerkplein een scherpe
hoek maken om het klooster heen.
Bij een grote stadsbrand in 1324 werd een
groot gedeelte van het klooster in de as
gelegd. De kapel van het Bethlehemklooster
en negen huizen ontsprongen de dans.
Het convent werd spoedig herbouwd, de
kloosterterreinen strekken zich uit tot aan
de huidige Schoutenstraat en de Wolweverstraat.
De Nieuwe Markt was toen nog
een onderdeel van de kloostertuin. Na de
reformatie verviel het klooster aan de stad
die de gebouwen, uitgezonderd het Reventer
en de kapel, in het begin van 1644
liet slopen om op de vrijgekomen ruimte
een nieuw marktplein aan te kunnen leggen.
De bebouwing van nieuwe huizen
rondom het nieuwe marktplein was strikt
gereguleerd. De stad liet aan de noordzijde
zes modelwoningen bouwen aan de hand
waarvan particulieren in de volgende jaren
de andere percelen rond de Nieuwe Markt
bebouwden. De kloosterkapel werd in gebruik
genomen door de Gereformeerde
gemeente. Van de kloostergebouwen bleef
alleen het Refter bewaard. Na de reformatie
is het gebouw voor verschillende doeleinden
gebruikt. Onder het Franse bewind
kreeg het een militaire functie als kazerne,
een functie die later veranderde in garnizoensmagazijn.
In 1846 opende de
Overijsselse Vereniging ter Ontwikkeling
van Provinciale Welvaart in het gebouw een
museum en bibliotheek. Tussen 1915 en
1917 werd het Refter ingrijpend gerestaureerd
om daarna onderdak te bieden aan de
Gemeentelijke Handelsschool en de VVV.
De laatste eredienst werd in de Bethlehemkerk
gehouden op 22 juni 1958. Kort
daarop kondigde het Centraal College van
Kerkvoogden der Hervormde Gemeente
aan het gebouw te willen slopen. Het aantal
diensten in de binnenstad werd kleiner
en daardoor kon volstaan worden met de
Grote en de Broerenkerk. Uiteindelijk stak
de staatssecretaris van Onderwijs, Kunsten
en Wetenschappen een stokje voor de
sloopplannen. Het College van Kerkvoogden
wendde zich daarop tot het college van
B en W met het voorstel dat de burgerlijke
gemeente de kerk over zou nemen. In 1963
vond de overdracht plaats voor een symbolisch
bedrag van één gulden en fl 50.000,--
voor het orgel. De kerk ging dienst doen als
tentoonstellings- en beursruimte.
In 1979 werd overeengekomen dat in ruil
voor de Broerenkerk de kerkvoogdij kon
beschikken over het Refter en de Bethlehemkerk.
De gemeente Zwolle droeg de
kosten van een inmiddels zeer noodzakelijk
geworden restauratie van de kerk. Inmiddels
is de kerk in particuliere handen
overgegaan en in gebruik als exclusief horeca
en party etablissement.

Scheiding der geesten
In de zestiende eeuw begon er op religieus gebied een wind te waaien die
uiteindelijk zou leiden tot wat de Reformatie wordt genoemd. Al langere tijd was
er kritiek op sommige misstanden binnen de katholieke kerk. Zelfverrijking en
het voortrekken van familie (nepotisme) waren daar enkele van. Maar ook door
hernieuwde aandacht voor de oorspronkelijke Bijbelse geschriften werd een
kritische houding aangewakkerd. Er was een zoeken naar de oorspronkelijke
wortelen van de eerste christelijke kerk. Vooral de Duitse hervormer Maarten
Luther had grote invloed.
Ook in Zwolle werd de roep om hervorming in de loop van de zestiende eeuw
steeds luider gehoord. De vele handelscontacten die de stad had met het Duitse
achterland droegen daaraan bij. In Zwolle vervulde sinds 1515 Gerard Lijster of
Listrius als rector van de Latijnse school bij de verspreiding van Luthers gedachten
een belangrijke rol. Listrius onderhield zelfs een briefwisseling met de grote
Duitse hervormer. Hij was verder een bewonderaar en vriend van de grote humanistische
denker Erasmus. De Latijnse school stond ongeveer op de plek waar nu
de ingang van het nieuwe stadshuis is.
In ongewijde aarde begraven
De eerste openlijke afwijzing van het katholieke geloof zien we in Zwolle door
een betrekkelijk kleine groep, die zich de Wederdopers noemden. De Wederdopers
hielden er een radicale maatschappijvisie op na. Geen wonder dus dat de
gevestigde kerk en de overheid niets met hen op hadden en hun doen en laten
met argusogen bekeken. Helemaal toen zij in 1534 in het Duitse Munster de
macht in handen wisten te krijgen en er het ‘Nieuwe Jeruzalem’ uitriepen. De
schok die dit teweegbracht, was groot. Ook het stadsbestuur van Zwolle vreesde
een doperse opstand. De stad werd in de hoogste staat van paraatheid gebracht.
Wapens en troepen werden naar Munster gestuurd om mee te helpen met de
herovering van de stad. De Wederdopers op hun beurt riepen alle aanhangers
op om zich te wapenen en de geloofsgenoten
in het Nieuwe Jeruzalem bij te staan. Enkele
duizenden van hen, afkomstig uit het hele
land, probeerden met 27 schepen het Zwarte
Water op te varen, op weg naar Duitsland. Bij
Genemuiden werden ze tegengehouden en
ontwapend. Meer zorgen nog maakte Zwolle
zich over een grote groep van Wederdopers,
zowel mannen, vrouwen als kinderen, die zich
op weg naar het oosten, bij het klooster op de
Agnietenberg wilde hergroeperen. Het stadsbestuur
liet een honderdtal van hen arresteren.
De meesten van hen werden uiteindelijk
weer vrij gelaten. Een vijftal dat werd gezien
als de leiders, werd ter dood gebracht en in de
ongewijde aarde van de stadswallen begraven.
Munster viel in 1534. De Wederdopers werden
in de Nederlanden stevig aangepakt. Van de
ongeveer 3000 mensen die tot 1574 vanwege
hun geloof hier werden terechtgesteld, was
tweederde deel doopsgezind.

Voormalige schuilkerk uit het begin van de 17de eeuw
In de 16e eeuw werden de doopsgezinden als
ketters vervolgd, in Zwolle zette het stadsbestuur
herhaaldelijk mensen gevangen op
verdenking van doperse ketterij. In het begin
van de 17de eeuw werd de kleine groep
Menisten of doopsgezinden steeds meer gedoogd
en in 1638 kon de Zwolse gemeente
een kerkgebouw laten bouwen. In januari
van dat jaar werd een stuk grond gekocht
voor 525 gulden. Achter of in een aantal bestaande
huisjes in de Wolweverstraat werd
een ruimte voor samenkomsten ingericht.
Hoewel de doopsgezinden toen niet meer
vervolgd werden, behoorde een prominent
aanwezig gebouw nog niet tot de mogelijkheden.
Het kerkgebouw moest dus een onopvallend
karakter hebben in de vorm van
een schuilkerk. Nadat men er in geslaagd
was de belendende percelen aan te kopen,
kon van 1847-1856 een grondige verbouwing
plaatsvinden, die zowel het interieur als het
exterieur betrof. Bij deze verbouwing heeft
het gebouw de huidige verschijningsvorm
gekregen. De vormgeving van de voorgevel is
destijds volgens de toen heersende mode in
een Neoclassicistische stijl vormgegeven. De
gepleisterde gevel is symmetrisch ingedeeld
en kent een opbouw die verwijst naar gebouwen
uit de klassieke oudheid. In de jaren
zeventig is de kerk gerestaureerd, maar ondanks
uitbreidingen en aanpassingen heeft
het gebouw in de Wolweverstraat zijn karakter
als schuilkerk goed behouden.
Doopsgezinde kerk
‘heymelicke conventiculen ende nachtpreken’
Ondertussen werd de roep om hervorming steeds sterker. Onder toenemende
druk van het landsheerlijk gezag, zag de Zwolse magistraat zich gedwongen
harder tegen de ‘ketterij’ op te treden. Zo werd in 1560 bepaald dat er voortaan
streng zou worden opgetreden tegen de ‘heymelicke conventiculen (bijeenkomsten)
ende nachtpreken.’ Een bepaling die de jaren daarop keer op keer werd hernieuwd,
wat erop wijst dat de dreiging weinig effect sorteerde. Blijkbaar gingen
de aanhangers van de Reformatie door met hun illegale bijeenkomsten. De harde
maatregelen waarmee de magistraat dreigde, bleken in de praktijk mee te vallen.
De zwaarste straffen die werden uitgedeeld, bestonden uit verbanning uit de stad.
Feit is dat de reformatorische beweging in Zwolle groeide. De latere Zwolse pastoor
en deken Van Kessel schreef in de negentiende eeuw daarover: ‘Alhoewel de
uitbreiding van elke nieuwe godsdienstleer van regeringswege in den beginne met
kracht werd tegengewerkt, kon men het nochtans niet weeren, dat […] zeer vele
ingezetenen er zich aan overgaven en de godsdienstoefeningen door een of andere
nieuwlichter in stilte gevoerd en in latere jaren oogluikend toegelaten, kwamen
bijwonen.’ Zo stond in Assendorp een kapelletje opgedragen aan Maria. De
kapel lag ongeveer op de hoek van de huidige Assendorperstraat en de Van der
Laenstraat, toen een eenvoudige veldweg. Het was bij deze kapel dat de Zwolse
protestanten in 1566 voor het eerst openlijk hun godsdienstoefeningen hielden.

In dat jaar bracht de Beeldenstorm de Nederlanden in rep en roer. Een golf van
anti-katholiek geweld verplaatste zich van stad tot stad. Heiligenbeelden en altaren
werden vernield of beschadigd. In Zwolle bleef het voorlopig rustig. Alleen
op het kerkhof naast de Sint Michaëlkerk - tegenwoordig het Grote Kerkplein
- werd een beeld van zijn sokkel getrokken. De Protestanten eisten een eigen
gebedshuis en namen de Onze Lieve Vrouwekerk aan de Ossenmarkt met geweld
in bezit. Voor het eerst werden in een Zwolse kerk protestantse erediensten
gehouden. De Spaanse landvoogd Alva was vast besloten de oproermakers van
1566 te straffen. Daarvoor stelde hij de ‘Raad van Beroerten’ in, een bijzondere
rechtbank. Ook in Zwolle werd een onderzoek ingesteld naar de gang van zaken
tijdens de woelingen. In totaal twaalf Zwollenaren werden veroordeeld voor hun
rol in de ongeregeldheden van 1566. De Opstand van de Nederlanden tegen de
Spaanse koning escaleerde ondertussen verder. In 1578 kwam Overijssel in handen
van de opstandelingen. Na wisseling van de zittende magistraat kondigde
het nieuwe stadsbestuur een religievrede af. De kerk aan de Ossenmarkt werd
officieel ter beschikking van de protestanten gesteld. Daarmee was men de protestanten
een heel eind tegemoet gekomen.
Straatgevechten
Maar van echte vrede was geen sprake. De rivaliserende partijen vlogen elkaar
nog regelmatig in de haren. Het stadsbestuur probeerde de zaak te sussen door
de sterk tegen de protestanten gekante Dominicanen de stad uit te zetten. Dat
leidde natuurlijk weer tot onvrede onder de katholieken. De spanningen liepen
hoog op toen in mei 1580 Spaanse troepen Overijssel binnen marcheerden. De
katholieken hoopten dat in Zwolle orde op zaken zou worden gesteld, de protestanten
vreesden het. De uitbarsting kwam op
15 juni. Aanleiding was een ruzie tussen een
groepje katholieken en een protestant op de
Grote Markt. De ruzie werd met degens kracht
bijgezet. Het was de aanleiding tot een ware
veldslag in de straten van Zwolle waarbij de
protestanten en de staatsgezinden zich met
veldgeschut in de Roggenstraat verschansten.
De Sint Michaëlkerk werd door de protestanten
bezet, net als de Kamperpoort, de Melkmarkt
en het Rodetorenplein. De volgende
dag werden de protestantse wapenbroeders
in Kampen, Hattem, Deventer en Amsterdam
opgeroepen hulp te bieden. Men was namelijk
bang, en niet helemaal ten onrechte, dat de
katholieken van het omliggende platteland in
de Zwolse strijd zouden ingrijpen, gedupeerd
en gefrustreerd als zij waren door de plundering
van rondtrekkende staatse troepen. Sommige
toegangswegen naar de stad waren al
afgesloten. Een twaalftal bewapende Kamper
protestanten op weg naar Zwolle werd door
Mastenbroeker boeren om het leven gebracht.
Hun lijken werden in de IJssel gegooid. Een
ander groepje gewapende schutterij uit Kampen
lukte het via het Katerveer wel de stad
binnen te komen. Weer een andere kleine troep
gewapende protestanten wist vanuit Holland
Zwolle te bereiken. Daar kwam het opnieuw tot
felle straatgevechten waarbij de katholieken op

19 juni de handdoek in de ring moesten gooien. Ongeveer tweehonderd katholieken
namen voor alle zekerheid de wijk. Een aantal huizen van prominente katholieken
werd geplunderd. Ook de Sint Michaëlkerk moest het ditmaal ontgelden.
Altaren en heiligenbeelden werden aan stukken geslagen. Sporen daarvan zijn
tot op de dag van vandaag in de kerk zichtbaar. Op de Grote Markt werden vuren
ontstoken waarop kerkelijke voorwerpen werden verbrand. Bijna tien mannen
waren door het geweld om het leven gekomen. De katholieke geestelijkheid werd
gedwongen de stad te verlaten. Daaronder was ook Hendrik Fokking, die in 1570
tot pastoor van de Sint Michaëlkerk was benoemd. Na een laatste oproep tot
‘volherdinge in ’t catholijcke gelove’ verliet hij te voet de stad. Daarbij volgde hem
‘al weenende’ een grote menigte getrouwen. Aangekomen bij de kapel van het
heilige Kruisgasthuis aan de Hoogstraat, klom hij op de voet van het stenen kruis
dat daar stond en sprak voor de laatste keer zijn mensen troostend toe.
Voor Zwolle kwam een einde aan een tijdperk van vele eeuwen waarin het katholicisme
het religieuze leven van de stad had bepaald. Openlijke uitoefening
van het katholieke geloof werd verboden, kerkelijke goederen werden onteigend.
De oude Sint Michaëlkerk werd door de protestanten in bezit genomen. De Onze
Lieve Vrouwekerk en de Broerenkerk kwamen leeg te staan. De Broerenkerk
werd gebruikt als opslagruimte maar ook als tijdelijk onderkomen voor artiesten
zoals komedianten, koorddansers en dergelijke. Ook werden er exotische dieren
gestald. De zeventiende-eeuwse Zwolse kroniekschrijver en pastoor Arnold Waeijer
geeft een merkwaardig verhaal over een olifant. Deze olifant maakte op een
nacht zoveel herrie dat zijn verzorger er wakker van werd. Toen die ging kijken
wat er aan de hand was, zag hij twee geestverschijningen van monniken in de
kerk rondspoken. De monniken waren zichtbaar somber, naar het scheen vanwege
de deplorabele toestand van het kerkgebouw dat eens ter ere van God was
gebouwd. De monniken werden opgevolgd door de verschijning van een drietal in
het zwart gestoken en veel misbaar makende spoken. Volgens Waeijer waren het
de geesten van protestantse dominees die samen overlegden hoe het godshuis
weer in ere hersteld kon worden. Geschrokken rende de olifantenhouder naar
het stadhuis en deed daar zijn verhaal en vertrok daarna ijlings uit Zwolle.

Vervolgen en gedogen
Met de Reformatie begint een periode waarin de protestanten het maatschappelijk
leven domineerden. De staatskerk kreeg officieel de naam Nederduits
Gereformeerde Kerk. De overige religies werden aanvankelijk onderdrukt,
maar later gedoogd. Deze situatie zou tot 1796 duren. Vooral voor de katholieken
begon een moeilijke periode. Geschat wordt dat na de Reformatie ongeveer
twintig procent van de Zwollenaren het katholieke geloof trouw bleef.
Maar de aloude en zo vertrouwde kerkelijke structuren waren volledig weggevallen.
Na 1580 was er in Zwolle zelfs een tijdje helemaal geen katholieke
geestelijke voorhanden. Pas in 1586 veranderde dat, toen Zwolle af en toe bezocht
werd door een enkele katholieke geestelijke, meestal een Jezuïet. Deze
priesters deden hun best ‘om hen in ’t ware Catholijcke gelove te bewaren, te
verstercken, ende te vertroosten, te meer omdat se niet gelijck veele anderen,
haer waere gelove en souden verlaten, ende hen tot een nieuw gesinde gelove
begeven.’
De eerste katholieke geestelijken die zich weer in de stad waagden, moesten
er voor zorgen vooral niet op te vallen. Een vaste verblijfplaats hadden ze
daarom ook niet. Ze logeerden dan hier, dan daar, meestal bij gegoede katho-
lieken. Ook de godsdienstoefeningen werden
in gewone huizen gehouden. Omdat dit zich in
het verborgene moest afspelen spreken we van
schuilkerken. Maar in een toch kleine gemeenschap
als Zwolle was, bleef natuurlijk niets
echt geheim. In 1613 lukte het de pater Jezuïet
Arnoldus Cathius, die al vanaf 1600 in Zwolle
werkzaam was, een vast verblijf te krijgen in
het huis de Drie Kranen in de Diezerstraat (nu
Diezerstraat 21), tegenover de Spiegelsteeg.
Zulke katholieke schuilkerken werden staties
genoemd, een benaming die de volgende 250
jaar het woord parochie zou vervangen. Zwolle
kende in de loop van de tijd in totaal vijf staties:
de Steegjeskerk in de Hoornsteeg (nu Melkmarkt
6), Onder den Bogen in de Nieuwstraat,
en de staties in de Spiegel- en Koesteeg.
Van schuilkerk ‘Onder de Bogen’ tot appartementengebouw
Nadat Zwolle zich aangesloten had bij de
opstandelingen tegen het Spaanse gezag,
werd in 1580 de gereformeerde godsdienst
de enig toegestane religie. Een belangrijk
deel van de bevolking bleef nog geruime
tijd katholiek. Officieel waren katholieke
vergaderingen verboden, het katholieke
bevolkingsdeel bleef dus niets anders
over dan ondergronds te gaan. Zij richtten
in hun huizen ruimten in die als kerk konden
dienen. De stedelijke gezagsdragers
traden af en toe wel op tegen deze praktijken,
waarbij betrokkenen er meestal
met een forse geldboete vanaf kwamen.
In het huis van Sophia van Sweersen in
de Bitterstraat was de schuilkerk Onder
de Bogen ondergebracht. Deze kerk was
met geheime doorgangen verbonden met
de omringende huizen.
Na de omwenteling in de Franse tijd kregen
de katholieken gelijke rechten en
vrijheden. In 1809 kregen zij de beschikking
over de Onze Lieve Vrouwekerk aan
de Ossenmarkt. Ter plaatse van de schuilkerk
Onder de bogen werd in 1848 voor f
36.000,-- een nieuwe kerk gebouwd, gewijd
aan de beschermengel van de stad
St. Michaël. Deze bouw van de eerste
katholieke kerk na de Middeleeuwen was
van grote betekenis voor het zelfbewustzijn
van de katholieken.
Aan het eind van de 19de eeuw was ongeveer
23% van de Zwolse bevolking katholiek.
Voor deze groeiende gemeenschap
werd in 1892 op de hoek van de Roggestraat
en de Nieuwstraat, op de plaats
van de huidige V & D, een grote driebeukige
hallenkerk gebouwd, ter vervanging
van de nabijgelegen oude parochiekerk.
De oude Michaëlkerk werd overgenomen
door de Rooms Katholieke Werkliedenvereniging
en vernoemd naar hun schutspatroon
St. Joseph. Door een financiële
crisis in het Zwolse bankwezen in het begin
van de jaren ’20 van de vorige eeuw,
moest de werkliedenvereniging in 1926
het St. Josephgebouw gedwongen afstoten.
Het gebouw kwam later in eigendom
van de gemeente Zwolle. In 1976 stond het
gebouw al geruime tijd leeg en was men
voornemens het te slopen. Gelukkig was
de raadsmeerderheid tegen. Het gebouw
werd echter wel aan zijn lot over gelaten.
Om sloop te voorkomen was een nieuwe
bestemming noodzakelijk. Aanvankelijk
leek een bestemming met woonappartementen
niet haalbaar, daarna is gekeken
naar de mogelijkheid hier een machinemuseum
onder te brengen. Later is toch
besloten tot het indelen van het gebouw
in appartementen.

Van staties en ‘menigerleij quellingen’
Vooral in de eerste helft van de zeventiende eeuw werd het verbod op de uitoefening
van de katholieke godsdienst serieus ter hand genomen. Blijkbaar wilde de
nieuwe protestantse kerk zijn dominante positie duidelijk maken. Vaak genoeg
werden de Zwolse katholieken geconfronteerd met invallen, huiszoekingen, boetes
en aanhoudingen. Daarover schrijft de tijdgenoot en katholiek priester Arnoldus
Waijer: ‘Hebben de Catholijcken […] menigerleij quellingen ende overlast
moeten lijden, met citeren, compareren, ende dwingen tot betalingh der boeten
voor ’t Huijs, priester ende volck.’ Heel wat tijd en moeite werd besteed aan pogingen
onder deze boetes uit te komen: ‘Oversulx de Catholijcken bij de Heeren
in ’t bijsonder, elck daer sij de beste kennisse aen hadden, gegaen sijn, om de
verstoorde vergaderingen te ontschuldigen, met vleijen ende smeken, datse met
hen genadelijck wilden handelen.’ Veel succes had men daar vaak niet bij, de
boetes waren niet misselijk en voor de stedelijke overheid een aantrekkelijke
vorm van inkomsten. Boetes waren er voor de huiseigenaar die zijn woning voor
de mis beschikbaar stelde, voor de kerkgangers en natuurlijk voor de priester
die de viering leidde. Het bedrag liep al gauw in de honderden guldens, toen een
hoog bedrag. De antikatholieke maatregelen werden uitgebreid. Op 27 februari
1670 werd door de Zwolse magistraat zelfs een wet afgekondigd, waarin werd
bepaald dat het voortaan verboden was dat katholieken naast elkaar woningen
zouden bezitten. Hierdoor werd het lastiger de staties in stand te houden.
St. Josephgebouw
Een rondleiding in de ondergrondse
Op paasavond van het jaar 1653, 9 april, kreeg pastoor Waeijer van de statie
Spiegelsteeg hoog bezoek. Het was de nuntius van Keulen, Don Josepho de
Margarita, tevens bisschop van Cosenza (Sicilië). De nuntius had gehoord van de
penibele positie van de katholieke kerk in de Nederlanden. Het zal voor hem als
Italiaanse bisschop moeilijk voor te stellen zijn geweest. Hij was dan ook meer
dan nieuwsgierig naar het reilen en zeilen van katholiek Zwolle. Vooral het fenomeen
van de schuilkerken prikkelde zijn nieuwsgierigheid. Waeijer liet hem alle
verborgen ruimten van de kapel in de Spiegelsteeg zien. De vele geheime doorgangen
en schuilplaatsen maakten op de nuntius diepe indruk.
Overige godsdiensten
Zonder twijfel vormden de katholieken na de protestanten de grootste kerkelijke
groepering in Zwolle. Maar niet alleen de katholieken werden gehinderd in de uitoefening
van het geloof. Ook de kleine groep Zwolse Menisten of doopsgezinden moesten
hun geloof in stilte praktiseren. Maar de tijden dat zij werden vervolgd, zoals in
1534, waren voorbij. Blijkbaar konden de autoriteiten voor protestantse andersgelovigen
meer begrip opbrengen. In de Wolweverstraat staat op nummer 9 nog steeds
onopvallend de Doopsgezinde kerk die in 1638 in gebruik werd genomen. Van buiten
lijkt het in niets op een kerkgebouw en zo was het ook precies bedoeld.
Een andere groep die zich op de achtergrond moest houden waren de Luthersen.
We zagen al dat door de vele handelscontacten met Duitsland er al vroeg Lutherse
diensten in Zwolle werden gehouden. Duitse kooplieden, die destijds Zwolle aandeden,
kwamen in het geheim bijeen in zogenaamde “huisgemeenten”. Deze groeiden
door de jaren heen uit tot één Lutherse kerk. Pas in 1649 was het voor de Luthersen

mogelijk een eigen kerk te bouwen. Deze kerk is nu nog te vinden in de Koestraat
op nummer 2 en oogt net als de Doopsgezinde kerk met opzet onopvallend.
Aanmerkelijk meer gastvrijheid dan de Luthersen en Menisten, ondervonden de
Franse Hugenoten die na de herroeping van het edict van Nantes door de Franse
koning en de daaropvolgende vervolging in 1685, massaal Frankrijk ontvluchtten.
Zij werden als Franse broeders door de Zwolse bestuurders met liefde en
sympathie ontvangen. Het feit dat de Hugenoten zich bedienden van de Franse
taal zal ongetwijfeld hebben bijgedragen aan het enthousiasme waarmee ze door
de magistraat werden verwelkomd. Frans was toen immers de taal van de maatschappelijke
elite. De Hugenoten die in Zwolle hun toevlucht zochten, kregen in
1686 meteen al de in onbruik geraakte St. Geertruidskapel in de Schoutenstraat
als kerkgebouw aangeboden. Deze in het begin van de 16de eeuw gebouwde
kapel maakte deel uit van het omstreeks 1390 gestichte convent van de Zusters
des Gemenen Levens. Tot op de dag van vandaag worden daar in wat de Waalse
kerk is gaan heten de diensten in het Frans gehouden.
Van meer tolerantie naar gelijke rechten
Was de eerste helft van de zeventiende eeuw vooral een tijd waarin de niet Hervormde
religies de uitoefening van hun geloof lastig werd gemaakt en soms -zoals
bij katholieken- zelfs werden vervolgd, de daaropvolgende periode kenmerkt
zich juist weer door een grotere mate van gedogen. Zolang de concurrerende
religies zich niet al te openlijk manifesteerden, mochten zij hun gang gaan. Maar
het bekleden van bestuurlijke openbare functies of ambten bleef voorbehouden
aan de lidmaten van de officiële kerk.
Deze meer tolerante houding zien we terug in de houding ten opzichte van de
joden. Veel waren er niet in Zwolle te vinden. Pas rond 1720 is er sprake van
een kleine gemeenschap. In 1722 hielden zij hun eerste bijeenkomsten in een
woning aan de Bitterstraat. In dat jaar werd er bij de Luurderschans ook, naar
Joods voorschrift buiten de muren van de stad, een begraafplaats ingericht. Deze
begraafplaats, die in 1985 werd geruimd, lag destijds op de plaats waar nu de
parkeerplaats van het Ecodrome is te vinden. Niet lang daarna, in 1757 kreeg de
Joodse gemeente de Librije als godshuis in gebruik. De Librije zou tot 1899 als
synagoge dienst doen.
In 1795 werd de Republiek der Zeven Verenigde
Nederlanden door de troepen van het revolutionaire
Frankrijk onder de voet gelopen. De
Bataafse Republiek werd uitgeroepen. De kreten
‘Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap’ werden
ook bij ons naar de praktijk vertaald. Op 5
augustus 1796 nam de Nationale Vergadering
het historische besluit staat en religie te scheiden.
‘Er kan of zal geen bevoorrechte noch
heersende kerk in Nederland meer geduld
worden’, zo luidde de tekst. De Nederduits Gerefomeerde
kerk verloor zijn bevoorrechte positie.
Het veranderde de situatie van de overige
godsdienstige richtingen drastisch en maakte

Bedrijfsactiviteiten in een voormalig begijnenhuis
Gertrude Kadeneter stichtte rond 1390 in de
Schoutensteeg een huis voor alleenstaande
devote vrouwen. De idealen en levenswijze
van deze samenleving waren geïnspireerd
door de Moderne Devotie en deze groeide
later uit tot een Begijnenconvent. In 1417
verwierven de vrouwen van de stad een
stuk grond bij de stadsmuur in erfpacht.
In ruil hiervoor moesten zij beloven rustig,
in onderdanigheid en kuisheid te leven. In
1501 kregen de zusters toestemming om
een kapel te bouwen, die werd gewijd aan
St. Geertruid. Deze kapel doet sinds 1686
dienst als Waalse kerk.
Na de hervorming in Zwolle kwamen de
conventsbezittingen in 1580 in handen van
de burgerlijke gemeente die de huizen
verhuurde. Uit de administratie der voormalige
geestelijke goederen blijkt dat de
zusters een uitgebreid huizenbezit hadden
dat bestond uit het eigenlijke convent in de
Schoutenstraat en een lange rij huizen in
de Walstraat, vanaf de hoek met de Sassenstraat
tot aan de Wolweverstraat. Langs de
Wolweverstraat bezat het klooster nog een
koehuis.
Voor de nog resterende begijnen wordt een
overgangsregeling getroffen; hoewel zij hun
geloof niet openlijk meer kunnen belijden,
mogen zij tot aan hun dood in de voormalige
conventsgebouwen blijven wonen. In
1617 richt Jenne Greven, een van de nonnen,
een verzoekschrift aan het stadsbestuur.
Zij stelt dat zij ‘boven haer merckelijck olderdoom
een persoone gantsch dooff ende
impotent is ende van haar maghet daghelijckx
aan ende uuytgecledet wert gelijck een
ionck kint’. Zij verzoekt om een verhoging
van haar alimentatie met 50 goudguldens,
mede omdat het stadsbestuur haar twee
koeien heeft afgenomen. Ze krijgt een verhoging
van 25 goudguldens. Ze was al 90
jaar. In 1629 treffen we Bette Wijcherts, conventuale
in St. Geertruyds Klooster, nog in
de administratie aan.
Vanaf 1634 worden de huizen successievelijk
aan particulieren verkocht. In de 17de
eeuw zijn in dit stadsdeel veel wevers gevestigd.
Wever Jan Coertsen van Kampen trouwt
in 1617 met Anna Jans. Bij het archeologisch
onderzoek kwam een zogenaamd
huwelijksbord te voorschijn met daarop het
jaartal 1617 en de voorstelling van een echtpaar!
Dit kan geen toeval zijn. In het begin
van de 18de eeuw is een groot deel van het
voormalige Kadenetershuis in handen van
Jacobus van Barneveld die in de Walstraat
een bierbrouwerij en een jeneverstokerij
vestigt.
St. Geertruidenconvent
de weg in beginsel vrij voor hun vrije ontwikkeling en emancipatie. Voortaan was
de achterstelling van de katholieke religie - en andere minderheidsgodsdiensten
- verleden tijd en konden de katholieken openlijk hun overtuiging tonen. Ook na
het vertrek van de Fransen in 1813 en de vestiging van het Verenigd Koninkrijk
der Nederlanden in 1815 bleef de in de Franse Tijd ingevoerde scheiding tussen
kerk en staat ongewijzigd.
Onwennig maar vastbesloten
Voor de Zwolse katholieken begon er een tijd waarin zij zich langzaam en nog
wat onwennig aanpasten aan de nieuwe omstandigheden. Zij waren tot dan toe
nog altijd aangewezen op de kleine huiskerkjes. In 1809 werd de Onze Lieve
Vrouwekerk aan de katholieken teruggegeven. De Steegjeskerk nam de kerk in
gebruik. Onder de Bogen liet in 1848 op de plaats van de al zo’n twee eeuwen in
gebruik zijnde statie aan de Nieuwstraat een nieuwe kerk bouwen. Deze kerk
staat er nu nog en is bekend als het Sint Jozef gebouw. In 1853 werd de katholieke
kerkelijke structuur in Nederland in ere hersteld. In Zwolle leidde dit tot de

Nieuwbouw uit 1897-‘99
Het Zwolse stadsbestuur voerde in de 18de
eeuw een vrij liberale politiek ten opzichte
van haar joodse inwoners. Vanaf 1721 was het
voor joden zelfs mogelijk om het kleine burgerrecht
te krijgen, waarmee zij toegelaten
konden worden tot het koopmansgilde. Aan
het eind van de 18de eeuw telde de joodse
gemeenschap in Zwolle ongeveer 350 zielen.
In 1757 kregen de joden toestemming om een
synagoge te stichten in een gedeelte van het
voormalige Broerenklooster, nu beter bekend
als de Librije. Aan het eind van de 19de eeuw
werd dit gebouw zo bouwvallig, dat besloten
werd om een nieuwe synagoge te bouwen. In
1892 werden vijf huizen in de Schoutenstraat
opgekocht en in 1897 diende de Zwolse architect
F.C. Koch een aanvraag voor een bouwvergunning
voor nieuwbouw in. De bouw kon
in januari van 1898 starten. Aannemer was L.
Meyer jr. Het nieuwe gebouw werd op 21 juli
1899 onder grote belangstelling ingewijd.
Bij het ontwerp liet Koch zich in belangrijke
mate inspireren door het eclecticisme, een
aan het eind van de 19de eeuw sterk opkomende
bouwstijl, waarbij aan de hand van
verschillende historische bouwstijlen een
nieuw geheel geschapen werd. De nieuwe
synagoge bestond uit een grote eenbeukige
ruimte waarin de heilige ark, dit is de kast
voor de Tora-rollen, aan de oostzijde geplaatst
is. Aan de westzijde is een vrouwengalerij
aangebracht. Op die manier konden
de mannen zich bij de gebedsdienst niet af
laten leiden. Naar de wens van de toenmalige
opperrabbijn S.J.S. Hirsch is in 1920 de
galerij met een hoger hek afgezet ten einde
oogcontact tussen mannen en vrouwen verder
te beperken. Aan de voorzijde is in een
apart gedeelte een wintersynago of kleine
sjoel met daar boven een woning gerealiseerd.
In een torentje is de trap naar de vrouwengalerij
ondergebracht.
Hoewel het gebouw vrijwel ongeschonden
door de oorlog en de bezetting heen was
gekomen, was de joodse gemeente door de
Tweede Wereldoorlog zwaar getroffen en in
aantal gedecimeerd. Om te kunnen functioneren
voor de kleine gemeenschap moest
de grote synagoge verkleind worden met
een wand en een verlaagd plafond. Dit kon
Synagoge
echter niet verhinderen dat het verval van
het gebouw langzaam voortschreed, zodat
aan het eind van de jaren ’70 de instandhouding
van het gebouw de draagkracht van de
joodse gemeente te boven ging. Hoewel aanvankelijk
de gedachte uitging naar verkoop
en sloop, werd het gebouw later op de monumentenlijst
geplaatst. Hierdoor was het
behoud gewaarborgd en kwam subsidie beschikbaar
voor de noodzakelijke restauratie.
Deze restauratie werd gefaseerd uitgevoerd
in de periode 1984-1989. Hierbij is de indeling
aangepast aan de kleinere gemeente en
werd de grote zaal geschikt gemaakt voor
een multifunctioneel gebruik.

vorming van een tweetal parochies: de Onze Lieve Vrouw ten Hemelopneming en
de Sint Michaëlparochie. De grens tussen de beide parochies werd gevormd door
het riviertje de Aa, dat toen nog over de Vis- en Melkmarkt liep. De kerk die de
Sint Michaëlparochie in 1848 had laten bouwen bleek al snel te klein. Uiteindelijk
werd de historische plek verlaten voor nieuwbouw in de Roggenstraat, hoek
Nieuwstraat. Hier verrees in 1892 een kerk in fraai neogotische stijl, een godshuis
dat trots en zelfbewust getuigde van de nieuwe positie die de katholieken in
de Zwolse samenleving hadden ingenomen. Ook op andere plaatsen in de stad
waren er voorbeelden van het herwonnen elan van de katholieke kerk. In 1901
verrees in Assendorp het complex van het Dominicanenklooster en in 1902 het
rooms katholieke ziekenhuis de Weezenlanden. Veelzeggend is ook dat het een
katholiek was, mr. A.J. Vos de Wael, die tussen 1813 en 1855 het ambt van burgemeester
van Zwolle bekleedde.
Ook de Joodse gemeenschap kon onder de nieuwe omstandigheden de vleugels
uitslaan. In 1898 werd begonnen met de bouw van een geheel nieuwe synagoge
in de Schoutensteeg. De synagoge werd in 1899 in gebruik genomen en ligt nu
aan de Samuel Hirschstraat. De straat kreeg deze nieuwe naam bij de herinwijding
van de synagoge in 1990. Samuel Hirsch was van 1902 tot 1941 de opperrabbijn
van Overijssel. De Librije werd verlaten. Links van de synagoge werd
gelijktijdig een ‘wintersynagoge’ gebouwd. Deze ´kleine sjoel´is momenteel nog
in gebruik als synagoge.
Afsplitsingen
De verhoudingen tussen de verschillende geloofsrichtingen in de negentiende
eeuw was goed te noemen. Het gemeenteverslag van 1831 spreekt in ieder geval
van ‘eener loffelijke verdraagzaamheid tusschen de leden der verschillende
kerkgenootschappen, die van den gezegendsten invloed is’. Minder welwillend
stonden de gevestigde kerken aanvankelijk tegenover nieuwkomers. In de jaren
dertig van de negentiende eeuw werd de eenheid vooral in de vroegere staatskerk
danig op de proef gesteld. Sinds 1816 droeg deze de naam Nederlandse
Hervormde Kerk. In 1834 vond binnen die kerk de zogenoemde Afscheiding
plaats, waarbij het meer orthodoxe deel van de
kerk zich afsplitste. Ook in Zwolle was er een
kleine groep die overging naar de nieuwe kerk.
Deze groep, bestaande uit ongeveer 65 gezinnen,
bestond voor het merendeel uit mensen
uit de kleine burgerij en de wat lagere klassen.
Het was de grote voorman van de Afscheiding
Hendrik de Cock zelf die op 11 juni 1835 in het
huis van Willempje Schutte, even buiten de
Diezerpoort (nu Thomas a Kempisstraat 3) de
Zwolse Christelijk Gereformeerde Gemeente
stichtte. Na een turbulente periode waarbij
de overheid de nieuwe kerk beschouwde als
oproerkraaiers en ook de nieuwlichters zelf
onderling ruzieden, dwarrelde uiteindelijk
het stof neer en werd de nieuwe kerk geaccepteerd.
In 1869 liet de Christelijke Gereformeerde
Gemeente in het Ter Pelwijkpark
een kerk bouwen. Deze kerk staat bekend als
de Plantagekerk, vanwege de vele bomen die
destijds nog in de omgeving te vinden waren.
In 1887 vond er opnieuw een afsplitsing van de
Hervormde gemeente plaats, bekend onder
de naam Doleantie. Deze Dolerenden lieten in
1888 op een steenworp van de Plantagekerk
de Oosterkerk bouwen. De beide kerkelijke
gemeenschappen gingen in 1897 samen in de
Gereformeerde Kerk Zwolle.

Verzuiling en ontkerkelijking
De tweede helft van de negentiende eeuw stond in het teken van de emancipatie
van de godsdiensten die eeuwenlang de tweede viool hadden moeten spelen. Tegelijkertijd
zien we als gevolg van de opkomende industrialisering dat er zich een
zelfbewuste arbeidersklasse ontwikkelde. In de decennia daarop zien we dat die
emancipatie leidde tot wat de Verzuiling wordt genoemd. Kenmerkend daarbij is
dat iedere richting zijn eigen leefwereld creëerde. Contacten met andere overtuigingen
en richtingen waren miniem. Iedere zuil had zijn eigen kerk, politieke
partij, omroep, krant, vakbond, verenigingen en scholen. Zo ver ging de verzuiling,
dat bijvoorbeeld winkelbedrijven alleen personeelsleden uit eigen kerkgenootschap
in dienst namen. Andersom deed je inkopen bij je ‘eigen mensen’.
Lopend door de stad zijn er talloze gebouwen die aan dit verzuilde leven herinneren:
christelijke scholen van allerlei pluimage, verenigingsgebouwen met daarop
de aanduiding van de geloofsrichting. Aan die starre Verzuiling kwam in de jaren
zestig van de vorige eeuw een einde. Het is ook de tijd dat de ontkerkelijking inzet.
Steeds meer mensen gaven aan niet meer tot een kerkgenootschap te willen
behoren. Het is een ontwikkeling die zich tot de dag van vandaag voortzet. De
gevolgen daarvan zijn dat steeds vaker kerken noodgedwongen worden gesloten.
In 2005 overkwam dat bijvoorbeeld de Sint Michaëlkerk aan de Willebrandlaan.
Suggesties het gebouw beschikbaar te stellen voor de islamitische gemeenschap
werden van de hand gewezen.
Nieuwkomers
En dat brengt ons bij de nieuwe godsdienst die zich in het laatste kwart van de
twintigste eeuw aandiende: de Islam. De inbedding van de nieuwe en in de ogen
van veel Nederlanders uitheemse religie verloopt niet zonder strubbelingen.
Het waren de Surinaamse Moslims die bij de bouw van een eigen moskee het
initiatief namen. Aanvankelijk kerkten zij in de voormalige Oranjeschool aan de
Jufferenwal, maar de geplande komst van het COC, de belangenvereniging voor
homoseksuelen, in het gebouw deed de gemoederen onder de moslimsbroeders
hoog oplopen wat uiteindelijk leidde tot de bouw van een echte moskee aan de
Wilhelminastraat met als naam Gulzar-E-Medina (de tuin van Medina), compleet
met minaretten. Onder sommige bewoners van het Veeralleekwartier bestond
weerstand tegen de komst van de moskee. Er werd geprobeerd de bouw stil te
leggen. Desondanks kon in 1988 de moskee in gebruik worden genomen. Behalve
het islamitische gebedshuis aan de Wilhelminastraat zijn er in Zwolle nog
meer te vinden. Zo is er de Turkse Ulu moskee aan het Assendorperplein, de
moskee van de Marokkaanse Islamitische Vereniging aan de Schubertstraat en
de Surinaamse moskee aan de Hemerkenstraat. Steeds vaker manifesteert deze
van oorsprong buitenlandse religie zich openlijk in het Zwolse leven. Zo vond
er op 1 mei 2004 de allereerste niet christelijke processie plaats: zo’n veertig
moslims en twintig versierde auto’s trokken door het Zwolse centrum ter ere
van de geboortedag van de profeet Mohammed. In feite is de ontwikkeling die
de moslimgemeenschap in Nederland doormaakt te vergelijken met die van de
emancipatie van christelijke groepen zoals de katholieken die in de negentiende
en begin twintigste eeuw doormaakten. Maar het samen opgaan van de verschillende
culturen blijft een punt van zorg. Niet in de laatste plaats wordt dit door de

Zwolse islamitische gemeenschap zelf beseft. Initiatieven als de jaarlijkse interreligieuze
gebedsdienst voor de vrede laten dat zien. In deze gebedsdienst zijn de
Zwolse joden, moslims en christenen samen gebroederlijk vertegenwoordigd.
Vrijheid in verscheidenheid
De laatste decennia is er sprake van een voortgaande ontkerkelijking, ook in
Zwolle. Op de plaats van de eens zo trotse Michaëlkerk aan de Roggenstraat ligt
nu het V&D complex. De Broerenkerk is een multifunctioneel centrum geworden
met ruimte voor exposities, uitvoeringen en feestjes. De Bethlehemkerk is momenteel
onder de naam Proosdij in gebruik als ‘party- en horeca-etablissement’.
De kerken zijn al lang niet meer de hoogste gebouwen van de stad. Honderdvijftig
jaar geleden was bijna iedere Zwollenaar wel lid van een kerkgenootschap,
verdeeld over zeven gezindten en tien kerkgebouwen. Wie vandaag de dag het
palet van godsdienstige groeperingen in Zwolle overziet telt niet minder dan 32
groepen met alles bij elkaar meer dan 60 plaatsen van samenkomst. Tegelijkertijd
geeft nog maar de helft van alle Zwollenaren te kennen bij een kerkgenootschap
te horen. Zo bezien lijkt er onder de gelovigen sprake van een Babylonische
spraakverwarring. Eenheid lijkt vervangen door verscheidenheid. Tegelijkertijd
geeft die verscheidenheid ook de vrijheid weer die er in ons land heerst.
Een ieder is vrij te geloven wat hij wil. En wie er zo naar kijkt ziet in de vele kerken
die Zwolle rijk is niet alleen een losse verzameling van gebouwen. Hij ziet ze
ook samen als onderdeel van en verbonden in het grote goed dat de vrijheid is.

Erfgoedprijs Zwolle-Kampen
De gemeenten Zwolle en Kampen hebben besloten
om één gezamenlijke gemeentelijke
‘monumentenprijs’ in te stellen. Dit is een
jaarlijkse prijs als waardering voor de inzet
van het op een goede wijze beheren, restaureren
en instandhouden van cultuurhistorisch
erfgoed. De nieuwe prijs wordt elk jaar afwisselend
in Zwolle en Kampen uitgereikt tijdens
de Open Monumentendag. In 2008 wordt de
prijs in Kampen uitgereikt en in 2009 in Zwolle.
Na de opening van Open Monumentendag in
Zwolle door wethouder S.J.C. Cnossen zullen
de wethouders monumentenzorg van Zwolle en
Kampen (J. Wieten) later op de ochtend de erfgoedprijs
uitreiken aan de eigenaren van de kapel
aan de Plasweg in IJsselmuiden. De kapel
is recent gerestaureerd. De restauratie heeft de
kapel weer in een goede staat gebracht en het
object heeft weer een gebruiksfunctie gekregen.
Aan de prijs is een oorkonde en een geldbedrag
ter grootte van € 1.000 verbonden.
Bouwen doe je nooit alleen
Bouwbedrijf Heldoorn B.V. ruim 70 jaar uw totaalbouwer
Pascalweg 10 - Zwolle - Tel. 038-429 76 30 - www.heldoornbouw.nl - info@heldoornbouw.nl
• Woningbouw
• Utiliteitsbouw
• Renovatie
• Verbouw
• Advies
• Onderhoud
• Restauratie

Centraal informatiepunt: De Hoofdwacht op de
Grote Markt van 10.00-17.00 uur
De volgende monumenten zijn open gesteld van 10-17 uur:
1. De Grote- of St. Michaëlkerk, Grote Markt 18
In de kerk zijn nog enkele fragmenten bewaard
gebleven van fresco’s uit de 15de eeuw van Meester
Joan van der Mynnesten, een fragment van de
voormalige Sacramentstoren van de beeldhouwer
Willem Backerweerd en een timpaan van fijnkorrelig
zandsteen in het Noorderportaal van bouwmeester
Arnt van Calcar, voorstellend het oude
Stadswapen. Verder is er een fraai koorhek(1597),
de renaissance Kansel, gemaakt door Adam Straes
tussen 1617 en 1622 en een fraai barok orgel dat
gebouwd is door de Hamburger orgelbouwer Arp
Schnitger in 1721. De orgelkast is van Jurriaan
Westermann, een Amsterdamse bouwmeester. De
hierachter liggende consistoriekamer is gebouwd
door Berend Tigler, Hermannus van den Borg en
Hermannus van Arnhem. Kunstwerken zijn het
schilderij uit 1691 van de Zwolse schilder Hendrick
ten Oever en de Verguld houten Kaarsenkroon
uit 1724, die gemaakt is naar een ontwerp
van de Franse bouwmeester Daniël Marôt.
Tentoonstellingen:
Michaëls Gouden Eeuw over de bouw en het gebruik van
de kerk door de eeuwen heen.
Graven en begraven in de Grote Kerk, overzicht van de
onlangs gevonden adellijke grafkelders in het hoogkoor
en een iconografie van het kerkgebouw. Op het hoogkoor
zal de vloerbedekking worden verwijderd waardoor men
op de grafkelders kan kijken.
Koor en orgelconcerten:
11.30 uur Neutrale Zang en Operette Vereniging Zwolle
14.10 uur Christelijk zang en oratoriumvereniging De
Nieuwe Ster
16.30 uur Concert op het Schnitgerorgel door organiste
David Jansen.
Toon Hagen, organist van de Grote Kerk geeft tot 15.30
geïnteresseerden de mogelijkheid het orgel te bezichtigen,
ook boven bij de speeltafel. Orgelconcerten in het
kader van Nationale Orgeldag.

Onzichtbare restauratie van de toren van de O.L.V. kerk
Met de bouw van de toren van de Onze Lieve
Vrouwe kerk werd begonnen in 1463. Wegens
geldgebrek moest worden gestopt bij
de tweede geleding. Tussen 1478 en 1481
werd de toren verder verhoogd tot aan de
eerste omloop. In de hoogste geleding van
de torenromp werden toen in een houten
klokkenstoel zes klokken opgehangen. In
1537 besloten de kerkmeesters de toren verder
te verhogen met een lantaarn. Dit werk
werd opgedragen aan bouwmeester Simon
Penet. Al spoedig bleek dat de bouw veel
meer zou kosten dan vooraf berekend; Penet
werd beschuldigd van fraude en vertrok met
de noorderzon.
In 1540 kwam in een aangepaste vorm het
werk voorlopig gereed. Pas aan het einde
van de zeventiende eeuw kreeg de toren een
Peperbus
uivormige bekroning. Na een brand in 1815,
waarbij de top geheel uitbrandde, kreeg de
lantaarn het huidige koepeldak dat de toren
de naam Peperbus opleverde.
Het carillon, dat oorspronkelijk 42 klokken
bevatte, dateert uit 1930 en is door de Commissie
tot overbrugging van den IJssel nabij
het Katerveer geschonken ter gelegenheid
van de opening van de IJsselbrug.
In de jaren 2001-2004 heeft de Peperbus in
de steigers gestaan voor een grondige restauratie.
Dit was nodig omdat de bouwkundige
staat van de toren te wensen overliet
en op een groot aantal plaatsen metselwerk
en natuursteenonderdelen los dreigden te
raken. Bij deze restauratie is gekozen voor
een conserverende benadering, hetgeen betekent
dat de bestaande situatie zoveel mogelijk
behouden bleef. Hoewel er voor ruim
vier miljoen euro aan de toren verspijkerd is,
valt zeker van een afstand voor een leek niet
te zien wat er voor dat geld eigenlijk allemaal
gebeurd is, en daar zijn de monumentenzorgers
best trots op. De meest in het
oog springende verandering was de nieuwe
kleurstelling. Voor de restauratie was het
hout- en natuursteenwerk van de lantaarn
wit/roze geschilderd. Na een kleuronderzoek
is besloten om deze onderdelen weer
de oorspronkelijke zandsteenkleur te geven.
In het begin was dit voor vele Zwollenaren
wel even een schok, maar inmiddels zijn de
meesten wel aan de nieuwe kleur gewend.
2. Onze Lieve Vrouwenbasiliek en Onze Lieve Vrouwentoren (Peperbus),
Ossenmarkt 10
In de inmiddels tot basiliek verheven kerk zijn vele kunstwerken te bewonderen. Uit de
Middeleeuwen stammen gepolychromeerde beelden van Maria met het kindeke Jezus
(15de eeuw), een piëta (Maria met Christus), een Eikenhouten Kruis (14de eeuw) en
het beeld van de heilige Fransiscus van de hand van de Zwolse Stadsbouwmeester
Arnt van Calcar (1484). Er zijn veel schilderijen, zoals de Heilige familie uit 1560, toegeschreven
aan de Mechelse schilder Vincent Sellaert en een schilderij van Thomas a
Kempis, zittend voor zijn klooster op de Agnietenberg. Verder bezit de kerk veel kunstschatten
en reliekhouders. De fraaie Neogotische altaren en andere kunstwerken zijn
van de 19de-eeuwse bouwmeester Friederich Willem Mengelberg, de Utrechtse geelgieter
Gerard Brom en de Utrechtse orgelbouwer Maarschalkerweerd. Sinds juni 2006
is de reliekschrijn van Thomas a Kempis in de basiliek opgesteld. In de kerk treft U een
uitgebreide beschrijving aan.
Rondleidingen: informatie in de kerk
Koor en orgelconcerten
10.30 uur zang Multiple Voice
10.50 uur zang Melodysingers
Torenmuziek van de beiaard van de Onze Lieve Vrouwtoren (Peperbus). Bij het centraal Informatiepunt
De Hoofdwacht op de Grote Markt kunnen verzoeken worden doorgegeven aan de Zwolse
Stadsbeiaardier Roy Kroezen.

3. Dominicanenklooster en kerk Rectoraat
‘St. Thomas van Aquino’, Assendorperstraat
27-29
De eerste steen voor het te bouwen Dominicanenklooster
en de kerk Sint Thomas van Aquino werd
gelegd op 3 mei 1900 en op 19 augustus 1902 is de
kerk ingewijd door Mgr. Henricus van de Wetering,
aartsbisschop van Utrecht. Het gehele neogotisch
kerk- en kloostercomplex is uitgevoerd naar een
ontwerp van architect J. Kayser. Het Kerkgebouw
is van binnen fraai ingericht met een lang koor
met het koorgestoelte voor de Dominicanen en
een fraai Frans Koororgel uit 1912 van P.J. Adema.
In de kerk is verder een sacramentsaltaar gebouwd
naar voorbeeld van de Sacramentstoren
van Gabriël van der Bruyne in de St.Jacobskerk te
Leuven (16de eeuw). Het koorhek is voorzien van
een bronzen baldakijn, gedragen door kolommen
en dragende Engelenfiguren door Jan Eloy Brom
uit Utrecht. De kloostergang, eveneens in Neogotiek
opgetrokken geeft een bepaalde rust langs
de deuren en trappen die verbinding geven tot
de kloostergebouwen, waaronder de refter en de
sacristie. In de kloostergang is een expositie van
oude ornamenten van het kerkgebouw die vervangen
zijn door nieuwe.
Rondleidingen op speciale tijden: programma in de
kerk
Koor en orgelconcerten
11.10 uur Convocaal
13.10 uur Overijssels Kamerkoor
4. Waalse Kerk (Eglise Wallonne), Schoutenstraat 4
In het koor van de kerk zijn nog steeds resten te vinden uit de tijd van het Begijnenconvent.
Bijvoorbeeld een aantal grafstenen van de zusters en een altaarsteen met
wijkruisjes. Achter en aan de zijkant van het kerkgebouw zijn resten te zien van de
kloostergebouwen. In het koorgedeelte van de kerk zijn nog grafstenen zichtbaar
van vóór de Reformatie. Ook zijn er in de kerk gewelfschilderingen en kaarsennissen
zichtbaar. Het orgel is in 1820 door Jan Willem Timpe vervaardigd en in 1840 hier
geplaatst.
Koorconcerten
11.30 uur Multiple Voice
12.30 uur Inn Singers

Evangelisch-Lutherse kerk
Gebouwd tegen de verdedigingswerken van de stad
Toen tegen het midden van de 17de eeuw
het stadsbestuur zich wat gematigder op
ging stellen tegenover aanhangers van een
andere dan de ware gereformeerde religie,
besloten de Lutheranen in de stad om aan
de Blijmarkt een kerkgebouw te openen. De
kleine lutherse gemeente, die vooral aanhangers
telde onder Duitse immigranten en
uit het oosten afkomstige soldaten, kooplieden
en andere personen die op doorreis waren,
werd oogluikend toegestaan.
De kerk was tegen de binnenzijde van de
14de eeuwse stadsmuur aangebouwd. De
Koestraat liep langs de binnenzijde van het
zuidelijke deel van de eerste omwalling. Om
zich te wapenen tegen de steeds grotere
effectiviteit van kanonnen werd de vestinggordel
voortdurend gemoderniseerd. In het
begin van de 15de eeuw werd de gehele zuidzijde,
van Rode Torenplein tot Kruittoren (bij
de huidige Plantagekerk) voorzien van een
extra muur aan de buitenzijde. Tussen de
hoofdwal en deze lagere buitenmuur lag een
gracht.
Vanwege de dreiging van Spaanse troepen
uit het oosten dient Zwolle aan het eind van
de 16de eeuw bij de Staten Generaal in Den
Haag een verzoek in om de stad te mogen
fortificeren en te voorzien van nieuwe wallen
en bastions. De nieuwe verdedigingswerken
waren in 1619 grotendeels klaar. Aan de
zuidzijde van de stad was de situatie ingrijpend
gewijzigd. Voor de Sassenpoort was
een hoornwerk gemaakt en in 1616 was het
Suikerbergbastion verrezen. Het lijkt er op
dat de bestaande middeleeuwse buitenmuur
daarbij verlaagd en opgenomen is in een extra
voorwal tussen de Sassenpoort en de
Suikerberg. Vanaf 1663 protesteren de bewoners
van dit deel van de stad tegen stankoverlast
van de binnengracht. Zij weigeren
grondgeld te betalen en raken in een lang
en ingewikkeld proces met het stadsbestuur
verwikkeld. Overigens bleef de middeleeuwse
stadsmuur nog lange tijd als binnenste
verdediging tegen mens en water bestaan.
In de eerste helft van de 17de eeuw worden
bewoners van de zuidzijde van de Koestraat
meerdere malen gemaand om in de oude
stadsmuur gemaakte doorgangen dicht te
metselen of van tralies te voorzien.
In de 18de eeuw raakten de wallen en grachten
rond de stad steeds verder in verval. In
1797 wordt de voormalige binnengracht, dan
niet veel meer dan een stinkend moeras, gedempt.
De grond achter de kerk wordt aan
de Lutheranen afgestaan. Niet veel later, zo
rond 1830, werden de bastions afgegraven
en omgevormd tot een wandelgebied, vormgegeven
in Engelse landschapsstijl. Ook de
nog zichtbare restanten van de middeleeuwse
ommuring verdwenen daarbij onder de
slopershamer.
Het kerkgebouw is in 1967 ingrijpend gerestaureerd,
waarbij het gebouw weer zoveel
mogelijk het oorspronkelijke sobere uiterlijk
van een schuilkerk terugkreeg.
5. Lutherse Kerk, Koestraat 2
Het kerkgebouw is ontstaan uit een schuilkerk die hier in 1649 al stond. Latere verbouwingen
gaven het kerkgebouw het huidige uiterlijk van een typische zaalkerk met een
balkon aan weerzijden. In de kerk ligt een beschrijving.
6. Plantagekerk, Ter Pelkwijkstraat 15-17
De preekstoel dateert van 1883 en is afkomstig uit
de Grote Kerk van Hoorn en het orgel werd in 1845
aangeschaft en in 1876 in deze kerk geplaatst.
Koorconcerten
12.10 uur Zang en Vriendschap Westenholte
Koor en orgelconcerten
10.30 uur Orgelbespeling door Gerrit Bril
11.30 uur Orgelbespeling door Martin van Heerde
12.30 uur Dubbelkwartet en orgelbespeling door Jan
Jaap Wietsma
13.30 uur Orgelbespeling door Henk Visscher
14.30 uur Christelijk Gemengd Koor Zwolle
15.10 uur Tourdion

7. Doopsgezinde kerk, Wolweverstraat 9
Op de plaats waar het kerkgebouw van de Doopgezinde Gemeente in Zwolle staat, wordt al sinds
1638 “gekerkt”. Achter reeds bestaande huisjes werd een ruimte voor samenkomsten ingericht.
Begin 1700 is het gebouw aanzienlijk uitgebreid en de huidige gevel dateert van een verbouwing
tussen 1847 en 1856. Het karakter van het gebouw is gebleven. Niets in de voorgevel wijst erop dat
er sprake is van een kerkgebouw; een schuilkerk dus, een van de weinige die Zwolle nog heeft.
Koorconcerten
13.50 uur Blent
14.50 uur De Roepstem
8. Synagoge, Samuël Hirschstraat
Op 21 juli 1899 is deze synagoge voor een ruim 600
leden tellende Joodse Gemeente ingewijd. Omdat
de tegenwoordige Joodse Gemeente zo klein is
(geworden), plaatste men na de restauratie (1989)
een mechietsa, een hek dat de ruimte voor de eredienst
afscheidt van de ruimte die een cultureel/
educatieve bestemming heeft. Aan de wanden zijn
de namen van de 500 Zwolse joden aangebracht
die in de Tweede Wereldoorlog in de vernietigingskampen
zijn vermoord. Boven de toog is de spreuk
aangebracht: “Gedenk de Tora van Mozes mijn
dienstknecht die hem is aangeboden op de berg
Horeb”. De straat waaraan de synagoge is gelegen
werd in 1989 vernoemd naar de laatste opperrabbijn
Samuel Juda Hirsch.
Koorconcerten
12.50 uur De Koor
Kruitmakers- of Houttoren
Toen in de jaren ’70 van de 19de eeuw het
kerkgebouw van de Christelijk Gereformeerde
Gemeente aan de Nieuwstraat uit zijn voegen
barstte, besloot men een nieuwe kerk te
bouwen. De hiervoor benodigde grond werd
gevonden aan het eind van de Spoelstraat,
op de plek van de vroegere achterbuurt Het
Slurink dat na de sloop van de vestingwerken
omstreeks 1875 omgevormd was tot het
Terpelkwijkplantsoen. Het ontwerp in een
eclectische vormentaal was van stadsarchitect
J.W. Bosboom Sr. Het complex ligt op het
punt waar de Aa voorafgaand aan de demping
de stad binnenstroomde. Het ontwerp
van Bosboom is sterk geïnspireerd op de uit
1868 daterende Nederlands Hervormde Kerk
in Voorschoten. Bij een verbouwing in 1894
naar ontwerp van de Zwolse architect S.J.H.
Trooster is de toren boven de hoofdingang
vervangen door de huidige neorenaissance
gevelbekroning.
Uit recent archeologisch onderzoek is duidelijk
geworden dat Zwolle omstreeks
1260-1280 al volledig ommuurd was. De
zuid- en de oostzijde van de stad is het
zwaarst verdedigd, hier is tussen 1488 en
1524 aan de veldzijde een extra muur aangebracht.
Onder invloed van de steeds verder
toenemende vuurkracht van geschut
werd de stadsverdediging aan het begin van
de 17de eeuw ingrijpend gemoderniseerd.
Naar plannen van ingenieur Mr. Adriaen
Anthonisse besluit men nieuwe grachten
aan te leggen en binnen dit grachtenstelsel
bastions aan te leggen. De oude stadsmuur
bleef daarbij functioneren, waarbij opgemerkt
dient te worden dat in de loop van de
17de eeuw tegen de binnenzijde van de muur
steeds meer bebouwing verrees. In 1790 verloor
Zwolle zijn status als vesting en kon een
begin gemaakt worden met de ontmanteling.
Op de plek van de Plantagekerk stond
de Kruitmakers- of Houttoren. Deze toren
wordt in 1329 al genoemd als de Schepenen
van de stad deze toren in erfpacht geven aan
Hillebrand van Baerlo en Berte zijn wijf om
er te wonen. De Kruitmakerstoren wordt in
1840 samen met een stuk stadsmuur voor
afbraak verkocht ‘bestaande uit het vierkant
muurwerk, met het dak, balkens en zolders,
uitgezonderd het kantoor dat onder in het
gebouw staat, alsmede twee losse zoldertjes
Plantagekerk
dewelke niet mede in de verkoop worden begrepen,
overigens zal hij het gehele gebouw
moeten afbreken met deszelfs fondamenten,
ter diepte van twee en halve el beneden
de oppervlakte van de straat…’
De Kleine Aa werd in de jaren 1855-1858 gedempt
en vormde de inleiding tot verdere
ingrijpende veranderingen in dit stadsdeel.
In de jaren daarna wordt het aangrenzende
vestingterrein omgevormd tot een aangenaam
wandel en woongebied.

9. Broeren- of oude Dominicanenklooster (ArtEZ
Hogeschool voor de kunsten, Conservatorium
Zwolle), Aan de Stadsmuur 88
De gewelfschilderingen zijn in volle pracht te zien.
Tijdens de Open Monumentendag is het pandhof
opengesteld waar de concerten plaats zullen vinden
Koorconcerten in de kloostergang
12.10 uur Convocaal
Broerenkerk
Oorspronkelijke kapconstructie en dakpannen
Kort voor 1466 verwerven de broeders Dominicanen
een stuk grond van zo´n 80 are
groot met als doel daar een klooster op te
vestigen. Het bouwterrein lag toen nog buiten
de noordelijke begrenzing van de stad,
die destijds gevormd werd door de Kleine
Aa. Het aangekochte terrein was onbebouwd
en werd omschreven als ´gaarde´,
de ten oosten en ten westen van het klooster
gelegen hoven werden gebruikt als moestuin.
De Dominicanen behoren tot de zogenaamde
bedelorden. Door middel van preken
verzamelen zij geld en goederen in een
termijngebied. Met de bouw van een nieuwe
stadsmuur vanaf omstreeks 1475 komt het
klooster binnen de stad te liggen.
De bouwactiviteiten aan kerk en klooster
starten in 1466. Waarschijnlijk werd tegelijk
gebouwd aan het koor van de kloosterkerk
en aan de kloostergebouwen, die gesitueerd
zijn rond een rechthoekige pandhof ten
noorden van deze kerk.
Het koor is het oudste deel van het gebouw.
Het eikenhout van de kapconstructie is blijkens
dendrochronologisch onderzoek gekapt
in het najaar of de winter van 1477. Omstreeks
1480 was dit deel gereed en werd het
aan de westzijde met een provisorische wand
afgesloten. Op het meest westelijke gebint
zijn de kepen nog zichtbaar van de stijlen die
deel uitmaakten van deze wand. Omstreeks
1490 worden de bouwwerkzaamheden hervat.
Het tweebeukige en zes traveeën lange
schip wordt in 1512 feestelijk ingewijd. Het
eikenhout van de kapconstructie van dit deel
is gekapt in 1504 en zal kort daarna verwerkt
zijn. In de hoofdbeuk bleven twee windassen
bewaard die nog uit de bouwtijd dateren.
Tussen 1512 en 1560 wordt de zijbeuk aan de
oostzijde met één travee uitgebreid. Op deze
plaats wordt tegelijk een nieuwe ingang met
een zandstenen portaal gerealiseerd.
Op de daken van het schip (en ook op het dak
van de Librije) ligt een zeldzaam type linksdekkende
dakpan, genaamd Hildesheimer
pan. In een Zwolse rekening van 1511 wordt
dit type pan ook Friese pan genoemd.
In de jaren ´80 van de vorige eeuw is ten behoeve
van huisvesting van het conservatorium
het complex ingrijpend verbouwd, waarbij
de pandhof gereconstrueerd werd. De
destijds noodzakelijke reparatiewerkzaamheden
aan de kap zijn uitgevoerd zonder de
zeldzame Hildesheimer dakpannen te verwijderen.
Men vreesde dat bij het opnemen
en herleggen van de dakbedekking het door
de jaren ontstane natuurlijke beeld van door
stof, mos en algen gepatineerde dakvlakken
ingrijpend verstoord zou worden. Daarnaast
zou ongeacht de zorgvuldigheid van de uitvoering
bij een dergelijke werkwijze een bepaald
percentage schade en verlies ingecalculeerd
moeten worden.
Toen recentelijk bleek dat ten gevolge van
aantastingen door Bonte Knaagkever en
houtrot de kap gerestaureerd diende te worden
is opnieuw besloten om daarbij de zeer
zeldzame dakpannen niet af te nemen en de
werkzaamheden geheel vanaf de binnenzijde
uit te voeren.

10. Oosterkerk, Bagijnensingel
De Oosterkerk dateert van 1888. Zij is gebouwd volgens een ontwerp van de architecten
J.W. en C.W. Meyer. De bouwstijl van de Oosterkerk heet formeel eclectisch. Dit
betekent dat de ontwerpers stijlelementen uit diverse vroegere perioden door elkaar
gebruikten. Kenmerkend voor het interieur zijn het tongewelf, de kloeke preekstoel en
de zuilengalerijen. Dat het begrip ‘stijlelementen uit vroegere perioden’ ruim opgevat
moet worden, blijkt als we de zuilen nader bekijken. In de oudheid en de renaissance
waren zuilen van hout of van steen Als je tegen deze zuiltjes tikt zul je ontdekken dat ze
van gietijzer zijn. Het is een aardige combinatie van een klassiek thema met een vroeg
industriële techniek. Sfeerbepalend voor de Oosterkerk is de verlichting door middel
van grote en kleine koperen armaturen. In 1980 kwam de Oosterkerk op de rijksmonumentenlijst.
Dat kwam goed uit omdat de kerk nodig gerestaureerd moest worden.
Door het gedaalde grondwaterpeil waren de houten funderingspalen aangetast. De
ingrijpende restauratie vond plaats in de jaren 1988 -1990 onder leiding van architect
G.E.B.J. Nijhoff. Hij slaagde erin de historische karakteristiek te behouden en toch de
kerk geschikter te maken voor de moderne liturgische praktijk.
Concerten:
Van 11.00 tot 12.00 en 14.00 tot 15.00
Rudie Altelaar, de organist van de Oosterkerk, samen met Heleen Hoogveld, dwarsfluit.
11. Bibliotheek met Statenzaal (vml. Provinciehuis en Gouvernementsgebouw van de
Provincie Overijssel), Diezerstraat 80
Onder leiding van Rijksbouwmeester Jacobus van Lockhorst werd de Statenzaal opgetrokken
in Neo-gotische stijl. Tussen 1895 en 1898 is hieraan gewerkt. Jacobus van
Lockhorst was in Zwolle geen onbekende; al eerder tekende hij voor het ontwerp van
het ‘Gouvernementspaleis’ en de restauratie van de eeuwenoude Sassenpoort. Het
Gouvernementsgebouw van de Provincie Overijssel stond er al, het witte gebouw met
pilasters en een fronton dateert van 1874 en werd in Neo Classicistische stijl opgetrokken.
De Statenzaal, de vergaderzaal van de Overijsselse bevolking, werd toegevoegd
aan het reeds bestaande pand. De voormalige Statenzaal zelf is ook van binnen neogotisch
ingericht. De stijl is doorgevoerd tot in het kleinste detail van wandversieringen
en meubilair. Dit maakt het tot een bijzondere ruimte omdat deze bouwstijl tot die
datum alleen op kerkelijke bouwkunst is toegepast. Van uitzonderlijke technische en
kunstzinnige kwaliteit zijn de glas in lood vensters die vervaardigd zijn in het atelier van
Nicolas in Roermond naar een ontwerp van Jan de Quack. Afgebeeld zijn de wapens van
de Overijsselse gemeenten in 1894. De gemeenten, steden en dorpen zijn ingedeeld in
de bekende Overijsselse kwartieren: Salland, Twente en het land van Vollenhove. De
IJsselsteden hebben hun eigen raam waar ook de Overijsselse Ridderschap aanwezig
is. Monumentaal zijn de grote wandschilderingen (op doek) van de hoogtepunten uit de
geschiedenis van de provincie Overijssel. De doeken zijn geschilderd door kunstschilder
Van der Laars naar een ontwerp van Sturm.
Concerten
11.50 uur Musica Vocalis
13.30 uur Overdagkoor

12. Zuiderkerk, Kerkstraat
Het bijna 100 jaar oude kerkgebouw staat in de schaduw van de Sassenpoort aan de
Zuiderkerkstraat nr. 31 en is beeldbepalend voor dit deel van Assendorp. De met leien
gedekte toren markeert de kruiskerk aan de entree van de vooroorlogse stadswijk
Assendorp. De hoofdingang is gelegen aan de voormalige ‘touwbaan’ een langgerekt
terrein dat tot in de jaren 50 van de vorige eeuw ingericht was en gebruikt werd als
touwslagerij. Thans is dit terrein beter bekend als de parkeerplaats aan de van Karnebeekstraat.
De Zuiderkerk was de eerste kerk in Zwolle die niet is gebouwd volgens
de van oudsher bekende stijlen zoals de neogotiek, het classicisme, de waterstaatsstijl
of het eclecticisme. De opvattingen van de beroemde architect Berlage hebben de
bouwstijl van de Zuiderkerk sterk beïnvloed. De oude hoofdvorm van een kruiskerk
met toren is gebleven maar verder is geprobeerd aan alle details de voor die tijd moderne
vormen te geven. Voor de preekstoel en kerkbanken zijn duurzame materialen
zoals zeer fraai marmer en robuust eikenhout gebruikt. Het interieur van de kerk is
sindsdien nauwelijks veranderd en ademt nog de sfeer van de vroeg twintigste-eeuwse
architectuur. Ook kan het 2-klaviers Valckx & van Kouteren orgel uit 1925 bezichtigd en
beluisterd worden. Het electro-pneumatische orgel dat in de tachtiger jaren ternauwernood
aan de sloop ontkomen is, wordt door kenners geroemd en kan tot de grotere
orgels van Zwolle gerekend worden. In de Tweede Wereldoorlog bood de kerk schuilplaats
aan de bekende verzetsstrijder ‘Frits de Zwerver’. Sedert 1970 is het gebouw in
bezit en in gebruik bij de Nederlands Gereformeerde Kerk.
13. Fraterhuizen, Papenstraat/ingang Praubstraat (alleen binnenhof
te bezichtigen)
In het middeleeuwse Zwolle nam het Fraterhuis een belangrijke
plaats in. Hier verrichtten de fraters hun werkzaamheden met betrekking
tot de huisvesting van scholieren of de zielzorg van de zusters
van het gemene leven. Daarnaast hielden zij zich binnen de muren
van het gebouw bezig met kopiëren en illustreren van religieuze
werken. Het fraterhuis was een stichting van Geert Grote die voor
de Zwolse fraters de door God uitverkoren leider was, de inspirator
van de Moderne Devotie en de stichter van hun huis te Zwolle.
De geschiedenis van het Fraterhuis en zijn bewoners is omstreeks
1500 opgetekend door Jacobus de Voecht. Hij maakte sinds 1450
deel uit van de fratergemeenschap en bekleedde een vrij hoge
functie als provisor. Het Gregoriushuis of Domus Clericorum, was
de bibliotheek waar ook de boekproductie plaats vond. Dit gebouw
moest plaats maken voor de huidige manegezaal van schouwburg
Odeon. Het Domus Parva, Het Domus Vinicia, de ziekenzaal, de
brouwerij (later kapel) en de rectorwoningen staan er nog. In een
van de gotische kelders (Domus Parva) bevinden zich de fundamenten
van het huis dat Geert Grote hier liet bouwen. Het Zwolse
Fraterhuis beleefde, zowel materieel als spiritueel zijn bloeitijd in
de 15de eeuw. In de loop van de 16de eeuw kwam deze ontwikkeling
tot stilstand. In 1592 werd de gemeenschap van het Fraterhuis
ontbonden. De vier overgebleven fraters werden elders in Zwolle
gehuisvest.

14. Sassenpoort, Van Nahuijsplein 1
In 1409 is deze forse Stadspoort opgetrokken als vervanging van een ouder poortgebouw
‘die Zaggingporte’ dat zich waarschijnlijk aan het einde van de Krommejak
bevond. De Stadsrekeningen van december 1409 maken melding van de kosten voor
de sloop van de oude poort en het optrekken van de ‘nieuwe’ Sassenpoort. De stenen
werden met schepen aangevoerd naar het Rodetorenplein en de Grote Markt en van
daaruit met karren gebracht naar de Sassenpoort. Verantwoordelijk voor de bouw was
‘Meister Henric van Roden ende sijne knechten’. De poort is opgetrokken van baksteen
en vertoont vele sierwerken van natuursteen zoals Drakenfelder steen, trachiet
en Bentheimer zandsteen. Het binnenpoortgebouw laat tussen de twee vestingtorens
aan de veldzijde een speciale weergang zien waar naar Franse aard de vijand werd verrast
met kokende pek en olie. De ronde gaten onder de vensters op de bovenverdieping
werden gebruikt voor falconetten of ‘slangen’ waar brandende vuurkogels naar beneden
werden geworpen. De verdediging is gemaakt voor het gebruik van pijl en boog,
kruisboog en speren. Na het aanleggen van de bastions en vestingwerken (1592-1612)
werd de Sassenpoort een gevangenis. Door tussenkomst van de Rijksbouwmeester Jos
Cuijpers en de Staatscretaris van Kunsten & Wetenschappen Victor de Stuers werd het
poortgebouw gespaard voor de sloop en kreeg het zijn huidige bekroning (1894-1897).
Monumentenherstel
Al vanaf 1950 landelijk gespecialiseerd in:
• Houtrestauratie • Duivenwering
• Houtconservering • Onderhoudscontracten
• Vochtbestrijding
Recente projecten: Westerkerk, Zuiderkerk, Paleis op de Dam, Paleis ‘t Loo, Paleis
Soestdijk, Kasteel Drakestein, Koninklijke stallen, Binnenhof, Ridderzaal, Stadhuis
Groningen, Kruisherencomplex Maastricht, Kathedrale Sint Bavo Kerk Haarlem,
molens Kinderdijk en vele andere molens, kerken en monumentale panden.
Postbus 72 | 5420 AB Gemert | tel. 0492-364292 | www.protekta.nl

15. Stadhuis (oude raadhuis met hal en schepenzaal), Sassenstr. 2
De oude hal en de Schepenzaal herinneren aan het oorspronkelijke Zwolse Raadhuis
dat tussen 1447 en 1450 werd opgetrokken als tweede raadhuis op deze plek. Meer dan
600 voet Drakenfelder Stenen, Baumberger en Bentheimer zandsteen, balken, lood
en tichels om dat ‘dack tho decken’ worden via het havenhoofd voor de Rodetoren
aangevoerd. Het zijn Meester Bartolomeus met behulp van de bouwmeesters Berend
van Covelenz en Arnt van Calkar die het fraaie stadhuis bouwen. De oorspronkelijke
Schepenzaal wordt nu gebruikt als trouwzaal; voor de Franse revolutie was hier de
rechtbank. Veel inventaris herinnert aan de rechtsspraak zoals de beulszwaarden, wat
teksten en het schilderij boven de schouw uit het eind der 16de eeuw. De schouw zelf
is van Drachenfelder Trachiet geleverd door Herman van Ceulen. De figuren (hoofden)
aan het plafond dateren uit de eerste helft van de 15de eeuw evenals de muurkasten.
Het fraaie staande Horloge van de Zwolse klokkenmaker Wilhelm Bramer uit 1728
vervangt een oudere klok, en is pas gerestaureerd.
Expositie stadhuis: Het Openluchtbad
Gefotografeerd door de ogen van Monique Eller
“Als klein meisje liep ik langs het terrein van
Philips met mijn abonnement in de tas. Op weg
naar het openluchtbad. De hele zomer druk om
op elke dag een knip in mijn kaartje te krijgen!
Regelmatig stond een badmeester aan het
hek voor abonnementhouders. Voor als het
druk was. Daar sloot ik mij graag bij aan. Met
een glimlach nam ik het abonnement weer in
ontvangst. Het was weer gelukt!”

16. Oude Ambachtschool, Hortensiastraat, ingang
Seringenstraat
Het jongste rijksmonument van Zwolle (1933) is
een combinatie van de Amsterdamse School en
het Nieuwe Bouwen (Nieuwe Zakelijkheid). Naast
de bouwstijl is ook de culturele invulling interessant
om te bekijken.
Openstelling werkruimtes van kunstenaars en ambachtslieden
Workshops voor kinderen van 10.00-1600 uur
17. Stedelijk Museum Zwolle, Melkmarkt 41
Het Drostenhuis, onderdeel van het Stedelijk Museum
Zwolle, is een van oorsprong 16de-eeuws
pand. De bouwheer was Engelbert van Ensse. Hij
stamde uit een Kamper magistraatsfamilie en was
rentmeester van Salland en later drost van Drenthe.
Het Drostenhuis behoorde met z’n tien haardplaatsen
van meet af aan tot de grootste huizen in
Zwolle. Het Drostenhuis heeft natuurlijk in de loop
der eeuwen verschillende bewoners gehad. De familie
Podt heeft in de 18de eeuw de grootste veranderingen
laten aanbrengen. Het pand werd vergroot,
de ingang verplaatst en de kamers werden
naar de mode van de tijd, de rococo, verbouwd en
ingericht. Ondanks andere bestemmingen die het
gebouw daarna nog heeft gehad, is het interieur
goed bewaard gebleven. Nadat het pand een museumbestemming
had gekregen heeft men in de
loop der tijd een aantal stijlkamers ingericht die
passen bij het nog aanwezige interieur. Behalve de
18de-eeuws ingerichte keuken zijn er drie stijlkamers
te zien. De salon is een prachtig voorbeeld
van de rococoperiode. Maar ook de Blokzijlkamer
(17de eeuw, Hollandse renaissance) en de Patriottenkamer
(eind 18de eeuw, neoclassicisme) zijn
de moeite waard.

18. Vrouwenhuis van Aleida Greve (1670-1742), Voorstraat 46
In het (Oude) Vrouwenhuis van Aleida Greve (1670-1742), een voormalig hofje voor bejaarde
vrouwen van protestantse huize, vallen verschil lende soorten interieurs uit de
periode 1680 tot 1980 te bewonderen. Op deze dag komen op verschillende plekken in
het huis bewoners uit de geschiedenis van het pand tot leven…
Vanaf 14.00 uur wordt elk half uur de achterdeur geopend door de trouwe dienstbode
van de stichteres van het Vrouwenhuis, Sophia Jans (Ida Wijkel). De bezoekers worden
verwelkomd door de welgestelde Aleida Greve (Saskia Zwiers). Zij leidt hen rond
door haar prachtige huis en tevens door de geschiedenis van het pand. In kamer 2
nodigt anno 1975 mevrouw Van der Molen (Antonie van Laarhoven), één van de laatste
bewoonsters van het Vrouwenhuis, de bezoekers uit haar knusse kamertje te komen
zien. Zij is bezig het vlees aan te braden voor de zondag en haar schoenen te poetsen.
Op de binnenplaats wordt anno 1900 de dronken bewoonster Sientje Jansen (Will de
Wit) door de dienstbode op het tonnetje ontdekt. Ze loopt nog in haar nachthemd rond.
Voor haar dreigt na drie waarschuwingen inhouding van het maandgeld en uiteindelijk
uitzetting uit het Vrouwenhuis als haar dronkenschap de directeur van het Vrouwenhuis
ter ore zou komen.
In de Regentenkamer toont Aleida Greve de schilderijen die zij rond 1686 met haar halfzus
en nichten schilderde. Haar achter-achterneef mr. Willem Steven van der Gronden
(Albert Mensema), directeur van het Vrouwenhuis, houdt ontvangst in de Stenen Kamer
en bepaalt rond 1885 wie er in het Vrouwenhuis mogen komen wonen en wie er
wegens wangedrag moeten worden uitgezet. Aleida Greve en Sophia Jans zwaaien de
bezoekers na ca. 25 minuten weer uit aan de voorzijde van het huis, Melkmarkt 53.
De laatste rondleiding begint om 16.30 uur. Vooraf telefonisch reserveren wordt vanwege
de te verwachten drukte aanbevolen.
Theatrale rondleidingen om 14.00, 14.30, 15.00, 15.30,
16.00 en 16.30 uur voor max. 15 personen per rondleiding.
Ingang: Voorstraat 46.
Duur: ca. 25 minuten.
Entree gratis. Reserveren op tel. 038 4224823.
Ook bij
behoud van
monumenten
heb je
constructief
advies nodig!
Molen Windesheim
’t Spinhuis Zwolle
Postbus 40159 Tesselschadestraat 55-A
8004 DD ZWOLLE 8023 BJ ZWOLLE
T: 038-4280888 F:038-4280899 E: info@a-vs.nl
Stoomgemaal Mastenbroek
Celepoortje / Heymanshuis Zwolle

19. ‘Groote Sociëteit’, Koestraat 8 en 8 I
Hier stonden drie huizen die eertijds ongetwijfeld
een voornaam Herenhuis hebben gevormd met
vleugels aan weerzijden van een ommuurd voorplein.
Het geheel werd in 1805 door koop eigendom
van de Grote Sociëteit. De grote restauratie vond
plaats in 1964. Het geheel werd in het midden van
de 17de eeuw opgetrokken. In de oostelijke vleugel
bevindt zich in de westgevel een decoratieve
omlijsting van een venster op de eerste verdieping
aan het besloten plein. Bij de algehele restauratie
is onder het stucplafond in de biljartzaal een
beschilderde balkzoldering tevoorschijn gekomen
uit het midden van de 17de eeuw. De zeven vakken
vertonen cartouches met voorstellingen van de tekens
van de dierenriem en andere mythologische
figuren.
20. De Proosdij (voormalige kloosterkerk Bethlehem)
De voormalige kloosterkerk is momenteel in gebruik als partycentrum. Zo werd de
historische naam, Bethlehemse kerk, omgedoopt in ‘De Proosdij’. In het Reventer is
een vergadercentrum gevestigd.
De Bethlehemse Kerk is een tweeschepige gotische hallenkerk, die geheel door gemetselde
gewelven wordt overdekt. Zij bestaat uit een hoofdkoor van twee rechthoekige
vakken en een wat smaller driezijdig gesloten eindvak, een zuiderzijkoor van twee
rechthoekige vakken, en een tweebeukig schip. De hoofdingang, die met het venster
daarboven wordt omlijst door een geprofileerde bakstenen spitsboog, bevindt zich in
de westelijke gevel van de noorderbeuk. De kerk heeft twee evenwijdige, met leien belegde
kappen. Dat het schip aan de noordzijde geen steunberen heeft, is ongetwijfeld
het gevolg van het feit dat het aan die zijde door het winterpaleis van de familie Van
Ittersum was ingesloten. In de kerk bevindt zich een groot aantal rijke grafstenen en
een aantal adellijke grafkelders. De grafkelder van de adellijke familie Van Ittersum is
open gelegd. Via een glasplaat kan men een kijkje nemen in deze grote grafkelder die
waarschijnlijk al in de 16de eeuw is aangelegd. In de zuidmuur van het schip zijn aan de
buitenzijde drie reliëfstenen ingemetseld: een steen met een kruis, bladornamenten
en rozen, Maria met Christus na de kruisafname en een afbeelding van de gekruisigde
Christus uitgevoerd in Baumberger steen. Deze laatste is de grafsteen van Prior Johannes
(Hemerken) van Kempen, de oudere broer van Thomas a Kempis. Op initiatief
van de Utrechtse Bisschop Rudolf van Diepholt werd op 29 oktober 1449 een aflaat
verleend aan alle pelgrims die neer knielden voor deze, eens, fraaie afbeelding van
Christus Kruisiging. De steen wordt daarom ook de ‘Nood Gods’ genoemd.

21. Museum ‘De Fundatie’, voormalig Paleis van
Justitie aan de Blijmarkt
In het voormalige Paleis van Justitie, gebouwd in
1838 in neoclassicistische stijl, is sinds juni 2005
Museum de Fundatie gevestigd. Dit museum voor
moderne en hedendaagse kunst legt zich toe op
de passie van het verzamelen en de verrassingen
van particuliere collecties. De collecties van Paul
Citroen en Dirk Hannema, voormalig directeur
van Boymans-Van Beuningen en de laatste bewoner
van kasteel Het Nijenhuis in Heino, vormen
de basis. Daarnaast is er aandacht voor andere
spraakmakende verzamelaars uit heden en verleden.
Te zien zijn werken van o.a. Appel, Mondriaan,
Sluijters, Rachid Ben Ali, Zadkine, Van Elk, Visch
en Voerman. In verband met de inrichting van een
grote overzichtstentoonstelling van het werk van
Paul Citroen (v.a. 21 september te zien) zal de
toegang tot het Paleis a/d Blijmarkt zich wel beperken
tot de benedenverdieping, waar onze vaste
collectie te zien is.
Op open monumentendag zijn onze beide locaties (ook
Kasteel Het Nijenhuis bij Heino) gratis toegankelijk voor
publiek van 11.00 – 17.00 uur.

22. Hopmanshuis, Rodetorenplein
Het Hopmanshuis is eigenlijk een dubbel pak- of faktoorshuis, hier in 1662 gesticht
door de Zwolse koopman Claes de Cock. De pakhuizen stonden buiten de stadsmuur
op het oude haventerrein aan de kade van het Rodetorenplein, genoemd naar de toren
die toegang gaf tot de stad. Het pand stond met de achterzijde aan het water waardoor
de schepen direct konden worden gelost. Hopman Nauta, eveneens factoor en koopman,
liet het pand verbouwen waarbij de grote gevel aan de voorzijde is ontstaan met
hoge ramen en een trapopgang. In november 1986 werd een start gemaakt met de
algehele restauratie van het pand. Het pakhuis is beneden ingericht als kantoor. Aan
de bovenverdiepingen is de functie als pakhuis nog duidelijk zichtbaar. De oude kelders
hebben een horecabestemming gekregen.
23. De Hoofdwacht, Grote Markt
In 1600 vond het stadsbestuur het wenselijk op deze plek de Hoofwacht te bouwen ter
vervanging van het zogenaamde ‘wachthuijs’ op het Grote Kerkplein. Op deze manier
kreeg men meer controle op de Grote Markt. De Hoofdwacht was de hoofdzetel van de
militaire en burgerwacht in de Stad. Het gebouw zou verdeeld worden in twee ruimten:
een kleine kazerne als wachtlokaal voor de soldaten en aan de westzijde een kantoor
voor de stadscommandant. Het is gebouwd naar een ontwerp van Thomas Berentz in
zogenaamde Hollandse Renaissance stijl. Het gebouw bestaat uit baksteen en lagen
zandsteen, de zogenaamde speklagen. In Bentheimer zandsteen zijn diverse figuren
uitgebeeld: kanonnen, harnassen en helmen. Boven op de bekroning is het wapen van
Zwolle te zien. De drie luiken boven de Latijnse spreuk ‘Vigilate et Orate’ (Wees waakzaam
en bidt) diende als balustrade. Van daarachter sloegen de Schepenen de openbare
executies en terechtstellingen gade. De prachtige koppen onder de zandstenen
waterlijst zijn gemaakt door de beeldhouwer Adam Strass uit Weilburg die later ook
opdracht kreeg de fraaie kansel in de kerk te bouwen. Zij beelden de klassieke helden
uit zoals Alexander de Grote, Karel de Grote, Constantijn de Grote, Julius Caesar,
Claudius Civilus e.a.
Het pand is in 1880 gerestaureerd en in zijn oude glorie teruggebracht. In het gebouw
wordt informatie gegeven over de Open Monumentendag en geeft de Stichting Levende
Stadsgeschiedenis informatie over ‘sporen’ van de stadsgeschiedenis.
24. Windoliemolen ‘De Passiebloem’,
Vondelkade 175
Dit is een houten stellingmolen waarvan de romp
gedekt is met riet. De molen wordt geflankeerd
door twee houten schuurvleugels. Toen de molen
uit 1776 buiten gebruik was gesteld is hij door aankoop
eigendom geworden van de gemeente Zwolle
die in 1965 tot restauratie is overgegaan. Indien de
wind het niet laat afweten zal het nieuwe lijnzaad
die dag worden verwerkt voor de vervaardiging van
olie en veekoeken.
Rondom De Passiebloem in Zwolle zullen pannenkoeken
gebakken worden, bezoekers kunnen
op de foto in historische kleding, er wordt olie geslagen,
rondgeleid en het molenwinkeltje is open
voor olie en meel.
Vanaf de Potgieterssingel vaart een rondvaartboot van
Vadesto vanaf de stad naar de molen. Men kan alleen
met deze speciale boot gratis mee, laatste afvaart is om
15.30 uur.

25. R.K. Begraafplaats, Bisschop Willebrandlaan
De R.K. Begraafplaats werd rond 1841 aangelegd
op grond die verkregen was van F.W.J. baron van
Lamsweerde. Het gietijzeren toegangshek is neogotisch.
De neogotische kapel dateert van 1883
en is een geschenk van Paulina Vos de Wael. Aan
weerszijden van de ingang bevinden zich de naamplaten
van de pastoors en geestelijken van de St.
Michaël- en O.L.Vrouweparochie, waaronder J.W.
van Kessel, Aartspriester van Salland en Drente.
De stoffelijke overschotten zijn in de gesloten grafkelder,
voor deze kapel, bijgezet. Vooraan rechts
heeft men toegang beneden tot de hal met gewelven
waarin de oorspronkelijke grafplaten van
de geestelijkheid uit de 18de en 19de eeuw zijn
ingemetseld.
26. Windkorenmolen ‘Windesheim’, Hollewandsweg 33
Deze achtkantige stellingmolen met een lage gemetselde voet is bedekt met riet. Op
de baard zijn het stichtingsjaar 1748 en het jaar van restauratie 1952 te zien. Deze molen
is momenteel wederom in restauratie.
Geopend van 10.00-12.00 uur
Rondleidingen: 13.30 en 15.00 uur over de monumentale
begraafplaats en in de Neogotische kapel.

27. Openluchtbad Zwolle 1933 – 2008
Het Openluchtbad Zwolle bestaat dit jaar, 2008, precies 75 jaar! In
1933 werd het bad voortijdig geopend voor publiek in verband met
de toen heersende ziekte van Weill in de grachten en buitenwateren
van Zwolle.
Het ontwerp is van constructeur-architect Jan Gerko Wiebenga en is
ontworpen naar de functionele, zakelijke en heldere uitgangspunten
van het Nieuwe Bouwen. Dit komt onder meer tot uitdrukking in de
strakke en functionalistische indeling van het terrein, de ranke constructies
en het gebruik van moderne materialen als beton, staal en
glas.
Het zwembad is gebouwd naar olympische maatstaven en beschikt
over twee 50-meterbaden, twee 40-meterbaden en twee peuterbaden
en heeft in combinatie met het omliggende groen door de jaren
heen een parkachtig karakter gekregen.
Aardig detail is dat de ‘scheiding der sexen’ uit de jaren dertig nog
goed zichtbaar is; mannen en vrouwen waren toentertijd verplicht
gescheiden te zwemmen ...
Sinds 1994 is het openluchtbad rijksmonument en is zowel architectonisch
als cultuurhistorisch van grote betekenis en kent een zeldzaamheidwaarde
op nationaal en internationaal niveau.
Nog een uniek gegeven: het openluchtbad wordt al weer 16 jaar geëxploiteerd
door een enthousiaste vereniging die de ‘bejaarde’ van
75 jaar nog springlevend houdt!

Koorprogramma Open Monumentendag 2006:
in samenwerking met de Zwolse Zangraad
Tijd Koor locatie
10.30 Multiple Voice OLV Basiliek
10.50 Melodysingers OLV Basiliek
11.10 Convocaal Dominicanenkerk
11.30 Neutrale Zang en Operette ver.
Grote Kerk
11.30 Multiple Voice Waalse Kerk
11.50 Musica Vocalis Bibliotheek
12.10 Zang en Vriendschap Westenholte
Lutherse Kerk
12.10 Convocaal Kloostergang Broerenkerk
12.30 Inn Singers Waalse Kerk
12.50 De Koor Synagoge
13.10 Overijssels Kamerkoor Dominicanenkerk
13.30 Overdagkoor Statenzaal Bibliotheek
13.30 Inn Singers Lutherse Kerk
13.50 Blent Doopsgezinde kerk
14.10 Chr. Zang- en Oratorium. De Nieuw Ster
Grote Kerk
14.30 Chr. Gemengd Koor Zwolle
Plantagekerk
14.50 De Roepstem Doopgezinde kerk
15.10 Tourdion Plantagekerk
Nationale Open Orgeldag
Op diverse orgels in de Zwolse kerken wordt gespeeld en zal tevens
de mogelijkheid worden geboden de speeltafels en plaats van de organist
van dichtbij te bekijken waarbij uitleg wordt gegeven.
Monumentenboekjes als handleiding:
Bij de informatiestand van de Open Monumentendag zijn handzame
gidsjes verkrijgbaar die zijn uitgegeven door de landelijke Stichting
Open Monumentdag. Zij behandelen diverse thema’s die een relatie
hebben met de monumenten. De boekjes zijn voor € 5,00 Euro per
stuk te verkrijgen. De volgende thema’s zijn nog beschikbaar:
Bouwstijlen herkennen
Interieurstijlen
Monumenten in beeld
Bouwgeschiedenis van monumenten
Variatie in monumenten
Industrieel erfgoed
Archeologische monumenten
Historische verdedigingswerken
Hollandse molens
Monumentale kerkgebouwen
Monumentale schoolgebouwen
Monumentaal groen
Historische boerderijen
Historische bouwmaterialen
Kastelen/buitenplaats
Monumentaal groen
Van de nieuwe themareeks kosten de boekjes € 15,00 per exemplaar.
Hiervan zijn de volgende nummers nog verkrijgbaar:
Nederland Waterstaat
Huis en Haard
Koopmansgeest
Boerenbouw
‘Merck toch hoe sterck’
Religieus erfgoed

Havezate Werkeren
De Heren van Werkeren en hun kasteel
ISBN 978-90-807575-9-2
€ 25,00
Opgeruimd staat Netjes
Keukengoed en tafelgerei van een bouwhuis
van de Kranenburg (1840-1865)
ISBN 978-90-8932-005-6
€ 39,50
Een Steenhuijs ontmanteld
Archeologisch en historisch onder zoek van
de havezate Kranenburg in Zwolle
ISBN 978-90-8932-008-6
€ 27,50

22
9
18
17
11
2
1
23
7
15
20
8
13
4
21
5
19
14