la pierre naturelle dans l'architecture belge contemporaine ...

P O R T R A I T / P O R T R E T
Antoine & Emile Beernaert,
Tailleurs de Pierres / Steenhouwers
F U N E R A I R E / F U N E R A I R E S E C T O R
Un cimetière pour demain? Approches
et expériences du cimetière contemporain
Een begraafplaats voor morgen? De hedendaagse
begraafplaats. Beschouwingen en ervaringen
A C T U A L I T E / A C T U E E L
La Maison de l’Urbanisme Famenne-Ardenne,
un outil à la portée du public et du privé
Het Huis van de Stedenbouw Famenne-Ardenne,
een werktuig binnen handbereik van een breed publiek
NATUURSTEEN
IN HEDENDAAGSE
BELGISCHE
ARCHITECTUUR
LA PIERRE NATURELLE
DANS L’ARCHITECTURE
BELGE CONTEMPORAINE
PÉRIODIQUE ÉDITÉ PAR LA FÉDÉRATION ROYALE DES MAÎTRES TAILLEURS DE PIERRES
DE BELGIQUE - ORGANE OFFICIEL DE L’ASBL PIERRES ET MARBRES DE WALLONIE.
TIJDSCHRIFT UITGEGEVEN DOOR DE KONINKLIJKE BOND DER MEESTERS-STEENHOUWERS
VAN BELGIË - OFFICIEEL ORGAAN VAN DE VZW PIERRES ET MARBRES DE WALLONIE.
0 1 / 2 0 0 5

E D I T O R I A L / E D I T O R I A A L
S O M M A I R E / I N H O U D
Nous vous l'annoncions dans notre dernier numéro, la revue PIERRE &
MARBRE s'est fait un nouveau visage. C'est un peu comme le grand
nettoyage de printemps. On range, on frotte, on dépoussière, on astique.
Et voilà! Le premier numéro de l'année 2005 est sorti de presse dans son
nouvel habit. Pour votre satisfaction. Un nouvel habit qui se veut aussi
actuel. Organisée en rubriques, la revue est désormais disponible en ligne.
Diffusion accrue, facilité de consultation, archivage précieux, une foison
d‚avantages pour tous les professionnels qui trouveront dans la revue à la
fois des articles portant à réflexion et de l'information liée à l'actualité.
Alors, pas d'hésitation, plongez-vous sur: www.pierre-marbre.be.
La confiance est un sentiment qui se perd souvent par les temps qui
courent. Nous avons la chance de la rencontrer parmi les annonceurs.
Cette revue doit beaucoup aux partenaires qui lui ont fait confiance, qu'ils
soient ici cordialement remerciés.
Zoals aangekondigd in ons vorig nummer, krijgt het tijdschrift STEEN &
MARMER een nieuwe look. Het lijkt een beetje op een grote lentekuis.
Opruimen, wrijven, afstoffen, oppoetsen. En kijk! Het eerste nummer van
2005 is van de pers gekomen in zijn nieuw kleedje. Om u te behagen. Een
nieuw kleedje dat ook eigentijds wil zijn. Het tijdschrift wordt opgedeeld
in rubrieken en is voortaan on line beschikbaar. Een grotere verspreiding,
gemakkelijk op te zoeken, verzorgde archivering, voordelen bij de vleet voor
professionelen die in het tijdschrift zowel diepzinnige artikels als actualiteitsgebonden
informatie zullen vinden. Aarzel dus niet en meldt u aan op:
www.steen-marmer.be. Het vertrouwen is een gevoel dat mettertijd
nogal verzwakt. Wij mogen van geluk spreken dat wij dat vertrouwen
onder de adverteerders hebben gevonden. Onze oprechte dank gaat dan
ook uit naar de partners aan wie dit tijdschrift veel te danken heeft.
Bonne lecture à tous / Veel leestgenot
Le comité de rédaction
Het Redactiecomité.
A R C H I T E C T U R E / A R C H I T E C T U U R
04
La pierre naturelle dans l'architecture
belge contemporaine
Natuursteen in hedendaagse Belgische
architectuur
P O R T R A I T / P O R T R E T
10
Antoine & Emile Beernaert,
Tailleurs de Pierres / Steenhouwers
T R I B U N E / T R I B U N E
14
Coordination de la sécurité sur les chantiers
Veiligheidscoördinatie op de bouwplaatsen
F U N E R A I R E / F U N E R A I R E S E C T O R
18
Un cimetière pour demain? Approches
et expériences du cimetière contemporain
Een begraafplaats voor morgen? De hedendaagse
begraafplaats. Beschouwingen en ervaringen
B I B L I O T E Q U E / B I B L I O T H E E K
22
La sculpture sur pierre / Het beeldhouwen op steen
M U L T I M E D I A / M U L T I M E D I A
23
23
Internet: les Belges progressent
De Belgen maken vooruitgang
Ce qui est dû est dû, bon à savoir ! / Goed om weten !
NOS ANNONCEURS / ONZE ADVERTEERDERS
A C T U A L I T E / A C T U E E L
24
Pierre et feu / Steen en vuur
CARRIÈRES DU
HAINAUT
25
26
27
28
Appeler un chat un chat
De dingen bij hun naam noemen
Lauréats du travail / Laureaten van de Arbeid
Nouveaux visages dans le monde des carrières
Nieuwe gezichten in de wereld van de steengroeven
La Maison de l’Urbanisme Famenne-Ardenne,
un outil à la portée du public et du privé
Het Huis van de Stedenbouw Famenne-Ardenne,
een werktuig binnen handbereik van een breed publiek
Publication trimestrielle éditée par la
Fédération Royale des Maîtres Tailleurs de
Pierres de Belgique, membre Confédération
Construction / Driemaandelijks tijdschrift
uitgegeven door de Koninklijke bond der
Meesters-Steenhouwers van België, lid
Confederatie Bouw: Rue du Lombardstraat
34-42 . B-1000 Bruxelles / Brussel
T +32(0)2 223 06 47 . F +32(0)2 223 05 38
tailleursdepierres@confederationconstruction.be
steenhouwers@confederatiebouw.be
Organe officiel de l’asbl
PIERRES ET MARBRES DE WALLONIE
Officieel orgaan van de vzw
PIERRES ET MARBRES DE WALLONIE
Rue J. Potier 54 . B-4140 Sprimont
T +32(0)4 382 32 69 . F +32(0) 4 382 32 68
info@pierresetmarbres.be
Editeur responsable / Verantwoordelijke
uitgever: D. De Haen, Rue du Lombardstraat
34-42, B-1000 Bruxelles - Brussel
Comité directeur / Bestuurcomité
R. Brams, Président de la Fédération
/ Voorzitter van de Bond
V. Brancaleoni, Président / Voorzitter P.M.W.
Comité de rédaction / Redactiecomité
C. Bonhomme – D. De Haen – D. Jérôme –
C. Marchi – F. Tourneur – C. Van Cauberg
Coordination / Coördinatie
C. Marchi, P.M.W.
Mise en page / Lay out
Mandragore T +32(0)2 346 33 28
Impression / Druk
Sofadi T +32(0)2 210 01 00
ISSN 1373 – 7007
A G E N D A / A G E N D A
27
Foires et Salons / Beurzen en Salons
C L I N D ’ O E I L / K N I P O O G
30
On n’arrête pas le progrès
De vooruitgang kan men niet tegenhouden
E X T R A I T S / U I T T R E K S E L S
30
Un guide à mettre entre toutes les mains.
Nouvelles de l’aménagement régional
Een gids die we iedereen aanraden
Nieuws over de gewestelijke ruimtelijke ordening
Cover : Liège / Luik - R. Greisch - cliché S . Brison

A R C H I T E C T U R E / A R C H I T E C T U U R
LA PIERRE NATURELLE DANS
L’ARCHITECTURE BELGE CONTEMPORAINE
NATUURSTEEN IN HEDENDAAGSE
BELGISCHE ARCHITECTUUR
Laure EGGERICX
Historienne de l’architecture - Architectuurhistorica
Retour à la matière naturelle, intuition tactile, intention symbolique,
charge historique, sensation intemporelle, jouissance esthétique,
sensibilité écologique ou patrimoniale... La pierre naturelle a mille
raisons de séduire. De terugkeer naar het natuurlijke materiaal, het intuïtieve
aanvoelen, de symbolische opzet, de historische indruk, het
tijdloze karakter, de esthetische kwaliteit, de ecologische en
patrimoniale waarde zijn maar enkele van de duizenden dingen
die bijdragen tot de aantrekkingskracht van natuursteen.
La France a Perraudin (Les Chais du domaine de la Galine) ou Hervé
Beaudouin (Extension de la chambre d’agriculture à Niort). La Suisse
Zumthor (Les thermes et bains de Vals) et Herzog et de Meuron. Ces
derniers ont signé Outre-Atlantique les Chais Dominus dans la Napa Valley
en Californie, tandis que Renzo Piano a choisi Bâle l’instant d’un rêve
matérialisé de porphyre à la Fondation Beyeler. L’Espagne a Raphaël Moneo
(Hôtel de ville de Murcia). Aux quatre coins de l’Occident, ils sont nombreux
à s’être (re)mis à la pierre: Botta pour la Synagogue Cymbalista à
l’université de Tel Aviv et même Meier pour le centre Getty de Los Angeles.
Les pays "proches" semblent en effet renouer d’une manière ou d’une
autre avec l’architecture lithique. Quantité d’exemples à travers le monde
illustrent cette tendance.
In Frankrijk werken Perraudin ("Les Chais" in het domein "la Galine") en
Hervé Beaudouin (Uitbreiding van de kamer van landbouw in Niort). In
Zwitserland Zumthor (de thermen en baden van Vals) en Herzog en de
Meuron. Deze laatsten tekenden de "Chais Dominus" aan de andere kant
van de Atlantische Oceaan in Napa Valley (Californië), terwijl Renzo Piano
in Bazel een porfieren droom verwezenlijkt in de "Fondation Beyeler". In
Spanje vinden we Raphaël Moneo (Stadhuis van Murcia). In alle vier de
windstreken is men in groten getale met natuursteen aan het werken: Botta
met de Cymbalista synagoge aan de universiteit van Tel Aviv en zelfs Meier in
het Getty centrum van Los Angeles. De "naburige" landen blijken inderdaad
op de ene of de andere manier terug aan te knopen met architectuur in
steen. Talrijke voorbeelden over heel de wereld bevestigen deze tendens.
ET LA BELGIQUE A…
Pays de pierres presque par
définition, la Belgique dont on
connaît la qualité de l’architecture
contemporaine à petite échelle
surtout, ne fait pas exception en
matière lithique: peu de grands
monuments de pierre se dégagent
du paysage belge. Quelle que soit
la matière d’ailleurs, l’architecture
contemporaine du plat pays
demeure timide et discrète. Même
la pierre, matériau de toujours et
toujours abondante, reste conjuguée
au mode mineur. Omniprésente
certes, elle semble être un
incontournable de l’art de bâtir,
comme le relève ironiquement
l’ingénieur-architecte Jos Delbroek.
"La Belgique est un pays où le gris
domine et deux matériaux
typiquement belges le confirment,
la pierre de taille et le zinc.
EN IN BELGIË…
België, een land van steen
waarvan de kwaliteitsvolle
hedendaagse architectuur is
gekend, vooral op kleine schaal,
vormt geen uitzondering op het
vlak van natuursteen. In het
Belgische landschap treft men
weinig grote natuurstenen
monumenten aan. Ongeacht het
materiaal overigens, blijft de
hedendaagse architectuur in ons
platteland, schuchter en discreet.
Zelfs natuursteen, een oud
materiaal waarvan er nog steeds
grote reserves zijn, houdt het bij
de middelmaat. Het is hier zeer
zeker alomtegenwoordig en lijkt
onlosmakelijk verbonden met de
bouwkunst, en dat heeft ook
ingenieur-architect Jos Delbroek
ironisch opgemerkt. "België is een
grijs land. En er zijn twee
4 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 01/2005

1.
Aucune construction belge ne
peut manifestement s’y soustraire,
du seuil de la fermette jusqu’aux
villas néo-modernistes, en passant
par les maisons citadines de
luxe"(*). S’il y a du changement
dans l’air en matière de pierre,
"nous n’en sommes qu’aux
balbutiements", note Norbert
Nelles, connu pour être l’un des
plus fervents utilisateurs et
défenseurs de la pierre naturelle.
Son constat se colore de critiques
quant au manque, non seulement
de moyens, mais également de
corps de métier et de techniciens.
A cette lacune se greffe une
profonde méconnaissance
technique du matériau, quel qu’il
soit. "Les architectes ne sont pas
censés prendre les risques ni leurs
clients les assumer", conclut cet
architecte qui a pourtant signé
quelques réalisations étonnantes
avec le bureau Artau. Parmi cellesci,
la résidence privée de
Mont-Malmédy (1999), entièrement
parée de moellons bruts
de grès schisteux, propose une
lecture contemporaine d’une
épaisse maçonnerie traditionnelle
sertie dans une géométrie stricte,
rigoureuse et élémentaire.
DES NUANCES
Si la critique émanant du milieu
des architectes praticiens a
souvent tendance à être amère,
la réalité et la distance permettent
d’y apporter des nuances, voire
certaines excellences. Ainsi si le
régionalisme, qu’il soit critique,
naïf ou superficiel, use et abuse de
la pierre au nom d’une intégration
aussi illusoire que formaliste, s’il
domine la production courante
– particulièrement du Sud du
pays –, d’autres voix se font
entendre çà et là, au détour d’un
village ou d’une forêt, au cœur
d’une ville, au centre d’un
uitgesproken Belgische bouwmaterialen
die dit bevestigen, blauwe
hardsteen en zink. Wellicht kan
geen enkele constructie in België
eraan ontkomen, van de
deurdorpels van de fermette tot
deze van een neomodernistische
supervilla of luxe stadswoning" (*).
Als er verandering op til zou zijn,
dan "staan we zeker nog in de
kinderschoenen", aldus Norbert
Nelles, gekend voorstander en
fervent gebruiker van natuursteen.
Zijn vaststellingen staan bol van
kritiek, niet alleen over het gebrek
aan middelen, maar ook aan
vaklui en technici. Bovenop deze
leemte is er nog een gebrek aan
grondige technische kennis van
de materialen. "De architecten
worden niet geacht risico’s te
nemen, en hun klanten worden
niet geacht die te aanvaarden",
besluit deze architect die met het
bureau Artau nochtans enkele
verbluffende werken heeft
gerealiseerd. Eén van die realisaties,
de privé woning in Mont-Malmédy
(1999) die volledig is getooid met
ruwe breukstenen uit schisteuze
zandsteen, brengt een hedendaagse
interpretatie van een dik
traditioneel metselwerk dat is
geplaatst volgens een nauwkeurig,
streng en eenvoudig patroon.
NUANCES
De kritiek in het architectenmilieu
is dikwijls nogal bitter, maar door
de realiteit en van op afstand is
het mogelijk er nuances, tot zelfs
goede beoordelingen, aan te
geven. Als het regionalisme, of die
nu kritisch, naïef of oppervlakkig
is, op die manier natuursteen
gebruikt en misbruikt in naam van
een denkbeeldige en louter
vormelijke integratie, als die de
lopende productie overheerst – en
dan vooral in het Zuiden van het
land –, gaan er hier en daar
01/2005 - PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER 5

lotissement, telle cette maison
projetée à Ternat par l’atelier
"Vers plus de bien-être". Le
concept, inédit, fait chaud au
cœur: une habitation toute de
pierre vêtue parmi ses voisines de
briques. Né d’un jeu sur le contraste
avec l’univers du lotissement et sur
le dialogue avec l’église du village,
ce projet "d’emballage dans une
matière riche et profonde", s’est
finalement concrétisé en… tuiles
de béton ! Un budget arrêté
combiné à une certaine frilosité
technique des entreprises en
matière de parement, surtout à
petite échelle, explique probablement
ce changement d’orientation.
Les choses se règlent beaucoup
plus facilement dans le cas de
projets de grandes dimensions.
Au procédé de collage pressenti
pour cette habitation en forme
d’icône – même le toit aurait dû
se couvrir de pierre – les grands
bâtiments opposent des procédés
spécifiques inapplicables et
inabordables – tels l’agrafage –
à échelle réduite. De tels exemples
parsèment avec plus ou moins de
bonheur le pays, avec, au rayon
des meilleurs, de nombreuses
réalisations de Daniel Dethier dans
la région liégeoise (bureaux,
amphithéâtres du Sart Tilman…)
et les bureaux du CCB-VKB à
Bruxelles dus à Jo Crepain (2001).
Au rang des tout grands, de ceux
qui jonglent avec la pierre comme
avec d’autres matières, il y a bien
sûr Charles Vandenhove qui
estime que la pierre naturelle
s’impose comme l’un des
matériaux les plus résistants
à l’action du temps. Ses très
nombreuses réalisations montrent
à l’envi la pertinence de son
utilisation, la justesse et la
sensibilité de sa mise en œuvre.
La restauration d’une résidence
privée à Liège (2001) témoigne
de ce savoir-faire et de cette
grande intuition plastique et
chromatique: escalier à vis en
pierre de Vinalmont, sol en
damier alternant petit granit
poli, bassin avec labyrinthe
dessiné en Vinalmont et noir
de Mazy, lambris en marbre
de Carrare…
FONCTION DU MATÉRIAU
Dans ses applications habituelles,
la pierre a perdu toute fonction
structurelle. Elle se cantonne
aujourd’hui dans un rôle de
revêtement où elle est utilisée
souvent plus pour son aspect
décoratif et symbolique que dans
un rôle de protection. Elle assoit
indéniablement un certain pouvoir
(voir les réalisations récentes de
l’univers bancaire le long du canal
à Bruxelles par exemple, la plupart
des bâtiments institutionnels, les
réalisations de prestige). Elle induit
un sentiment de "bel ouvrage",
imprime respect, autorité et
reconnaissance, dans le cas de
réalisations bourgeoises où elle se
fait parement, dallage, encadrement
2. 3.
4.
andere stemmen op, langsheen
een dorp of bos, in het centrum
van een stad of een verkaveling,
zoals dat huis in Ternat ontworpen
door het bureau "Vers plus de
bien-être". Het onuitgegeven
concept geeft ons een warm
gevoel; een huis in natuursteen
tussen haar bakstenen buren.
Ontstaan als spel met het contrast
tussen het universum van de
verkaveling en de dialoog met de
kerk in het dorp, werd dit project
dat oorspronkelijk bedoeld was
om "verpakt te worden in een rijk
en veelzijdig materiaal", uiteindelijk
gerealiseerd in betonplaten. Deze
heroriëntatie is waarschijnlijk te
wijten aan een stilgelegd budget
en een zekere technische argwaan
vanwege de bedrijven inzake
gevelsteen, vooral op kleine schaal.
Bij grotere projecten worden de
dingen veel makkelijker opgelost.
Voor deze woning, die uitgedacht
werd als icoon en waarvan zelfs
het dak met steen zou worden
bedekt, had men een bepaald
lijmprocédé in gedachten waar
grotere gebouwen echter
specifieke procédés tegenover
stellen die op kleine schaal
ontoepasbaar en onbetaalbaar
zijn, zoals bijvoorbeeld het
vasthaken. Hier vinden we in heel
het land min of meer prachtige
voorbeelden van terug en bij de
besten horen vele realisaties van
Daniel Dethier in de omgeving
van Luik (bureaugebouwen,
auditorium van Sart Tilman…)
en de burelen van het CCB-VKB
van Jo Crepain (2001). In de
allerhoogste rangen, waar men
met natuur-steen jongleert als met
enig ander materiaal, bevindt zich
natuurlijk Charles Vandenhove.
Deze is van mening dat natuursteen
het best bestand is tegen de tijd.
Zijn veelvuldige realisaties tonen
aan dat het gebruik van dit
materiaal gepast is en dat het zich
perfect en gevoelig leent tot
verwerking. De restauratie van
een privé woning in Luik (2001)
getuigt van zijn bedrevenheid en
fijne intuïtie inzake vormgeving en
kleur: een wenteltrap in steen van
Vinalmont, de geruite vloerbedekking
in afwisselende gepolijste
blauwe steen, een labyrint
ontworpen in Vinalmont en noir
de Mazy, de muren met een plint
van marmer van Carrara.
FUNCTIE VAN HET MATERIAAL
In zijn gangbare toepassingen is
natuursteen zijn structurele functie
volledig verloren. Tegenwoordig
krijgt hij enkel een rol in de bekleding
toebedeeld en wordt hij veel meer
gebruikt voor zijn decoratieve en
symbolische kenmerken dan voor
zijn beschermende kwaliteiten.
Hij straalt ontegensprekelijk een
zekere macht uit, kijk maar naar
de recente realisaties van het
bankwezen langs de oevers van
het kanaal in Brussel, de meeste
institutionele gebouwen of andere
prestigeprojecten. In het geval van
de herenhuizen, waar hij gebruikt
wordt als gevelsteen, vloerbedekking,
in lijsten en andere
openingen, geeft hij een gevoel
van vakmanschap en een indruk
van respect, autoriteit en
erkenning. Hij gaat als het ware
een dialoog aan met het verleden
en de traditie. Een traditie die
letterlijk kan worden opgevat en
ontaarden in vervelende ersatz
– met inbegrip van kunstmatig
(her)samengestelde materialen
waar de natuursteen zijn
oorspronkelijke waarde verliest en
herleid wordt tot huid, bekleding,
of zelfs gewone beschildering –
ofwel zorgzaam herbeschikt of
heruitgevonden. De luxueuze
woonsfeer kent een aantal
meesters in deze materie en
neemt voor de bekleding,
6 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 01/2005

et autres baies. Elle renoue un
certain dialogue avec le passé, la
tradition. Une tradition qui peut
être prise au pied de la lettre et
alors se perdre dans d’ennuyeux
ersatz – y compris de matières
artificiellement (re)composées
où la pierre perd toute sa valeur
d’origine pour n’être plus que
peau, revêtement, voire simple
peinture – ou alors être
soigneusement détournée ou
réinventée. L’habitat luxueux
connaît quelques maîtres en la
matière, qui, sous des dehors
souvent néo-modernistes,
recourent encore et toujours à
cette matière vivante, qui vit et
se patine, comme revêtement.
Les grandes demeures élaborées
par Marc Corbiau, Baudouin
Courtens, Vincent Van Duysen
ou Christine Conix, pour ne citer
qu’eux, sont de cette veine.
Les magasins, les abords, l’espace
public, certains ouvrages de
génie civil font volontiers appel
à la pierre. Que l’on songe aux
luxueuses boutiques aménagées
par François Marcq ou Raoul
Cavadias , aux aménagements
urbains d’A.V.A. à Bruxelles,
d’Art & Build à Ath ou à ceux de
l’Atelier 4D à la place d’Armes à
Namur et au majestueux pont du
Val Benoît conçu par le bureau
René Greisch (1997-2000) à
l’entrée de Liège comme un
symbole associant la pierre (le
petit granit), l’acier et le verre.
dikwijls onder neomodernistische
dekmantel, nog altijd zijn toevlucht
tot dit levende materiaal, dat leeft
en een patina krijgt. Hier horen
de grote woningen bij van Marc
Corbiau, Baudouin Courtens,
Vincent Van Duysen of Christine
Conix, om er maar een paar te
noemen. Winkels, hun directe
omgeving, de openbare ruimte en
enkele werken van de burgerlijke
bouwkunde maken gretig gebruik
van natuursteen. We denken
daarbij aan de luxueuze boetieks
ingericht door François Marcq
of Raoul Cavadias, de stedenbouwkundige
ingrepen van A.V.A.
in Brussel, Art & Build in Ath of
die van Atelier 4D op de "place
d’Armes" in Namen, en de
majestueuze door het bureau
René Greisch ontworpen brug
"du Val Benoît" (1997-2000 )
bij het binnenkomen van Luik
die fungeert als een symbool dat
natuursteen (Blauwe Steen) met
ijzer en glas associeert.
1. Anvers / Antwerpen -
F. Marcq - cliché S. Brison
2. Malmedy - Artau - cliché S. Brison
3. Bruxelles / Brussel - J. Crépain -
cliché J.-P. Legros
4. Liège / Luik - Vandendove &
De Wispelaere - cliché P. Vander Maren
5. Namur / Namen - Atelier 4D -
cliché Atelier 4D
6. Comblain-au-Pont - E. Cornil -
P. Hermans - cliché E. Cornil
5.
6.
LANGAGE DE PIERRE
Outre les impératifs techniques et
budgétaires, la pierre a son
langage, ses usages et ses limites.
Chaque pierre a ses caractéristiques
propres. Celles-ci orientent certains
schémas et mises en œuvre. Le
matériau lui-même impose une
certaine esthétique, l’architecte en
dispose avec plus ou moins de
connivence. Les risques sont bien
réels, comme l’explique Yves
Delhez, chantre de l’architecture
organique et auteur de nombreuses
habitations privées. S’il recourt
volontiers à la pierre, il l’associe à
d’autres matériaux et l’utilise
uniquement comme revêtement,
ce qui lui permet tout à la fois
d’éviter les problèmes d’humidité
et d’isolation et de compenser le
coût, non de la pierre, mais de la
main d’œuvre. Cette attitude est
d’ailleurs celle adoptée par
la plupart des architectes.
Refusant l’exclusive d’un matériau
unique, ils sont ouverts à plusieurs
matières, avec leurs préférences
en fonction du contexte.
Les uns et les autres, qu’ils soient
tenants de l’organique, de la
vague "expérimentale"(V+) ou de
la "nouvelle"vague (Dethier,
Nelles…), répètent leur refus
d’une fixation sur une matière
particulière au détriment d’une
autre. Le contexte au sens large
induit l’une ou l’autre évidence.
Dans certains cas, construire en
pierre peut révéler une attitude
décalée par rapport à la fonction,
à l’environnement, à la philosophie
ou à la durée de vie du bâtiment.
C’est ainsi qu’en milieu urbain
fortement pollué et peu connoté,
l’ingénieur-architecte Philippe
Samyn opte généralement pour
des bâtiments de métal et de
verre, "lavables en machine".
TAAL VAN DE STEEN
Behalve zijn technische en
budgettaire voorschriften heeft
natuursteen zijn eigen taal,
gebruik en beperkingen. Elke
steen heeft zijn eigen kenmerken.
Deze geven richting aan de
aanwending en de ontwikkeling
van sommige schema’s. Het
materiaal zelf legt een bepaalde
esthetiek op en de architect
houdt daar min of meer rekening
mee. De risico’s zijn zeer reëel,
zegt Yves Delhez, aanhanger van
de organische architectuur en
ontwerper van talrijke privéwoningen.
Hij maakt graag
gebruik van natuursteen, maar
dan enkel als bekleding, samen
met andere materialen, hetgeen
hem in staat stelt vocht- en
isolatieproblemen te weren en zo
de arbeidskosten te compenseren.
Dat is trouwens de houding van
het merendeel van de architecten.
Eén enkel materiaal wordt niet
exclusief gebruikt, men staat
open voor meerdere materialen,
met een voorkeur in functie
van de context. Of ze nu van
de organische strekking zijn, de
"experimentele" strekking (V+)
of de "nieuwe" (Dethier, Nelles,…),
ze weigeren telkens om rond één
specifiek materiaal te werken, ten
nadele van een ander.
De brede context leidt tot één
of andere evidentie. In sommige
gevallen kan het bouwen in steen
getuigen van een houding
die afwijkt van de functie, de
omgeving, de filosofie of de
levensduur van het gebouw.
Daarom geeft architect Philippe
Samyn in een sterk vervuilde
omgeving met weinig connotatie
meestal de voorkeur aan metalen
en glazen "machinewasbare"
gebouwen.
01/2005 - PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER 7

7. Vodelée - J. Delbroeck - cliché A. Nullens
8. Waimes - Dethier & Associés - cliché S. Brison
9. Ternat - Vers plus de bien-être
7. 8. 9.
RENOUER AVEC L’ESSENTIEL
Matériau primitif, "originel",
la pierre renoue avec l’essentiel
pour l’architecte qui l’a choisie.
Ainsi, la maison-atelier de Jos
Delbroek (Vodelée, 1997) se
réfère-t-elle à quelque image
archétypale de l’habitation, de la
maison telle que la dessineraient
des enfants. Toute habillée de
pierres – des moellons de marbre
rose, des dalles de petit granit et
de calcaire de Vinalmont – cette
réalisation est soucieuse d’une
intégration avec l’architecture du
village et avec le paysage tout en
jouant de l’ambiguïté d’une mise
en œuvre minimaliste pour un
matériau hautement connoté.
La pierre permet d’établir un
dialogue avec le lieu, d’approcher
le "genius loci". Le choix du
matériau peut être induit par le
lieu, l’environnement. Ce souci
d’intégration, d’attache à la terre
se traduit dans de nombreuses
réalisations rurales qui renouent à
leur manière avec la théorie selon
laquelle le meilleur matériau est
celui que l’on trouve à proximité.
La pierre donne sens et masse au
bâti. Les architectures du bureau
Grondal, notamment le Centre
Régional d’initiation à
l’Environnement à Saint-Hubert
(2001) ou le pavillon Lilien à
Berinzenne (2000), sont éloquentes
de ce point de vue. A Berinzenne,
le tailleur de pierre est même
carrément venu sur place et dans
le cas de la rénovation de la ferme
de Banet Sart à Daverdisse, ce
sont les pierres du lieu qui ont été
remontées. La situation est similaire
pour le Centre d’Interprétation de
la Chauve-souris de Comblain-au-
Pont (2001) où les architectes ont
tiré parti du lieu (une ancienne
carrière) et de sa situation
exceptionnelle quant à la vue.
Cet étonnant bâtiment signé
Edouard Cornil et Philippe
Hermans est composé de moellons
de grès déposés les uns sur les
autres en guise de parement.
Il fait preuve d’un souci d’intégration
au site et à son histoire tout en
recourant à la technique de la
maçonnerie sèche – celle des
"bories"de France ou d’Italie –
pour servir une volumétrie
contemporaine. La localité qui
comprend d’autres réalisations
d’Edouard Cornil peut également
s’enorgueillir de la présence d’une
maison-sculpture réalisée en
autoconstruction selon le même
principe d’utilisation d’un matériau
littéralement à portée de la main.
D’autres réalisations comme celles
de Daniel Dethier (Ecole maternelle
de Waimes, 1991) reposent
volontiers sur un soubassement de
moellons, histoire de lui procurer
une certaine assise, d’établir un
lien avec la tradition locale et une
relation entre la nature et le bâti.
Ce même souci de prolongement
d’une certaine tradition marque le
projet de A.U.R.A. pour l’Auberge
de Jeunesse de Mons (2002) qui
produit un rempart contemporain
au pied du beffroi.
Cet engouement pour la pierre
marque les constructions neuves
mais également les réaffectations
ou restaurations exemplaires, telle
celle de la Halle aux Viandes à
Liège réalisée d’après les plans de
Pierre Hebbelinck & Alain Richard.
A bien y regarder d’ailleurs, la
pierre poursuit son petit bonhomme
de chemin, réapparaissant çà et là
dans la contemporanéité.
Timidement… mais sûrement ?
A (pour)suivre.
Note / Nota
(*) Jos Delbroek, Vies de pierres. La pierre
ornementale en Belgique. Etat de la question,
Pierres et Marbres de Wallonie, 2002, p. 33.
(*) Jos Delbroek, Natuursteen leeft. Siersteen
in België. Stand van Zaken, Pierres et Marbres
de Wallonie, 2002, bl. 33.
AANSLUITEN BIJ HET
ESSENTIËLE
De architect die natuursteen
gebruikt, kiest een primitief en
"origineel" materiaal dat aansluit
bij het essentiële. De woning met
atelier van Jos Delbroek (Vodelée,
1997) verwijst op die manier naar
één of ander archetype van een
woning of huis zoals een kind het
zou tekenen. Helemaal bekleed
met natuursteen – breukstenen in
roze marmer, plaveien in Blauwe
Steen en kalksteen van Vinalmont
– is deze uitvoering zorgvuldig
geïntegreerd in de architectuur
van het dorp en het landschap,
terwijl er toch werd gespeeld met
een minimalistische uitvoering en
hoog aangeschreven materialen.
Natuursteen laat toe een dialoog
aan te gaan met de omgeving en
de "genius loci" te benaderen.
De keuze van het materiaal kan
bepaald worden door de site en
de omgeving. Deze zorg voor
integratie en verbondenheid met
de aarde wordt vertaald in talrijke
landelijke verwezenlijkingen die op
hun manier aanknopen met de
theorie dat het beste materiaal het
materiaal is dat ter plekke wordt
gevonden. Natuursteen geeft zin
en massa aan een gebouw. De
realisaties van het bureau Grondal,
meer bepaald het "Centre
Régional d’initiation à l’Environnement"
te Saint-Hubert (2001) of
het "Lilien" paviljoen in Berinzenne
(2000), zijn hiervan
overtuigende voorbeelden. In
Berinzenne is de steenhouwer
zelfs naar de streek gekomen en
voor de restauratie van de "Banet
Sart" hoeve in Daverdisse werd
streekgebonden steen gebruikt.
Voor het "Centre d’Interprétation
de la Chauve-souris" in Comblainau-Pont
(2001) is de situatie
gelijkaardig. De architecten
hebben daar optimaal gebruik
gemaakt van de plek (een oude
groeve) en het bijzondere uitzicht.
Dit opmerkelijke gebouw
getekend door Edouard Cornil en
Philippe Hermans werd opgetrokken
in breukstenen van
zandsteen die op elkaar werden
geplaatst en zo een gevel vormen.
Het getuigt van de aandacht die
besteed werd aan de integratie
met de site en zijn geschiedenis
door terug te grijpen naar de
techniek van de droogbouw
– zoals de Franse of Italiaanse
"bories" – die toch opgenomen
wordt in een hedendaags volume.
De plaats waar nog andere
realisaties van Edouard Comil te
vinden zijn, mag zich nog
beroemen op een andere
woning– een beeldhouwwerk
gerealiseerd in zelfbouw volgens
hetzelfde principe van het gebruik
van materiaal dat in de nabijheid
te vinden is. Andere uitvoeringen
zoals die van Daniel Dethier
(kleuterschool van Waimes, 1991)
rusten op een onderbouw van
breukstenen. Op deze manier
krijgt het gebouw een rustvlak dat
als verband fungeert met de lokale
traditie en tussen de natuur en het
gebouw. Dezelfde extrapolatie van
een zekere traditie kenmerkt ook
het project van A.U.R.A. voor de
jeugdherberg van Bergen (2002),
die een hedendaagse omwalling
vormt aan de voet van het belfort.
Deze begeerte naar natuursteen
vinden we terug in de nieuwbouw
maar ook als er een andere
bestemming wordt gegeven en bij
betere restauraties, zoals de
Vleeshal in Luik gerealiseerd naar
de plannen van Pierre Hebbelinck
& Alain Richard. Trouwens, als we
goed kijken zien we dat natuursteen
rustig zijn gangetje gaat en
hier en daar in de hedendaagse
architectuur opduikt. Langzaam…
maar zeker ? Wordt vervolgd.
8 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 01/2005

P O R T R A I T / P O R T R E T
Marcel M. Celis
Président de l’asbl Epitaaf / Voorzitter Epitaaf vzw
Responsable du patrimoine funéraire, Ministère de la Communauté flamande,
Département Monuments et Sites / Verantwoordelijke voor het funerair erfgoed,
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Monumenten en Landschappen
ANTOINE & EMILE BEERNAERT,
TAILLEURS DE PIERRES
/STEENHOUWERS
Durant l’été 2002, les derniers témoins matériels de l’ancienne
entreprise de taille de pierres d’Emile Beernaert ont disparu à proximité
du cimetière d’Ixelles. Dans le grenier d’un hangar au fond du terrain,
on a retrouvé, couverts de poussière noire, des moules et modèles,
des plans, des photos et des registres, qui appartiennent au fascinant
héritage de deux générations de tailleurs de pierres, qui ont vécu
la grande époque de l’art funéraire bruxellois et de l’architecture
monumentale publique en Belgique, sous le règne de Léopold II.
PREMIÈRES MENTIONS
Crystal Palace, 1851. Dans sa contribution au volumineux catalogue
The Exhibition as a lesson of taste, au paragraphe V Carving and
Modelling &c, Ralph Nicholson Wornum mentionne An oak gun-press
by A. Beernaert of Brussels (Cinquecento-style): "The press, by Beernaert,
is enriched with panels, containing hunting scènes; a stag’s head and
boys make a very appropriate top; and the scrolled frieze and the
capitals of the acanthus order are in genuine taste. (…) All is in good
taste, with the exception of the introduction of boys as the supports
of the pillars wich they carry on their heads; tough these things occur
in old examples, they are the blemishes – not the beauties, of the style".
Il s’agit probablement d’Antoine Beernaert (°Bruxelles 1820), "sculpteur
et tailleur de pierres à Bruxelles", établi 20 rue des Carmélites, qui pose
sa candidature en 1847 pour la fourniture des pierres pour la restauration
de la tour de l’hôtel de ville, succédant à un certain Dechamp, mais aussi
pour la direction des travaux. En avril 1849 il est engagé à titre d’essai
jusqu’en février 1850.
D’AUDERGHEM…
Le même "sculpteur-marbrier" Antoine Beernaert, déménage le 21 janvier
1863 à Auderghem, commune de la banlieue bruxelloise, en bordure
de la forêt de Soignes. Il y loue auprès de Joseph de Riquet (°1808),
prince de Caraman-Chimay, le moulin hydraulique de l’ancien prieuré
du Rouge-Cloître, et y aménage, une scierie pour marbres et pierres
blanches, sans doute en raison de la présence de force motrice.
Tijdens de zomermaanden 2002 verdwenen aan de rand van de
begraafplaats van Elsene de laatste materiële getuigen van het voormalige
steenkappersbedrijf van Emile Beernaert. Op de zolder van een loods
achterin het bouwperceel, bedekt met gitzwart stof, bleken gipsen mallen
en modellen, plannen, foto’s en registers, de fascinerende nalatenschap
van twee generaties hardsteenbewerkers die ooit de hoogdagen
uitmaakten van de grafkunst in het Brusselse, maar tevens van de
monumentale openbare architectuur in België onder koning Leopold II.
EERSTE VERMELDINGEN
Crystal Palace, 1851. In The Exhibition as a lesson of taste, zijn bijdrage tot
de lijvige gelegenheidscatalogus, maakt Ralph Nicholson Wornum onder
Paragraaf V, Carving and Modelling &c, melding van An oak gun-press by
A. Beernaert of Brussels (Cinquecento-style): "The press, by Beernaert, is
enriched with panels, containing hunting scènes; a stag’s head and boys
make a very appropriate top; and the scrolled frieze and the capitals of
the acanthus order are in genuine taste. (…) All is in good taste, with the
exception of the introduction of boys as the supports of the pillars wich
they carry on their heads; tough these things occur in old examples, they
are the blemishes – not the beauties, of the style".
Wellicht gaat het om Antoine Beernaert (°Brussel 1820), "sculpteur
et tailleur de pierre à Bruxelles", gevestigd Karmelietenstraat 20, die
in 1847 zijn kandidatuur stelt om steen te leveren voor de restauratie
van de stadhuistoren in opvolging van een zekere Dechamp, maar ook
voor de leiding van de werken. In april 1849 wordt hij alvast op proef
aangeworven, en dit tot februari 1850.
VAN OUDERGEM...
Dezelfde "sculpteur-marbrier" Antoine Beernaert, verhuist op 21 januari
1863 naar de Brusselse randgemeente Oudergem, aan de rand van het
Zoniënwoud. Van Joseph de Riquet (°1808), prins van Caraman-Chimay,
huurt hij er de watermolen van de voormalige priorij van Rood Klooster,
waar hij -wellicht omwille van de aanwezige drijfkracht- een zagerij
inricht voor marmer en witte steen. De rechtover gelegen voormalige
10 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 01/2005

Documents extraits du fonds Beernaert / Documenten uit het fonds Beernaert
LE FONDS BEERNAERT EST CONSERVÉ PAR L’ASBL EPITAAF. IL COMPREND UN GRAND NOMBRE DE DESSINS DE
PRÉSENTATION, DES ALBUMS DE PHOTOS, DES MOULES EN PLÂTRE ET DES MAQUETTES. UNE GRANDE PARTIE SERA
EXPOSÉE À PARTIR DU DIMANCHE 17 AVRIL 2005 (ERFGOEDDAG) ET LES DEUX WEEK-ENDS SUIVANTS, DANS
L’ANCIEN ATELIER DE SCULPTURE ERNEST SALU, PARVIS NOTRE-DAME 16, À 1020 BRUXELLES (LAEKEN).
HET FONDS BEERNAERT WORDT BEWAARD DOOR EPITAAF VZW. HET OMVAT EEN GROOT AANTAL PRESENTATIETEKENINGEN,
FOTO-ALBUMS, GIPSEN MALLEN EN SCHAALMODELLEN. EEN DEEL HIERVAN WORDT VANAF DE ERFGOEDDAG OP
ZONDAG 17 APRIL 2005 EN DE TWEE DAAROPVOLGENDE WEEKENDS GETOOND IN HET VOORMALIG GRAFBEELD-
HOUWERS-ATELIER ERNEST SALU, O.L.V.-VOORPLEIN 16, TE 1020 BRUSSEL (LAKEN).
Jusqu’au 23 janvier 1874, il utilise l’aile d’en face, appartenant à
l’ancien prieuré, comme résidence d’été, mais se voit alors obligé de
trouver refuge à Ixelles, en raison de la vente des bâtiments du prieuré.
Etonnamment, l’un des candidats-acheteurs est l’avocat Auguste M.F.
Beernaert (1829-1912), ministre des Travaux Publics du gouvernement
catholique de Jules Malou depuis 1873.
…À IXELLES
Peu après, en 1876, la ville de Bruxelles charge un certain "A. Beernaert,
maître de carrières à Savonnières, St. Joire et Echaillon", riche d’une
expérience de 30 ans, de la fourniture des pierres pour la réalisation
des statues devant l’hôtel de ville. Il semble entre-temps s’être installé
rue Wiertz, 46, à Ixelles, un quartier pétillant entre la gare de Bruxelles-
Quartier Léopold et le parc Léopold, où, à côté des ateliers d’artisans,
résident également un grand nombre d’artistes: les peintres Antoine
Wiertz (1806-1865) et Jean-Baptiste Van Moer (1819-1884), les
sculpteurs E. Frappaert et J. Grandvalet, le graveur François De
Meersman, etc.
Quelques maigres documents témoignent de cette époque: un petit
portfolio avec une série de modèles de cheminées en dessin à la règle,
numérotés de 1 à 101, présentant de sobres encadrements néoclassiques
et néo-renaissance, ainsi que d’exubérants exemplaires néo-baroques;
certains portent des cotes manuscrites, un rare exemplaire est rehaussé
de couleur, le feuillet figurant les modèles 9-10 porte un cachet en
reliure: "Sculpture Marbrerie Beernaert Rue Wiertz, 50, à Bruxelles,
Maître de Carrières à Savonnières-en-Pertois & St Joire Meuse".
TAILLEUR ET… INVENTEUR
Suite à l’exposition universelle de 1878, Antoine Beernaert est à nouveau
mentionné dans l’ouvrage de Max Goebel Industries extractives, en
raison de sa contribution pour La Belgique à l’Exposition Universelle
de 1878 (Paris): "Disons un mot pour terminer cette rapide revue, des
appareils mécaniques mis en usage par cette importante industrie de
l’exploitation des carrières. Voici d’abord le modèle d’un pont roulant
de 60 mètres avec treuil roulant de 40 tonnes, inventé par MM Jules E.
priorsvleugel gebruikt hij als zomerverblijf, tot hij op 23 januari 1874,
ingevolge de verkoping van de priorij-gebouwen en het aflopen van
zijn huurcontract elders, in Elsene, zijn toevlucht moet gaan zoeken.
Opmerkelijk is dat één der kandidaat-kopers niemand minder is dan de
advocaat Auguste M.F. Beernaert (1829-1912), sinds 1873 minister van
Openbare Werken in de conservatief katholieke regering Jules Malou.
....NAAR ELSENE
Korte tijd nadien, in 1876, wordt een zekere "A. Beernaert, maître de
carrières à Savonnières, St. Joire et Echaillon" die boogt op 30 jaar
ervaring, door de stad Brussel gelast met de levering van steen voor de
realisatie van beelden voor het stadhuis. Hij blijkt nu gevestigd aan de
Wiertzstraat 46, in Elsene, een bruisende wijk tussen het spoorwegstation
Brussel-Leopoldswijk en het Leopoldspark waar naast ambachtelijke
ateliers ook tal van kunstenaars een stek hadden gevonden: de
kunstschilders Antoine Wiertz (1806-1865) en Jean-Baptiste Van Moer
(1819-1884), de beeldhouwers E. Frappaert en J. Grandvalet, de
metaalgraveur François De Meersman e.a.
Van deze periode getuigen slechts schaarse documenten: een kleine
portfolio waarin een reeks losbladige modellen van schouwmantels, in
lijntekening, genummerd van 1 tot 101, gaande van sobere neoklassieke
omlijstingen tot neorenaissance en exuberante neobarokke exemplaren;
enkele dragen handgeschreven afmetingen, een zeldzaam exemplaar is
opgehoogd met kleur, het blad met de modellen 9-10 vertoont een
stempel in blinddruk: "Sculpture Marbrerie Beernaert Rue Wiertz 50 à
Bruxelles Maitre de Carrières à Savonnières-en-Pertois & St Joire Meuse".
STEENHOUWER EN …. UITVINDER
Naar aanleiding van de Wereldtentoonstelling van 1878 komt
Antoine Beernaert nogmaals ter sprake in Max Goebel’s Industries
extractives, zijn bijdrage voor La Belgique à l’Exposition Universelle de
1878 (Parijs): "Disons un mot pour terminer cette rapide revue, des
appareils mécaniques mis en usage par cette importante industrie de
l’exploitation des carrières. Voici d’abord le modèle d’un pont roulant
de 60 mètres avec treuil roulant de 40 tonnes, inventé par MM Jules E.
01/2005 - PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER 11

Thomas, ingénieur, et J.B. Cornet, propriétaire de carrières, à Bruxelles.
C’est un appareil dont les avantages, au point de vue de la rapidité
et de la sécurité des manoeuvres attirent immédiatement l’attention.
Seulement il eût été mieux placé, selon nous, dans la classe 50 que
parmi les machines et appareils de la mécanique générale, classe 54. La
machine à débiter les roches de M.G. Wincqz, à Soignies; l’appareil de
M. Ant. Beernaert, à Bruxelles pour dérocher la pierre dans les carrières,
l’intéressante perforatrice de MM. Tacquenier et Cranson, à Lessines;
enfin la machine à tailler et à ciseler la pierre et le marbre, inventée par
M. Ed. Berten-Nolf, à Roulers, et construite par la Société anonyme des
ateliers de construction, fonderies et chaudronneries de Lodelinsart; tous
ces appareils méritent à divers titres l’étude sérieuse des exploitants de
carrières." Après ses distinctions à Londres en 1851, Bruxelles en 1853,
Dublin en 1865 et Paris en 1867, son invention lui rapporte une fois de
plus une médaille.
Thomas, ingénieur, et J.B. Cornet, propriétaire de carrières, à Bruxelles.
C’est un appareil dont les avantages, au point de vue de la rapidité
et de la sécurité des manoeuvres attirent immédiatement l’attention.
Seulement il eût été mieux placé, selon nous, dans la classe 50 que
parmi les machines et appareils de la mécanique générale, classe 54. La
machine à débiter les roches de M.G. Wincqz, à Soignies; l’appareil de
M. Ant. Beernaert, à Bruxelles pour dérocher la pierre dans les carrières,
l’intéressante perforatrice de MM. Tacquenier et Cranson, à Lessines;
enfin la machine à tailler et à ciseler la pierre et le marbre, inventée par
M. Ed. Berten-Nolf, à Roulers, et construite par la Société anonyme des
ateliers de construction, fonderies et chaudronneries de Lodelinsart; tous
ces appareils méritent à divers titres l’étude sérieuse des exploitants de
carrières.Zijn uitvinding levert hem nogmaals een medaille op, naast de
onderscheidingen die hij reeds behaalde in Londen 1851, Brussel 1853,
Dublin 1865 en Parijs 1867.
QUELQUES SOUCIS
En avril 1885, après une adjudication publique, Antoine Beernaert
remporte la commande des pierres blanches d’Echaillon pour la façade
orientale de l’hôtel de ville de Bruxelles, au prix de 240 fr/m 3 . Bien
qu’il fasse mention désormais de "50" années d’expérience et d’une
formation comme tailleur de pierres chez les frères Manducau (?), l’hiver
froid et persistant lui joue des tours néfastes. Il semble qu’en juin1896
il n’ait pas encore livré la moindre pierre, ce qui suscite d’incessantes
discussions avec la ville. Ses en-têtes mentionnent à présent: "Carrière de
Savonnières-en-Perthois et de Saint-Joire (Meuse). Magasin de marbres en
tranches et en blocs, à Bruxelles. Spécialité pour les marbres blancs. Dépot
de pierres de toutes provenances, à Mons (bassin). Pour les commandes
en Belgique, s’adresser rue Wiertz 34, à Bruxelles. Pour la France, à M. Em.
Beernaert, Directeur-Gérant, à Savonnières-en-Perthois (Meuse)."
DU PÈRE AU FILS
Le nom de son fils, Emile Joseph Beernaert (Bruxelles 1859 - Ixelles
1930), est cité pour la première fois lorsque celui-ci semble avoir repris
l’entreprise de son père à partir de 1890. Les en-têtes mentionnent
désormais "Emile Beernaert. Monuments funéraires - Sculptures - Taille
de pierres. Pierres de Savonnières, St- Joire et Echaillon. Marbres et
granits. Rue du Parnasse 26, Bruxelles (Q.-L.). Ateliers: rue Wiertz 50 et à
Ecaussines. Entreprise de caveaux - Couronnes mortuaires".
Le savoir-faire de E. Beernaert transparaît dans une série de huit dessins
amovibles à la plume et au lavis figurant des plaques commémoratives:
une palme et une couronne immortelle, encadrée de lierre, d’une
branche de lierre ou d’une couronne, ou encore une double palme
entrelacée avec les lettres XP. La croissance de l’entreprise sera liée à
la fois à la disponibilité de variétés de granit, ainsi qu’à l’extension des
activités grâce à la réalisation de monuments funéraires.
AGRANDISSEMENTS
Emile Beernaert, "provenant de Bruxelles", n’est inscrit comme habitant
d’Ixelles que le 15 avril 1903. Il s’installe en date du 1 er avril avec son
entreprise avenue de l’Hippodrome, 131-133, près du dépôt de tram de
1884. Il vient d’obtenir en février le permis de bâtir pour un bureau situé
ZORGEN
In april 1885 wordt Antoine Beernaert, na openbare aanbesteding,
de levering toegewezen van witte Echaillon-steen voor de oostgevel
van het Brusselse stadhuis, aan 240 fr/m 3 . Hoewel hij bij dezer gewag
maakt van "50" jaar ervaring en van zijn opleiding als beeldhouwer bij
de gebroeders Manducau (?), speelt de aanhoudend koude winter hem
parten en blijkt in juni 1896 nog geen morzel steen geleverd, wat
resulteert in aanhoudende twisten met de stad.Zijn briefhoofden
vermelden nu: "Carrière de Savonnières-en-Perthois et de Saint-Joire
(Meuse). Magasin de marbres en tranches et en blocs, à Bruxelles.
Spécialité pour les marbres blancs. Dépot de pierres de toutes
provenances, à Mons (bassin). Pour les commandes en Belgique,
s’adresser rue Wiertz 34, à Bruxelles. Pour la France, à M. Em.
Beernaert, Directeur-Gérant, à Savonnières-en-Perthois (Meuse)."
VAN VADER OP ZOON
Voor het eerst wordt nu melding gemaakt van zijn zoon Emile Joseph
Beernaert (Brussel 1859-Elsene 1930), die vanaf 1890 het bedrijf van
zijn vader blijkt te hebben overgenomen. De briefhoofden vermelden
voortaan "Emile Beernaert. Monuments funéraires - Sculptures - Taille
de pierres. Pierres de Savonnières, St- Joire et Echaillon. Marbres et
granits. Rue du Parnasse 26, Bruxelles (Q.-L.). Ateliers: rue Wiertz 50 et à
Ecaussines. Entreprise de caveaux - Couronnes mortuaires".
Wat E. Beernaert zoal terzake te bieden heeft blijkt uit een achttal
losbladige, gewassen pentekeningen van herdenkingsplaten: met palm
en immortellenkrans, omlijst met klimop, met klimoptak of krans, of een
dubbele palmtak verstrengeld met de letters XP. Determinerend voor de
verdere groei van het bedrijf is de beschikbaarheid van granietsoorten
en tegelijk de uitbreiding van de activiteiten met de realisatie van
grafmonumenten.
UITBREIDINGEN
Zèlf wordt Emile Beernaert "komende van Brussel" pas als inwoner van
Elsene ingeschreven op 15 april 1903. Met zijn bedrijf vestigt hij zich
vanaf 1 april aan de Renbaanlaan 131-133, dicht bij het tramdepot uit
1884. Nog maar pas in februari voordien had hij aldaar de vergunning
12 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 01/2005

au-dessus du passage carrossable, et obtient en mai l’autorisation de
bâtir un bureau pour son chef d’équipe.
En juin 1907, Emile Beernaert introduit auprès de la commune d’Ixelles
des plans pour la construction d’un dépôt de meubles au numéro 50
de la rue Wiertz, agrandissant les écuries existantes pour en faire 15 box
à chevaux et un nouvel hangar. Suit en octobre - novembre 1907 une
demande pour surélever l’annexe d’un dépôt de meubles au 50 de la
rue Wiertz. En avril 1911 est encore introduite une dernière demande
de permis de bâtir à cet endroit pour un auvent en verre au-dessus de
la cour intérieure. Les en-têtes portant cette adresse informent "Granits
d’Ecosse et de Suède, de Norvège, des Vosges, de Bavière, de Saxe etc.
etc.", mais aussi le Palais de Laeken, le Musée Colonial à Tervuren, les
arcades du Cinquantenaire, le monastère du Sacré-Coeur à Woluwé,
les Galeries Royales à Ostende et la Banque d’Outremer. N’y manquent
pas non plus, les nouvelles décorations remportées lors des expositions
universelles: une médaille d’argent et un diplôme d’honneur à Bruxelles
en 1897, une médaille d’argent à Liège en 1905.
Le 5 avril 1924, âgé de 65 ans, Emile Beernaert introduit encore une
nouvelle demande pour bâtir au 449 de l’avenue de la Couronne, en
face du cimetière d’Ixelles et à proximité du campus universitaire de
l’ULB, une maison ainsi que des bureaux, où la firme sera désormais
établie. Il décède le 30 octobre 1930. Son entreprise – ainsi que le nom
– continuera à exister, reprise d’abord par la Société Gaudier-Rembaux,
Ancienne Société Granitière du Nord, Aulnoye-Nord (maison fondée en
1870), et ensuite, jusqu’en 2002, par Destrebecq Frères sprl.
gekregen voor de bouw van een bureau bovenop een bestaande
koetsdoorgang en, in mei daaropvolgend, voor de bouw van een
bureau voor zijn ploegbaas.
In juni 1907 dient Emile Beernaert bij het gemeentebestuur van Elsene
plannen in voor de bouw van een meubelbewaarplaats aan de
Wiertzstraat 50, de uitbreiding van een bestaande paardenstalling tot
15 paardenboxen en een nieuwe loods. In oktober-november 1907
volgt een bouwaanvraag voor het hoger optrekken van de aanbouw
van een bestaande meubelbewaarplaats aan de Wiertzstraat 50.
Een laatste bouwvergunning alhier, voor een beglaasde luifel over
de binnenkoer, volgt nog in april 1911. Briefhoofden op dit adres
adverteren met "Granits d’Ecosse et de Suède, de Norvège, des Vosges,
de Bavière, de Saxe etc. etc.", maar tevens met het Paleis van Laken,
het Koloniaal Museum in Tervuren, de arcaden van het Jubelpark, het
Heilig-Hartklooster in Woluwe, de Koninklijke Gaanderijen in Oostende
en de Banque d’Outremer. Nieuwe op wereldtentoonstellingen behaalde
onderscheidingen ontbreken evenmin: een zilveren medaille en
erediploma in Brussel 1897, een zilveren medaille in Luik 1905.
Op 5 april 1924 legt Emile Beernaert, hij is nu 65 jaar, nog een nieuwe
bouwaanvraag neer, voor de bouw van een woning en bureau’s aan
de Kroonlaan 449, rechtover de begraafplaats van Elsene, op een
steenworp van de ULB-campus, waar het bedrijf voortaan gevestigd
wordt.Hij overlijdt op 30 oktober 1930. Zijn bedrijf – naam incluis – blijft
bestaan, overgenomen door de Sté. Gaudier-Rembaux, Ancienne Société
Granitière du Nord, Aulnoye-Nord (maison fondée en 1870) vooreerst,
Destrebecq Frères sprl vervolgens en tot 2002.
Note
Ce texte est un résumé de CELIS M.M., SNAET J. et DE CLERQ L.,
Antoine & Emile Beernaert, steenhouwers (ca. 1850-1924), dans
Monumenten & Landschappen, 22e année, 2003, nr. 4, pp. 28-53.
Nota
Deze tekst is een forse samenvatting van CELIS M.M., SNAET J. en DE CLERQ L.,
Antoine & Emile Beernaert, steenhouwers (ca. 1850-1924), in Monumenten & Landschappen,
jrg. 22, 2003, nr. 4,bl. 28-53.

T R I B U N E / T R I B U N E
www.meta.fgov.be
Le texte de la nouvelle loi coordonnée
relative à la réglementation des chantiers
temporaires ou mobiles peut être consulté
sur le site du Service public fédéral Emploi,
Travail et Concertation sociale, à la
rubrique "Bien-être au travail".
De tekst van de nieuwe gecoördineerde
tekst betreffende de reglementering op
de tijdelijke of mobiele bouwplaatsen kan
geconsulteerd worden op de webstek van
de Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid,
Arbeid en Sociaal Overleg,
in de rubriek "Welzijn op het werk".
Cliché S.Brison
Pour un commentaire plus détaillé de
cette nouvelle législation, consultez le site
de la Confédération Construction.
Een meer gedetailleerde commentaar
kan geconsulteerd worden op de webstek
van de Confederatie Bouw.
www.confederationconstruction.be
www.confederatiebouw.be
COORDINATION DE LA
SÉCURITÉ SUR LES CHANTIERS
RÉGIME SIMPLIFIÉ POUR LES PLUS PETITS
CHANTIERS DE CONSTRUCTION
VEILIGHEIDSCOÖRDINATIE
OP DE BOUWPLAATSEN
VERSOEPELD REGIME VOOR KLEINERE BOUWPLAATSEN
Marc Junius
Conseiller principal - Confédération Construction
Hoofdadviseur - Confederatie Bouw
Depuis le 27 janvier 2005, une coordination de la sécurité simplifiée
peut être mise en application sur les chantiers dont la surface totale est
inférieure à 500 m 2 . Cette nouvelle réglementation résulte de la décision
du Conseil des Ministres de Raversijde des 20 et 21 mars 2004 d’assouplir
la coordination de la sécurité sur les plus petits chantiers et de la rendre
moins onéreuse pour le maître d’ouvrage particulier.
La coordination de la sécurité reste toutefois obligatoire sur tous les
chantiers où au moins deux entrepreneurs interviennent simultanément
ou successivement. Elle n’est donc pas supprimée comme certains
médias l’ont annoncé à tort.
Il est toutefois à présent possible de confier la coordination de la
sécurité, non seulement au coordinateur traditionnel, mais aussi
aux architectes et aux entrepreneurs puisqu’ils peuvent à présent,
plus facilement et avec moins de formalités, assurer la fonction de
coordinateur sur les chantiers de moins de 500 m 2 .
Sinds 27 januari 2005 kan er een vereenvoudigde veiligheidscoördinatie
toegepast worden op de bouwplaatsen met een totale oppervlakte
kleiner dan 500 m 2 . Deze nieuwe reglementering is de uitvoering van
de beslissing van de Ministerraad van Raversijde van 20 en 21 maart
2004 om de veiligheidscoördinatie op de kleinere bouwplaatsen te
versoepelen en goedkoper te maken voor de particuliere bouwheer.
De veiligheidscoördinatie blijft echter verplicht op alle bouwplaatsen
waar tenminste twee aannemers tegelijkertijd of achtereenvolgens
tussenkomen. Er is dus niets afgeschaft zoals ten onrechte verkondigd
werd in de media.
Wel bestaat nu de mogelijkheid dat naast de traditionele veiligheidscoördinator
ook de architecten en de aannemers gemakkelijker en met
minder papierwerk de functie van coördinator kunnen waarnemen op
bouwplaatsen kleiner dan 500 m 2 .
14 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 01/2005

QUI PEUT SE CHARGER DE LA COORDINATION DE LA SÉCURITÉ SUR LES CHANTIERS DE MOINS DE 500 M 2 ?
WIE MAG DE VEILIGHEID COÖRDINEREN OP BOUWPLAATSEN VAN MINDER DAN 500 M 2 ?
TRAVAUX DE CONSTRUCTION AVEC UN ARCHITECTE
Pour les travaux pour lesquels l’intervention d’un architecte est requise,
la fonction de coordinateur dans la phase de conception peut être
exercée par:
- un architecte,
- un coordinateur-projet externe ou
- un coordinateur-réalisation externe disposant d’une expérience
pratique de cette fonction d’au moins trois ans sans interruption.
Pour la réalisation de travaux pour lesquels l’intervention d’un architecte
est requise, la fonction de coordinateur-réalisation peut être exercée par:
- un architecte,
- un coordinateur-réalisation externe ou
- un maître d’oeuvre chargé de la réalisation, c’est-à-dire l’entrepreneur.
TRAVAUX DE CONSTRUCTION SANS ARCHITECTE
Pour les travaux pour lesquels l’intervention d’un architecte n’est pas
requise, tant la fonction de coordinateur-projet que de coordinateurréalisation
peut être exercée par l’entrepreneur.
BOUWWERKEN MET EEN ARCHITECT
Voor werken waarvoor de medewerking van een architect vereist is mag
de functie van coördinator in het ontwerp uitgeoefend worden door
- een architect,
- een externe coördinator-ontwerp of
- een externe coördinator-verwezenlijking met een continue praktische
beroepservaring in deze functie van ten minste drie jaar.
Bij de verwezenlijking van een bouwwerk waarvoor de tussenkomst van
een architect vereist is, mag de functie van coördinator-verwezenlijking
uitgeoefend worden door
- een architect,
- een externe coördinator-verwezenlijking of
- een bouwdirectie belast met de uitvoering, met name de aannemer.
BOUWWERKEN ZONDER ARCHITECT
Voor werken waarvoor de bijstand van een architect niet vereist is, mag
zowel de functie van coördinator-ontwerp als deze van coördinatorverwezenlijking
door de aannemer uitgeoefend worden.
QUAND L’ENTREPRENEUR PEUT-IL SE CHARGER DE LA COORDINATION DE
LA SÉCURITÉ SUR LES CHANTIERS DE MOINS DE 500 M 2 ?
WANNEER MAG DE AANNEMER DE COÖRDINATIE WAARNEMEN OP
BOUWPLAATSEN KLEINER DAN 500 M 2 ?
Pour les entrepreneurs qui souhaitent assurer la coordination de la sécurité
sur les petits chantiers, une distinction est opérée entre, d’une part, les
chantiers comportant des risques aggravés ou d’une certaine taille et,
d’autre part, les chantiers sans risques aggravés ou de plus petite taille.
CHANTIERS COMPORTANT DES RISQUES AGGRAVÉS OU AYANT
UNE CERTAINE TAILLE
L’entrepreneur qui souhaite exercer la fonction de coordinateur sur des
chantiers présentant des risques aggravés (travaux à une hauteur de plus
de 5 m, excavations de plus de 1,2 m,…) ou ayant une certaine taille
(durée de plus de 30 jours ouvrables, volume supérieur à 500 hommesjour,…)
devra apporter la preuve qu’il satisfait aux exigences suivantes:
- disposer d’une expérience utile d’au moins dix ans dans les types
de travaux comportant des risques aggravés, ainsi que d’une
connaissance des techniques d’exécution et de prévention des
risques de toutes les autres activités de construction faisant l’objet
de la mission de coordination;
- diriger depuis au moins 5 ans une entreprise de construction;
- ne pas avoir commis d’infraction à la réglementation sur le bien-être
pendant les 5 dernières années;
- avoir terminé avec fruit une formation de perfectionnement de 24
heures en matière de bien-être au travail;
- figurer dans la liste que l’Administration de la surveillance du bien-être
au travail publie sur le site du Service public fédéral.
CHANTIERS SANS RISQUES AGGRAVÉS OU DE PLUS PETITE TAILLE
Pour les travaux de construction qui ne comportent pas de risques
spécifiques (pas plus haut que 5 m, pas plus profond que 1,2 m,…) ou
qui restent en-dessous d’une certaine taille (500 hommes-jour ou moins
de 30 jours ouvrables et jamais plus de 20 travailleurs simultanément),
l’entrepreneur peut coordonner la sécurité. Cet entrepreneur coordinateur
ne devra satisfaire qu’à une seule condition, à savoir avoir suivi une
formation de base d’au moins 12 heures en matière de sécurité et de
santé au travail. Une attestation reconnue par le secteur lui sera remise
à cet effet.
Voor de aannemers die de veiligheidscoördinatie wensen waar te nemen op
kleinere bouwplaatsen, wordt een onderscheid gemaakt tussen, enerzijds,
bouwplaatsen met een verhoogd risico of van een bepaalde omvang en,
anderzijds, de bouwplaatsen zonder verhoogd risico’s of van kleinere omvang.
OP BOUWPLAATSEN MET VERHOOGD RISICO OF MET BEPAALDE
OMVANG
De aannemer die op de bouwplaatsen met verhoogd risico (werken
hoger dan 5 m, uitgravingen van meer dan 1,2 m, …) of met bepaalde
omvang (duur langer dan 30 werkdagen, volume groter dan 500
mandagen,..) de functie van coördinator wenst uit te oefenen zal het
bewijs moeten leveren dat hij voldoet aan de volgende vereisten:
- ten minste tien jaar ervaring hebben inzake werken met verhoogd
risico, alsook kennis van de uitvoerings- en risicopreventietechnieken
van de tussenkomende bouwactiviteiten die het voorwerp uitmaken
van de coördinatieopdracht;
- gedurende ten minste vijf jaar een bouwonderneming hebben geleid;
- gedurende de laatste vijf jaar geen inbreuken hebben gepleegd op de
welzijnsreglementering;
- een vervolmakingsvorming van 24 uur inzake het welzijn op het werk
met gunstig gevolg hebben beëindigd;
- opgenomen zijn in een lijst die de Administratie Toezicht op het Welzijn
op het Werk publiceert op de webstek van de Federale Overheidsdienst.
OP BOUWPLAATSEN ZONDER VERHOOGDE RISICO’S OF VAN
KLEINERE OMVANG
Voor bouwwerken die geen bijzonder risico met zich meebrengen (niet
hoger dan 5 m, niet dieper dan 1,2 m, …) en die beneden een bepaalde
omvang blijven (500 mandagen of korter dan 30 werkdagen en nooit
meer dan 20 werknemers tegelijk), mag de aannemer de veiligheid
coördineren. Deze aannemer-coördinator zal slechts aan één voorwaarde
moeten voldoen, zijnde het volgen van een minimale opleiding van ten
minste 12 uur inzake veiligheid en gezondheid op het werk. Een door de
sector erkend attest zal hiervoor uitgereikt worden.
01/2005 - PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER 15

N.B.: Il est envisagé d’intégrer la formation de coordinateur à la formation
de base des architectes. A cet effet, les établissements de formation
devront adapter les cours pour les architectes. Cela prendra évidemment
encore quelques années. En d’autres termes, il n’y a pas encore actuellement
d’accès plus facile à la fonction de coordinateur de sécurité pour
les architectes.
L’accès plus aisé à la fonction de coordinateur pour les entrepreneurs
n’est pas non plus effectif car les formations (12 et 24 heures) ainsi
que la liste publique sur laquelle les entrepreneurs doivent être inscrits
n’existent pas encore.
N.B.: Het is de bedoeling dat de opleiding voor coördinator zou
geïntegreerd worden in de basisopleiding voor architecten. Hiertoe
zullen de opleidingsinstituten voor architect de cursussen moeten
aanpassen. Dit zal uiteraard nog enkele jaren in beslag nemen.
M.a.w. er is momenteel nog geen versoepelde toegang tot de functie
van veiligheidscoördinator voor architecten.
De versoepelde toegang tot de taak van coördinator voor aannemers
is evenmin gerealiseerd, vermits de opleidingen (12 en 24 uur) en
de publieke lijst waarop aannemers zich moeten inschrijven nog
niet bestaan.
DOCUMENTS DE COORDINATION SIMPLIFIÉS POUR LES PETITS CHANTIERS
VEREENVOUDIGDE COÖRDINATIEDOCUMENTEN VOOR DE KLEINERE WERKEN
Dans l’ancienne réglementation, trois documents devaient être
établis dans tous les cas où la coordination était obligatoire. Dans la
nouvelle réglementation, ces trois instruments de coordination sont
simplifiés pour les petits travaux, certains étant même dans quelques
cas supprimés.
JOURNAL DE COORDINATION
N’est plus une obligation pour les petits travaux.
DOSSIER D’INTERVENTION ULTÉRIEURE
Est limité à un "manuel de l’ouvrage de construction" qui décrit les
éléments comportant un risque (par exemple les éléments porteurs) et
précise la localisation des conduites utilitaires (eau, gaz, électricité,…).
PLAN DE SÉCURITÉ ET DE SANTÉ
Seule une version simplifiée du plan sera encore requise.
Pour les petits travaux de construction pour lesquels aucun architecte
n’est requis et qui ne comportent pas de risques aggravés (pas plus haut
que 5 m, pas plus profond que 1,2 m,…), par exemple la rénovation
d’une salle de bains, la simplification est encore plus poussée.
Dans ce cas, le plan de sécurité et de santé peut être remplacé par
une convention écrite entre les parties intervenantes, comprenant des
accords clairs relatifs aux travaux successifs ou simultanés et à leurs délais
d’exécution, ainsi que des mesures de prévention à prévoir.
Pour ce type de travaux, seul un dossier d’intervention ultérieure devra
donc être établi. L’entrepreneur pourra assurer la coordination pour ces
travaux s’il a suivi une formation de base de 12 heures.
In de vroegere reglementering dienden in alle gevallen waar de coördinatie
een verplichting was drie documenten opgesteld te worden. In de
nieuwe reglementering worden deze drie coördinatie-instrumenten
voor de kleinere werken vereenvoudigd en in bepaalde gevallen worden
sommige ervan afgeschaft.
COÖRDINATIEDAGBOEK
Is voor kleinere werken geen verplichting meer.
POSTINTERVENTIEDOSSIER
Wordt beperkt tot een "handleiding van het bouwwerk": beschrijving
van de risicohoudende elementen (bvb. dragende elementen) en de
juiste locatie van de nutsleidingen (water, gas, elektriciteit, … ).
VEILIGHEIDS- EN GEZONDHEIDSPLAN
Er zal slechts een vereenvoudigde versie vereist worden.
Voor kleinere bouwwerken waarbij geen architect vereist is en die
geen werkzaamheden met verhoogd gevaar (niet hoger dan 5 m, niet
dieper dan 1,2 m, …) inhouden, bvb. de renovatie van een badkamer,
wordt de vereenvoudiging nog verder doorgedreven. Hier zal het
veiligheids- en gezondheidsplan mogen vervangen worden door een
schriftelijke overeenkomst tussen de tussenkomende partijen, waarin
duidelijke afspraken zijn opgenomen betreffende de achtereenvolgende
of gelijktijdige werkzaamheden en hun uitvoeringstermijnen alsook de
te voorziene preventiemaatregelen. Voor dit soort werken zal dus nog
enkel een postinterventiedossier moeten opgesteld worden.
De aannemer zal bij deze bouwwerken de coördinatie mogen
waarnemen indien hij een basisopleiding heeft gevolgd van 12 uur.
QUI DÉSIGNE LE COORDINATEUR DE SÉCURITÉ ?
WIE STELT DE VEILIGHEIDSCOÖRDINATOR AAN ?
Pour les travaux inférieurs à 500 m 2 , ce sera désormais toujours l’architecte,
ou à défaut l’entrepreneur, qui devra désigner le coordinateur et porter
la responsabilité de l’organisation de la coordination de la sécurité.
Pour les travaux de construction de plus de 500 m 2 , ce sera toujours la
responsabilité du maître d’ouvrage, même si celui-ci est un particulier.
Voor werken kleiner dan 500 m 2 zal voortaan altijd de architect,
of bij gebrek de aannemer, de coördinator moeten aanduiden en
verantwoordelijk zijn voor de organisatie van de veiligheidscoördinatie.
Voor bouwwerken groter dan 500 m 2 zal dit steeds de verantwoordelijkheid
zijn van de opdrachtgever, zelfs al is deze een particulier.
16 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 01/2005

DIMINUER LES ACCIDENTS DE TRAVAIL
Le seul point de départ correct pour aborder cette réglementation doit
être, selon la Confédération Construction, le souci de faire diminuer
les accidents de travail sur les chantiers. Il convient par conséquent de
rechercher l’instrument juridique le plus efficace et les procédures les
plus optimales pour endiguer les risques. L’ancienne réglementation
connaissait des formes d’application exagérées, surtout pour les petits
travaux de construction. Dans de nombreux cas, la paperasserie était
importante mais n’entraînait aucune amélioration de la sécurité. La
coordination de la sécurité était devenue un but en soi. Les orientations
adoptées par le Conseil des Ministres de Raversijde afin d’assouplir la
réglementation pour les petits travaux de construction sont un pas dans
la bonne direction. Il convient néanmoins de se demander si la volonté
politique et les objectifs du Conseil des Ministres de Raversijde ont bien
été mis en oeuvre par ce nouvel arrêté royal.
C’est l’avenir qui nous dira si les entrepreneurs et les architectes vont
assurer la coordination de la sécurité sur les petits chantiers. Nous pensons
qu’ils assumeront cette responsabilité pour les très petits travaux de
rénovation et de transformation ne comportant pas de risques aggravés.
Pour les petits travaux comportant des risques aggravés, les conditions
sont, selon la Confédération, encore trop complexes et l’assouplissement
n’est pas encore suffisant pour inciter l’entrepreneur à exercer la tâche
de coordination.
Nous craignons que l’entrepreneur n’assumera pas automatiquement la
responsabilité de coordinateur et que, par conséquent, l’on devra encore
toujours faire appel à un coordinateur de sécurité traditionnel. La volonté
politique d’alléger la facture du maître d’ouvrage particulier aura été
alors un coup d’épée dans l’eau.
ARBEIDSONGEVALLEN VERMINDEREN
Het enige juiste uitgangspunt om deze reglementering te benaderen
moet volgens de Confederatie Bouw de bekommernis zijn de arbeidsongevallen
op de bouwplaatsen te doen verminderen. Bijgevolg moet
gezocht worden naar het meest efficiënte juridische instrument en de
meest optimale procedures om de risico’s op in te dijken. De vorige
reglementering kende buitensporige toepassingsvormen, vooral bij de
kleinere bouwwerken. In veel gevallen werd veel papier geproduceerd,
maar bracht dit geen verbeterde veiligheid met zich mee. Veiligheidscoördinatie
om de veiligheidscoördinatie! De door de ministerraad van
Raversijde aangenomen krachtlijnen om de reglementering te versoepelen
voor kleine bouwwerken waren een stap in de goede richting.
De vraag dient evenwel gesteld of de politieke wil en de bedoelingen
van de ministerraad van Raversijde wel degelijk gerealiseerd worden in
dit nieuw koninklijk besluit.
Of aannemers en architecten de veiligheidscoördinatie zullen op zich
nemen voor de kleinere werken, zal de toekomst moeten uitwijzen.
Wij menen dat zij die verantwoordelijkheid zullen opnemen voor de
zeer kleine verbouwings- en renovatiewerken zonder verhoogde risico’s.
Voor de kleinere werken met bijkomende risico’s, zijn volgens de Confederatie
de voorwaarden nog te ingewikkeld en is de versoepeling niet
ver genoeg doorgedreven opdat de aannemer zou aangezet worden
om de taak van coördinator op zich te nemen.
Wij vrezen dat de aannemer niet automatisch de verantwoordelijk van
coördinator zal opnemen en bijgevolg zal er nog steeds een beroep
moeten gedaan worden op een traditionele veiligheidscoördinator.
De politieke betrachting om de factuur van de particuliere bouwheer
te verlichten zal dan ook een slag in het water zijn.

F U N E R A I R E / F U N E R A I R E S E C T O R
Xavier Deflorenne
Coordinateur / Coördinator
Cellule de Gestion du Patrimoine funéraire
Beheerscel van het Funerair Erfgoed
MRW/Wallonia Nostra
UN CIMETIÈRE POUR DEMAIN?
APPROCHES ET EXPÉRIENCES DU CIMETIÈRE CONTEMPORAIN
Sous ce titre un peu énigmatique se profile un sujet dont l’importance et l’ampleur
ne font plus, à l’heure d’aujourd’hui, aucun doute. Une prochaine journée d’étude
consacrée au sujet permettra de débattre concrètement de la question.
Cliché J.Barbet
EEN BEGRAAFPLAATS
VOOR MORGEN?
DE HEDENDAAGSE BEGRAAFPLAATS.
BESCHOUWINGEN EN ERVARINGEN
Onder deze enigszins raadselachtige titel gaat een onderwerp
schuil waarvan het belang en de draagwijdte heden ten dage
niet meer in twijfel worden getrokken.
En effet, devant les difficultés récurrentes liées aux pratiques funéraires
contemporaines, devant l’évolution des mœurs cinéraires ou la demande
pressante pour une conception respectueuse du lieu d’inhumation
– conception qui, il faut bien le remarquer, tend à disparaître dans de
nombreux lieux pour laisser la place à une gestion de l’espace stricto
sensu –, il revient aux observateurs de constater combien, depuis
une dizaine d’années, le dilemme entre, d’une part, la volonté de la
population, toujours plus attentive aux lieux sépulcraux et, d’autre part,
les attitudes des pouvoirs gestionnaires des sites, habitudes prises depuis
la seconde guerre mondiale, peuvent diverger, voire s’affronter.
A QUOI SERT UN CIMETIÈRE ?
Pourtant, il semble désuet autant qu’infondé de dire que tout va mal.
La réflexion funéraire existe, et ce depuis des années. Certes, les
réalisations en Wallonie sont rares, et souvent peu heureuses.
Toutefois des projets naissent progressivement. C’est que nous sommes
à ce moment charnière où l’importance patrimoniale et urbanistique
des anciens cimetières est en passe d’être ouvertement reconnue,
tout comme la vacuité et la dimension inintéressante des cimetières
de la seconde moitié du 20 e siècle. De ces deux réalités, confrontant
l’ancien et le moderne, naissent de nouvelles interrogations, moins
fonctionnelles, ou du moins dont la fonctionnalité n’est plus, et
heureusement sans doute, le tout premier critère de décision.
Car c’est à cette question que doivent répondre, à l’heure actuelle,
les décideurs: à quoi sert un cimetière ?
Inderdaad, tegenover de terugkerende problemen in de hedendaagse
funeraire praktijken en de evolutie van het cremeren waarbij steeds meer
vraag is naar een respectvol begrip van de strooiplaats – een begrip
dat, het dient gezegd, op vele plaatsen dreigt te verdwijnen om plaats
te maken voor een te strikt genomen interpretatie van ruimtebeheer –,
moet de toeschouwer toch vaststellen dat, sinds een tiental jaren, de na
de tweede wereldoorlog ontstane gebruiken met enerzijds de wensen
van de bevolking die steeds aandachtiger is voor de begraafplaatsen,
en anderzijds de houding van de beheersinstanties, sterk uiteen kunnen
lopen en zelfs met elkaar in botsing komen.
WAARTOE DIENT EEN BEGRAAFPLAATS?
Het is echter ouderwets en ongegrond, te zeggen dat alles de slechte
kant opgaat. Er wordt al sinds meerdere jaren wel degelijk goed over
het funeraire thema nagedacht. Het is inderdaad zo dat de realisaties in
Wallonië eerder zeldzaam zijn, en dikwijls niet zo goed van kwaliteit maar
geleidelijk aan komen er toch nieuwe projecten bij. We staan op het punt
het belang van het erfgoed en de stedenbouw in de oude begraafplaatsen
openlijk te erkennen, en ons van de leegheid en oninteressante dimensie
van die van de tweede helft van de 20 e eeuw bewust te worden.
Vanuit deze twee realiteiten, door oude waarden met modernere te
confronteren, ontstaan nieuwe vragen die minder functioneel zijn, of
waarvan de functionaliteit gelukkig niet meer het voornaamste criterium
vormt bij het nemen van beslissingen. Want die vraag dienen de bevoegde
instanties nu te beantwoorden: waartoe dient een kerkhof ?
18 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 01/2005

Beaucoup, baignés dans la perte de signification venue dans la seconde
moitié du 20 e siècle, trouveront étonnant de poser cette question
aux réponses aussi essentielles que fluctuantes. Pourtant, ces mêmes
s‘élèveront devant l’expression qui affirme que ce cimetière récent est
avant tout "un parking pour morts". En d’autres mots – et l’analyse
des comportements professionnels sur les sites le prouve à l’envi – le
cimetière de la seconde moitié du 20 e siècle n’est pas très différent
d’une décharge pour déchets soigneusement triés et plus ou moins bien
ordonnés; des restes dont l’avenir est un effacement complet et selon
des pratiques peu respectueuses de ce que furent les individus.
UNE PLACE À PRÉSERVER
Ces phrases sont volontairement fortes, voire, parfois, un peu
outrancières. C’est qu’elles visent avant tout à mettre en évidence
le véritable problème de nos cimetières, problème que tentent de
combattre tant les pouvoirs régionaux que nombre de décideurs
communaux sensibilisés à cette matière: le cimetière reste un lieu
essentiel de la vie sociale et communautaire. Et il ne serait pas exagéré
d’affirmer que le cimetière est un espace de ciment social, de cohésion
communautaire et d’inscription dans le ressenti collectif d’une identité,
qu’il se développe dans le deuil (lieu pour); le recueillement (lieu pour)
ou la visite attentive. Mais qui mentionne ces trois "usages" est forcé
de reconnaître, dans un même temps, combien beaucoup de ces lieux
créés depuis les années cinquante sont totalement inadaptés pour les
recevoir. Comment exprimer son deuil ou se recueillir dans l’habitat
pavillonnaire préfabriqué posé en tapis bigarrés que sont devenus nos
cimetières ? Mieux, qu’avons-nous encore à apprendre de beaucoup
de nos cimetières contemporains tant le manque de créativité, de
réflexion ou d’humanité s’y font sentir ? Croire que le cimetière ne sert
qu’aux morts est illusion de notre monde industriel, les thanatologues
et les psychiatres l’ont magnifiquement bien exposé depuis une
vingtaine années par l’analyse de ce mal psychique que l’on qualifiera
d’impossibilité à "faire son deuil". Le cimetière, espace spécialisé par
sa fonction, est également un lieu qui doit recevoir un traitement
spécifique, adapté à cette spécialisation et aux corollaires qu’elle implique.
VANDALISME
Ces réflexions ne sont qu’une partie de la problématique, j’y ajouterai
cette question qui contient, implicitement, sa propre réponse:
"pourquoi le vandalisme touche-t-il de plus en plus fréquemment les
lieux sépulcraux ?"… sinon, entre autres points, parce qu’ils ne suscitent
plus, par leur urbanisme, leur paysage ou leur monument, aucun respect.
Vandaliser un cimetière contemporain reviendrait-il à se défouler sur des
épaves dans une casse automobile ? Je suis persuadé, l’ayant entendu de
la bouche d’un jeune vandale qui s’était "fait piquer", que le même
sentiment d’impunité plane dans l’esprit de beaucoup. Pourtant des
choses bougent, des volontés remuent. Combien de cimetières anciens
sont au centre de projets paysagers ou cinéraires ? La Cellule de Gestion
du Patrimoine funéraire en suit au moins une dizaine à des états
d’avancement différents. Il en va de même pour des réflexions
strictement contemporaines, en devenir.
RÉFLEXION
Alors ? Que sera le cimetière de demain ? Un terrain vague minéralisé
à outrance par les caveaux en matériaux colorés comme le 20 e siècle
en a laissés ? Peut-être, au contraire, un lieu offrant à la population un
espace apte à recevoir et guider leur deuil ? Je l’espère, tout en sachant
que l’on trouvera toujours, en dehors de cette heureuse frange que l’on
peut souhaiter la plus large possible, de ces lieux funéraires frigorifiques.
Quel pourrait être le visage idéal du cimetière de demain ? Il n’y a, fort
heureusement, pas de réponse unique: le cimetière de demain doit être
au plus près de l’identité et des besoins des collectivités qui l’élaborent
et, en fin de parcours biologique, des individus qui l’occupent. Il est
parfois dommage de constater que beaucoup de décideurs ont oublié
qu’au 19 e siècle, la réflexion pour l’aménagement des cimetières urbains
a suivi le même parcours que pour celui des parcs. Le 20 e siècle fut lui
aussi traversé par la réflexion de certains architectes et urbanistes qui se
posèrent ces interrogations, mais tout cela semble bel et bien méconnu,
et depuis plus de trente ans.
Velen onder ons, die opgroeiden in de tweede helft van de 20 e eeuw,
in een atmosfeer waarbij de betekenis van talrijke dingen verloren zijn
gegaan, zullen dit waarschijnlijk een vreemde vraag vinden, waarvan het
antwoord al even essentieel als veranderlijk lijkt. Het zijn nochtans dezelfde
mensen die de mening bijtreden dat de hedendaagse begraafplaats vooral
een "parkeerplaats voor de doden" is geworden. Met andere woorden
– en het onderzoek naar het gedrag van de professionelen op deze sites
bevestigt het – het kerkhof van de tweede helft van de 20 e eeuw is niet veel
meer dan een stortplaats voor zorgvuldig gesorteerd afval dat min of meer
goed wordt geordend; het zijn resten die in de toekomst zullen verdwijnen
door de toepassing van praktijken met weinig respect voor het individu.
EEN PLAATS OM TE BESCHERMEN
De toon van deze zinnen is zeker fel en soms zelfs wat overdreven.
De bedoeling daarvan is de aandacht op het ware probleem van onze
kerkhoven te vestigen, een probleem dat zowel door de gewestelijke
als de gemeentelijke instanties, die gevoelig zijn voor deze zaak, wordt
bestreden: het kerkhof blijft een essentieel onderdeel van het sociale
leven. Het is trouwens niet overdreven te stellen dat het kerkhof een
ruimte is van sociale gebondenheid, een plaats van communautaire
eenheid en het collectief aanvoelen van een identiteit die ontstaan in
de rouw (plaats), meditatie (plaats) of een hoffelijk bezoek. Maar wie
het over deze drie "gebruiken" heeft, moet tegelijkertijd ook toegeven
dat vele van deze plaatsen er sinds de jaren vijftig totaal ongeschikt voor
zijn geworden. Hoe kan men rouwen of mediteren in een omgeving van
prefab paviljoenen die als een bont tapijt over de moderne begraafplaatsen
liggen verspreid? Beter nog, wat kunnen we van de hedendaagse
kerkhoven nog leren, gezien ze zowel creativiteit, als overdenking en
menselijkheid ontbreken. De gedachte dat het kerkhof enkel een plaats
is voor de doden is de illusie van onze geïndustrialiseerde wereld.
Thanatologen en psychiaters hebben er sinds een twintigtal jaar een
goede uitleg voor gevonden door de analyse van de psychische stoornis
die men kan omschrijven als "onmacht om een rouwproces door te
gaan". Het kerkhof is door zijn functie een zeer specifieke plaats en dient
een aparte behandeling te krijgen die aangepast is aan die specificiteit
en al hetgeen er logischerwijze mee te maken heeft.
VANDALISME
Deze bedenkingen vormen slechts een deel van de problematiek. Ik zou
er nog de volgende vraag bij willen stellen, die impliciet al haar antwoord
bevat: "waarom zijn onze begraafplaatsen steeds vaker het doel van
vandalisme ?" Eén van de redenen zal toch wel zijn dat deze plaatsen met
hun urbanisme, hun landschap en hun monumenten geen enkel respect
kunnen opwekken. Komt het vernielen van een begraafplaats niet ongeveer
op hetzelfde neer als het stukslaan van een wrak op een autokerkhof ?
Ik ben ervan overtuigd, en dat heeft een jonge vandaal die op heterdaad
werd betrapt me zelf gezegd, dat velen van hen het gevoel hebben iets
te doen dat niet strafbaar is. Nochtans is de situatie aan het veranderen
en is er een zekere sensibilisering aan de gang. Heel wat oude kerkhoven
vormen het middelpunt van landschappelijke en cineraire projecten. De
Beheerscel van het Funerair Erfgoed volgt er minstens een twaalftal, de
één al verder gevorderd dan de andere. En het zal niet alleen daar bij blijven.
BESCHOUWING
Hoe zal onze begraafplaats van morgen er dan wel uitzien? Een
braakliggend terrein met buitensporig gekleurde grafkelders zoals de 20 e
eeuw er ons heeft nagelaten? Of misschien eerder een plaats die geschikt is
om rouwende mensen op te vangen en te begeleiden ? Ik hoop althans dat
deze rooskleurige gedachte heel dicht bij de werkelijkheid zal liggen, hoewel
ik tegelijkertijd ook besef dat de kilheid op sommige begraafplaatsen niet zal
verdwijnen. Wat moet men zich eigenlijk bij de ideale begraafplaats van
morgen voorstellen? Hier bestaat gelukkig geen sluitend antwoord op: het
kerkhof van morgen moet zo dicht mogelijk aanleunen bij de identiteit en
de behoeften van de gemeenschap die ze aanlegt en van de individuen die
er op het einde van hun leven plaats nemen. Het is soms bedroevend te
moeten vaststellen dat vele van de bevoegde instanties vergeten zijn dat de
aanleg van stedelijke begraafplaatsen in de 19 e eeuw op dezelfde manier
werd opgevat als parken. Ook in de 20 e eeuw kregen we sommige
architecten te horen die nadachten over deze materie, maar er wordt
blijkbaar geen rekening mee gehouden, al meer dan dertig jaar.
01/2005 - PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER 19

En toute vraisemblance, le manque d’imagination – plus que la démission –
est à relever dans le chef des gestionnaires actuels des sites. Inutile de
jeter la pierre à quiconque, les démarches et réflexions qui ont pourtant
fleuri partout en Europe depuis un demi siècle n’ont pas eu l’impact ou
l’influence qu’elles méritaient. Les esprits n’étaient pas prêts, soit... ce
n’est plus le cas désormais.
JOURNÉE D’ÉTUDE
La thématique qu’a choisi d’aborder la prochaine journée d’étude
initiée par l’asbl Wallonia Nostra à Liège, le 16 avril prochain, vise à
explorer, à guider, à exposer. En d’autres mots, elle tend à ouvrir
les esprits sur cette dimension étonnante qu’est la signification du
cimetière de demain tout en exposant la recherche que certains,
qu’ils soient tailleurs de pierre ou échevins communaux, élaborent.
Par l’intermédiaire d’une conférence et d’ateliers, elle vise à aborder
l’ensemble des facettes volontairement à peine ébauchées dans ces
lignes, et à permettre aux particuliers, aux décideurs, aux techniciens
ou aux praticiens de participer, de s’entendre, de peut-être découvrir
de nouvelles voies pour nos lieux sépulcraux. Le jeu de domino reste le
plus fascinant moyen de faire évoluer la pensée.
Le cimetière de demain est déjà en formation, soyons en bien certains
et il ne peut que venir un petit sourire de l’esprit à constater que c’est
nous, auteur et lecteurs réunis devant ces mots, qui le peuplerons.
Nous devrions y être attentifs. Le 16 avril 2005 sera une occasion
de s’enquérir de cette réalité et d’en observer tant l’histoire que les
premières approches diversifiées, au travers d’exemples communaux
choisis et illustrés par leurs concepteurs.
Contact
Journée d'étude / Studiedag
Wallonia Nostra - Xavier Bossu
T +32(0) 63 21 26 25
Hoogstwaarschijnlijk ligt het eerder aan een gebrek aan verbeelding van
de personen die verantwoordelijk zijn voor het beleid van deze plaatsen.
Het dient tot niets wie dan ook te beschuldigen, de pogingen en
denkoefeningen die nochtans overal in Europa sinds een halve eeuw
gedaan worden, hebben de verdiende impact of invloed niet gehad.
Men was er nog niet klaar voor, maar goed … dat is nu het geval niet meer.
STUDIEDAG
Op initiatief van de vzw Wallonia Nostra te Luik vindt er op 16 april
aanstaande een studiedag plaats. Met het thema dat hiervoor werd
gekozen wil men verkennen , begeleiden, tonen. Met andere woorden,
de resultaten van het onderzoek dat verricht is geweest door zowel
steenhouwers als schepenen, zullen worden tentoongesteld en ons op
die manier toelaten de geest te verruimen in de bijzondere betekenis
die de begraafplaats van morgen zal hebben. Er zal getracht worden,
door het houden van lezingen en ateliers, de verschillende ideeën die
nog in een beginstadium verkeren, aan te snijden en de particulieren,
beslissingsbevoegde personen en vaklui in staat te stellen zich te laten
horen en op die manier misschien nieuwe mogelijkheden te vinden voor
onze begraafplaatsen. Het domino-effect, dat men hier zo wenst in
gang te zetten, blijft de meest fascinerende manier om een idee te laten
evolueren.
Het kerkhof van morgen is al in wording, dat is zeker en ik voeg er met
de glimlach aan toe dat wij het zijn, auteur en lezers van dit artikel, die
er zullen op terechtkomen. Laten we dat ook niet vergeten.
Op 16 april 2005 zal er gelegenheid zijn om zich te informeren over deze
waarheid en een blik te werpen op zowel de geschiedenis als de eerste
uiteenlopende opvattingen aan de hand van gemeentelijke voorbeelden
gepresenteerd door de bedenkers ervan.

B I B L I O T H E Q U E / B I B L I O T H E E K
Josepmaria Teido i CAMI
Jacinto Chicharro SANTAMERA
LA SCULPTURE SUR PIERRE
(HET BEELDHOUWEN OP STEEN)
192 pages / 192 bladzijden
Paris (Editions Gründ), 2001
ISBN 2-7000-2087-1
www.grund.fr
Sans doute décidés à nous mettre directement
dans l’ambiance, les auteurs nous proposent
une brique (peut-être faudrait-il plutôt dire:
un roc) de 1200 grammes, avertissement
peut-être de la dépense physique que supposent
nécessairement le travail et les manipulations
des objets évoqués. Manifestement praticiens
compétents et amoureux de la sculpture sur
pierre, nos deux compères ambitionnent de
nous transmettre leur savoir et leur passion.
En ce qui nous concerne, la tâche était aisée,
ils prêchent des convertis. On peut croire qu’au
moins, ils éveilleront l’intérêt de moins avertis.
Cet ouvrage se divise essentiellement en deux
parties: un aperçu historique et ce que l’on
pourrait appeler un cours de sculpture sur
pierre. Aperçu est bien le terme adéquat.
Même en grand format, donner, en moins de
20 pages, de la sculpture "une vision générale
de la place qu’elle a occupée dans l’histoire de
l’humanité, aussi bien dans le temps que dans
l’espace" était très ambitieux, même pour le
De auteurs van dit boek wilden zonder twijfel
met zijn omvang de lezers in de sfeer brengen;
deze kanjer waarschuwt met zijn 1200 gram
misschien voor de fysieke inspanning die het
beeldhouwen vanzelfsprekend met zich
meebrengt. De twee kameraden, duidelijk
heel bedreven vaklui en liefhebbers van het
beeldhouwen op steen, trachten met dit boek
hun kennis en passie aan ons over te dragen.
Wat ons betreft was dat zeker geen moeilijke taak,
gezien we zelf al lang fervente steenhouwers zijn.
Laten we zeggen dat ze op zijn minst de aandacht
van de amateurs zullen trekken.
Dit boek is opgesplitst in twee delen: het ene
deel biedt een historisch overzicht en het
andere een cursus beeldhouwen op steen.
"Overzicht" is wel degelijk het goede woord.
20 pagina’s wijden aan een "algemene visie op
de plaats die het beeldhouwwerk inneemt in
de geschiedenis van de mensheid, zowel in de
tijd als de ruimte" is een ambitieuze opgave,
zelfs al zijn deze pagina’s van groot formaat.
Het verhaal begint in de prehistorie, behandelt
licencié en histoire de l’art et en théologie (sic)
qu’est Santamera. Une illustration riche, un
texte allant de la préhistoire à "l’aube du XXI e
siècle" en passant notamment par les Mayas,
les Grecs, les Romains et se clôturant par un
schéma chronologique, suffiront malgré tout
sans doute à raviver chez le connaisseur
certaines notions évanescentes et à tenter le
profane d’approfondir en consultant des
ouvrages plus complets.
Mais le principal de l’initiative de nos auteurs
est l’ambition d’initier à "l’art de la sculpture".
On passe tout en revue, les intitulés de
chapitres en font foi: "La pierre, L’atelier, Le
projet, La taille directe, Le métier de sculpteur,
Pas à pas".
Mais la sculpture peut-elle s’enseigner dans
un livre ?
Car la sculpture, c’est deux choses: un métier,
celui de tailleur de pierres, et un art. De même
qu’on n’imagine pas un écrivain rédigeant dans
met name de Maya’s, de Grieken, de Romeinen
en gaat helemaal tot de "dageraad van de 21 ste
eeuw". Bovendien is het rijk geïllustreerd en
besluit het met een chronologisch schema.
Voldoende om, ondanks alles, zelfs bij de
kenners enkele vergeten begrippen weer boven
te halen, en de leken te verleiden zich verder te
verdiepen.
Het voornaamste doel van deze auteurs was
echter het initiëren in "de kunst van het
beeldhouwen". Alles passeert de revue en de
titels van de hoofdstukken liegen daar niet om:
"De steen, De werkplaats, Het project, Het
houwen zelf, Het beroep van beeldhouwer,
Stap voor stap".
Maar kan het beeldhouwen met een boek
worden aangeleerd?
Want de beeldhouwkunst, dat zijn twee
dingen: enerzijds is het een beroep, dat van
beeldhouwer, en anderzijds is het ook een
kunst. Zoals een auteur die schrijft in een taal
die hij niet beheerst, een chirurg die bibbert of
une langue qu’il ne maîtrise pas, un chirurgien
qui aurait la tremblote, un champion automobile
confondant cardan et pignon, le sculpteur ne
saura s’exprimer que si son esprit maîtrise sa
main. Le projet des auteurs est donc légitime:
apprendre aux futurs sculpteurs le métier.
Seulement, voilà, cela, ça ne s’apprend que
"sur le tas". L’exposé en question ne pouvait
être que le passage en revue, en l’occurrence
complet sinon exhaustif, de ce que l’aspirantsculpteur
va devoir apprendre à coups de
cloches aux doigts et de sueur au front ailleurs
que dans un livre.
Il n’en reste pas moins que l’ouvrage est
talentueux, conçu et réalisé par des gens
qui, à l’évidence, savent de quoi ils parlent.
Il permettra sûrement à certains de prendre
conscience de leur(s) lacune(s) et à d’autres
de passer malgré tout quelques moments
agréables en compagnie du "beau". Et puis,
sait-on jamais ?, peut-être éveillera-t-il des
vocations ?
een kampioen formule-1 die het verschil niet
kent tussen de cardanas en het tandwiel, kan
men zich al evenmin een beeldhouwer inbeelden
die zich bij zijn werk niet door zijn gemoed laat
leiden. De opzet van de auteurs is dus gegrond:
de toekomstige beeldhouwers het vak aanleren,
hoewel dat enkel kan gebeuren door praktijkervaring.
De uiteenzetting kon ook niet meer zijn
dan een opsomming van dingen die de kandidaatbeeldhouwer,
in het zweet des aanschijn en door
op zijn eigen vingers te kloppen, zal moeten leren.
Ze passeren inderdaad allemaal de revue, in dit
geval volledig en soms zelfs uitputtend.
Desalniettemin is het een getalenteerd werk,
uitgedacht en gerealiseerd door mensen die
duidelijk weten waarover ze het hebben.
Het zal sommigen in elk geval de gelegenheid
geven zich bewust te worden van hetgeen
ze minder goed beheersen, en anderen
desondanks een aangenaam tijdverdrijf
bezorgen. En men weet nooit dat het bij
sommigen geen roeping zal doen ontluiken.
C.B.
22 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 01/2005

M U L T I M E D I A / M U L T I M E D I A
INTERNET:
LES BELGES PROGRESSENT
/DE BELGEN MAKEN VOORUITGANG
L’ISPA (association nationale des fournisseurs de services Internet) vient de publier le rapport de sa
vingt-deuxième enquête relative à l’année 2004, qui nous apprend que les connexions en Belgique ont
dépassé les 2 millions. On y apprend aussi que la progression entre 2003 et 2004 est de 7,4 % en moyenne
(privés – sociétés). La part des connexions à haut débit est maintenant de 80 %. L’ ISPA suggère des incitants
financiers de la part du gouvernement, associés à une baisse des prix des ordinateurs afin d’augmenter le
taux de pénétration des moyens informatiques dans les foyers. En Belgique, à peine 1 famille sur 2 a un
ordinateur. En Hollande, les pays Scandinaves et l’Amérique du Nord, on dépasse même le rapport de 3 sur
4. Cette faible pénétration de l’ordinateur hypothèque bien entendu la future croissance d’Internet dans
notre pays, car il va de soi que sans PC pas d’Internet.
ISPA , de nationale vereniging van de Belgische Internet Service Providers, heeft zopas een rapport gepubliceerd
van haar tweeëntwintigste onderzoek betreffende het jaar 2004, waar uit af te leiden valt dat de kaap
van 2 miljoen aansluitingen in België werd overschreden. Het blijkt ook dat de stijging tussen 2003 en 2004
gemiddeld 7,4% bedraagt (privé - bedrijven). De aansluitingen met hoge capaciteit zijn nu opgelopen tot
80%. De ISPA stelt voor dat de overheid financieel tegemoetkomt en zo de prijs van de computers doet dalen
om er op die manier meer in de huiskamers te krijgen. In België heeft slechts 1 familie op 2 een computer.
In Nederland, de Scandinavische landen en Noord-Amerika is de verhouding zelfs hoger dan 3 op 4. Deze
zwakke positie van de computer legt in ons land natuurlijk een hypotheek op de verdere groei van het internet,
want zonder PC kan je natuurlijk niet surfen. D.J.
Info
www.ispa.be
CE QUI EST DÛ EST
DÛ, BON À SAVOIR!
La coût de la licence d’un programme
est le salaire des concepteurs des
softwares. Dans le cas de Microsoft,
lors de l’achat d’un nouveau PC,
la licence de votre Windows ne
vaut que pour un ordinateur et
ne peut donc pas servir sur les autres
machines de votre entreprise…
à moins de payer les licences
correspondantes.
GOED OM WETEN!
Met de prijs van een licentie wordt
ook het salaris van de softwareontwikkelaars
betaald. In het geval
van Microsoft is de licentie van
Windows bij de aankoop van
een nieuwe PC geldig voor één
enkel toestel en die kan dus niet
op de andere machines van uw
bedrijf worden geïnstalleerd…
behalve als de licenties natuurlijk
worden betaald. D.J.
Info
www.microsoft.com/belux/fr/
licences/information.asp#top

A C T U A L I T E / A C T U E E L
Contact
Paty Sonville
+ 32 (0) 497 75 61 33
sympolesavins@euphonynet.be
http://home.euphonynet.be/
symposium-sculpture
PIERRE ET FEU
STEEN EN VUUR
Un titre évocateur pour le prochain symposium
international de sculpture des Avins-en-Condroz
en juin 2005.
De 1977 à 1992, le village des Avins-en-Condroz a reçu 16 éditions
successives des rencontres de sculpture, organisées entre autres à l’initiative
du sculpteur Michel Smolders. En 2003, un comité d’artistes a décidé de
relancer la manifestation en invitant plusieurs sculpteurs étrangers.
Enthousiasme et succès étaient au rendez-vous, donnant aux
organisateurs le souffle pour instituer un rythme biennal à la manifestation.
Du 30 mai au 26 juin 2005, dix sculpteurs provenant d’Europe, d’Asie,
des Amériques et d’Afrique travailleront sur le site des Carrières Jullien.
A ce jour, les artistes sélectionnés sont Vincent Dubois (Belgique),
Marcus De Vestele (Belgique), Hugo René Morales (Chili), Kamen Tanev
(Bulgarie), Cissy Van der Wel (Pays-Bas), Henri-Georges Vidal (France),
Vincent de Paul Zoungrana (Burkina Faso) et Sylvie Rousselle (France).
Chacun recevra un bloc de calcaire dans lequel il fera naître une œuvre
monumentale, favorisant la taille directe et manuelle.
Cet événement allie la sensibilisation aux métiers de la pierre à la
promotion de la région et de son environnement. Le souhait d’impliquer
la population locale sous tend le programme d’activités didactiques qui
accompagneront le symposium: circuit pédagogique, visites aux ateliers
et aux carrières, tables d’hôtes, etc. Le titre de l’événement, Pierre et feu,
est inspiré par l’atelier de coulée de bronze qui se déroulera parallèlement
au symposium consacré à la pierre. Ce symposium et cet atelier déboucheront
sur deux expositions montrant l’ensemble des œuvres produites, ainsi
que les différentes étapes de leur réalisation. Une "Fête de la Pierre
et du Feu", organisée avec les partenaires locaux, encadrera les
vernissages des expositions le samedi 25 juin 2005 sur le site des
Carrières Jullien.
Un catalogue reprenant les œuvres produites lors de ces rencontres
internationales de sculpture accompagnera l’exposition qui circulera
en Wallonie et à Bruxelles en 2005 et 2006.
L’événement est le fruit de la collaboration entre trois associations,
le collectif d’artistes Symposium Les Avins ,l’asbl Roule ta bille destinée
à l’éducation relative à la nature et à l’environnement et l’asbl Hors
champs dédiée entre autres à la promotion des arts plastiques.
A noter également dans vos agendas, le vernissage le 11 juin 2005
de l’exposition des sculptures de Anne Cornil (Belgique), Pol Lemaire
(Belgique), Marcus De Vestele (Belgique), Arie Molendijk (Pays-Bas),
Alexander Molev (Russie), Daniel Priese (Allemagne) réalisées lors du
symposium de sculpture de 2003 et qui seront exposées dans le Parc Colonial
et Sobieski (rue Sobieski à 1020 Bruxelles-Laeken) durant les mois d'été 2005.
Een veelbetekenende titel voor het volgende
internationale sculptuursymposium dat in juni
2005 te Avins-en-Condroz gehouden wordt.
Tussen 1977 en 1992 kende het dorpje Avins-en-Condroz al 16
opeenvolgende ontmoetingen rond de beeldhouwkunst, op initiatief
van de beeldhouwer Michel Smolders en andere artiesten. In 2003
besliste een kunstenaarscomité om deze manifestatie weer op te
starten door verschillende buitenlandse beeldhouwers uit te nodigen.
Het enthousiasme en het succes was groot zodat de organisatoren
er zin in hadden er een tweejaarlijkse gebeurtenis van te maken.
Van 30 mei tot 26 juni 2005 zullen 10 beeldhouwers uit Europa, Azië,
het Amerikaanse continent en Afrika op de site van de Carrières Jullien
komen werken. De geselecteerde kunstenaars zijn Vincent Dubois
(België), Marcus De Vestele (België), Hugo René Morales (Chili), Kamen
Tanev (Bulgarije), Cissy Van der Wel (Nederland), Henri-Georges Vidal
(Frankrijk), Vincent de Paul Zoungrana (Burkina Faso) en Sylvie Rousselle
(Frankrijk). Ieder van hen krijgt een stuk kalksteen tot zijn beschikking
waarvan hij een beeldhouwwerk moet maken met een voorkeur voor
manuele bewerking.
Met dit evenement worden zowel de beroepen van de steensector als
de streek en zijn omgeving gepromoot. De didactische activiteiten van
het symposium zijn er bovendien ook op voorzien om de lokale bevolking
te betrekken: een pedagogisch circuit, bezoek aan de ateliers en de
groeve, tables d’hôtes, enz… De titel van het evenement, "Steen en
vuur", is ook bezield door het atelier brons gieten, dat gelijktijdig met
het sculptuursymposium wordt gehouden. Het symposium en het atelier
geven aanleiding tot twee tentoonstellingen waar de resultaten en de
verschillende etappes in de realisatie zullen worden getoond.
De vernissages van deze tentoonstellingen hebben plaats op
zaterdag 25 juni 2005 en worden omkaderd door het "Feest van
Steen en Vuur", dat op de site van de "Carrières Jullien" samen
met de lokale partners wordt georganiseerd.
Ter gelegenheid van de tentoonstelling die in Brussel en Wallonië rond
zal trekken in 2005 en 2006, wordt er een catalogus uitgebracht over
de werken gerealiseerd tijdens deze internationale bijeenkomst.
Dit evenement komt tot stand door de samenwerking van drie verenigingen;
het kunstenaarscollectief Symposium Les Avins, de vzw Roule ta bille die
zich met de opvoeding rond natuur en milieu bezighoudt, en de vzw
Hors Champs die zich onder andere wijdt aan de promotie van de
plastische kunsten.
Noteer in uw agenda ook de vernissage op 11 juni 2005 van de
tentoonstelling rond de beeldhouwwerken die Anne Cornil (België), Pol
Lemaire (België), Marcus De Vestele (België), Arie Molendijk (Nederland),
Alexander Molev (Rusland) en Daniel Priese (Duitsland) realiseerden op
het sculptuursymposium van 2003 en die zullen te bezichtigen zijn in
het Koloniaal Park en het Sobieskypark (Sobieskistraat te 1020 Brussel-
Laken) gedurende de zomermaanden van 2005.
C.M.
24 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 01/2005

A C T U A L I T E / A C T U E E L
APPELER UN CHAT UN CHAT
DE DINGEN BIJ HUN NAAM NOEMEN
L’offre des matériaux pierreux disponibles sur le marché belge de la
construction ne fait que s’accroître. Outre les matériaux "belges"dont
les performances sont bien connues en nos contrées, quantité de pierres
exotiques envahissent les catalogues des marchands de matériaux.
On y perdrait son latin… Les maîtres d’œuvre et les entrepreneurs sont
donc amenés à choisir parmi des matériaux dont ils connaissent mal,
voire pas du tout, les comportements.
C’est pourquoi, le Centre Scientifique et Technique de la Construction
mettra bientôt en ligne, sur son site www.cstc.be, une rubrique
"produits de construction – pierres naturelles" reprenant des fiches
techniques qui devraient aider à faire le bon choix. Le souhait est de
fournir aux professionnels des informations techniques complètes et
fiables sur les pierres naturelles les plus utilisées, remplaçant à terme la
NIT 205 utilisée jusqu’ici comme référence dans le secteur.
Ces fiches prennent en compte les nouvelles normes européennes en
vigueur qui ont justifié une ambitieuse campagne de détermination des
caractéristiques techniques des matériaux menée par le CSTC.
Sur ces fiches, l’utilisateur trouvera une description de chaque matériau
en trois volets différents et complémentaires: l’aspect macroscopique,
la description pétrographique et les performances techniques. Les trois
approches sont représentatives pour la carrière ainsi que pour le type
de roche qui se voit attribuée une dénomination de référence univoque.
Ainsi, il ne pourra plus y avoir de confusion entre deux matériaux,
chacun ayant une carte d’identité. Ces informations sont déterminées
sur base d’échantillons de référence fournis par le demandeur, à savoir
le producteur ou la société responsable de l’importation de ce matériau
sur le marché belge.
Ces fiches sont le résultat d’analyses scientifiques poussées devant
offrir à l’utilisateur une connaissance totale et fiable des matériaux.
Elles sont complétées par de nouveaux documents sur l’usage de la
pierre en construction. A moyen terme, lorsque les informations auront
été validées, les fiches feront l’objet d’une édition imprimée par le CSTC.
via zijn naamgeving een eenduidige verwijzing krijgt. Gezien ze allemaal
dus een eigen identiteitskaart krijgen, kan er geen verwarring meer
ontstaan tussen twee materialen. De informatie wordt bepaald op basis
van referentiestalen die door de aanvrager worden gegeven, het is te
zeggen, door de producent of het bedrijf dat voor de invoer van dat
materiaal op de Belgische markt verantwoordelijk is.
Deze fiches zijn het resultaat van grondige wetenschappelijke analyses
die aan de gebruikers volledige en betrouwbare materiaalkennis moeten
verschaffen. Ze worden aangevuld met nieuwe documenten betreffende
het gebruik van de steen tijdens het bouwen. Eens de informatie op
middellange termijn gevalideerd zal zijn, zal ze in een speciale gedrukte
editie door het WTCB worden uitgegeven.
C.M.
Contact
www.cstc.be / www.bbri.be - fabrice.de.barquin@bbri.be
dominique.nicaise@bbri.be - veerle.bams@bbri.be - ilse.paeshuys@bbri.be
Op de Belgische markt blijft het aanbod van stenen materialen stijgen.
Behalve de Belgische producten, waarvan de prestaties in onze streken
goed gekend zijn, worden ook talrijke exotische stenen opgenomen in
de catalogussen van de leveranciers. Men geraakt er op den duur niet
meer wijs uit... De bouwheren en aannemers moeten namelijk een keuze
maken uit materialen waarvan ze het gedrag niet of nauwelijks kennen.
Daarom start het Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het
Bouwbedrijf binnenkort op zijn site www.wtcb.be met een rubriek
"bouwmaterialen – natuursteen", met technische fiches van deze
producten om een juiste keuze te kunnen maken. Bedoeling is de
vaklui volledige en betrouwbare informatie te verschaffen over de
meest gebruikte natuurstenen en de NIT 205, die tot nu toe in de
sector als referentie werd gebruikt, op termijn te vervangen.
Deze fiches houden rekening met de nieuwe van kracht zijnde Europese
normen die de aanzet hebben gegeven tot de ambitieuze actie van het
WTCB rond het bepalen van de technische kenmerken van de materialen.
De gebruiker kan er een beschrijving in terugvinden van elk materiaal, in
drie verschillende en complementaire luiken: macroscopische beschrijving,
petrografie en technische kenmerken. Deze drie benaderingen zijn typerend
voor zowel de steengroeve als het type gesteente, dat op deze manier

A C T U A L I T E / A C T U E E L
LAURÉATS DU TRAVAIL
LAUREATEN VAN DE ARBEID
De gauche à droite / Van links naar rechts
Marc Brams, Patrick Dascotte,
Robert Brams, Jacques Dascotte,
Henri Willemans
Le nouveau Doyen d'Honneur du Travail
De nieuwe Eredeken van de Arbeid :
Robert Brams
Le dimanche 30 janvier 2005 s’est déroulée
à l’Auditorium 2000 du Parc des expositions de
Bruxelles (Heizel) la cérémonie d’hommage
aux Lauréats du Travail du Secteur de
la Construction.
La promotion de Doyen d’Honneur, Lauréats et Cadets du Travail a été
organisée par l’Institut Royal des Elites du Travail de Belgique Albert I,
avec, pour la circonstance, le soutien logistique de la Confédération
Construction et la collaboration des organisations des employeurs
et ouvriers du secteur de la Construction.
L’Institut des Elites du Travail est une instance qui attribue des distinctions
officielles afin de reconnaître les mérites des employeurs et des employés
qui s’inscrivent pour la procédure d’admission et qui réussissent les
examens. De cette manière, l’institut contribue à la qualité professionnelle,
à la promotion de formations, à l’éthique au travail, à l’observation de la
législation, et à l’évolution du secteur.
Il faut le reconnaître, l’intérêt manifesté pour cette promotion diminue
à chaque procédure, mais c’est une tendance générale dans toutes
les promotions. Mais nous avons été heureux et fiers de voir quelques
membres ou anciens membres recevoir un insigne d’honneur lors de
cette impressionnante cérémonie.
NOUS CITONS:
Etoile de Cadet du Travail: Balhan Jean-Philippe, Chaudfontaine -
Bombeck Grégory, (ouvrier de l’entreprise Lopez Granit), Ransart
Insigne de Bronze: Balhan Edouard, Soumagne - Demeyere
Bernard, Wevelgem
Insigne d’Argent: Brams Marc, Bruxelles - Dascotte Patrick, Asse -
De Battice Robert, Ougrée - Foscaro Jean-Pierre, Liège
Insigne d’Or: Boury Valère, Oosterzele - Brams Robert, Bruxelles -
Verhees Roland, Deurne - Willemans Henri, Heverlee
Le Brevet de Doyen d’Honneur Emérite a été remis à notre
Vice-Président honoraire, Roland Verhees, qui rejoint ainsi Claude
Bonhomme et Jacques Dascotte dans l’Eméritat.
Le nouveau titulaire de la plus haute promotion, le Collier de Doyen
d’honneur du Travail, est le dévoué Président de la Fédération Royale
des Maîtres Tailleurs de Pierres de Belgique, Robert Brams.
Après la cérémonie, quelques décorés se sont retrouvés lors d’une petite
fête organisée par la Fédération en l’honneur des lauréats. Dommage
pour ceux qui ne sont pas venus, car l’ambiance y était très sympathique.
Ce fut aussi l’occasion d’honorer les partenaires des décorés, non par
une médaille, mais par un joli bouquet de fleurs.
Op zondag 30 januari 2005 vond in het
Auditorium 2000 van het Tentoonstellingspark
van Brussel (Heizel) de plechtige uitreiking
der erekentekens aan de laureaten van de
Arbeid uit de bouwsector plaats.
Het was de bekroning van de promoties van Eredekens, Laureaten
en Cadetten van de Arbeid in de bouwsector, die door het Koninklijk
Instituut der Eliten van de Arbeid van België Albert I werden
georganiseerd met de logistieke steun van de Confederatie Bouw en
met medewerking van de werkgevers- en werknemersorganisaties.
Het Koninklijk Instituut der Eliten van de Arbeid is een instantie die
officiële erkenningen geeft voor beroepsverdiensten aan werkgevers
en werknemers die zich voor de procedure inschrijven en in de
proeven slagen. Op deze manier wil het instituut bijdragen tot de
zorg voor kwaliteitsarbeid, tot het erkennen en bevorderen van
beroepskwaliteiten, tot levenslang leren, ethiek op het werk,
naleving van wetgeving, overdracht van kennis en know how.
Het moet gezegd dat de belangstelling voor deze promotie bij elke
procedure daalt, maar wij waren toch blij en fier te zien dat enkele
leden of oud-leden steenhouwers een erekenteken in ontvangst
mochten nemen gedurende deze indrukwekkende plechtigheid.
WIJ CITEREN:
Ster van Cadet van de Arbeid: Balhan Jean-Philippe,
Chaudfontaine - Bombeck Grégory (werknemer van de
onderneming Lopez Granit), Ransart
Bronzen Erekenteken: Balhan Edouard, Soumagne -
Demeyere Bernard, Wevelgem
Zilveren Erekenteken: Brams Marc, Brussel - Dascotte Patrick,
Asse - De Battice Robert, Ougrée - Foscaro Jean-Pierre, Luik
Gouden Erekenteken: Boury Valère, Oosterzele - Brams Robert,
Brussel - Verhees Roland, Deurne - Willemans Henri, Heverlee
Het brevet van Emeritus-Eredeken werd uitgereikt aan onze
Honoraire Ondervoorzitter, Roland Verhees, die in het Emeritaat
Claude Bonhomme en Jacques Dascotte vervoegt.
De nieuwe drager van de hoogste onderscheiding, het Halssnoer
van Eredeken van de Arbeid, is onze huidige en toegewijde
Voorzitter Robert Brams.
Na de plechtigheid namen enkele personen deel aan een feestmaal
georganiseerd door de Koninklijke Bond der Meester-Steenhouwers
van België. Spijtig voor de afwezigen, want het ging er heel gezellig
toe. Het bood ook de gelegenheid om de partners van de Laureaten te
eren, niet met een medaille, maar met een mooie ruiker bloemen. D.D.H.
26 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 01/2005

A G E N D A
NOUVEAUX VISAGES DANS LE MONDE DES
CARRIÈRES / NIEUWE GEZICHTEN IN DE
7-10/04/05
WERELD VAN DE STEENGROEVEN
Ferrara (I)
Actif dans le secteur depuis 1962
au sein de la SPRL Carrière de
Crossée, Monsieur Collin père se
passionne rapidement pour ce
matériau. Cette passion se double
peu à peu d’ambition et en 1986,
suite au décès de l’exploitant, il
reprend cette société spécialisée en
façonnage. Elle produit aujourd’hui
encore des pierres calcaires pour le
bâtiment telles qu’encadrements,
seuils, couvre-murs, ainsi que du
mobilier de jardin.
Le chantier de Crossée tourne
bien, grâce à une petite équipe
où chacun a un rôle bien précis,
prend des initiatives afin d’être
autonome dans la mesure du
possible.
En 2000, Jean-Christophe Collin
commence son apprentissage au
sein de l’entreprise.
Il commence par débiter la pierre,
noue des contacts avec la clientèle
et les fournisseurs, apprend à
connaître le métier de "carrier"
sur le tas. Depuis 5 ans, la famille
Collin cherchait à se développer
Mijnheer Collin vader werkt in
onze sector sinds 1962 al. Hij
begon zijn loopbaan in de BVBA
"Carrière de Crossée", waar hij
al snel door dit materiaal
geboeid raakte. De passie zette
zich geleidelijk aan om in
ambitie en naar aanleiding van
het overlijden van de uitbater
neemt hij het bedrijf, gespecialiseerd
in de bewerking, in 1986
over. Er worden vandaag nog
altijd bouwproducten in
kalksteen gemaakt, zoals lijsten,
dorpels, dekstenen maar ook
tuinmeubelen.
De werf van Crossée draait
goed, dankzij een kleine ploeg
waar elk een specifieke taak
heeft, maar ook initiatieven kan
nemen en in de mate van het
mogelijke zelfstandig kan zijn.
car elle se trouvait "à l’étroit"sur
le seul site de Crossée. Après
quelques tentatives inachevées,
les contacts établis en mars 2004
avec les Carrières Jullien et les
Carrières du Condroz ont abouti
fin janvier 2005. Les Collin sont
donc depuis peu les nouveaux
actionnaires des deux carrières
dont ils ont conservé intégralement
le personnel, soit 19 ouvriers en
usine, 4 ouvriers à l’extraction et
3 employés à l’administration.
Au programme de l’année à
venir, il y aura assurément des
investissements en terme de
machines et de découverture sur
les deux sites d’extraction.
Le parc de machines actuel
– quatre armures, deux
mono-lames, un grand disque,
quatre débiteuses, un polissoir à
bandes, ainsi que plusieurs
machines pour la taille
mécanique – s’enrichira
prochainement d’une débiteuse
à commande numérique, puis
d’une armure et d’un polissoir
à tranches. Les nouveaux
In 2000 start Jean-Christophe
Collin zijn opleiding in het
bedrijf. Hij begint met het
verzagen van de steen, bouwt
contacten op met klanten en
leveranciers, en leert het vak van
"groeve uitbater" aan op de
werf. Vijf jaar geleden begon de
familie Collin naar uitbreidingsmogelijkheden
te zoeken omdat
ze zich op de enige site van
Crossée benauwd begon te
voelen. Na enkele pogingen
werden de onderhandelingen,
die in maart 2004 met de
"Carrières Jullien" en de
"Carrières du Condroz" waren
aangevat, in januari 2005 met
succes beklonken. De Collins
zijn dus sinds kort de nieuwe
aandeelhouders van de twee
groeven waarbij ze het personeel,
19 arbeiders in de fabriek, 4
voor het delven en 3 bedienden
voor de administratie, volledig
hebben behouden.
Op beide sites zal er het
komende jaar ongetwijfeld
geïnvesteerd worden in nieuwe
machines en afgraving. Het
huidige machinepark bestaat uit
vier raamzagen, twee zagen met
één enkel zaagblad, een grote
cirkelzaag, vier zaagmachines,
een bandschuurmachine en
verschillende machines voor
mechanische bewerking.
Binnenkort komt er dus een
computergestuurde zaagmachine
bij en daarna nog een raamzaag
en een polijstmachine. De nieuwe
actionnaires souhaitent
principalement développer le
commerce de tranches surfacées
et de produits finis à haute
valeur ajoutée. Premier objectif:
alimenter l’usine en matière
première, et donc activer la
découverture qui sera confiée à
une entreprise extérieure. Bref,
il y a du pain sur la planche.
Visiblement, les Collin père et
fils ont des objectifs clairs et bien
réfléchis, ainsi que la patience et
la volonté nécessaires pour faire
aboutir leur projet. Les Collin
connaissent la pierre. Ils l’aiment.
On sent aussi dans leurs mots
l’immense respect qu’ils nourrissent
pour les gens de la pierre.
En devenant actionnaires des
Carrières Jullien et des Carrières
du Condroz, ils ont misé sur le
potentiel en roche des carrières,
mais aussi sur le savoir-faire
des ouvriers qui travaillent là
depuis 30 ans.
La réussite est à portée de main!
aandeelhouders willen voornamelijk
de handel in afgewerkte stukken
met hoge toegevoegde waarde
ontwikkelen. Hun eerste plan is
het bedrijf voorzien van grondstoffen
en dus beginnen met
afgraven, een werk dat door
een ander bedrijf zal worden
uitgevoerd. Kortom, er staat
heel wat voor de boeg.
Vader en zoon Collin hebben
klaarblijkelijk een heel duidelijk
en doordacht doel voor ogen,
maar beschikken ook over het
geduld en de wilskracht die voor
het welslagen van hun project
nodig zijn.
De Collins weten wat steen is.
Ze houden ervan. Aan hun
woorden te horen brengen ze
ook zeer veel respect op voor
andere mensen die in de sector
actief zijn. Door aandeelhouders
te worden van de "Carrières
Jullien" en de "Carrières du
Condroz" hebben ze bovendien
gewed op het potentieel van
natuursteen en de vakkennis van
de arbeiders die er al sinds 30
jaar werken. Het succes ligt
binnen handbereik! C.M.
RESTAURO
Salone dell’arte, del restauro e della conservazione
dei beni culturali e ambientali.
www.salonedelrestauro.com
16/04/05
Liège / Luik (B)
Journée d’étude / Studiedag
UN CIMETIÈRE POUR
DEMAIN ?
EEN BEGRAAFPLAATS
VOOR MORGEN?
Approches et expériences du cimetière
contemporain / De hedendaagse begraafplaats,
beschouwingen en ervaringen
T +32(0)63. 21.26.25
F +32(0)63.22.86.56
12-13/05/05
Courtrai/ Kortrijk (B)
ARCHITECT@WORK
Journées de contact pour les architectes
et les ingénieurs
Ontmoetingsdag voor architecten
en ingenieurs
www.architect-work.be
14/05 - 30/09/05
Rance - Musée du marbre (B)
EXPOSITION VERSAILLES,
L’ÉCLAT DU ROI SOLEIL
TENTOONSTELLING
VERSAILLES, UITSTRALING
VAN DE ZONNEKONING
Le Château de Versailles vu sous l’angle
des marbres / De marmers in het Kasteel
van Versailles
musee.marbre@skynet.be
25-28/05/05
Nürnberg (D)
STONE+TEC
Internationale Fachmesse für Naturstein
und Natursteinbearbeitung
www.stone-tec.com
30/05 - 26/06/05
Avins-en-Condroz (B)
PIERRE ET FEU
Symposium international de sculpture
Internationaal sculptuursymposium
http://home.euphonynet.be/
symposium-sculpture

LA MAISON DE L’URBANISME
FAMENNE-ARDENNE
HET HUIS VAN DE STEDENBOUW
Un outil à la portée du public et du privé.
Een werktuig binnen handbereik van een breed publiek.
Jean-Sébastien MISSON
Coordinateur-Animateur / Coördinator-Projectleider
Après plusieurs mois de gestation, la Maison de l’Urbanisme Famenne-
Ardenne asbl (MUFA) a débuté ses activités en décembre 2004 et a pris
ses quartiers à la Vieille Cense à Marloie. Elle réunit actuellement les
communes adhérentes d’Erezée, Hotton, Marche-en-Famenne, Rendeux,
Tellin et Tenneville et plusieurs partenaires extérieurs: Fondation Rurale
de Wallonie, IDELux, le Centre d’Economie Rurale, et l’Ordre des
Architectes de la Province de Luxembourg.
A l’instar d’autres maisons de l’Urbanisme en Wallonie, la Maison de
l’Urbanisme Famenne-Ardenne a pour objet l’implication du public le
plus large aux enjeux de l’aménagement du territoire et de l’urbanisme
et à la définition de leur cadre de vie. Elle a pour mission la sensibilisation,
l’information, le dialogue, le débat et la communication pour toute
matière ayant trait à l’aménagement du territoire, à l’urbanisme et au
patrimoine architectural et paysager. Elle participera ainsi à la promotion
d’une architecture contemporaine de qualité et d’un urbanisme durable
et intégré du territoire, en favorisant l’intégration paysagère des
constructions et infrastructures.
Cela se fera au travers d’activités variées – conférences, séances
d’information, colloques, expositions, … – devant s’ouvrir au public le
plus large et favoriser les échanges entre et avec les professionnels du
secteur. Des synergies avec d’autres organismes de sensibilisation et de
promotion en rapport avec les domaines d’actions de la MUFA, seront
aussi mises en place. Les premières activités seront annoncées
prochainement.
La Maison de l’Urbanisme Famenne-Ardenne se tiendra en outre à
la disposition des mandataires, des fonctionnaires communaux, des
professionnels – architectes, géomètres, notaires, … – et des particuliers
qui seraient à la recherche d’informations et de conseils en matière
d’aménagement du territoire, d’urbanisme et de patrimoine. Un centre
de documentation sur ces sujets sera progressivement mis sur pied.
La Maison de l’Urbanisme Famenne-Ardenne sera également attentive à
toutes les propositions et demandes d’activités et de projets en rapport
avec ses missions. Aussi, n’hésitez à frapper à notre porte!
Na meerdere maanden van allerhande voorbereidingen is het Huis van
de Stedenbouw " Maison de l’Urbanisme Famenne-Ardenne asbl (MUFA)
in december 2004 met zijn activiteiten begonnen en heeft het zijn intrek
genomen in de "Vieille Cense" te Marloie. Het verenigt momenteel de
gemeenten Erezée, Hotton, Marche-en-Famenne, Rendeux, Tellin en
Tenneville, samen met een aantal andere partners: "Fondation Rurale de
Wallonie", "IDELux", "Centre d’Economie Rurale", en "Ordre des
Architectes de la Province du Luxembourg".
Naar het voorbeeld van andere Huizen van de Stedenbouw in Wallonië,
heeft het "MUFA" tot doel een zo groot mogelijk publiek te betrekken
bij de openbare aanleg van het grondgebied en de stedenbouw, en bij
het bepalen van hun leefklimaat. Zijn opdracht bestaat in het bevorderen
van de sensibilisatie, de informatie, de dialoog, het debat en de communicatie
rond alles wat betrekking heeft met de openbare aanleg van het
grondgebied, de stedenbouw, en het architecturaal en landschappelijk
erfgoed.
Verschillende activiteiten zullen hiertoe worden ingezet – conferenties,
informatiesessies, lezingen, tentoonstellingen,… – voor een zo breed
mogelijk publiek, wat de uitwisseling van ervaringen tussen de
professionelen in deze sector mogelijk moet maken. Er zal eveneens
worden samengewerkt met andere organisaties waarvan de actiepunten
in overeenstemming zijn met die van het "MUFA". De eerste activiteiten
zullen binnenkort worden medegedeeld.
Het Huis van de Stedenbouw Famenne-Ardenne zal zich onder andere
ter beschikking stellen van vertegenwoordigers, gemeentelijke ambtenaren,
vaklui (architecten, landmeters, notarissen,…) en particulieren die op
zoek zijn naar informatie en advies betreffende de openbare aanleg van
het grondgebied, de stedenbouw en het erfgoed. Geleidelijk aan zal er
rond deze onderwerpen ook een documentatiecentrum worden ingericht.
De Huis van de Stedenbouw Famenne-Ardenne staat ook open voor
alle voorstellen en aanvragen tot activiteiten of projecten die te maken
hebben met zijn doelstellingen. Aarzel dus niet om er even binnen
te springen.
Info
Maison de l’Urbanisme Famenne-Ardenne asbl
Rue de l’Ancienne Poste, 24 - B - 6900 MARLOIE - T +32 (0)84 45 68 60 - F +32 (0)84 45 68 61 - e-mail / mufa@skynet.be
28 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 01/2005

A C T U A L I T E / A C T U E E L
Territoire d'action de la "Maison de l’Urbanisme
Famenne-Ardenne asbl" / Actieterrein van het
"Maison de l’Urbanisme Famenne-Ardenne asbl"
1-4/06/05
Carrara (I)
CARRARAMARMOTEC
Fiera internazionale marmi, macchine
e servizi
www.carraramarmotec.com
2-4/06/05
Valencia (E)
FUNERMOSTRA
International fair for funeral products and
services
http://horizontal.feriavalencia.com
A VOTRE SERVICE
TOT UW DIENST
Il existe actuellement en Région
wallonne six Maisons de l’Urbanisme
agréées qui, outre la publication
de brochures d’information et
de conseil, l’organisation de
conférences-débats, colloques,
conférences, séances d’information,
de formations, réalisent
des études en aménagement du
territoire et donnent des conseils
aux communes, associations et
habitants. Il s’agit là d’un outil
important à ne pas ignorer.
Er bestaan in het Waalse Gewest
momenteel zes officieel erkende
Huizen van de Stedenbouw
die, behalve het publiceren van
brochures met informatie en advies,
het organiseren van conferenties
en debatten, lezingen, informatiesessies
en opleidingen, ook studies
rond de openbare aanleg van het
territorium uitvoeren en advies
geven aan gemeenten, verenigingen
en bewoners. Het gaat hier
om een belangrijk en niet
te negeren werktuig.
Maison de l’Urbanisme Lorraine-Ardenne
(Fondation Rurale de Wallonie)
Rue des Potiers, 304 – B - 6717 ATTERT
T +32 (0)63 23 04 98 / F +32 (0)63 23 04 99
Contact: Danièle ANTOINE
e-mail: maisonurbanisme-lorraineardenne@frw.be
Maison de l’Urbanisme du Brabant wallon
(CCBW)
Rue Belotte, 3 – B - 1490 COURT-ST ETIENNE
T +32 (0)10 62 10 50 / F +32 (0)10 61 57 42
Contact: Thierry DE BIE
e-mail: m.urbanisme@ccbw.be
Maison de l’Urbanisme et de l’Environnement
(Espace Environnement asbl)
Rue de Montigny, 29 – B - 6000 CHARLEROI
T +32 (0)71 30 03 00 / F +32 (0)71 50 96 78
Contact: Baudouin GERMEAU - Nadine MOLITOR
e-mail: info@espace-environnement.be
nmolitor@espace-environnement.be
Maison de l’Urbanité
Rue de Campine, 143 – B - 4000 LIEGE
T +32 (0)4 226 69 40
Contact: Pierre SAUVEUR
e-mail: pierre.sauveur@skynet.be
Maison de l’Urbanisme de
l’Arrondissement de Philippeville
(Administration communale de Viroinval)
Parc Communal, 1 – B - 5670 VIROINVAL
Contact: Jean-Pol COLIN
e-mail: jeanpolecolin@swing.be
Maison de l’Urbanisme Famenne-Ardenne
Rue de l’Ancienne Poste, 24 – B - 6900 MARLOIE
T +32 (0)84 45 68 60 / F +32 (0)84 45 68 61
Contact: Jean-Sébastien MISSON
e-mail: mufa@skynet.be
12-14/ 09/05
Paris (F)
JARDIN & PAYSAGE
Salon professionnel du jardin, des espaces
verts, du végétal et de l’aménagement
urbain / Internationale vakbeurs voor
de tuin, groene ruimten, beplanting en
ruimtelijke ordening
www.jardin-paysage.com
29/09 -02/10/05
Verona (I)
MARMOMACC
Mostra internazionale di marmi, pietre e
technologie
www.marmomacc.it
3-6/11/05
Paris (F)
SALON DU PATRIMOINE
Patrimoine et musiques / Erfgoed en muziek
www.patrimoineculturel.com
7-12/11/05
Paris (F)
BATIMAT
Salon international de la construction
Internationaal Bouwsalon
www.batimat.com
10-12/11/05
Paris (F)
FUNÉRAIRE 2005
Salon professionnel international
de l’art funéraire / Internationale vakbeurs
voor de funeraire sector
www.salon-funeraire.com

C L I N D ’ O E I L / K N I P O O G
ON N’ARRÊTE PAS LE PROGRÈS
L’éditorialiste de notre revue jubilaire aime à fouiller dans ses
papiers pour en ressortir quelques perles, toujours d’actualité,
qui nous font réfléchir ou sourire, c’est selon…
DE VOORUITGANG KAN MEN NIET TEGENHOUDEN
De schrijver van het Editoriaal van ons jubilerend tijdschrift snuffelt graag in
zijn teksten om er enkele uitblinkers uit te halen die nog altijd actueel zijn en
ons doen nadenken of op onze lachspieren werken, al naargelang…
Peut-on rire de tout ? Les démêlés actuels avec la justice d’un de nos
fantaisistes les plus en vue portent à croire qu’en tout cas, certains ne le
pensent pas. À cet égard, la perte d’un proche figure sûrement parmi les
sujets les plus délicats. Pourtant, l’originalité et la frivolité des propositions
de certaines entreprises de pompes funèbres quant à la destination des
cendres d’incinérés supposent que l’aspect festif d’un deuil peut parfois
primer d’autres considérations. Voici, pour votre information ou votre
édification, comme vous voudrez, quelques-unes des éventualités qui
nous sont proposées. Notez que nous n’envisagerons pas ici la crémation
des animaux de compagnie (filon que le pragmatisme de commerçants
avisés n’a pas manqué d’exploiter), si ce n’est pour signaler que, nous
dit-on: "La tendance la plus répandue fait que le moment venu, les
cendres de l’animal seront réunies à celle du maître." Fin de citation.
D’abord, urne ou dispersion ? Envisageons en premier la dispersion.
Pour les amateurs de sports d’hiver, le Mont-Blanc est tout indiqué.
Là, trois possibilités. La Mer de Glace, à 2013 m, ou la Vallée Blanche,
à 3842 m. Mais évidemment, le fin du fin, c’est le Sommet du Mont-Blanc,
à 4810 m. Malheureusement, à l’inverse des deux premières destinations,
où le service est permanent, le Sommet n’est pas accessible du 15 juin
au 30 septembre. Rassurons cependant les déterminés, un parking est
prévu. On nous signale également, sans autres précisions, que tous les
envois sont effectués en recommandé avec avis de réception, formule
qui comporte, on en conviendra, quelqu’ambiguïté. Quant aux prix, ils
varient suivant qu’il s’agit d’opérations groupées ou non, et aussi d’après
vos ambitions ascensionnelles. Cela va de 144.83 euros à 594.55 euros
et il faut ajouter 30.49 euros pour les envois effectués de l’étranger.
Vous préférez la mer ? Qu’à cela ne tienne ! On vous offre la Méditerranée
et l’Atlantique. Pour celui-ci, une seule possibilité: la presqu’île de Quiberon,
près du phare de la Teignouse. Mais, par contre, en ce qui concerne la
Méditerranée, la panoplie présentée rencontrera les goûts les plus
éclectiques. Qu’on en juge: les Îles de Port-Cros, parc naturel régional,
sans doute pour les écolos; le cap d’Antibes, avec ses remparts et son
Fort-Carré. Il s’agit d’un ancien combattant ? Pas d’hésitation: le Cap
Dramont, plage du débarquement des forces américaines. On nous
suggère aussi le Cap Ferrat, les Îles de Lérins, et puis le Cap Martin,
apprécié pour ses plages et la limpidité de ses fonds marins. Et il ne
vous en coûtera que 114.34 euros, toujours augmentés de 30.49 euros
pour les étrangers.
Et pour les urnes, quelles sont les possibilités ? D’abord, évidemment,
celle éventuellement fournie par le crématorium, c’est, si l’on peut dire,
l’urne incognito. Mais pour qui souhaite sortir de l’anonymat, le choix
des formes et des matières est des plus vastes. Pyramides, cubes, sphères,
cylindres, en albâtre, en acier, en cuivre, en étain, en laiton, en céramique,
en résine, en bois, le summum étant le cristal soufflé à la bouche, il y en
a pour tous les goûts. Et pour ceux qui veulent faire preuve d’imagination
ou d’originalité, il reste le "sur mesure".
Mais le dernier cri, c’est la statuette en plexiglas incluant les cendres du
défunt. L’idée et les réalisations sont l’œuvre d’un Marseillais, "sculpteur
sur cendres funéraires" comme il se définit lui-même. "Par rapport aux
traditionnelles urnes, cela permet aux familles de redonner vie aux cendres,
Kan men met alles lachen? De vervolgingen van het gerecht van een van
onze bekendste fantasten laten geloven dat sommigen er in ieder niet zo
over denken. In dat opzicht is het verlies van een nabestaande zeker een
van de meest delicate onderwerpen. Toch valt uit de originaliteit en de
frivoliteit van de aanbiedingen van sommige begrafenisondernemingen
nopens de bestemming van de as van gecremeerde lijken af te leiden dat
het feestelijk aspect van een rouw soms voorrang krijgt. Om u te
informeren of voor te lichten, zoals u wil, nemen wij hierna enkele
mogelijkheden onder de loep. We zullen het wel niet hebben over de
crematie van gezelschapsdieren (een idee waarvan bedachtzame
handelaars uit pragmatisme meteen werk hebben gemaakt), tenzij om te
melden dat, zoals ons wordt gezegd: "de meest verspreide tendens is
dat wanneer het moment gekomen is de as van het dier zal verenigd
worden met de as van de meester". Einde citaat.
Eerst en vooral, urne of verstrooiing? Wij beginnen met de verstrooiing.
Bij de liefhebbers van wintersport, is de "Mont -Blanc" erg in trek. Men
kan kiezen tussen drie mogelijkheden. De Ijszee, 2013 m, of de Witte
Vallei, 3842 m. Maar de top van de Mont-Blanc , op 4841 mr., overtreft
natuurlijk alles. Spijtig genoeg is de top, in tegenstelling tot de twee
vorige waar er een permanente dienst is, niet toegankelijk van 15 juni
tot 30 september. Toch kunnen wij degenen die daar absoluut naartoe
willen geruststellen dat er een parking is voorzien. Men meldt ons ook,
zonder meer uitleg, dat alle verzendingen aangetekend met ontvangstbericht
geschieden, een formule die, toegegeven, een beetje ambigu lijkt. Wat
de prijs aangaat, die varieert naargelang het al dan niet om
gegroepeerde zaken gaat en ook volgens uw beklimmingsambities.
Het gaat van 144,83 Euro tot 594,55 Euro plus 30,49 Euro voor
verzendingen gedaan van uit het buitenland.
U verkiest de zee? Komt in orde! Er zijn aanbiedingen voor de
Middellandse Zee en de Atlantische Zee. Voor deze laatste is er enkel het
schiereiland Quiberon , nabij de vuurtoren van Teignouse. Maar wat de
Middellandse Zee betreft, daar kunnen de voorstellen aan de meest
eclectische smaken beantwoorden. Oordeel maar: de Port-Cros eilanden,
gewestelijk natuurpark, voor de groenen zeker, de Kaap van de Antiben
met zijn wallen en zijn Fort Carré. Gaat het om een oud-strijder? Niet
twijfelen: de Dramont Kaap, het landingsstrand van de Amerikaanse
troepen. Verder biedt men ons aan: de Kaap Ferrat, de Lérins eilanden en
de Kaap Martin, erg geliefd voor zijn stranden en de helderheid van zijn
zeebodem. En dat voor amper 114,34 Euro, plus opnieuw 30,49 Euro
voor buitenlanders.
En de urnen, wat kan er daarmee gebeuren? Eerst is er natuurlijk een
mogelijk voorstel van het crematorium, dat is wat men zou kunnen
zeggen, een incognito urne. Maar voor iemand die uit de anonimiteit
wil treden is er een ruim aanbod van vormen en stoffen. Piramiden,
kubussen, bollen, cilinders, uit albast, staal, koper, tin, geelkoper,
ceramiek, hars, hout, en geblazen kristal als topper, iedereen vindt er
zijn gade. En als men zijn verbeelding of originaliteit wil betuigen is er
nog altijd de oplossing "op maat".
Maar het allernieuwste snufje is het beeldje in plexiglas dat de as van de
overledene bevat. Het idee en de realisatie komen van een Marseillaan,
30 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 01/2005

de les personnaliser" dixit l’inventeur. Mais nous n’en sommes qu’au
début et déjà, devant le succès de son initiative, il envisage "des
pendentifs en forme de diamant contenant un échantillon des cendres du
défunt, plus faciles à transporter qu’une urne". On n’arrête pas le progrès.
Et justement, en matière de progrès, voici de quoi satisfaire les plus
exigeants. Comme nous le suggérait une émission de TV: "Ceux qui ne
veulent pas finir au cimetière peuvent maintenant décider de reposer
éternellement dans l’espace". À cet effet, la société américaine Celestis
Inc, basée à Houston, a signé des accords exclusifs avec la NASA et le
Pentagone pour greffer l’envoi de cendres sur des programmes spatiaux
existants. Et c’est ainsi que trois types de service nous sont proposés.
Earthview consiste à envoyer les cendres en orbite autour de la Terre,
Lunar à les envoyer en orbite autour de notre satellite et Voyager à les
expédier dans l’espace tout court, si l’on peut dire. Le premier reviendrait
à 6.000 euros. À noter que, dans ce cas, les capsules concernées
finissent par rejoindre l’atmosphère terrestre et s’y désintégrer sous
forme d’étoiles filantes, mais sans supplément de prix. Les deux autres
formules sont plus onéreuses, à peu près 14.000 euros, mais plus
définitives et agréées par le Ministère Américain des transports. Notons
aussi diverses opportunités intéressantes, comme graver un message
(à qui ?) sur la capsule, nommer une étoile en hommage au défunt,
envoyer un message digital aux étoiles, pouvant inclure textes et photos,
assister au départ de la fusée transportant les cendres du parent.
L’émission concluait: "Quelques clients français auraient déjà manifesté
leur intérêt pour ces funérailles d’un nouveau genre".
Enfin, pour clôturer dignement tout cela, le traiteur Ateliers Casse-
Noisettes nous propose "pour bien casser la croûte sans se casser la tête"
un "après-funérailles de qualité à prix compétitif". Ça ne s’invente pas.
Article paru dans Pierre & Marbre 1/2002
Artikel verschenen in Steen & Marmer 1/2002
die zichzelf een "beeldhouwer op funeraire as", noemt. "Vergeleken met
traditionele urnen, stelt het de families in staat de as te doen herleven, te
verpersoonlijken" zegt de uitvinder. Maar dat is maar een begin, gezien
het succes van zijn initiatief, overweegt hij al "hangertjes in diamantvorm
met een staal van de as van de overledene, handiger om mee te nemen
dan een urne". De vooruitgang kan men niet tegenhouden. Inderdaad,
van vooruitgang gesproken, dit is echt iets om de meest veeleisende
mens tevreden te stellen. Een televisie uitzending suggereerde ons:
"Zij die niet op het kerkhof willen eindigen kunnen nu opteren voor een
eeuwige rust in de ruimte". De Amerikaanse maatschappij Celestis Inc,
gevestigd te Houston, heeft namelijk exclusieve overeenkomsten gesloten
met de NASA en het Pentagon om het versturen van as te enten op
bestaande ruimteprogramma’s. Zodoende worden ons drie soorten
diensten aangeboden. Earthview verzendt de as in een baan rond de
aarde, Lunar verzendt de as in een baan rond onze satelliet en Voyager
stuurt ze gewoon in de ruimte, mag men zeggen. De eerste zou 6.000
Euro kosten, maar in dat geval zouden de betrokken capsules in de
dampkring van de aarde belanden en zich daar ontbinden onder vorm
van vallende sterren, zonder prijsverhoging evenwel. De twee andere
formules zijn duurder, ongeveer 14.000 Euro, maar ze zijn definitiever en
erkend door het Amerikaans Ministerie van vervoer. Daarbij komen nog
diverse interessante mogelijkheden, zoals een boodschap (aan wie?)
graveren in de capsule, een ster noemen ter ere van de overledene, een
digitale boodschap zenden naar de sterren met teksten en foto’s, het
vertrek van de raket met de as van het familielid bijwonen. De uitzending
concludeerde dat: "enkele Franse klanten reeds belangstelling zouden
hebben betoond voor dit nieuw soort begraving".
Om dit alles waardig af te sluiten biedt tafelhouder "Ateliers Casse-
Noisettes" nog een prijselijke koffietafel aan, een "après-funérailles de
qualité à des prix compétitifs"… "pour bien casser la croûte sans se
casser la tête". Ongelooflijk ! C.B.

E X T R A I T S / U I T T R E K S E L S
Article paru dans la Lettre des CCAT n°25
Artikel verschenen in "la Lettre des CCAT" n r 25
UN GUIDE À METTRE
ENTRE TOUTES LES MAINS
NOUVELLES DE L’AMÉNAGEMENT RÉGIONAL
Depuis bien des années l’administration régionale de l’aménagement du territoire souhaitait
publier un guide à destination de ses propres fonctionnaires, comme des personnes directement
impliquées, à un titre ou à un autre (demandeurs, auteurs de projet…), dans cette matière sensible
qu’est l’urbanisme. C’est aujourd’hui chose faite et c’est toute une philosophie de ce que l’on
appelait jadis le "bon aménagement des lieux" qui se trouve couchée sur papier, en un peu
plus de 200 pages denses et très illustrées.
EEN GIDS DIE WE IEDEREEN AANRADEN
NIEUWS OVER DE GEWESTELIJKE RUIMTELIJKE ORDENING
Al sinds vele jaren wou de gewestelijke administratie van de
ruimtelijke ordening een gids samenstellen voor haar eigen
ambtenaren, die op één of andere manier direct betrokken
waren (aanvragers, projectontwikkelaars) in de gevoelige
materie van de stedenbouw. De hele filosofie die er rond
is ontwikkeld en vroeger "goede aanleg van de openbare
ruimte" werd genoemd is nu eindelijk samengevat in een
dikke en rijk geïllustreerde gids van 200 pagina’s.
Janine Kievits
Chargée de mission / Opdrachthouder
Inter-environnement Wallonie
Il en fallait bien autant ! C’est que le bon aménagement ne se met pas
en équations et qu’il se concrétise de cent manières différentes, suivant
le type de projet considéré et le lieu dans lequel il s’implante. Une entrée
de ville n’est pas un lotissement de périphérie, et celui-ci diffère encore
sensiblement d’un quartier proprement urbain ou d’un centre villageois.
Or, il ne saurait être question de réaliser un projet sans regarder (scruter,
analyser) préalablement le contexte dans lequel il va prendre place.
Les auteurs du guide se sont donc, d’abord, essayés à une typologie
des espaces qui composent le territoire wallon. Ils ont ainsi distingué
dix aires, urbaines ou rurales, que d’abord ils caractérisent brièvement
(type de constructions, parcellaire, réseau viaire….) et pour lesquelles ils
brossent les principaux enjeux. Ceux-ci sont très différents suivant les aires ;
selon qu’on se situe dans un centre aggloméré existant, le long d’une
pénétrante urbaine ou dans la périphérie d’un centre rural, il s’agira de
Zoveel waren er echt wel nodig! Een goede ruimtelijke ordening is
namelijk niet in enkele zinnen duidelijk te definiëren en kan zich op
honderd verschillende manieren realiseren, naargelang het te ontwikkelen
project en de plaats waarop het wordt ingeplant. De toegang tot een
stad wordt niet op dezelfde manier opgezet als een verkaveling in een
buitenwijk, en op zijn beurt is deze laatste in een stedelijke omgeving
nog gevoelig anders dan in het centrum van een dorp. Welnu, een
project kan eenvoudigweg niet gerealiseerd worden zonder eerst de
context grondig te bekijken, te onderzoeken en te ontleden. De
samenstellers van deze gids onderzochten dus eerst een typologie van
de openbare ruimte die we in het Waalse gebied terugvinden. Op die
manier onderscheidden ze tien stedelijke en landelijke plekken die ze
eerst kort beschreven (soorten constructies, percelen, wegennet…) en
waarvan ze de voornaamste opzet schetsten. Deze opzet verschilt van
32 PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER - 01/2005

L’implantation de la construction, son gabarit, les matériaux utilisés sont-ils
adéquats compte tenu de l’urbanisation existante et à venir?
Zijn de ingeplante gebouwen, hun profiel en de gebruikte materialen
aangepast aan de bestaande en toekomstige urbanisatie?
préserver le logement ou d’en contrôler l’extension, d’assurer ou de
recréer une cohérence, une mixité des fonctions, etc. En fonction des
enjeux sont ensuite définies les options urbanistiques (densifier l’habitat
ou maintenir une densité faible par exemple) mais aussi architecturales
(obliger les toitures à versants dans les entrées de villes, souvent peuplées
de "boîtes à chaussures", laisser la place à la diversité et à l’innovation
dans les parcs résidentiels…). Ces options sont détaillées par rubriques
et illustrées de très nombreux dessins au trait.
L’organisation du livre permet deux types de lecture. Les considérations
littérales figurent en page de droite et sont faites pour être lues à l’aise ;
pour une lecture plus rapide, l’on peut se contenter des pages de
gauche, où les dessins au trait – chacun reconnaîtra qui une rue et qui
un paysage – assortis de leurs légendes, offrent pratiquement un résumé
du texte situé en vis-à-vis.
L’intérêt du livre est lui aussi double.
D’abord, il est une invitation à regarder le paysage, large ou étroit,
urbain ou rural, beau ou laid, qui nous entoure. Il offre, par les principes
qu’il propose, un questionnement sur la raison d’être de nos impressions
(qu’est ce qui fait la présence ou l’absence d’une qualité visuelle dans
l’espace qui nous entoure) mais aussi sur la manière dont nous abordons
l’espace (comment percevons-nous la structure globale d’un ensemble
bâti ? Comment "découpons-nous"notre champ visuel entre espaces
publics et privés ?…). Il amorce une réflexion à poursuivre par tout
un chacun sur les rapports de l’espace avec la vie sociale de nos villes,
villages et quartiers. Bref, il est une invitation à s’arrêter en rue ou sur
la place, à s’interroger, à construire une analyse, démarche qui cent fois
refaite constituera le "patrimoine mental"dans lequel chacun ira puiser
les éléments sur lesquels fonder la critique d’un projet. N’est-ce pas là la
mission première de tout membre de CCAT ?
Ensuite, l’ouvrage propose les options destinées à fonder les avis de
l’administration sur les projets d’urbanisme. C’est en tant que tel surtout
qu’il est contesté par certains, auteurs de projets le plus souvent, qui
craignent de le voir se muer en un ensemble de règles rigides et propres
à décourager la créativité. Il est vrai que certains principes prêtent à la
discussion (Faut-il interdire les toitures plates en ville sauf pour poursuivre
un mode d’urbanisation existant ou couvrir les constructions secondaires ?
Sur un tel principe, on n’aurait jamais construit certains ensembles dont
plek tot plek ; naargelang we ons in het centrum van een bestaande
agglomeratie bevinden, langs een invalsweg van een stad of aan de rand
van een landelijke kern, zal het gaan om het behoud of de uitbreiding
van woongelegenheid, het voorzien of creëren van coherentie, een mixt
van bestemmingen, enz… In functie hiervan worden de stedenbouwkundige
opties uitgelijnd (bijvoorbeeld het woongebied uitbreiden of juist inperken)
maar ook de architecturale (verplichte plaatsing van hellende daken in
stadstoegangen, waar men anders veel "schoendozen" zou vinden,
plaats maken voor diversiteit en vernieuwing in residentiële wijken).
Deze opties werden opgedeeld in rubrieken en geïllustreerd met talrijke
tekeningen.
De opbouw van de gids maakt twee leeswijzen mogelijk. Als je de gids
rustig door wilt nemen, volg je de doorlopende tekst op de rechterpagina.
Deze tekst wordt echter op de linkerpagina samengevat in de tekeningen,
compleet met straten, landschappen en een legende, zodat je er op die
manier ook sneller door kan bladeren.
Ook het belang van deze gids is tweevoudig.
Eerst en vooral is het een uitnodiging tot observeren van het landschap
rondom ons, breed of smal, stedelijk of landelijk, mooi of lelijk, Het reikt
een aantal principes aan die enerzijds onze indrukken in vraag stellen
(wanneer en om welke redenen heeft de ons omringende ruimte een visuele
kwaliteit, en wanneer niet), maar anderzijds ook de manier waarop we
de ruimte benaderen (hoe nemen we de globale structuur van een
gebouwd geheel waar, en hoe verdelen we ons gezichtsveld in publieke
ruimte en privé ruimte?).Het zet iedereen aan tot nadenken over de
relaties tussen ruimte en sociaal leven in onze steden, dorpen en wijken.
Kortom, het is een uitnodiging om even stil te staan in een straat of op
een plein, er zich vragen over te stellen en een analyse of denkwijze
op te bouwen die het "mentale patrimonium" zal uitmaken waarop
eenieder zich kan baseren bij het beoordelen van een project. Is dat niet
de eerste doelstelling van elk lid van de CCAT?
De gids biedt vervolgens ook een aantal opties die het advies van de
administratie over de stedenbouwkundige projecten dienen te ondersteunen.
Op dit vlak wordt de gids door sommigen echter aangevochten omdat
deze mensen dikwijls zelf projectontwikkelaars zijn en vrezen zich te
moeten aanpassen aan strenge regels die de creativiteit beperken.
Sommige principes vormen inderdaad een reden tot discussie (moeten
01/2005 - PIERRE & MARBRE - STEEN & MARMER 33

tout un chacun s’accorde à reconnaître aujourd’hui la qualité!).
Ces options doivent être considérées comme des recommandations, des
lignes de conduites et non comme des règles absolues. Chaque projet
doit être jugé à la lumière du contexte dans lequel il s’insère et du
programme qu’il incarne. Vu la grande diversité des contextes locaux,
il serait en effet inévitablement réducteur de vouloir à tout prix couler
tous les projets dans un "moule" conçu à l’échelle du territoire régional.
Il n’en est pas moins vrai que la grande majorité de ce qui est dit apparaît
très difficilement contestable, en ce qui concerne tant les constats que
fait le Guide de la situation existante, que les options qu’il propose pour
parer aux incontestables problèmes actuels.
Il reste que l’urbanisme et l’architecture, nous l’avons vu, ne tiendront
jamais en équations, et que des projets peuvent étonnamment atteindre
la qualité tout en sortant complètement des "meilleures"options qui
soient. Pour interpréter avec pertinence la règle de référence, il faut un
œil et un esprit ouverts, s’attachant davantage à l’esprit de la règle qu’à
la lettre, et toujours garder une porte ouverte pour accueillir l’inattendu.
En outre, pour améliorer la qualité moyenne de l’urbanisme en Wallonie,
l’approche du "Guide d’urbanisme"devrait être couplée avec une politique
volontariste de promotion de projets novateurs et créatifs, capable de
relever les défis d’aujourd’hui et de demain !
Promenons-nous donc en Wallonie – et ailleurs aussi ! –, ce livre à la
main ou dans la tête, et regardons, et interrogeons-nous. Le Guide d’urbanisme
pour la Wallonie, c’est d’abord une pertinente invitation à réfléchir.
Et qui pourrait taxer de superflue cette réflexion, dans une Région dont
le bâti récent est le plus souvent bien en mal de qualité ?"
Info
T +32(0)81 33 22 70
p.molina@mrv.wallonie.be
CCAT : commission consultative pour l’aménagement du territoire
Consultatieve Commissie voor ruimtelijke ordening
platte daken in de stad worden verboden, behalve wanneer ze een
bestaande stedenbouwkundige mode volgen of secundaire constructies
bedekken? Op die manier waren sommige gebouwen, waarvan eenieder
vandaag de kwaliteit herkent, nooit gerealiseerd geweest). Deze opties
moeten echter worden opgevat als aanbevelingen of gedragslijnen, niet
als dwingende regels. Elk project moet worden beoordeeld in het licht
van de context waarin het wordt geplaatst en het programma dat het
voorstelt. Gezien de grote diversiteit aan lokale contexten zou het inderdaad
onvermijdelijk afremmend werken als alle projecten koste wat kost moeten
beantwoorden aan hetgeen werd opgesteld op regionale schaal. Het
overgrote deel van de in deze gids opgenomen materie valt echter moeilijk
te betwisten, zowel wat de vaststellingen betreft van de bestaande
situatie, als van de keuzes die het biedt om de onweerlegbare actuele
problemen een halt toe te roepen.
Het spreekt vanzelf, en we hebben het gezien, dat stedenbouw en architectuur
niet binnen duidelijke marges vallen, en dat projecten verbazend veel
kwaliteit kunnen opleveren door integraal de "beste" keuzes te maken.
Om de referentieregels op een relevante manier te interpreteren, is een
open oog en geest nodig, moet er meer aandacht gegeven worden aan
de inhoud van een voorschrift dan aan de letterlijke interpretatie, en
dient men te allen tijde open te staan voor onverwachte dingen. Om
bovendien de gemiddelde kwaliteit in de Waalse stedenbouw te verbeteren,
zou de aanpak van de "Stedenbouwkundige gids" moeten gekoppeld
worden aan een voluntaristische promotiepolitiek voor vernieuwende
en creatieve projecten die in staat zijn de uitdagingen van vandaag en
morgen aan te gaan.
Laat ons dus in Wallonië en elders, met dit boek in de hand of in het
hoofd, eens op wandel gaan, rondkijken en onszelf vragen stellen!
De Stedenbouwkundige gids voor Wallonië is in de eerste plaats een
uitnodiging tot nadenken. En wie kan dit nu overbodig vinden, in een
gewest waar de kwaliteit van de hedendaagse architectuur over het
algemeen eerder goed dan slecht is ?