Insigne Houtbewerking en stoken

Insigne Houtbewerking en stoken
Naam..............................................................................................................
Informatieboekje omgaan met bijl, zag en zakmes
gemaakt door leidingteam BE Scouts & BE Explorers
Hartelgroep Spijkenisse 2012
Groep..............................................................................................................
Speltak................................................Patrouille............................................

1. Insigne eisen
Inhoud
2. Onder houtvesten verstaan we het volgende
3. Hakken en zagen
4. Basiskennis over bijl
5. Kies juist
6. Werk veilig
7. Kies de juiste bijl
8. Verschillende type bijlen
9. Zagen
10. Verschillende zaag types
11. De eigenschappen en het gebruik van een zakmes
kennen
12. Dingen om te proberen
13. Onderhoud van je zakmes
14. Wanneer raak je je zakmes kwijt
15. Verschillende soorten vuren die we gebruiken
16. Hoe maak je een vuur
17. Ook bij het maken van een kampvuur moet je goed op
de veiligheid letten.
Vóór je vuur maakt moet je eerst flink wat hout verzamelen.
Als je er nog hout bij moet gaan zoeken als het vuur al brandt,
heb je kans dat het uit is voor je terug bent. Bovendien mag je
een vuur natuurlijk nooit alleen laten. Zorg in ieder geval voor
een flinke voorraad aanmaakhout van diverse dikten en neem
de tijd voor een zorgvuldige opbouw van het vuur.
Het is verstandig om heel klein te beginnen en verschillende
soorten brandhout bij de hand te hebben . Zelfs als het vuur al
brandt moet het nieuwe hout er voorzichtig bijgelegd worden,
zodat de lucht er goed bij kan en de vlammen telkens nieuw
voedsel vinden. Zelfs bij het natste weer zullen de takjes, die
onder een boom of bladerdek liggen, nog droog zijn. Het beste
aanmaakhout bestaat uit kleine, droge takjes, bij voorkeur
van een zachte houtsoort, of eentje die hars bevat, omdat dat
snel ontbrandt. Als je alleen maar nat hout hebt, omdat het al
erg lang buiten ligt, dan kan je het splijten. Meestal is het binnenste
nog wel droog. Door het hout erg klein te splijten, krijg
je goede aanmaakhoutjes.
Ook bij het maken van een kampvuur moet je
goed op de veiligheid letten.
Kijk goed naar de grondsoort waarop je het vuur
maakt, bijvoorbeeld geen gras maar zandgrond.
Let goed op dat er geen jongeren kinderen te dicht bij
het kampvuur komen.
Zorg dat er blusmateriaal in de buurt is, zoals een emmer
water of een brandblusser.
Gooi behalve droog hout niets anders op het vuur! Dus
geen vloeistoffen, dennennaalden, bladeren of papier.
En laat het vuur nooit onbeheerd achter.

Basisfase Houtbewerking en stoken:
1. Maak op een veilige wijze een simpel gebruiksvoorwerp
met je mes een gebruik hierbij de twee handgrepen.
Kribbevuur
Het kribvuur is eigenlijk hetzelfde als het tafelvuur, alleen
heeft de tafel de vorm van een krib.
Hoe maak je een vuur?
2. Hak met een handbijl op veilige wijze een polsdikke tak
door voor brandhout, wissel af met een andere scout,
geef de bijl op de juiste wijze over. Weet hoe je met een
bijl moet lopen.
3. Zorg voor voldoende kampvuurhout, zaag hout waar
nodig. Demonstreer de opbouw van een tipivuur. Steek
het kampvuur aan met maximaal drie lucifers. Doof dit
vuur volledig.
4. Maak een kampvuurplaats klaar en denk hierbij aan de
veiligheid. Locatie, struikelgevaar en een juist blusmiddel.
5. Toon met proefjes aan wat er gebeurt als je één van de
drie elementen van de branddriehoek wegneemt.
Er zijn drie dingen die je nodig hebt om een vuur te maken:
brandstof, zuurstof en ontbrandingstemperatuur. Voor zuurstof
hoef je niet zo veel moeite te doen, je moet er alleen voor
zorgen dat er genoeg lucht bij het vuur kan. Voor de ontbrandingstemperatuur
kun je een lucifer of een aansteker gebruiken.
Brandstof is het hout dat je in het bos kunt vinden. Let
erop: we halen geen takken van levende bomen of struiken!
Dit om twee redenen: als scout ga je goed om met de natuur,
je maakt dus geen levende planten kapot. En ten tweede; levend
hout bevat nog veel vocht en brand dus veel minder
goed.

Verdiepingsfase Houtbewerking en stoken:
1. Snijd met een mes een decoratie / aandenken aan bijvoorbeeld
een kamp.
2. Hak een V-tje met een driekwart bijl op een zelf afgezette
hakplaats. Je neemt natuurlijk de veiligheidsregels
in acht tijdens het hakken.
3. Onderzoek welke dingen je uit de natuur kunt gebruiken
als tondel. Maak zelf een aanmaakblokje.
4. Hak, zaag voldoende hout om een mooi pagodevuur te
kunnen bouwen en steek het met maximaal twee lucifers
aan. Houd het kampvuur een avond brandend.
5. Demonstreer drie verschillende soorten kampvuren en
geef aan waarvoor je die gebruikt.
hebben, kun je in het midden van een stervuur makkelijk een
pan zetten om in te koken.
Reflectorvuur
Bij een reflectorvuur maak je van stevige natte blokken hout
een reflector. De reflector zet je naar de wind toegekeerd zodat
de hitte van het vuur word teruggekaatst. Een reflector
vuur is heel geschikt om jezelf warm te houden, maar je kunt
het ook gebruiken om hout te drogen, vis en vlees te roosteren
of een plat brood te bakken.
Tafelvuur
Een tafelvuur is een gesjorde constructie waarop kan gekookt
worden. Het open vuur bevindt zich op een meter hoogte, boven
een dikke laag graszoden of aarde die op een palenbed
liggen. Op de aarde kan een metalen rooster met draagconstructie
gezet worden, zodat kookpotten en braadpannen op
een 10 cm boven de vlammen stabiel en horizontaal kunnen
gezet worden.

Commandovuur
Een commando- of dakotavuur is een vuur welke je in een
tunnel aanstookt. De opstijgende warme lucht van het vuur uit
de ene opening van de tunnel zal koude lucht uit de andere
kant van de tunnel aanzuigen. Een commandovuur kun je heel
heet stoken, waardoor het heel geschikt is om op te koken en
zelfs te frituren.
Jagersvuur
Bij een jagersvuur leg je twee dikke balken langs de piramide.
Aan de kant waar de wind vandaan komt moeten de balken
iets verder uit elkaar liggen. Over de balken leg je een kleine
laag zand, zodat deze niet zo snel vlam vatten. Over de balken
kun je nu een rooster leggen waarop je pannen kunt zetten of
vlees kunt roosteren.
Vaardigheids insigne Welpen—Zakmes:
1. Benoem alle onderdelen van je zakmes.
2. Laat zien dat je jouw mes goed en veilig weet te
gebruiken.
Maak een blik open
Draai een houtschroef in een stuk hout
Schil een (aard)appel
Maak een puntje aan een tak, schil de schors er vanaf.
3. Laat zien hoe je jouw zakmes schoon maakt na gebruik.
Vaardigheids insigne Welpen—Kampvuur:
1. Bouw een kampvuur
Stervuur
Bij een stervuur leg je verschillende dikke, droge balken met
de punt in de brandende piramide en schuift ze als ze opbranden
steeds verder naar het midden. Hierdoor blijft het vuur
heel lang branden. Gebruik voor een stervuur niet te veel
hout, er moet namelijk nog wel lucht bij kunnen komen. Als
de balken die je gebruikt allemaal ongeveer de zelfde dikte
2. Steek het kampvuur aan
3. Laat zien dat je weet hoe je een kampvuur moet doven
4. Bak een broodje boven je eigen
kampvuur
5. Zing 5 scoutingliedjes

Onder houtvesten verstaan we het volgende:
kennis van verschillende vuren en houtsoorten
kennis van de bijl en de onderdelen hiervan
kunnen omgaan met de zaag, bijl en aks
ervaring opdoen met hakken, haktechnieken kennen en
beheersen
voor, tijdens en na het hakken voldoende rekening
houden met de veiligheidsvoorschriften
kennis van bossoorten en natuuronderhoud
verstandig omgaan met de natuur
Verschillende soorten vuren die we gebruiken:
Pyramidevuur
De basis voor elk vuur. Je bouwt de piramide door van binnen
naar buiten hout tegen elkaar te zetten, dat dikker wordt naar
gelang je verder van de kern afkomt. Laat aan de windkant de
zogenaamde stookgang open, waardoor het vuur kan worden
aangestoken.
Opgepast:
Als je geen hakinsigne hebt, mag je alleen oefenen met hakken
onder toezicht van de leiding. Je mag nooit zelf een zaag
of een bijl uit de bijlenkist pakken zonder dat je daar toestemming
voor hebt gekregen. Als je al een hakinsigne hebt mag je
het bos in om te hakken, maar begin nooit zonder toestemming
van de leiding. Waar je aan begint moet je ook afmaken,
en je moet zorgen dat alles netjes is opgeruimd na het hakken.
Zorg goed voor het materiaal. Laat bijlen of zagen nooit ergens
onbeheerd slingeren!
Technieken om te hakken kun je niet leren door een tekst te
lezen, dit zul je echt moeten oefenen. Hiervoor krijg je de
kans tijdens kampen en tijdens de opkomsten.
Pagodevuur
Een pagodevuur is een vuur wat vaak gebruikt word voor grote
kampvuren. Bij een pagodevuur maak je met grote dikke
stammen trapsgewijs een gebouw rondom de piramide gemaakt.
Een pagodevuur brand heel erg goed en geeft heel erg
veel licht. Het pagodevuur heeft zijn naam te danken aan de
oosterse pagodetempels die dezelfde opbouw hebben als een
pagodevuur.

Slijpen:
Slijpen van een mes doe je met een wet- of slijpsteen. De
meeste wetstenen zijn van graniet of een ander materiaal dat
harder is dan het metaal waarvan messen worden gemaakt.
Sommige experts gebruiken water op de steen tijdens het slijpen,
andere gebruiken lichte olie, en weer anderen houden de
steen droog. De keuze hangt af van het soort steen, maar ook
van persoonlijke voorkeuren.
Bij het slijpen van gewone messen, houd
je het lemmet met een hoek van ongeveer
30 graden tegen de wetsteen. Dit
betekent dat de rug van het lemmet ongeveer
voor een derde, naar helemaal
een rechte hoek, opgetild is. Duw het
lemmet langs de steen alsof je een plakje
van de bovenzijde wilt snijden. Een
tweede methode is om het lemmet in een
cirkelvormige beweging tegen de steen
te bewegen. Slijp de andere kant van het
lemmet op dezelfde wijze. Veeg het mes
met een schone doek droog en bekijk de
snede in de zon of onder een heldere
lamp. Een stompe snede reflecteert licht
en ziet er glimmend uit. Een scherpe
snede is zo dun dat het geen glans heeft.
Wanneer raak je je zakmes kwijt?
Je zakmes wordt meteen ingenomen als je:
Gevaarlijk met het mes omgaat
(dreigen, gooien, spelen)
Iets beschadigt (meubels, je naam ergens inkrassen)
In iets levends snijdt (in een boom of een dier)
Als je jouw mes onbeheerd laat liggen
Hakken en zagen
Voordat je kunt beginnen met hakken zul je een aantal dingen
moeten weten. Allereerst moet je de veiligheidsregels kennen,
en dat zijn er een heleboel.
Een aantal van die regels zijn:
Controleer voor het hakken de bijl: Zit de kop goed
vast? Is de bijl nog scherp? Is de steel niet gebarsten?
Let goed op dat er niemand te dichtbij staat wanneer je
begint met hakken
Let goed op dat er tijdens het hakken niemand langs je
heen loopt of te dichtbij komt staan
Zorg ervoor dat er in een straal van twee bijl lengtes
om je heen geen voorwerpen staan, liggen of hangen die je
kunnen hinderen. Vergeet daarbij ook vooral de overhangende
boomtakken niet. Je kunt dit meten door de kop van
de bijl vast te houden en met gestrekte arm met de bijl om
je heen te wijzen.
Zorg dat je stevig staat, met je benen uit elkaar, maar
ook weer niet zover dat je niet meer een beetje door je
knieën kan gaan.
Basiskennis over bijl
Mes, bijl en zaag zijn werktuigen die iedereen wel eens gebruikt
op een kamp. En we moeten je daarbij niet vertellen dat
een bijl of een mes, in de handen van een ongeoefende gebruiker,
àltijd gevaarlijk is (voor je het weet verlies je je hoofd).
Een zaag is een veiliger alternatief en bijna altijd bruikbaar. Je
hebt er namelijk weinig kracht voor nodig, terwijl een bijl
heel wat handigheid vereist. Toch zal je soms de bijl echt
nodig hebben.

Kies juist
Groot hout zaag je best, takjes splijt je met een bijl en klein
(aanmaak-)hout kan je versnipperen met een mes (hoewel een
mes eigenlijk in de eerste plaats voor heel andere zaken
dient).
Dit zakmes van de uitvinders van
het Zwitserse zakmes Victorinox
beschikt over 16 functies.
“Basis functies”
01. groot lemmet
02. klein lemmet
03. kurkentrekker
04. blikopener met
05. kleine schroevendraaier 3mm
06. flessenopener met
07. schroevendraaier 6mm
08. priem
09. sleutelring, inox RVS
10. pincet
11. tandenstoker
12. draadstripper
Onderhoud van je zakmes
Extra functies:
13. loep
14. multi purpose haak
15. Philips kruiskop schroevendraaier
16. schaar
Onderhoud van het zakmes: Vandaag de dag zijn veel zakmessen
zo gemaakt dat ze niet roesten. In het binnenwerk van
een zakmes verzamelt zich vuil, en normaal gebruik zal het
lemmet bot maken.
Schoonmaken: Open alle onderdelen van het mes. Draai een
klein doekje rond bijvoorbeeld een tandenstoker, maak het
doekje met lichte olie vochtig, en veeg het binnenwerk van
het mes schoon. Als je het zakmes voor het snijden van voedsel
of voor het smeren van je boterham hebt gebruikt, was het
lemmet in een heet sopje schoon, samen met de rest van de
afwas.

Hou steeds de volgende regels in acht bij het gebruik van een
zakmes :
Wanneer je met een mes iets snijdt, doe je dit met de armen
dicht tegen het lichaam gedrukt.
Snij van het lichaam weg en er nooit naartoe.
Gooi nooit met een mes.
Hak, zaag, nooit met een mes.
Steek je mes nooit in de grond! Het kan enkel maar roesten
en het wordt bot.
Berg direct na gebruik je zakmes op.
Veiligheid van het mes. Het moet stevig zijn, goed dichtklappen,
niet te scherp of te bot, en niet te dicht in de buurt van
andere mensen gebruikt worden (zeker niet 'voor de grap').
Je mes nooit open geklapt hebben als je zelf beweegt. Dus
als je loopt, in een rijdende auto zit of een varende boot. Weet
ook waarom dit niet mag.
Dingen om te proberen
Weet waar je je zakmes voor kan gebruiken. Bijvoorbeeld
dode takjes of sisal touw snijden, boterham snijden,
blik openen, schroeven draaien en nog meer. Maar weet
ook waar je het niet voor mag gebruiken! Als je gevaarlijk
met het mes omgaat, iets kapot maakt of in iets levends
snijdt, ben je niet goed bezig. Ook gooien met een uit geklapt
mes is heel gevaarlijk!
Hygiëne. Was voor het snijden van voedsel eerst je
mes met zeep.
Leg uit waar de verschillende onderdelen voor zijn.
Weten hoe je een snijwond behandelt
Oefen op het openen van een blik, het schroeven van
een houtschroef of het trekken van een kurk.
Werk veilig
Laat nooit materiaal rondslingeren. Zo voorkom je dat
je het kwijt speelt en/of dat iemand zich er lelijk aan verwondt.
Dek de scherpe delen altijd af als je het materiaal niet
gebruikt (bv. bij het dragen)
Controleer je materiaal voor je het gebruikt.
Gebruik scherpe messen en zagen (een bot mes of een
botte bijl kan afschampen).
Zorg voor een opgeruimde en stabiele ondergrond.
Bewaar een veilige afstand tot de omstanders.
Draag stevige kleding die niet loshangt. Draag schoenen
en geen sandalen.
Laat het materiaal zelf werken, dit bespaart je veel
energie.
Een bijl moet je enkel “sturen”, het gewicht van de bijl
zorgt voor de kracht.
Op een zaag moet je niet duwen, de tanden graven
zich door de beweging in het hout.
Werk rustig en regelmatig. Als je vermoeid bent,
verlies je snel de controle over je materiaal.
Kies je materiaal in functie van de gebruiker. Kies bv.
het gewicht van de bijl afhankelijk van de leeftijd.

Kies de juiste bijl.
Gewicht
Een bijl kies je in functie van de gebruiker en het doel. Scouts
kiezen bv. een handbijl met een bijlkop van 500 gram. Ga je
met leiding een oude (dode) boom te lijf, gebruik dan een
boombijl of aks met een kop van 2,5 kg (of zwaarder).
Steel
Wat is zetting?
Opdat de zaag niet zou vastlopen in de groef
die zij in het hout maakt (de zaagsnede), zijn
de tanden van de meeste zagen 'gezet'. Dit
houdt in dat de tanden, afwisselend, naar de
ene dan wel naar de andere zijde, iets naar
buiten staan, zodat de zaagsnede breder
wordt dan het blad.
Zaagtanden zetten
Dit gebeurt met een zaagzettang. Stel ze in
op het aantal tanden per inch van de zaag.
Zet de tanden eerst in één richting om (om
de andere tand), draai de zaag en zet dan
de andere helft van de tanden. U mag alleen
de punt, dit is 1/3 van de tand, omzetten.
De steel van een bijl moet van een geschikte houtsoort zijn,
liefst van essenhout. Deze houtsoort is veerkrachtig en taai en
kan tegen een stootje. Het hout moet recht van nerf zijn, dat
wil zeggen dat de nerven evenwijdig met de lengterichting
van de steel moeten lopen. Op de plaats waar de nerven uit de
steel lopen, zal deze namelijk het gemakkelijkst splijten.
De eigenschappen en het gebruik van een
zakmes kennen:
Denk eraan dat je je mes aanschaft voor praktische doeleinden en
niet als vorm van machtsvertoon. Knipmessen, vlindermessen, dolken,
valmessen zijn dus uit den boze en verboden binnen onze
groep.
Een goed zakmes is waarvan het lemmet (het mes zelf) niet groter
is dan je handpalm.

klapzaag
De steel moet ook recht in het bijlhuis zitten.
Gebruik de bijl op de juiste manier
Wegzetten en transport:
Zet tijdens het werk de zaag rechtop tegen een boomstam.
Hang hem nooit op in een boom, dan kan er iemand inlopen.
Draag een beugelzaag altijd in het midden van de beugel met
de tanden iets naar buiten gericht. Bij vervoer over de openbare
weg is een beschermkap wettelijk verplicht.
Hak een balk of stam altijd in een V-vorm
door.
Onderhoud:
Tanden van beugelzagen kunnen niet worden geslepen. Na
herhaald gebruik, als de zaag niet scherp meer is, wordt het
zaagblad in zijn geheel vervangen. Zet hiervoor de zaag rechtop
met de tanden van je af. Maak het handvat open en verwijder
het oude zaagblad (denk erom de pennetjes niet kwijt te
raken). Zet het nieuwe blad erop en druk het handvat op de
grond tot het dichtklapt.
De tanden van snoei- en klapzagen worden met een driekantige
vijl met de hand geslepen. De tanden worden na iedere
slijpbeurt gezet, zodat alle tanden even ver uit elkaar staan.
Slijpen en zetten is het werk voor een vakman.
Hak takken vanaf de buitenkant van de vork af, niet vanaf de
binnenkant, want dan zou je in je been kunnen hakken. Zorg
dat je beide benen aan de veilige kant staan.
Laat het gewicht het werk doen.

Draag de bijl goed en geef ze juist door …
… zo voorkom je verwondingen als je valt of de bijl per
ongeluk loslaat.
Geef een bijl met de snede naar boven en (bijl-)
kop naar voren door.
Draag de bijl met de bijlkop in de hand en de
snede naar voren.
Verschillende type bijlen:
Verschillende zaagtypes
Beugelzaag
Een beugelzaag bestaat uit een metalen beugel waartussen een
hardstalen zaagblad is gespannen. Grote beugelzagen gebruik
je voor het vellen van bomen en het zagen van stammen in
meter stukken. Grotere beugelzagen hanteer je het gemakkelijkst
met twee personen. De tanden van de zaag zijn aan twee
kanten geslepen, zodat beide personen beurtelings kunnen
trekken. Maak grote, rustige halen, zodat je het blad over de
hele lengte benut, en oefen vooral geen druk uit op het zaagblad.
Als bij het vellen van een boom de zaag gaat klemmen,
wrik dan nooit aan de zaag, maar probeer door duwen aan de
stam de zaagsnede verder open te krijgen.
De kleine, driekantige beugelzaag gebruik je voor het wegsnoeien
van takken. Hij is heel geschikt voor gebruik door één
persoon.
handbijl
Een handbijl gebruik je voor het lichtere werk, zoals takken
en dunne stammetjes. Gebruik een handbijl altijd met één
hand. Ga een beetje door je knieën en sla schuin op het hout.
Om de beurt til je de bijl links of rechts van je omhoog. Hak
in een hoek van 45 graden. Zo sla je mooie V-tjes uit het hout.
Probeer een lekker ritme te vinden. Een mooi stabiel tempo is
effectiever dan een paar flinke slagen waarna je even bij moet
komen. Je zult zien dat als je keihard gaat slaan het ook moeilijker
is om goed te mikken. Als je zijtakken moet verwijderen,
sla dan aan de buitenkant van de plek waar de tak vast zit
aan de stam. Sla niet aan de binnenkant tussen de stam en de
tak.
snoeizaag en klapzaag
Snoeizaag en klapzaag zijn trekzagen. Ze hebben een klein
zaagblad en zijn bedoeld voor het wegsnoeien van takken, of
het doorzagen van dunne stammetjes.
Snoeizaag
(met uitvergoting)

Dikkere bomen worden voorzien van een val kerf. Dit is een
horizontale snede die zorgt dat de zaag niet gaat klemmen en
de boom de gewenste richting op valt.
3/4 aks (Driekwartaks)
Bijna hetzelfde als een handbijl, maar deze heeft een langere
steel en een iets zwaardere bijlkop.
Natuurlijk kun je in plaats van zagen ook hakken met een grote
bijl (aks). Dat is veel spannender maar kost veel meer spierkracht
en zweetdruppels.
De gevelde boom wordt van kroon en alle zijtakken ontdaan.
Dit kun je doen met een handbijl, hiep of rodax. Sla altijd in
de richting van de kroon, schuin in de nerven van het hout.
Veiliger dan bijltje of hiep is het uitsnoeien met een kleine,
driekantige beugelzaag. Tenslotte zaag je de stam met een
grote beugelzaag in stukken van ongeveer een meter lang.
Ringen
Als de boom niet meteen weg hoeft, kan ringen een natuurvriendelijk
alternatief zijn voor omzagen. Over een breedte
van 10-15 cm wordt de bast rondom de stam verwijderd. Dit
gaat heel goed met klein slaggereedschap. Doordat dan de
wortels niet meer van voedsel uit de bladeren worden voorzien,
sterft de boom langzaam af op dezelfde manier als dat in
de natuur ook vaak gebeurt. Tijdens het sterven biedt hij levensmogelijkheden
voor tal van insecten en vogels.
hele aks
Deze bijl heeft een lange steel en zware kop en wordt veel
gebruikt voor o.a.het vellen van bomen.
Zagen
Vellen en uitsnoeien
kloofbijl
Deze bijl heeft een zware kop en vaak
een brede platte achterkant. De bijl is
eigenlijk alleen bruikbaar voor het kloven
van zwaardere houtblokken. Ermee
hakken is niet aan te raden, alleen al
door het gewicht van de kop.
Als enige heruitloop geen probleem is, of als de boom te dik
is om uit te steken, wordt hij afgezaagd. We gebruiken hiervoor
een groot type beugelzaag. Het zagen gaat het gemakkelijkst
met twee personen, die om beurten trekken. Degene die
niet aan de beurt is om te trekken moet niet duwen, maar alléén
zorgen dat het zaagblad recht in de snede blijft. Is er voor
een beugelzaag niet genoeg ruimte om te manoeuvreren, dan
is een jirizaag handig.