Jaarverslag 2006 (pdf) - De Zoogdiervereniging

Jaarverslag 2006

Zoogdiervereniging VZZ
Oude Kraan 8
6811 LJ Arnhem
Tel. 026-3705318
Fax. 026-3704038
E-mail: zoogdier@vzz.nl
Web: www.vzz.nl
Postbank Nederland: 203737
ABN/AMRO: 49.73.80.870
Postcheques België: 000-1486269-35

Jaarverslag 2006

INHOUD
Voorwoord.............................................................................................................. 5
Organisatie............................................................................................................. 7
Kennis op peil ...................................................................................................... 13
Zoogdieronderzoek Nederland ............................................................................ 17
Zoogdieren - het beschermen waard................................................................... 22
Ontdek de zoogdieren.......................................................................................... 30
Mensen voor zoogdieren ..................................................................................... 33
De werkers van de Zoogdiervereniging............................................................... 39
Publicaties............................................................................................................ 42
Financiers en partners ......................................................................................... 43
3

VOORWOORD
Voor u ligt het eerste Jaarverslag van de Zoogdiervereniging VZZ. Dit Jaarverslag 2006
komt in de plaats van het vertrouwde Jaarboek. In het Jaarboek werd verslag gedaan van
de activiteiten van de werkgroepen en de werkorganisatie. Daarnaast waren de namen en
adressen van medewerkers, bestuursleden, leden van werkgroepen en alle leden van onze
vereniging opgenomen. Voor actieve leden was het een ideaal hulpmiddel om snel de juiste
persoon in de vereniging te vinden. In dit nieuwe Jaarverslag ontbreken de adresgegevens
van de leden. Redenen hiervoor zijn de bezwaren van een aantal leden tegen het integraal
afdrukken van hun gegevens en de wet op de privacy. Wel worden de contactpersonen van
werkgroepen en de namen van bestuursleden en bureaumedewerkers nog vermeld. Indien
u contact zoekt met een lid kan dit altijd via het secretariaat. Hier helpen wij u graag verder.
Het Jaarverslag is ook anders opgezet. In 2005 is het meerjarenprogramma 2006-
2010 aangenomen, waarin onze activiteiten per Speerpunt zijn gerangschikt. Diezelfde
opzet is nu ook voor het Jaarverslag doorgevoerd.
Het afgelopen jaar was voor onze organisatie een bewogen jaar. In het bijzonder geldt dit
voor de werkorganisatie. Al vroeg in het jaar werd er door bestuur en medewerkers
gesproken over noodzakelijke veranderingen in de organisatie van en communicatie tussen
de verschillende geledingen (bestuur, vereniging en werkorganisatie), het aansturen van de
werkorganisatie etc. In de werkorganisatie bestond een te hoge werkdruk en het financiële
resultaat van de inspanningen werd als te mager ervaren. De overheersende mening was
dat er goede toekomstkansen lagen voor een gezonde organisatie als een andere koers
gevaren zou worden. Uiteindelijk resulteerde dit in het aantrekken van een nieuwe directeur,
die als taak kreeg de werkorganisatie en de vereniging nieuwe impulsen te geven. De eerste
resultaten van deze aanpak zijn zichtbaar en stemmen optimistisch.
Het financieel resultaat van onze organisatie laat dit jaar een aanzienlijk tekort zien. Enerzijds
is de omzet gestegen doordat meer opdrachten werden uitgevoerd, maar anderzijds
zijn de kosten voor m.n. arbeid zodanig gestegen dat het jaar met een negatief resultaat
wordt afgesloten. In de Algemene ledenvergadering van november 2006 is besloten het
tekort in twee jaar weg te werken. De aansturing in de werkorganisatie is zodanig veranderd
dat deze doelstelling realistisch is.
Zoals vermeld is de projectomzet sterk gestegen. Dit is vooral te danken aan enkele grote
en belangrijke projecten zoals het herzien van de Rode Lijst van Nederlandse Zoogdieren,
de Inhaalslag Verspreidingsonderzoek, Vleermuizen in de Nieuwe Hollandse Waterlinie en
diverse projecten in het kader van de uitvoering van het Soortbeschermingsplan Noordse
woelmuis.
Wij werken voor het bereiken van ons doel samen met tal van collega organisaties, werkgroepen
en overheden, zowel nationaal als internationaal. Allereerst is er de samenwerking
met andere regionale of soortspecifieke zoogdierorganisaties. Die kan worden verbeterd. In
het bestuur is de conclusie getrokken dat vooral het regionale netwerk in 2007 meer
aandacht verdient.
Daarnaast werkt de Zoogdiervereniging VZZ al 10 jaar samen met andere Particuliere
Gegevensbeherende Organisaties (PGO’s) in de Vereniging Flora en Fauna (VOFF). Deze
samenwerking wint aan belang omdat vooral het Rijk ten bate van dataverzameling,
5

verspreidingsonderzoek, monitoring en gegevensleveringen in toenemende mate één
landelijk aanspreekpunt wil. In reactie hierop werken de partners in de VOFF samen met de
Gegevensautoriteit i.o (LNV) en de Universiteit van Amsterdam aan een Nationale Database
Flora en Fauna en aan een landelijke invoermodule en verwerkingsprogramma onder de
naam Ecogrid.
De internationale samenwerking heeft op dit moment geen hoge prioriteit. De relatie
met de Vlaamse zusterorganisatie, de Zoogdierwerkgroep van Natuurpunt, is goed en via
onze tijdschriften Zoogdier en Lutra en via de Veldwerkgroep lopen diverse contacten met
buitenlandse organisaties.
Onze vereniging wil een platform bieden aan iedereen die in Nederland in onderzoek naar
en bescherming van zoogdieren is geïnteresseerd. Het is ons streven om de actieve
vrijwilligers, veelal georganiseerd in werkgroepen, te ondersteunen bij hun zoogdierwerk. Tot
nu toe gebeurt dit met wisselend resultaat. De inspanning van bestuur en bureaumedewerkers
op dit terrein willen we vergroten omdat we ons realiseren dat het verzamelen
van zoogdierdata en het creëren van draagvlak voor zoogdierbescherming van groot belang
zijn voor het bereiken van onze doelstelling. De start van het Team Bescherming en
Communicatie in 2006 is hierbij belangrijk om onze beschermerrol nog beter te kunnen
vervullen. Binding en werving van bestaande en potentiële leden wordt een hoofdtaak van
dit team.
In 2006 is het fundament gelegd onder een nieuwe fase in het bestaan van de VZZ. Een
fase waarin de ambitie van de vereniging, namelijk DE Zoogdiervereniging van Nederland te
zijn, waargemaakt wordt.
Namens het bestuur wil ik alle vrijwilligers en medewerkers hartelijk danken voor hun inzet.
Rob van Apeldoorn
Voorzitter
6

ORGANISATIE
De Zoogdiervereniging VZZ is in 1952 opgericht als een platform voor iedereen met belangstelling
voor zoogdierkunde en zoogdierbescherming, de twee Z's in VZZ. Geleidelijk heeft
de Zoogdiervereniging zich ontwikkeld tot een professionele organisatie die mensen bijeenbrengt
die actief kennis verzamelen, ontwikkelen en uitdragen, met als doel de actieve
bescherming van zoogdieren en hun leefgebieden, zowel nationaal als internationaal.
De Zoogdiervereniging is een vereniging. De verantwoordelijkheden en activiteiten zijn
verdeeld over de Algemene ledenvergadering, het bestuur, de werkgroepen en de redacties.
Veel activiteiten waar de vereniging zich sterk voor maakt worden feitelijk uitgevoerd door
het bureau, dat sinds 1 januari 2005 is ondergebracht in de steunstichting VZZ. Het
praktische werk wordt dus zowel door leden als door werknemers van het bureau
uitgevoerd.
Leden van de Zoogdiervereniging zijn actief in werkgroepen of werken mee aan landelijke
tellingen van zoogdieren. Ze geven lezingen of schrijven artikelen voor de tijdschriften en
websites. Ze worden daarbij ondersteund door het bureau. Dit bureau voert daarnaast
onderzoeksprojecten uit en geeft gevraagd en ongevraagd adviezen aan overheden, terreinbeheerders
en projectontwikkelaars.
Zoogdiervereniging VZZ
(ALV & Bestuur)
Steunstichting
(Bestuur)
Redacties
Werkgroepen
Lutra Zoogdier Zoogmail Websites
Directeur
Management Team
(directeur + teamleiders)
Personeel,
Administratie &
Financiën
Informatie &
Automatisering
Veldwerkgroep
Werkgroep Zoogdierbescherming
Beverwerkgroep Nederland
Werkgroep Boommarter Nederland
Werkgroep Zeezoogdieren
Vleermuiswerkgroep Nederland
Vleermuiswerkgroep Groningen
Zoogdierwerkgroep Overijssel
Zoogdierwerkgroep Zeeland
Team
Onderzoek &
Advies
Team
Bescherming &
Communicatie
= personele unie
7

Bestuur
In april 2006 trad Ton Bosman af als voorzitter van de Zoogdiervereniging. Er was op dat
moment geen kandidaat om zijn functie over te nemen. Rob van Apeldoorn, wiens termijn
als gewoon bestuurslid eveneens afliep, heeft het stokje tijdelijk van Ton overgenomen.
Tijdens de ledenvergadering in november traden Toon Zwetsloot en Helene Stafleu toe tot
het bestuur. Beiden als gewoon bestuurslid. Het bestuur bestaat nu uit:
Rob van Apeldoorn - voorzitter a.i.
Hans Bekker - secretaris a.i.
Jacob van Olst - penningmeester
Peter van der Linden - bestuurslid
Toon Zwetsloot - bestuurslid
Helene Stafleu - bestuurslid
Als aparte rechtspersoon heeft de stichting een eigen bestuur. Leden van dit bestuur
moeten ook lid zijn van het verenigingsbestuur. In 2006 was de samenstelling als
volgt:
Peter van der Linden - voorzitter
Jacob van Olst - secretaris/penningmeester
Toon Zwetsloot – bestuurslid
Werkgroepen en redacties
Een aantal leden heeft haar kennis en krachten gebundeld in thematische werkgroepen die
min of meer zelfstandig opereren. Momenteel zijn het er zes, die zich richten op soorten of
thema’s. Daarnaast zijn er drie provinciale werkgroepen actief.
De werkgroepen vormen de actieve kernen van de VZZ. Zij organiseren themadagen,
excursies, inventarisatiekampen en determineer- en pluisdagen. Enkele werkgroepen
geven nieuwsbrieven uit met mededelingen en verslagen over hun activiteiten.
Bureau VZZ
De stichting die het uitvoerend bureau van de vereniging vormt
kende veel veranderingen in 2006. In de eerste maanden van
het jaar werden de nieuwe functieprofielen van de werknemers
vastgesteld en werd een kleine herverdeling van het
personeel over de twee teams doorgevoerd. De directeur
Dennis Wansink legde zijn functie neer en werd teamleider van
het nieuwe team Bescherming & Communicatie. In augustus
trad de nieuwe directeur Jos Teeuwisse in dienst (foto).
In de loop van het jaar traden nog meer personele wisselingen op. Annemarieke Spitzen
vertrok naar de stichting RAVON en de databankbeheerder Bram de Haan vond elders een
baan als systeembeheerder, een beroep dat hij meer ambieerde. André Pas vond na 3 jaar
secretariaatsmedewerker een baan die meer bij zijn opleiding paste. Zijn plaats werd
ingenomen door Roline Eikelboom. Hans Huitema, Chris Achterberg, Jasja Dekker en
Svetlana Miteva kwamen het team Onderzoek & Advies versterken. Victor Mensing vulde
als gedetacheerde vanuit de Vlinderstichting het gat op dat Bram achterliet. Ben Verboom
was tijdelijk in dienst om een onderzoek aan winterverblijven te verrichten, Martijn van Oene
8

als medewerker gegevenslevering en Frank Bekkers als redactie-medewerker. Eind 2006
waren 17 mensen (11 fte) in dienst van en vier (0,7 fte) gedetacheerd bij de stichting.
Naast de betaalde krachten staken in 2006 zes vrijwilligers veel tijd in ondersteunende
taken op het bureau. De winkel, de bibliotheek en het archief worden al enkele jaren op
professionele wijze door Franca Meuwese en Marcel Oldenburger gerund. Rob Vermeulen
verzorgt al sinds de vereniging naar Arnhem kwam de informatievoorziening naar burgers
met vragen over zoogdieren. Emilie de Bruijckere en Pauline van de Akker hielpen bij de
gegevensverwerking en Saskia Glas verzorgde teksten voor de website.
Naast de vele veranderingen was er tijd voor het begeleiden van studenten en
stagiaires. Sander Verwoerd deed een afstudeeropdracht, Anneleen Jacobs en Lieke van
Deventer hielpen als stagiaires bij de coördinatie van het Soortbeschermingsplan Noordse
woelmuis en en Cornelia Godschalk bij het herzien van de Rode Lijst. Bij twee projecten
over konijnen werd het veldwerk gedaan door de stagiaires Geoffreij de Rooij, Sylvia
Fokkema en Marjolein Kelder.
Huisvesting
De portefeuille aan activiteiten en projecten van de vereniging bleef maar groeien. Behalve
in de komst van nieuwe werknemers uitte zich dit in een uitbreiding van het kantoor. In het
voorjaar van 2006 werd de muur naar het naastgelegen pand doorgebroken en werd het
vloeroppervlak en het aantal werkplekken verdubbeld.
Leden en abonnees
Het aantal leden is stabiel gebleven op 1427 (in 2005: 1423). Hiervan waren 838 volledig lid
en 581 basislid. Met het volledig lidmaatschap ontvangt men zowel Zoogdier als Lutra.
Basisleden ontvangen alleen Zoogdier. De vereniging heeft daarnaast 7 leden voor het
leven en één erelid. Het aantal losse abonnees op Lutra bedroeg 37 (2005: 34). Het aantal
leden van Natuurpunt dat een abonnement op Zoogdier had bedroeg 62 (2005: 53).
In 2006 zijn geen specifieke ledenwervingsacties geweest. Wel is er een enquête
onder de leden gehouden om hun mening over de vereniging te peilen. De resultaten van
deze enquête zullen in 2007 gebruikt worden om de binding van de leden aan de vereniging
te verbeteren.
Koepels en overige samenwerkingsverbanden
De Zoogdiervereniging is aangesloten bij vier koepelorganisaties.
• De Vereniging PSO is een platform van vijf soortenbeschermende organisaties. De
vereniging richt zich met name op de lobby voor een goed soortenbeleid, vooral op
nationaal niveau.
• De Vereniging Onderzoek Flora en Fauna (VOFF) is de belangenvereniging van alle
landelijk opererende particuliere gegevensbeherende organisaties.
• De Jeugdnatuurclub WILDzoekers is de jeugdnatuurclub van 7 natuurorganisaties. De
Zoogdiervereniging VZZ is één van de oprichters.
• De Zoogdiervereniging VZZ is lid van de World Conservation Union – IUCN en zit in de
Raad van Toezicht van het Nederlands Comité voor IUCN.
Bij de realisering van haar doelstelling werkt de Zoogdiervereniging intensief samen met
9

andere zoogdierorganisaties in Nederland. In 2006 waren dat met name provinciale
zoogdierorganisaties als Vleermuiswerkgroep Gelderland, Vleermuiswerkgroep Noord-
Brabant, Zoogdierenwerkgroep Zuid-Holland, de Noordhollandse Zoogdierstudiegroep en
de Zoogdierenwerkgroep van het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg.
Er zijn contacten gelegd met de Vereniging Het Veluws Hert, maar dat heeft in 2006
nog niet tot concrete samenwerkingsactiviteiten geleid.
Financiën
De Zoogdiervereniging sloot het boekjaar 2006 af met een tekort van -/- € 64.178. Dit is het
resultaat van de vereniging en de stichting tezamen.
De totale omzet (inkomsten) was hoger dan begroot, dankzij een toename in projectvolume
(subsidies en opbrengst activiteiten) en de levering van gegevens. Inkomsten uit
verkoop en cursussen (= overige baten) vielen een beetje tegen. In 2006 zijn geen speciale
fondsenwervende acties gevoerd. De opbrengst uit giften was daardoor lager dan in 2005,
maar toch iets hoger dan verwacht.
Baten
2006 2006 2005
gerealiseerd begroot gerealiseerd
Contributies en abonnementen 31.660 33.540 31.732
Subsidies 139.537 254.650 90.816
Opbrengst activiteiten 652.006 478.200 542.663
Levering gegevens 31.771 10.000 5.473
Verkoop 7.430 10.000 7.705
Giften 3.289 1.000 11.371
Overige baten 19.344 24.800 18.340
Totaal opbrengsten 885.038 812.190 708.100
Lasten
Personeelskosten 495.630- 499.355- 324.400-
Huisvestingskosten 36.143- 28.890- 24.195-
Organisatiekosten 187.931- 174.230- 113.658-
Uitbesteed werk 122.941- 32.945- 189.220-
Kosten activiteiten 96.754- 69.440- 89.761-
Overige lasten 12.363- 2.500- 7.421-
Totaal lasten 951.762- 807.360- 748.654-
Exploitatieresultaat 66.724- 4.830 40.554-
Rentebaten en overige opbrengsten 2.545 600 3.268
Resultaat boekjaar 64.178- 5.430 37.286-
10

In 2006 werkten meer mensen voor de vereniging dan in 2005. De personeelskosten waren
daardoor hoger, maar bleven binnen de begroting. Door het onverwachte vertrek van
personeelsleden moest enkele keren een beroep gedaan worden op uitzendbureau’s.
Tevens is geïnvesteerd in tijdelijke ondersteuning van het management van het werkapparaat.
De kosten van al dit uitbestede werk konden niet gekoppeld worden aan projecten
of activiteiten, waardoor deze kostenpost vele malen hoger uitviel dan begroot. Uitbreiding
van het kantoor zorgde voor hogere lasten van huisvesting en organisatie en uitbreiding van
het aantal projecten en activiteiten zorgde voor hogere activiteitskosten. Verder waren
enkele vorderingen van 2005 niet inbaar, waardoor ook de overige lasten hoger uitvielen
dan begroot.
Het duurt enige tijd voordat de resultaten van de investeringen zichtbaar worden. Het
streven naar een financieel gezonde organisatie dient namelijk niet ten koste te gaan van de
kwaliteit van het werk.
Publicatiefonds Lutra
Dankzij een gulle gift enkele jaren geleden kon de Zoogdiervereniging wat kapitaal opzij
zetten ter ondersteuning van het tijdschrift Lutra. Dit kapitaal wordt beheerd door de Stichting
Publicatiefonds Lutra.
Per 31 december 2005 sloot het Publicatiefonds het jaar 2005 af met een totaal
tegoed van € 27.888,20. Aan subsidies werd in 2006 € 1200,- uitgekeerd voor controle op
Engelstalige teksten, zijnde € 600,- achterstallige subsidie over 2005 en € 600,- voor het
lopende jaar.
Aan renten op deposito-, giro- en spaarrekening werd in 2006 ontvangen € 542,37.
Het totale saldo op 31 december 2006 bedroeg € 27.208,37. Ten opzichte van het saldo van
2005 betekent dit een daling van bijna € 680,- van het werkkapitaal. Een en ander is mede
het gevolg van de daling van de rentevoet. De verleende, structurele subsidies overschrijden
nu reeds de rente-inkomsten. Indien het (rente)tij niet keert zal het in nabije toekomst niet
meer mogelijk zijn de subsidies uit de renteopbrengsten te verstrekken.
Het bestuur van het Publicatiefonds Lutra bestond in 2006 uit de volgende personen:
Rob van Apeldoorn - voorzitter
Bauke Hoekstra - secretaris/penningmeester
Edgar van der Grift - bestuurslid
Meerjarenprogramma
In november 2005 is het meerjarenprogramma 2006-2010 goedgekeurd. In dit programma
zijn vijf speerpunten opgenomen, te weten:
1. Kennis op peil
2. Zoogdieronderzoek Nederland
3. Zoogdieren, het beschermen waard
4. Ontdek de zoogdieren
5. Mensen voor zoogdieren
De activiteiten in 2006 worden in de volgende hoofdstukken per speerpunt behandeld.
11

Boommarter (Foto: Bram Achterberg)
12

KENNIS OP PEIL
Aan de basis van de studie naar en de bescherming van zoogdieren staat het verzamelen
van gegevens: waar komen zoogdieren voor en hoe gaat het met ze Om deze vragen te
beantwoorden voert de Zoogdiervereniging VZZ al enige jaren op landelijk niveau
verspreidingsonderzoek en aantalsmonitoring uit. Dit is mogelijk dankzij de inzet van vele
vrijwilligers.
Monitoring
index (1997=100)
120
100
80
60
40
20
In het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM) tellen vrijwilligers sinds 1994
vleermuizen in winterverblijven en dagactieve zoogdieren. In 2006 zijn hier tellingen van
konijnen in de duinen en hazelmuizen in
Limburg aan toegevoegd. De tellingen van
de vleermuizen in winterverblijven werden
ook voor de oprichting van het NEM al
uitgevoerd. De oudste gegevens zijn zelfs
Nederland
afkomstig uit 1938. De tellingen van dagactieve
zoogdieren leveren tot nu toe
vaste landsduinen
Overijssel
bruikbare gegevens op voor haas, konijn,
vos, ree en eekhoorn.
0
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
jaar
Indexen van de aantalontwikkeling van het konijn in Nederland.
Naast deze NEM-meetnetten worden,
eveneens met de inzet van vrijwilligers,
tellingen verricht van vleermuizen en
boommarters in de gemeente Ede.
In februari 2006 werden voor het laatst eekhoornnesten geteld. Dit monitoringmeetnet is
gestopt. Er was geen financiering meer voor. Bovendien levert het NEM-meetnet dagactieve
zoogdieren goede gegevens over eekhoorns op. Dit betreffen bovendien zichtwaarnemingen,
wat een veel directere indicatie over de aantalontwikkeling oplevert dan het
tellen van nesten. Ook lijkt het zo te zijn dat in bossen met veel holle bomen het aantal
nesten geen goede afspiegeling is van de populatiegrootte en daarmee de populatietrend.
Eekhoorns maken namelijk ook nesten in holle bomen en dit is vaak niet te zien.
Afscheid nemen van dit meetnet viel wel zwaar, omdat het een zeer laagdrempelig
meetnet was, waarvoor geen speciale zoogdierkennis nodig was. De verwachting dat
mensen die via dit meetnet in aanraking komen met monitoring doorstromen naar
moeilijkere meetnetten bleek echter niet op te gaan. Ook daarom was het niet zinvol met dit
meetnet door te gaan.
Verspreidingsonderzoek
De beste berichten voor het landelijk verspreidingsonderzoek aan zoogdieren kwamen
tegen het eind van het jaar. Het onderzoek naar het voorkomen van kleine zoogdieren aan
de hand van braakballen werd op de valreep gefinancierd. Braakballen waren gelukkig wel
al verzameld, zodat de reeks die al vanaf het begin van de vorige eeuw loopt, niet in gevaar
kwam. In totaal zijn van 240 locaties braakballen verzameld. Daarmee is maar een deel van
het areaal waar de drie beleidsrelevante soorten (waterspitsmuis, veldspitsmuis en noordse
13

woelmuis) verwacht worden bemonsterd. Het
is echter niet mogelijk om elk jaar het totale
areaal van deze drie soorten te bemonsteren.
Daarom wordt sinds 2006 geprobeerd het
totale areaal in 5 jaar te bemonsteren. Hiertoe
worden de verzamelaars gestimuleerd elk jaar
braakballen van andere locaties te
verzamelen. Ondanks de late start in 2006 is
het toch gelukt om van voldoende locaties
braakballen te verzamelen om deze cyclus
van 5 jaar voort te zetten.
Na de zomer werd ook bekend dat de
Zoogdiervereniging in 2006 kon beginnen met
de Inhaalslag Verspreidingsonderzoek
Nederlandse Zoogdieren (VONZ). Deze
inhaalslag omvat 9 projecten gericht op
respectievelijk boommarter, hazelmuis,
eikelmuis, noordse woelmuis, waterspitsmuis,
ingekorven vleermuis en zwermende vleermuizen.
Voor de meeste soorten was het
Voorkomen van de kerkuil (blauw), gebied waar waterspitsmuis
potentieel voorkomt (rood) en dat deel van Nederland waar
voorkomen van kerkuil en waterspitsmuis overlappen (groen). De
rode gebieden, niet gedekt door kerkuil en zijn braakballen, zullen
in het kader van de Inhaalslag VONZ geïnventariseerd worden
met lokbuizen.
helaas te laat om nog in 2006 veldwerk te verrichten. Dit zal in 2007 gebeuren. Ter
voorbereiding hiervan werd voor het onderdeel ‘zwermende vleermuizen’ een cursus
gegeven in het vangen van vleermuizen met mistnetten.
Voor de noordse woelmuis lukte het nog wel om een grootse inventarisatie op Texel
uit te voeren. Behalve een goed beeld van het voorkomen van noordse woelmuizen leverde
deze inventarisatie ook een nieuwe soort voor het eiland op: de huisspitsmuis.
De inzet van de Inhaalslag is om in korte tijd de gaten in onze kennis over de
verspreiding van enkele beleidsrelevante zoogdiersoorten te dichten. Voor de boommarter
en de ‘muizen’ gebeurt dit door inventarisaties uit te voeren in gebieden waar hun aanwezigheid
vermoed wordt, maar waarvan geen recente gegevens beschikbaar zijn. Bij de vleermuizen
gaat het vooral om het testen van nieuwe inventarisatiemethoden (mistnetten,
luisterboxen en radiotelemetrie) en het opleiden van vrijwilligers in het toepassen daarvan.
Ander belangrijk verspreidingsonderzoek richtte zich op de uitgezette bevers in Limburg. Na
de uitzetting in 2002 volgde de Zoogdiervereniging VZZ de aantalontwikkeling van deze
nieuwe populatie. Dit project werd eind 2005 afgerond. Vanaf 2006 wordt jaarlijks met de
hulp van vrijwilligers de verspreiding van de bever in deze provincie in kaart gebracht.
Atlassen
Het maken van een atlas is een goede manier om het verzamelen van waarnemingen te
stimuleren. Voor een landelijk atlasproject is het nog iets te vroeg, maar op provinciaal
niveau wordt door de Zoogdiervereniging VZZ al aan atlassen gewerkt. In Zeeland is de
Zoogdierenwerkgroep Zeeland begonnen met het in kaart brengen van alle zoogdieren. Ook
oud materiaal wordt verwerkt. De planning is dat eind 2008 het veldwerk klaar is.
Zeven jaar na het verschijnen van de atlas van de zoogdieren in Overijssel bestaat bij
de Zoogdierenwerkgroep Overijssel alweer behoefte aan een nieuwe bijgewerkte versie.
Om het verzamelen van nieuwe gegevens te stimuleren heeft de werkgroep in 2006 de bij
14

hen aanwezige gegevens op een rij gezet in een voorlopige
werkatlas. Het ‘vullen’ van de witte vlekken op de kaarten kan
nu beginnen.
In Limburg worden in samenwerking met het Natuurhistorisch
Genootschap al enkele jaren gegevens verzameld
voor een Atlas van de zoogdieren in Limburg. Het veldwerk en
het verzamelen van oude gegevens uit archieven en notitieboekjes
gaat nog door tot eind 2007. Voorjaar 2007 wordt
gestart met het schrijven van de hoofdstukken.
Gegevensleveringen en Het Natuurloket
De gegevens die de inventarisaties opleveren worden
opgeslagen in een databank: de Zoogdierdatabank. Deze
gegevens zijn voor iedereen beschikbaar, zij het tegen betaling
van administratiekosten en het maken van een toelichting.
Omdat de gegevens op uiteenlopende manieren zijn
verzameld en niet elk gebied vlakdekkend is onderzocht
kunnen ze niet zonder toelichting geleverd worden.
De levering van gegevens verliep tot en met 2006
voornamelijk via het Natuurloket (www.natuurloket.nl), waar
Verspreiding van de bunzing in Limburg ook gegevens over andere soortgroepen, i.c. PGO’s, te
verkrijgen zijn. In de jaren 2003 t/m 2005 trad een sterke
afname van het aantal gegevensaanvragen via het Natuurloket op. De PGO’s hebben toen
besloten om, naast de losse gegevensleveringen, grootverbruikers de mogelijkheid te
bieden abonnementen af te sluiten. Het abonnement is drie jaar geldig en de grootverbruiker
ontvangt korting, omdat er minder administratiekosten zijn. Dit heeft in 2006 echter niet tot
een stijging van het aantal gegevensleveringen geleid. Er werden drie abonnementen
afgesloten. In 2006 zijn daarnaast via het Natuurloket 28 keer gegevens uit de
Zoogdierdatabank aangevraagd en hebben adviesbureau’s en overheden 18 maal direct bij
de Zoogdiervereniging gegevens aangevraagd. Er zaten een paar grote aanvragen tussen,
waardoor de omzet wel fiks steeg.
Bundeling databanken en invoer via internet
In 2005 zijn de PGO’s in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam begonnen met
het bundelen van al hun databanken. In 2006 is hieraan verder gewerkt en in 2007 zal het
afgerond worden. De bundeling levert uiteindelijk de grootste natuurdatabank van Nederland
op: de Nationale Databank Flora en Fauna (NDFF). Aan deze databank kunnen gegevens
over milieu, waterpeil, landschap, infrastructuur enz. worden gekoppeld. Dit maakt het
mogelijk om analyses naar relaties tussen biodiversiteit en allerlei ruimtelijke factoren uit te
voeren. Voor de natuurbescherming in Nederland een enorme stap voorwaarts.
Aan de NDFF wordt ook een website gekoppeld die het mogelijk maakt om via
internet nieuwe waarnemingen aan de bestanden toe te voegen. In 2006 is gewerkt aan
modules voor het doorgeven van losse waarnemingen. Later worden ook modules voor
monitoringprojecten toegevoegd. Het geheel staat bekend onder de werknaam EcoGrid (zie
volgende pagina).
Vooruitlopend op deze ontwikkeling is contact gelegd met de beheerders van de
website www.waarneming.nl. Veel Nederlanders melden waarnemingen van flora en fauna
15

aan bij deze website. Met de beheerders is afgesproken dat de Zoogdiervereniging VZZ de
zoogdierwaarnemingen krijgt. De Zoogdiervereniging zal voor de validatie (controle) van
deze waarnemingen zorgen en algemene informatie over zoogdieren in Nederland
aanleveren.
In samenwerking met SOVON Vogelonderzoek is een speciale invoermodule op de website
van de Zoogdiervereniging VZZ gekomen om door huiskatten meegebrachte zoogdieren
door te geven (http://www.vzz.nl/databank/databank.htm#kattenprooien). Het is mogelijk een
foto mee te sturen. Op deze manier kan iedereen een bijdrage leveren aan het
Zoogdieronderzoek in Nederland en hoeft men niet persé iets van muizensoorten af te
weten. Eind 2006 waren er via deze invoermodule ruim 400 zoogdiermeldingen
binnengekomen, niet alleen muizen maar ook een groot aantal zoogdieren die bijvoorbeeld
als verkeersslachtoffers werden gevonden.
16

ZOOGDIERONDERZOEK NEDERLAND (ZON)
Het motto van de Zoogdiervereniging VZZ is: ‘Zonder kennis is effectieve bescherming niet
mogelijk’. Daarom probeert de vereniging een vinger aan de pols te houden over de
toestand en de ontwikkelingen van de zoogdierpopulaties in Nederland (zie hierboven),
maar stimuleert ze ook het onderzoek naar de leefwijze van zoogdieren en de eisen die zij
aan hun leefgebied stellen. In 2006 uitte zich dit in verschillende onderzoeken naar het
gebruik van zomer- en winterverblijven door vleermuizen, onderzoek aan de virusziekte bij
konijnen en een overzicht van het effect van windturbines op vleermuizen.
Zomer- en winterverblijven van meervleermuizen
Eind 2005 is door de Zoogdiervereniging VZZ gestart met een onderzoek naar het gebruik
van zomer- en winterverblijven door meervleermuizen. Dit onderzoek loopt door tot
halverwege het jaar 2009. In dit project worden drie zaken onderzocht:
1. gebruik van de renovatiestructuur in een kolonieverblijfplaats in Waddinxveen en
onderzoek naar klimatologische verblijfplaatsvoorkeur;
2. monitoring van populatietrend en gezondheid zomerpopulatie;
3. uitwisseling tussen zomer- en winterverblijf.
Voor dit onderzoek zijn door de Universiteit Leiden speciale instrumenten ontwikkeld, zoals
een warmtesensor, een weegschaal en infraroodpoortjes, die beter bestand zijn tegen de
klimatologische omstandigheden in de zomer- en winterverblijven. Met deze instrumenten is
het mogelijk de aanwezigheid van vleermuizen te registeren op plaatsen waar mensen niet
bij kunnen. Ook hoeven waarnemers niet continu ter plaatse te zijn om de bewegingen van
vleermuizen te registreren.
De nu draaiende testmodellen hebben de volgende resultaten opgeleverd:
- voor het eerst is aangetoond dat meervleermuizen ook in de winter in hun
zomerverblijfplaatsen verblijven;
- tot heel laat in het seizoen (halverwege november) is nog activiteit van meervleermuizen
rond de kraamkolonie waargenomen.
Een infraroodpoortje waarmee in- en uitvliegende meervleermuizen
geregistreerd kunnen worden.
Daarnaast worden meervleermuizen
geringd. In de winterperiode 2005-2006
heeft dit een record aantal terugmeldingen
van geringde meervleermuizen in de
mergelgroeven in Zuid-Limburg opgeleverd.
In totaal 21 dieren!
De resultaten van dit onderzoek zijn
van groot belang voor de beheerplannen die
voor Natura2000-gebieden opgesteld
moeten worden. Overigens blijkt het
merendeel van de zomerverblijfplaatsen van
deze Habitatrichtlijnsoort (bijlage II),
waaronder kraamkolonies, buiten de
aangemelde Natura2000-gebieden te
liggen.
17

Vleermuiswinterverblijven in Limburg
Limburg neemt binnen Nederland een unieke
plaats in voor overwinterende vleermuizen: van
alle Nederlandse overwinterende vleermuizen
in 2005 is ongeveer 35% in Limburg aangetroffen.
Alle gevonden soorten zijn bovendien
oververtegenwoordigd in Limburg in vergelijking
met de rest van Nederland. Op basis hiervan
vormt Limburg voor alle in de periode 2001-
2005 in winterverblijven aangetroffen soorten
een regionaal zwaartepunt. De provincie
Limburg is zich bewust van haar verantwoordelijkheid
om de vleermuizen binnen haar
grenzen op adequate wijze te beschermen. Zij
heeft daarom de Stichting Instandhouding Kleine
Landschapselementen (IKL) in staat gesteld de
Zoogdiervereniging VZZ een onderzoek uit te
laten voeren naar de winterverblijven in de
provincie en de daarin verblijvende vleermuizen.
Onder
aantal objecten
180
160
140
120
100
80
60
40
20
0
1938
1940
1942
1944
1946
1948
1950
1952
1954
1956
1958
1960
1962
1964
1966
1968
1970
1972
1974
1976
1978
1980
1982
1984
1986
1988
1990
1992
1994
1996
1998
2000
2002
2004
teljaar
Ontwikkeling van het aantal bekende objecten in Limburg
waar sinds 1938 tellingen van overwinterende
vleermuizen plaatsvonden. Ook objecten die niet jaarlijks
zijn geïnspecteerd, zijn hier meegeteld, zolang de telling
niet officieel is stopgezet.
zocht is of er relaties zijn tussen het aantal overwinterende vleermuizen
in de winterverblijven en kenmerken van het verblijf of de omgeving. Uit een analyse
van de effecten van een aantal van deze factoren (volume, klimaat,
landschapskenmerken) bleek dat in eerste instantie het volume van het object
bepalend is. Daarnaast konden positieve effecten van enkele landschapsfactoren
worden aangetoond, zoals lijnvormige wateren, heggen, houtwallen en bomenrijen en
bebouwing. Er was een negatieve invloed van snelwegen. Ook blijkt het aantal andere
objecten binnen een straal van 1.000 m een positieve invloed te hebben. Het laatste is
vooral ook van belang bij het aanleggen van nieuwe winterverblijven. Het heeft weinig
zin deze aan te leggen in gebieden waar geen bestaande winterverblijven in de
nabijheid zijn!
Konijnen en het Rabbit Haemorrhagic Disease Virus
In 2005 voerde de Zoogdiervereniging VZZ campagne voor het behoud van het konijn.
Uit een onderzoek, beschreven in een artikel in De Telganger (Drees, mei 2005)
bleek dat de populaties overal in Nederland achteruitgingen. Het leek slechter te gaan
in natuurterreinen dan in intensief door mensen beheerde gebieden zoals stadsparken
en industrieterreinen. Naast verandering in de habitat (vermesting) is waarschijnlijk
een belangrijke oorzaak Rabbit Haemorrhagic Disease (RHD; in Nederland ook wel
VHS genoemd). Deze virusziekte veroorzaakt interne bloedingen. De meeste konijnen
gaan ondergronds dood, daardoor valt het voorkomen van deze ziekte weinig op: de
beheerder merkt alleen dat er opeens veel minder konijnen zijn. Het is een belangrijke
vraag waarom konijnenpopulaties in natuurterreinen daarvan meer te lijden zouden
hebben dan konijnenpopulaties elders.
Met subsidie van het Prins Bernhard Cultuurfonds, duinwaterleidingbedrijven
PWN, Waternet en DZH en het Landschap Noord-Holland is in 2006 begonnen met
een onderzoek naar verschillen in de besmettingsgraad tussen populaties waarvan de
aantalontwikkeling over de laatste jaren bekend is. Dit wordt gedaan door
bloedmonsters te verzamelen van door jagers geschoten konijnen op een aantal
18

locaties in Nederland. Deze bloedmonsters worden geanalyseerd op voorkomen van
antilichamen tegen RHD. Daarnaast wordt informatie ingewonnen over historische
trends in de konijnenstand en factoren die de populatieontwikkeling kunnen
beïnvloeden, zoals vegetatiestructuur en beheer. De resultaten van het onderzoek
worden in 2007 verwacht.
Vleermuiskasten als vervangers voor holle bomen
Bij het kappen van oude, holle bomen moet rekening
gehouden worden met het belang dat ze voor
vleermuizen kunnen hebben. (Foto Erik Korsten)
Door de kap van een 80 tal bomen in de periode
december 2005-januari 2006 verdwenen op landgoederen
in de gemeente Leidschendam-Voorburg
verblijfplaatsen voor vleermuizen. Het Ministerie van LNV
bepaalde dat, conform de Flora- en faunawet dit verlies
gecompenseerd moest worden door het ophangen van
een honderdtal vleermuiskasten. Er bestaan vele soorten
vleermuiskasten, maar over hun effectiviteit als vervanger
van holtes in bomen is zo goed als niets bekend. Het
plaatsen van de kasten diende daarom gepaard te gaan
met een monitoringonderzoek van drie jaar.
In het najaar van 2006 zijn vijf verschillende kast-
zijn van PVC, hout en houtbeton.
typen opgehangen: negentig zomerkasten die als paaren
kraamplaats kunnen dienen en 10 kasten die als
winterslaapplaatsen gebruikt kunnen worden. De kasten
Op een aantal plekken in de landgoederen zullen
geplastificeerde platen worden opgehangen waar
informatie wordt gegeven over vleermuizen en de functie
van de vleermuiskasten.
Over drie jaar weten we meer over de voorkeuren
van vleermuizen voor de vijf kasttypen.
Windmolens en vleermuizen
Een geheel nieuw fenomeen is de invloed die windturbines op vleermuizen kunnen hebben.
Hierover is nog weinig bekend. SenterNovem vroeg de Zoogdiervereniging VZZ de
beschikbare kennis op een rij te zetten.
Uit andere West-Europese landen zijn slachtoffers van botsingen met windturbines
bekend; in totaal 664 dieren onder 15 soorten. Van die soorten komen er 11 ook voor
in Nederland: het is dus reëel aan te nemen dat er hier ook slachtoffers vallen. In
Nederland zijn echter tot dusverre slechts twee vleermuizen gevonden die mogelijk
door een botsing met een windturbine om het leven zijn gekomen. Een
veldexperiment door een stagiaire toonde echter aan dat dode vleermuizen snel
vergaan en als niet regelmatig gezocht wordt, slachtoffers niet gevonden worden,
omdat ze al verteerd zijn. Vergeleken met vogels zijn vleermuizen klein en vallen
misschien ook daardoor minder op in het gras onder de windturbines.
Opvallend is dat slachtoffers onder alle vleermuissoorten gevonden worden.
Windturbines staan in open landschap en de wieken zitten bovendien erg hoog.
19

Verwacht zou worden dat
alleen soorten van open
landschap die hoog vliegen,
zoals rosse vleermuis,
slachtoffer worden.
Over de oorzaken van de
botsingen is nog niets bekend.
Via hun echolocatie zouden de
vleermuizen de turbines
moeten kunnen lokaliseren.
Mogelijk draaien de wieken te
snel om deze te ontwijken.
Daarnaast roepen hoogvliegende
vleermuizen minder
vaak, waardoor ze niet in de
gaten hebben dat de wieken
zich verplaatsen.
Hoewel het aantal
bekende slachtoffers nog
meevalt is met de opkoms
Vliegpatronen van verschillende soorten. A. Water- en meervleermuis. B.
Ruige dwerg- en Nilssons vleermuis. C. Rosse en tweekleurige vleermuis.
D. Laatvlieger, bosvleermuis. E. Vale vleermuis. F. Gewone dwerg- en
baardvleermuis. G. Gewone en grijze grootoorvleermuis, franjestaart,
ingekorven- en Bechsteins vleermuis. (Illustratie: Peter Twisk.)
t van grote windmolenparken, vooral op de trekroutes van
vleermuizen langs de kust, oplettendheid geboden. Gericht onderzoek naar de
oorzaken en mogelijke oplossingen is gewenst.
Meervleermuizen in Friesland
Een belangrijk deel van de West-Europese meervleermuispopulatie verblijft in
Nederland. De totale Nederlandse populatie wordt geschat op 10.000 – 15.000 dieren.
Daarvan verblijven waarschijnlijk 3.000 – 4.000 dieren in Friesland. Nederland, en in
het bijzonder Friesland, heeft daardoor een belangrijke verantwoordelijkheid ten
aanzien van het behoud van de West-Europese meervleermuispopulatie. De provincie
Friesland beseft dit en heeft de Zoogdiervereniging VZZ en het Ecologisch
adviesbureau Altenburg en Wymenga opdracht gegeven onderzoek te doen naar het
voorkomen en het habitatgebruik van meervleermuizen. Tevens zijn experimenten
uitgevoerd naar het effect van verlichting op het habitatgebruik van meervleermuizen.
In Friesland zijn in het kader van het Natura 2000-netwerk vijf gebieden voor de
meervleermuis aangemeld. Uit het onderzoek bleek dat de dichtheden van
meervleermuizen in twee van deze gebieden hoger waren dan in referentiegebieden die niet
als Natura 2000-gebied aangemeld zijn. Deze twee gebieden (Alde Faenen en Groote
Wielen) worden gekenmerkt door rijk begroeide oevers. In gebieden met veel open water
(Fluessen, Slotermeer en de Friese IJsselmeerkust) werd een lagere presentie vastgesteld.
Opvallend was bovendien dat de meervleermuizen veel tijd boven waterwegen
doorbrachten en deze, naast als verbindingsroute, zeer waarschijnlijk ook als
foerageergebied gebruikten. De grote plassen die als Natura 2000-gebied aangemeld zijn
speelden een veel minder belangrijke rol.
Het onderzoek naar het habitatgebruik bracht verder aan het licht dat
meervleermuizen in Friesland een voorkeur hebben voor huizen die in de jaren ’60 gebouwd
zijn. Met name hoekhuizen met dakpannen, waarvan de hoek op het westen is georiënteerd
(avondzon), zijn in trek. Daarnaast bleek dat maar een klein deel van de meervleermuizen
helemaal van hun rustplaats naar de grote voedselgebieden die als Natura 2000-gebied
20

aangemeld zijn, vliegen. Velen zoeken hun voedsel
waarschijnlijk boven de vele waterwegen en
kleinere gebieden die langs de route tussen slaap-
en voedselplek liggen. Ook bleek dat het vooral de
mannetjes zijn die dicht bij ‘huis’ blijven, terwijl de
vrouwtjes verder vliegen en ook boven de grote
open wateren voedsel zoeken.
Op vier locaties in Friesland is experimenteel
het effect van verlichting onderzocht. Hiertoe zijn
gedurende één nacht bekende migratieroutes
verlicht. Op één locatie is dit zelfs gedurende vier
nachten gedaan. Het licht trok meer insecten aan,
maar niet meer meervleermuizen. Een groot
gedeelte van de passerende vleermuizen bleek om
te keren toen hun migratieroute verlicht werd, vaak
zelfs ruim voordat ze de lichtbundel bereikten.
Onderzoeksgebieden meervleermuizen in Friesland.
Licht werkt dus verstorend op het gebruik van
Habitatrichtlijngebied aangemeld voor meervleermuizen.
migratieroutes door meervleermuizen.
Belangrijke foerageergebieden van Friese meervleermuizen.
Behalve door de resultaten was dit
onderzoek ook interessant doordat een nieuwe
techniek om vleermuizen waar te nemen gebruikt werd. Om zoveel mogelijk informatie over
passerende meervleermuizen te verzamelen, zonder veel mensen nodig te hebben, zijn bat
detectors, gekoppeld aan voice command recorders, op drijvende vlotjes in de kanalen
geplaatst. De bat detectors werden op de frequentie van de meervleermuisroep afgesteld
(35 kHz), zodat de voice command recorders alleen aansloegen als een meervleermuis
voorbij vloog.
Dankzij de inzet van deze nieuwe techniek en de inzet van vele vrijwilligers die
gezenderde vleermuizen volgden en vleermuizen op zolders telden, kon in een betrekkelijk
kort tijdsbestek veel over de meervleermuizen in Friesland geleerd worden. Het onderzoek
leverde bijvoorbeeld ook 20 nieuwe verblijfplaatsen op, waaronder 10 kraamkolonies. In die
verblijfplaatsen werden 2.700 dieren geteld. Voorheen was van ongeveer 770 dieren in
Friesland de verblijfplaats bekend.
21

ZOOGDIEREN - HET BESCHERMEN WAARD
Voor de Zoogdiervereniging VZZ zijn alle zoogdiersoorten het beschermen waard, of ze nu
zeldzaam zijn, bedreigd of niet. Zij vormen allen een onlosmakelijk onderdeel van het
Nederlandse landschap en dat willen we graag zo houden. Daarom stelt de vereniging haar
kennis beschikbaar, geeft adviezen, voert in opdracht inventarisaties uit en klimt zo af en toe
in de pen om voor de belangen van de inheemse zoogdieren op te komen.
De Zoogdiervereniging is van mening dat, ondanks de hoge bevolkingsdichtheid en de vele
aanspraken die op de ruimte in Nederland gemaakt worden, er ook ruimte voor zoogdieren
is. Zelfs is het mogelijk om bij de constructie van nieuwe elementen in het landschap
zoogdieren meer ruimte te bieden dan er daar voor was. Het Wereld Natuur Fonds heeft dat
in 2006 laten zien door, op advies van de Zoogdiervereniging, voorzieningen voor
vleermuizen in het nieuwe kantoor aan te brengen. Dit kan echter alleen als vooraf aan een
ingreep de aanwezige zoogdierfauna in kaart wordt gebracht en bij de uitvoering rekening
met hun aanwezigheid wordt gehouden. Hoewel dit in veel wetten is vastgelegd, zijn de
meeste mensen zich daar nog niet van bewust. De beschermingsactiviteiten van de
Zoogdiervereniging bestonden in 2006, net als voorgaande jaren, dan ook vooral uit
bewustmakingsactiviteiten en lobby voor het opnemen van goed zoogdieronderzoek in het
voortraject van ruimtelijke ingrepen. Hieronder een greep uit de activiteiten en projecten die
in 2006 in dit kader uitgevoerd zijn.
Boommarters in de Gelderse vallei
In 2004 en 2005 is door de Werkgroep Boommarter
Nederland van de Zoogdiervereniging VZZ het voorkomen
van de boommarter in de Gelderse Vallei in
kaart gebracht. Dit reconstructiegebied kan een
belangrijke rol spelen als verbindingszone tussen de
boommarterpopulaties op de Veluwe en de Utrechtse
Heuvelrug. De provincie Gelderland en de Stichting
Vernieuwing Gelderse Vallei financierden het onderzoek.
Het Prins Bernhard Cultuurfonds financierde de
productie van een brochure met de resultaten en
adviezen.
De inventarisatie leverde een kaart op met kansen en
bedreigingen voor de boommarter. Bedreigingen
bestaan vooral langs wegen. Op enkele plekken
worden bijna jaarlijks één of meerdere boommarters
doodgereden. Naar aanleiding van dit onderzoek zijn
er nu plannen om op deze plekken voorzieningen te
treffen waardoor boommarters veilig de weg over
kunnen steken.
Het onderzoek toonde ook aan dat boomllei
marters op een aantal plaatsen in de Gelderse Va
tot voortplanting komen. Iets dat voorheen niet
bekend was. Bij de inrichting en het beheer van
terreinen dient hier rekening mee gehouden te worden. Land(goed)eigenaren reageerden
welwillend op de voorstellen.
22

In 2006 werden door vrijwilligers van de VZZ wederom gegevens over het voorkomen van
de boommarter in de Gelderse Vallei verzameld.
Vleermuisleefgebieden in de Nieuwe Hollandse Waterlinie
In 2006 is door de Zoogdiervereniging VZZ het project ‘Vleermuisleefgebieden in de Nieuwe
Hollandse Waterlinie’ uitgevoerd. Het ging daarbij om een liniebreed onderzoek naar de
functies van de forten en het landschap op en om de forten voor vleermuizen. Het
onderzoek moet leiden tot spelregels voor de beheerders, die de ontwikkeling en het gebruik
van de forten mogelijk maken, zonder geweld te doen aan de belangrijke functies die de
forten en hun omgeving voor vleermuizen vervullen.
Begonnen is met het maken van een overzicht van de verdeling van de
vleermuissoorten en hun aantallen over de forten gedurende de winter. Op 81 % van de
onderzochte fortterreinen met grondgedekte gebouwen zijn gebouwen of gebouwdelen
aanwezig welke door vleermuizen gebruikt worden als winterverblijfplaats. Op 29 tellocaties
worden regelmatig overwinterende vleermuizen gevonden. Dit is slechts 2% van alle
wintertellocaties in Nederland (2005/2006). Maar in deze 2% worden in totaal jaarlijks bijna
1400 overwinterende vleermuizen waargenomen.
Het werkelijk aanwezige aantal ligt waarschijnlijk
tussen de 1700-2000. Vooral voor de
baardvleermuis en de franjestaart liggen er
hotspots in de NHW en overwintert een groot
aandeel van de landelijke populatie in de NHW.
Naast winterverblijf blijken de forten door de
vleermuizen ook als zomerverblijf (soms in bomen
op de forten), jachtgebied en zwermplek gebruikt te
worden. Het zwermen speelt een belangrijke rol in
het paringsritueel van vleermuizen. Enkele forten
dienen bovendien als bakens langs de vliegroutes
naar de jachtgebieden in een anderszins kaal
landschap.
Hotspots van baardvleermuizen in objecten van de Nieuwe Met onderzoek alleen zijn de vleermuizen in
Hollandse Waterlinie in Utrecht.
en rond de forten overigens nog niet geholpen. De
kennis en ervaring moet ook gedeeld worden en er
moet lokaal en liefst nationaal bekendheid gegeven worden aan het onderzoek en de
functies die de forten voor vleermuizen vervullen. Het belang hiervan bleek al in 2006 toen
op een van de forten een toneelstuk gepland was in de periode dat de vleermuizen
zwermen. De eigenaar van het fort reageerde adequaat, laste het toneelstuk af en
verspreidde een goed onderbouwd persbericht.
Dassen Keent
In het kader van het verbeteren van de veiligheid en de natuurfuncties langs de Maas wil
men bij Keent (Noord-Brabant) een hoogwatergeul graven en intensief benut
landbouwgebied in natuurlijk begraasde natuur omzetten. In dit gebied leeft een kleine groep
dassen, die een belangrijke schakel vormt tussen de dassenpopulaties in de drie provincies
Limburg, Gelderland en Noord-Brabant. Om te achterhalen wat het effect van deze ingreep
is heeft de Dienst Landelijk Gebied laten uitzoeken wat er op dit moment, dus voor de
ingreep gepleegd wordt, aan natuurwaarden in het gebied aanwezig is. De
23

Zoogdiervereniging heeft de grootte van de dassenpopulatie bepaald.
De vereniging
16
kwam op basis van 8
bezoeken uit op een
14
minimum van 10
12
volwassen dieren. In
eerste instantie leek dit
10
laag ten opzichte van
8
tellingen in de eerste jaren
van deze eeuw, maar een
6
vergelijking met tellingen
4
over een periode van 28
2
jaar, laat zien dat de
aantallen jaarlijks sterk
0
fluctueren tussen 5 en 15
# volwassen dassen in Keent
volwassen dieren. Deze
sterke fluctuaties zijn zeer Aantal volwassen dassen in Keent in de periode 1978-2006.
waarschijnlijk het gevolg
van migratie van dassen naar en van de omliggende gebieden.
De opdracht van de Dienst Landelijk Gebied heeft niet alleen een zogenaamde
nulmeting (= situatie vooraf aan een ingreep) opgeleverd, maar ook duidelijk gemaakt dat
één meting niet voldoende is om een juist beeld van de nulsituatie te krijgen. Als men
daadwerkelijk het effect van een ingreep op een populatie wil weten moet eigenlijk
gedurende meerdere jaren vooraf aan de ingreep gemeten worden. In Keent was deze
informatie voor de dassen beschikbaar dankzij de tomeloze inzet van enkele vrijwilligers.
Jaar
1978 1980 1992 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000* 2002* 2004 2006
Beschermingsplan Noordse woelmuis
In 2004 verscheen het Soortbeschermingsplan Noordse woelmuis. De Zoogdiervereniging
VZZ coördineert de uitvoering van dit plan. De coördinatietaak is gefinancierd, de uitvoering
van projecten en maatregelen helaas niet. Daarvoor moeten de uitvoerders zelf
financieringsbronnen aanboren.
De uitvoering van het plan richt zich op voorlichting, wetgeving, onderzoek,
maatregelen en netwerken. Om de uitvoering van het plan tot een succes te maken is het
van groot belang dat het bij iedereen bekend is. Daarom is een speciale website over de
noordse woelmuis geopend: www.noordsewoelmuis.nl. Naast informatie over de noordse
woelmuis en diens beschermingsproblematiek is hier een overzicht van lopende projecten te
vinden. Tevens is een poster gemaakt en staat een tentoonstelling op het programma. Tot
slot zijn in alle provincies waar noordse woelmuizen (kunnen) voorkomen gesprekken
gevoerd met provinciale en gemeentelijke overheden, terreinbeheerders en ecologische
adviesbureaus over mogelijkheden voor beheer- en beschermingsmaatregelen voor
noordse woelmuizen.
In 2006 is door een stagiaire een overzicht gemaakt van alle ontheffingen ex
Artikel 75c van de Flora- en faunawet die sinds 2003 zijn verstrekt en waarbij de
noordse woelmuis een rol speelt. Als steekproef zijn de ontheffingen op Texel
onderzocht op consistentie en is nagegaan of aan de verplichtingen en voorwaarden
van deze ontheffing is voldaan. Al spoedig bleek dat dit niet het geval was, waarop
een gesprek is aangevraagd bij de Gemeente Texel en de Dienst Regelingen. Als
resultaat is de Zoogdiervereniging VZZ gevraagd om Gemeente Texel te
24

ondersteunen bij het voldoen aan de verplichtingen zoals weergegeven in de
ontheffing.
In het plangebied Woudsender Rakken/Nauwe Wymerts in Friesland heeft de
coördinator van het soortbeschermingsplan een onderzoek naar het voorkomen van
de noordse woelmuis en de aanvraag van een ontheffing ex Artikel 75c begeleid. In
bredere zin ligt er nog een belangrijke rol voor de coördinator om ervoor zorg te
dragen dat alle ontheffingen met betrekking tot de noordse woelmuis door een
soortenspecialist worden begeleid.
Met betrekking tot dit onderzoek is in 2006 onderzoek gedaan naar het huidige
voorkomen van de noordse woelmuis op Texel, het oprukken van de aardmuis en de relatie
met vegetatie- en waterpeilbeheer. De Rijksuniversiteit Groningen en de Universiteit van
Umea (Zweden) doen op basis van morfologische en eventueel genetische verschillen
onderzoek naar de aanpassing van woelmuizen aan hun lokale omgeving. Populaties uit
zowel Nederland en Scandinavië worden hierin betrokken om te kijken wat de verschillen
zijn.
Met de provincie Flevoland en de Friese terreinbeheerder It Fryske Gea is gesproken
over de aanleg van eilanden en het beheer van oevers om nieuwe verbindingszones voor
noordse woelmuizen te creëren. Deze terreinen kunnen ook andere functies, bijvoorbeeld
recreatie, ten goede komen. Afstemming is dan van groot belang. Evenals monitoring van
de effecten op de noordse woelmuispopulaties.
Ook voor andere moerassoorten bestaan Soortbeschermingsplannen. Door bij de
uitvoering daarvan samen te werken kan meer synergie bereikt worden. De coördinator van
de Zoogdiervereniging VZZ onderhoudt daartoe contact met de coördinatoren van de
beschermingsplannen voor groene glazenmaker, grote vuurvlinder en moerasvogels.
Soortbeschermingsplan Vleermuizen Noord-Brabant
In de nota ‘Over bevers, blauwtjes en brabanters’ wordt een planmatige aanpak van het
soortenbeleid in Noord-Brabant beschreven. In het bijbehorende achtergrondrapport worden
18 vleermuissoorten als prioritaire soort geselecteerd, en 12 vleermuissoorten als prioritaire
aandachtsoort. In 2006 heeft de Zoogdiervereniging VZZ voor de provincie Noord-Brabant
een soortbeschermingsplan voor deze vleermuissoorten opgesteld.
Dit soortbeschermingsplan heeft als doel een overzicht te bieden van knelpunten ten
aanzien van de bescherming van vleermuizen in Noord-Brabant en een aanzet te geven tot
beschermingsmaatregelen in de vorm van thematische projecten. Deze maatregelen
moeten leiden tot het duurzaam instandhouden van populaties van de vleermuissoorten die
hier van nature voorkomen of voor kunnen komen.
In het plan worden 11 groepen van knelpunten onderscheiden en worden 15 groepen
van maatregelen genoemd. Voorlichting speelt ook in dit plan een belangrijke rol. Veel
mensen beseffen nog niet dat vleermuizen bijna overal kunnen voorkomen; dus ook in hun
huis of terrein. En dat iedereen met hun aanwezigheid rekening moet houden en een
verantwoordelijkheid heeft. Net als in andere provincies wordt aanbevolen een netwerk van
meldpunten in te stellen waar mensen terecht kunnen met vragen of klachten over
vleermuizen. Bij voorkeur een netwerk van gemeenten in combinaties met vrijwillige
vleermuisdeskundigen. Daarnaast dienen er cursussen te komen voor terreinbeheerders en
ecologische adviesbureaus over de mogelijkheden van mitigatie en compensatie bij beheer
en ontwikkeling van het landschap.
In het plan worden ook enkele concrete maatregelen genoemd die eenvoudig en op korte
termijn uitgevoerd kunnen worden; denk aan voorzieningen in of aan gebouwen, het
25

plaatsen van vleermuiskasten en het (ver)bouwen van ondergrondse ruimten om rust- en
kraamplaatsen te behouden of juist te creëren.
Tijdens het opstellen van het plan bleek hoe weinig bekend is over de vleermuizen in
Noord-Brabant. Dat gold voor kennis over verspreiding, maar ook over de eisen die de
dieren aan hun leefgebied stellen. Onder de acties die de komende jaren ondernomen
moeten worden valt dan ook ecologisch onderzoek en het opleiden van vrijwilligers tot
= Gebieden in Noord-Brabant waar weinig of geen gegevens over vleermuizen beschikbaar zijn;
= kilometerblok met waarneming(en) van de gewone dwergvleermuis; deze soort komt
waarschijnlijk overal in Noord-Brabant voor.
vleermuisinventariseerders. Drie vleermuissoorten worden expliciet genoemd als
aandachtsoorten voor onderzoek, te weten ingekorven vleermuis, grijze grootoorvleermuis
en baardvleermuis. Daarnaast wordt geadviseerd uit te zoeken wat het effect van de
bestrijding van de Eikenprocessierups op vleermuizen heeft. Mogelijk beïnvloedt dit het
voedselaanbod voor vleermuizen.
Het plan eindigt met een overzicht van de instanties die bij de uitvoering van het plan
betrokken dienen te worden en de regio’s waar het beste met de uitvoering van het plan
begonnen kan worden. Vooral de zogenaamde Regionale Natuur- en Landschapseenheden
bieden goede mogelijkheden om de bescherming van vleermuizen in andere ontwikkelingen
te integreren.
Herzien Rode Lijst van Nederlandse zoogdieren
In 1994 kwam de eerste Rode Lijst van bedreigde en kwetsbare zoogdieren in Nederland
uit. Ongeveer 40% van de inheemse zoogdiersoorten stond op die lijst. De bedoeling is de
lijst elke 10 jaar te herzien, zodat regelmatig uitgezocht wordt wat de toestand van
(bedreigde) soorten in Nederland is. In 2006 heeft de Zoogdiervereniging VZZ in opdracht
van het ministerie van LNV het basisrapport voor de nieuwe Rode Lijst opgesteld.
Het opstellen van die lijst was geen sinecure. Ten eerste mochten alleen inheemse en
ingeburgerde soorten beschouwd worden. Dit zijn soorten die zich in Nederland
voortplanten, i.c. jongen krijgen. Van heel wat zeldzame zoogdiersoorten is niet bekend of
de dieren die in Nederland worden waargenomen hier hun jongen baren. Dit leverde
26

eindeloze discussies op over welk gedrag dan als een indicatie voor voortplanting gebruikt
kan worden. Uiteindelijk zijn 56 soorten als inheems of ingeburgerd beschouwd.
Omdat het voortplantingscriterium ten tijde van de
vorige Rode Lijst niet toegepast was, moest die Rode Lijst
herzien worden zodat deze met de nieuwe lijst vergeleken
kon worden. Tevens zijn de afgelopen tien jaar van enkele
soorten nieuwe gegevens boven water gekomen
waardoor er over het vroegere voorkomen nu meer
bekend is dan in 1994.
Verder is het nog steeds zo dat over het voorkomen, en
met name over de aantalsontwikkelingen van zoogdieren
weinig bekend is. Er is veel tijd gestoken in allerlei
analyses om toch zoveel mogelijk informatie over trends
(veranderingen in de tijd) uit de beschikbare gegevens te
halen. Het Centraal Bureau voor de Statistiek heeft hierbij
de helpende hand uitgestoken.
Door de sterke achteruitgang is de hazelmuis nu in
Uiteindelijk leverde al dit werk een lijst van 23
de categorie ‘Bedreigd’ op de Rode Lijst geplaatst.
(Foto Dennis Wansink)
soorten op die voorgedragen worden op de Rode Lijst te
plaatsen. Nog steeds zo’n 40% van de inheemse en
ingeburgerde zoogdiersoorten. De samenstelling is wel wat anders dan in 1994. Sommige
soorten zijn minder bedreigd dan in 1994, anderen juist sterker. Vier soorten, te weten
franjestaart, gewone grootoorvleermuis, damhert en gewone zeehond, komen niet meer in
aanmerking voor de Rode Lijst, terwijl 7 soorten nieuw zijn. Opvallend is dat zich onder de
nieuwe kandidaten soorten bevinden waarvan gedacht werd dat ze redelijk algemeen zijn,
zoals laatvlieger, konijn en wezel. Dit is een duidelijk voorbeeld van de signaalfunctie die
Rode Lijsten hebben.
De officiële, door de minister van LNV goedgekeurde Rode Lijst van Nederlandse
zoogdieren verschijnt in 2007.
Handhaving Flora- en faunawet
De Zoogdiervereniging VZZ heeft zich in 2006 op verschillende manieren ingezet voor een
betere handhaving van de Flora- en faunawet. Ten eerste door te pleiten voor goede
inventarisaties vooraf aan ingrepen in het landschap (zie hierboven) en zonodig deze zelf uit
te voeren. Daarnaast door het geven van cursussen waarin uitgelegd wordt welke informatie
over vleermuizen nodig is om ontheffingen ex Artikel 75c te krijgen.
De Werkgroep Zoogdierbescherming heeft bovendien een kritische blik geworpen op enkele
gedragscodes die in 2006 verschenen. Sinds februari 2005 is het namelijk niet meer nodig
om voor regulier voorkomende werkzaamheden (bijv. schonen van sloten) en ruimtelijke
ontwikkelingen een ontheffing aan te vragen. Voor sommige algemeen voorkomende
zoogdiersoorten is een vrijstelling van kracht. Voor iets minder algemene soorten is een
vrijstelling van kracht, mits volgens een door het ministerie van LNV goedgekeurde
gedragscode gehandeld wordt. De gedragscodes worden door de uitvoerders van de
werkzaamheden zelf opgesteld, maar in veel gevallen wordt dit gezamenlijk onder de vlag
van een koepel gedaan. Zo hebben het Bosschap, de Unie van Waterschappen en Recron
(koepel voor het recreatiewezen) gedragscodes voor hun achterban opgesteld. De laatste
twee verschenen in 2006. De gemeente Leiden heeft in 2006 ook een gedragscode bij het
ministerie ingediend. Op al deze gedragscodes heeft de Zoogdiervereniging VZZ
27

ingesproken en bij de gedragscode van de Unie van Waterschappen heeft ze bezwaar
aangetekend. Die is ontoereikend om aan de doelstelling van de Flora- en faunawet,
duurzaam behoud van soorten, te voldoen. De uitkomst van het bezwaar wordt in 2007
verwacht.
Hazelmuis en bermbeheer
Speciale aandacht van de Zoogdiervereniging kreeg de
hazelmuis dit jaar. Want voor het derde achtereenvolgende
jaar werd, midden in het voortplantingsseizoen, de wegberm
langs de Epenerbaan geklepeld. Ook werd de vegetatie
langs een bospad in het Groote Bosch geklepeld, toen zich
daar nesten van de hazelmuis bevonden.
Het meest schrijnende aan deze gevallen is dat de
eigenaren en beheerders van de terreinen weten dat
hazelmuizen hun nesten hier maken en dat ze, in overleg
met de Stichting Instandhouding Kleine Landschapselementen
in Limburg, afspraken over zorgvuldig beheer
hebben gemaakt. Het niet nakomen van deze afspraken
getuigt volgens de Zoogdiervereniging VZZ van wanbeheer
en daarom is bij de Algemene Inspectiedienst van het
ministerie van LNV een handhavingsverzoek inzake de Floraen
faunawet ingediend. De consequenties voor de
eigenaars/beheerders van dit handhavingsverzoek zijn nog
onbekend.
De geklepelde Epenerbaan waar zich hazelmuisnesten
bevonden. (Foto Ruud Foppen)
De hazelmuis is de afgelopen 15 jaar sterk in
verspreiding en aantal achteruitgegaan en staat nu als
bedreigd op de Rode Lijst. In 2006 verscheen het Actieplan Hazelmuis van de provincie
Limburg. Maatregelen die hierin beschreven staan dienen met spoed uitgevoerd te worden
willen we deze soort voor de Nederlandse zoogdierfauna behouden. De Zoogdiervereniging
zal de ontwikkelingen in Zuid-Limburg dan ook goed in de gaten houden.
Het nieuwe soortenbeleid
Als lid van de Vereniging PSO (Platform Soortenbeschermende Organisaties) heeft de
Zoogdiervereniging VZZ in 2006 meegewerkt aan de ontwikkeling van het nieuwe
soortenbeleid van de Rijksoverheid. In het nieuwe soortenbeleid wordt uitgegaan van de
leefgebiedsbenadering. Maatregelen voor soorten die eenzelfde leefgebied hebben worden
op elkaar afgestemd. De hoop is dat op deze manier het beperkte budget dat jaarlijks voor
soortenbescherming beschikbaar is efficiënter en effectiever ingezet kan worden.
In het najaar van 2006 leek het er even op dat deze nieuwe insteek voor het soortenbeleid
weer van tafel geveegd werd. De Rijksoverheid had er in haar begroting voor 2007 bijna
geen geld voor opgenomen. Dankzij lobby van de Vereniging PSO kon het tij nog net
gekeerd worden. In 2007 zullen de eerste projecten volgens de leefgebiedenbenadering van
start gaan.
Inventarisaties in relatie tot ruimtelijke ordening
Een belangrijk deel van de werkzaamheden van het bureau van de Zoogdiervereniging VZZ
28

estond uit het uitvoeren van inventarisaties naar het voorkomen van zoogdieren op lokaal
niveau. In totaal 80 projecten. In tegenstelling tot het landelijke monitoring- en verspreidingsonderzoek
gebeurde dit vrijwel geheel met betaalde krachten. De projecten liepen uiteen
van inventarisaties van een bomenlaan die gekapt gaat worden tot alle objecten langs de
Nieuwe Hollandse Waterlinie.
Het merendeel van de projecten heeft betrekking op vleermuizen. Alle vleermuizen
vallen onder de strengste categorie van de Flora- en faunawet en ze komen bovendien bijna
overal in Nederland voor. Bovendien zijn er maar weinig mensen en adviesbureau’s in
Nederland die in staat zijn het terreingebruik van vleermuizen goed in kaart te brengen. Voor
vleermuisinventarisaties wordt daarom vaak de Zoogdiervereniging VZZ ingeschakeld.
Het ontbreekt de vereniging echter aan capaciteit om op alle inventarisatieverzoeken in te
gaan. Daarom is in 2006, net als voorgaande jaren, twee keer de cursus ‘Vleermuizen en
planologie’ gegeven. Dit was wederom een groot succes. Vooral gemeenteambtenaren
hebben dit jaar de cursus gevolgd. Werknemers van groene adviesbureaus konden in 2006
ook deelnemen aan de batdetectorcursussen die in Limburg plaatsvonden.
Met deze cursussen proberen we toekomstige opdrachtgevers duidelijk te maken
welke gegevens ze nodig hebben om in hun plannen rekening met vleermuizen te houden
en proberen we van de toekomstige uitvoerders van de opdrachten betere
vleermuisinventariseerders te maken.
De cursus Vleermuizen en planologie is in 2006 ook tweemaal speciaal
georganiseerd voor medewerkers van Rijkswaterstaat. Naast de wettelijke bepalingen was
de aandacht hierbij vooral gericht op de invloed van wegen op vleermuizen en de
mogelijkheden bij wegen om de invloed te verminderen. Enkele medewerkers van Tauw
kregen eveneens een cursus die op hun werkveld toegespitst was.
Het belangrijkste materiaal voor een muizeninventarisatie:
Longworth inloopvallen.
(Foto Dennis Wansink)
29

ONTDEK DE ZOOGDIEREN
Zoogdieren komen overal in Nederland voor. Vaak zelfs heel dicht in de buurt van mensen.
Toch beseft niet iedereen dat en worden ze regelmatig onbewust bedreigd: een boom met
een nest boommarters wordt gekapt, een spouwmuur met jonge vleermuizen wordt
afgesloten, een berm met hazelmuisnesten wordt gemaaid, of een nieuwe weg doorsnijdt
het leefgebied van een dassenfamilie. Dit kan voorkómen worden als men meer over
zoogdieren hoort en leest. De Zoogdiervereniging VZZ heeft daarvoor diverse middelen in
handen: tijdschriften, websites, geven van lezingen en interviews, en niet in het minst de
leden zelf.
Werving en opleiding vrijwilligers
Aan het verspreidings- en monitoringonderzoek aan zoogdieren kan in principe
iedereen meedoen, maar voor sommige zoogdiersoorten of veldwerktechnieken is
speciale kennis en ervaring nodig. Daarom is het noodzakelijk het netwerk van
vrijwilligers constant aan te vullen en op te leiden. Als leidraad hiervoor dient het
zogenaamde trechtermodel, bestaande uit:
Stap 1: laagdrempelige wervingsactiviteiten om nieuwe potentiële waarnemers te
bereiken;
Stap 2: brede instapcursussen voor nieuwe waarnemers, waarbij ze in aanraking
komen met alle soortgroepen;
Stap 3: basiscursussen per soortgroep;
Stap 4: cursussen voor moeilijke soorten en/of intensievere waarnemingsmethoden om
specialisten te kweken.
In VOFF verband zijn in 2006 diverse activiteiten en cursussen georganiseerd. Via deze
activiteiten heeft een breed publiek kennis kunnen maken met het inventariseren van
soorten en doorgeven van waarnemingen.
De Zoogdiervereniging is aanwezig geweest op de VOFF Velddagen 7 mei 2006 in Delft en
op 17 september in Hardenberg en de 1001 soortendag het weekend van 27 en 28 mei in
Oisterwijk. Tijdens deze dagen stonden meerdere soorten centraal en werden o.a. door
vrijwilligers van de Zoogdiervereniging excursies gegeven waarbij het publiek werd verteld
over de diverse manieren van het inventariseren
van zoogdieren en zoogdiersporen in het
veld.
Als vervolg op de bestaande basiscursus Floraen
fauna inventariseren die vanuit de VOFF op
diverse plaatsen in het land is gegeven, heeft
de Zoogdiervereniging in 2006 een basiscursus
vleermuizen inventariseren en een basiscursus
herkennen en inventariseren zoogdieren
ontwikkeld. De basiscursus vleermuizen is in
Flevoland, Utrecht, Brabant en Groningen
gegeven. Gedurende het 2 daagse cursusdeel
in de zomer stond naast theorie, vooral het
Een rustig moment tijdens de basiscursus vleermuizen
inventariseren in Groningen. (Foto Klarissa Nienhuis)
30

opdoen van veldervaring centraal. Tot de belangrijkste veldervaringen behoorden kennis
maken met zwermgedrag, uitvliegende vleermuizen, vleermuizen op vliegroute en
waarnemen van de belangrijkste soorten jagend in het veld. Tijdens een nazomerexcursie
hebben de deelnemers naar roepende mannetjes geluisterd en baltsende vleermuizen
gezocht.
Uitgangspunt van de basiscursus ‘Herkennen en inventariseren zoogdieren’ was mensen
aan de hand van theorie en praktijk kennis te laten maken met de verschillende
inventarisatietechnieken, die voor verschillende grondgebonden zoogdieren gebruikt kunnen
worden. Deze 1 daagse cursus is verspreid door Nederland op 7 plaatsen (Flevoland,
Limburg, Friesland, Noord-Holland en de Biesbosch) gegeven. Afhankelijk van de locatie
kwamen tijdens het praktijkdeel een aantal van de volgende soorten aan bod: spitsmuizen,
woelmuizen, hazelmuis, bever of boommarter. Voor de vleermuis- en grondgebonden
zoogdiercursus is cursusmateriaal in de vorm van een handleiding en presentaties
ontwikkeld.
In juni zijn er, in Zuid- en Midden-Limburg Limburg twee batdetectorworkshops gehouden.
60 Vrijwilligers en medewerkers van adviesbureaus gingen ’s nachts op pad om de
vleermuizen in de omgeving van de kamplocatie’s in kaart te brengen. Tijdens het
theoriedeel overdag werd onder andere. ingegaan op analyse van geluiden.
In het najaar vond er in het kader van de inhaalslag omtrent zwermende vleermuizen
in Zuid-Limburg een ‘zwermweekend’ plaats. Ruim 30 vleermuiswerkers maakten kennis
met het fenomeen zwermlocaties en deden ervaring op met het werken met mistnetten en
het hanteren van vleermuizen. De resultaten van dit laatste weekend overtroffen die van alle
eerdere. Voor de ingang van negen mergelgroeven werden negen verschillende soorten
gevangen waaronder zes bechsteins vleermuizen, twee vale vleermuizen en een brandts
vleermuis.
Om alle vrijwilligers die gegevens verzamelen in het zonnetje te zetten verscheen 25
november 2006 het themanummer van De Levende Natuur ter ere van het 10-jarige
bestaan van de VOFF. Hierin staat een serie artikelen over de resultaten van 10 jaar
gegevensverzameling met vrijwilligers onder VOFF vlag en wordt vooruitgeblikt naar de
toekomst. Alle 18.000 vrijwilligers die zijn aangesloten bij een PGO hebben dit nummer
ontvangen.
Ook werd er in samenwerking met de VOFF en KNNV uitgeverij aan het eind van het
jaar een Veldagenda 2007 uitgegeven. Deze agenda is aan leden die een nieuw lid van de
Zoogdiervereniging aandroegen verstuurd.
Jeugd
De Zoogdiervereniging heeft voor de Wildzoekers
de Nationale Braakbalpluisweek georganiseerd.
Het was het vijfde achtereenvolgende jaar dat
kinderen door heel Nederland braakballen konden
pluizen bij bezoekerscentra en natuurmusea. In de
week van 4-12 november hebben ruim 4000
kinderen, verspreid over 29 locaties kennis
gemaakt met het pluizen van braakballen en de
daarin aanwezige muizensoorten.
(Foto Mieuw van Diedenhoven)
31

Winkel
De winkel van de Zoogdiervereniging verkocht via de website meer dan 150 spreekbeurtpakketten
over vleermuizen. In deze pakketten staat informatie en afbeeldingen van diverse
vleermuissoorten. Ook de zoekkaart voor het determineren van muizenschedels in uilenbraakballen
werden vaak besteld.
Internationaal
Zoogdierbescherming houdt niet op bij onze grenzen. De kennis die we in Nederland met
zoogdieronderzoek en –bescherming opdoen willen we graag delen met anderen.
Anderzijds kunnen wij veel leren van de ervaringen in andere landen. De Veldwerkgroep
organiseert daartoe elke zomer een kamp in het buitenland, waar in samenwerking met
lokale of nationale organisaties de zoogdierfauna van een gebied in kaart wordt gebracht. In
2006 werd het zomerkamp in het Nationaal Park Galicica in Macedonië gehouden. Dit park
ligt tussen het Meer van Ohrid en het Prespameer, nabij de Albanese grens. Het kamp was
georganiseerd in samenwerking met het Galicica National Park, natuurorganisatie BIOECO
en het Macedonian Museum of Natural History in Skopje.
Onderzoek naar kleine zoogdieren werd onder andere verricht door het plaatsen van
live traps, pit-falls, boomvallen en mollenvallen. Naar vleermuizen werd gericht gezocht door
mistnetten te plaatsen op locaties die geschikt leken voor vleermuizen.
Na het zomerkamp in Bulgarije in 2002
ontstond het plan de Bulgaarse
zoogdierorganisaties te helpen bij het maken
van een boek over de zoogdieren in Bulgarije.
Het boek moest in het Cyrillisch geschreven
worden, zodat het voor alle Bulgaren leesbaar
is. Met financiering van het Prins Bernhard
Cultuurfonds en de Van Tienhoven Stichting
kon dit plan uitgevoerd worden. In 2006 is het
manuscript gereed gekomen. De afronding
gebeurt in 2007.
In 2006 is ook begonnen aan een project over
‘Bats and Environmental Impact Assessment’.
Dit project heeft tot doel de kennis die in West-
Europa beschikbaar is over de omgang met
Zoogdieren in Oost-Europa hebben het ook moeilijk. (Foto
Rollin Verlinde)
vleermuizen en hun leefgebieden bij ruimtelijke ordeningsprojecten (wegenaanleg,
huizenbouw e.d.) aan te passen aan de situatie in Roemenië en Bulgarije. Deze twee
landen traden op 1 januari 2007 toe tot de Europese Unie en moeten vanaf dat moment aan
de Europese regels en wetten voldoen. Zo ook aan de Europese Habitatrichtlijn, die stelt dat
vleermuizen beschermd zijn en dat bij ingrepen in het landschap eerst uitgezocht moet
worden wat het effect van de ingreep op de lokale vleermuispopulatie is en welke
compenserende of mitigerende maatregelen genomen moeten worden. De
Zoogdiervereniging levert de West-Europese expertise. Roemeense en Bulgaarse
organisaties zetten deze om naar richtlijnen die in hun landen toepasbaar zijn.
32

MENSEN VOOR ZOOGDIEREN
Je ziet ze niet, maar ze zijn er wel: zoogdieren. Vaak onzichtbaar en veelal ’s nachts actief,
om ze buiten te zien vergt vaak extra inspanning. Dit maakt dat niet alle soorten even
bekend zijn. Die onbekendheid van sommige zoogdiersoorten gaat helaas ook op voor de
Zoogdiervereniging VZZ.
Publiciteit
De Zoogdiervereniging VZZ blijkt met een behoorlijk
naamsbekendheid probleem te kampen. Sander Verwoerd deed
als afstudeerproject voor de Hogeschool van Arnhem en
Nijmegen, onderzoek naar de naamsbekendheid van de
Zoogdiervereniging VZZ. Slechts 1% van de 172 respondenten
noemde de Zoogdiervereniging wanneer werd gevraagd welke
van natuur-, milieu- en dierenbeschermingsorganisaties die in
Nederland ze kenden. Ook wanneer men in een voorgedrukte lijst
de bij hun bekende organisaties kon aankruisen, werd de
Zoogdiervereniging maar in 5% van de gevallen genoemd.
Om hier verandering in te brengen werd in 2006 vaker
geprobeerd de Zoogdiervereniging in het nieuws te brengen. Dit is
redelijk gelukt. Het afgelopen jaar werd door diverse media de
aandacht gevestigd op de Zoogdiervereniging en zoogdieren in
Nederland. Er zijn diverse persberichten verstuurd waaronder
Mensen voor zoogdieren. (Foto Dennis Wansink) over de basiscursussen vleermuizen en zoogdieren herkennen
(juni en september), de vangst van de huisspitsmuis als nieuwe
soort op Texel in het kader van de inhaalslag
verspreidingsonderzoek (december), de wilde kat (juni) en de Nationale braakbalpluisweek
(november).
Tijdens de radio uitzending van Vara’s Vroege Vogels op 24 september zijn live tijdens
de uitzending muizen gevangen in het kader van de Zoogdiercursus.
Ledenvergaderingen en Scheygrondprijs
Tweemaal heeft een Algemene Leden Vergadering plaatsgevonden: op 22 april in Arnhem
en 28 november in Natuurpark Lelystad. Met name het middagprogramma met lezingen en
een excursie werden goed bezocht.
Tijdens de ALV op 28 november werd de Scheygrondprijs aan Herman Limpens
uitgereikt. Deze prijs wordt ééns in de drie jaar uitgereikt. Herman kreeg de prijs voor zijn
grote verdiensten op het gebied van de zoogdierkunde, in het bijzonder met betrekking tot
het vergaren en uitbreiden van kennis van vleermuizen en het stimuleren en inspireren van
vleermuisonderzoek in Europa en daar buiten.
Tijdschriften, nieuwsbrieven en websites
Wie lid wordt van de Zoogdiervereniging VZZ ontvangt vier keer per jaar het tijdschrift
Zoogdier. Leden van Natuurpunt kunnen een abonnement nemen zonder lid van de
vereniging te worden. Ondanks dat er geen eindredacteur was is het de redactie gelukt weer
33

vier nummers met afwisselende artikelen uit te brengen. Vleermuizen, slaapmuizen maar
ook andere knaagdieren en overige soorten kwamen aan bod.
Daarnaast geeft de vereniging een wetenschappelijk
tijdschrift uit: Lutra. Bij Lutra was het
aantal van 16 reguliere aangeboden manuscripten
weer hoger dan vorig jaar. Zes van
deze artikelen waren afkomstig van buiten
Nederland en Vlaanderen.
Er verschenen in 2006 drie nummers van
Lutra: 48(2), 49(1) en 49(2). De Gemeente
Amersfoort leverde een financiële bijdrage aan
nummer 49(1). Met deze extra nummers is de
achterstand in het publiceren ingelopen.
Lutra is ook in 2006 online verschenen
op www.vzz.nl. Afhankelijk van het onderwerp
worden per maand tussen de 30 en 230 keer
per maand artikelen gedownload. Het artikel
over de wilde kat in nummer 48(2) maar liefst
1500 keer in zes maanden. Een link naar de
Het aantal gedownloade Lutra-artikelen per maand. In de
maanden met de sterretjes werd een nieuw exemplaar op de
site geplaatst.
online Lutra is opgenomen in de catalogi van een aantal universitaire bibliotheken in binnenen
buitenland.
De Telganger is de nieuwsbrief over de Zoogdier monitoring projecten binnen de
Zoogdiervereniging. In juli en november verschenen de reguliere versies met daarin
resultaten van de diverse meetnetten en andere zoogdieractiviteiten. Naast de deelnemers
van de meetnetten werd De Telganger ook onder de andere vrijwilligers van de
Zoogdiervereniging verspreid.
In oktober is er een speciale editie over het Verspreidings Onderzoek Nederlandse
Zoogdieren (VONZ) verschenen. In dit extra nummer werden de projecten voor de
inhaalslagsoorten aangekondigd.
Voor de snelle informatieoverdracht is er Zoogmail. Deze electronische nieuwsbrief
verschijnt elke week. Ook in 2006 werd de berichten service Zoogmail, 47 maal door Peter
van der Linden per e-mail rondgestuurd.
Er verschenen veel oproepen en aankondigingen maar ook hulp bij determinatie van
soorten. Vaak kwamen de vleermuizen aan bod (met de grootoorvleermuis als winnaar). Er
verschenen enkele wetenschappelijke artikelen, maar er werd bijvoorbeeld ook informatie
uitgewisseld over LED-verlichting bij bunkertellingen. Op 1 januari 2006 ontvingen 354
adressen Zoogmail, eind december waren dit er maar liefst 442.
In 2006 is de lay-out en de structuur van de website www.vzz.nl verbeterd en veel nieuwe
inhoud aan de website toegevoegd. Dit was vooral nodig vanwege het onderbrengen van
het bureau van de vereniging in een stichting en het doorvoeren van de verkorte
verenigingsnaam Zoogdiervereniging VZZ.
Het vullen en actueel houden van de website is een hele klus. In 2006 is begonnen dit
werk over meer personen te verdelen. Zo is de Veldwerkgroep verantwoordelijk voor hun
pagina’s en kan het bestuur hier zelf informatie op plaatsen en verwijderen.
Naast de www.vzz.nl beheert de Zoogdiervereniging VZZ de website
34

www.vleermuis.net. Hier is alles over vleermuizen en hun bescherming te vinden.
De websites vervullen een steeds belangrijkere rol in de communicatie met het
publiek, maar ook met de leden en de deelnemers aan inventarisatie- en
monitoringprojecten. De websites vormen een ideaal medium om de resultaten van deze
projecten snel te presenteren en daarmee de deelnemers gemotiveerd te houden. Tevens
ontlast het de werkdruk op het secretariaat, doordat voor veel voorkomende vragen de
antwoorden op de websites geplaatst kunnen worden. Zie bijvoorbeeld de informatie over
vleermuizen in huis op www.vleermuis.net. Dat deze vorm van informatievoorziening
gewaardeerd wordt blijkt uit het feit dat de meeste aanmeldingen van nieuwe leden via de
website gebeurt.
De redacties van al deze media worden gevormd door leden van de vereniging.
Werkgroepen
Binnen de Zoogdiervereniging zijn verschillende werkgroepen actief. De werkgroepen zijn
ingedeeld naar soort, regio of thema en is er de veldwerkgroep die (veld)activiteiten
organiseert. Het afgelopen jaar vonden er weer vele activiteiten plaats.
De Veldwerkgroep (VWG) was naast het
zomerkamp, dat in Macedonië plaatsvond,
betrokken bij diverse andere activiteiten.
In juni waren er VWG leden aanwezig bij
een tweetal mistnetvangweekenden,
georganiseerd door de NOZOS in Bergen NH en
in het Mast- en Ulvenhoutsebos georganiseerd
door de Vleermuiswerkgroep Noord-Brabant.
In oktober zijn, in het kader van de
inhaalslag voor de noordse woelmuis, twee
weekenden op Texel georganiseerd door NOZOS
en Zoogdiervereniging VZZ. Dankzij een flinke
inspanning van een aantal VWG leden zijn in 2006
vrijwel alle verslagen vanaf 1975 nu afgerond en
zijn bovendien digitaal beschikbaar op de VZZ
Een boomval plaatsen tijdens het kamp van de Veldwerkgroep
website (http://www.vzz.nl/wg-veld/verslag.htm).
in Macedonië. (Foto Kamiel Spoelstra)
Paul van Oostveen is weer terug in het bestuur
van de Veldwerkgroep en heeft de functie van
voorzitter weer op zich genomen. Voormalig voorzitter Eric Thomassen is nu bestuurslid.
De Werkgroep Zoogdierbescherming heeft in 2006 veel tijd gestoken in het beoordelen
van het doelendocument voor de aanwijzing van Natura 2000-gebieden en drie
gedragscodes die in het kader van de Flora- en faunawet opgesteld waren (zie hoofdstuk
‘Zoogdieren, het beschermen waard’). Daarnaast heeft ze het verenigingsbestuur
geadviseerd hoe te reageren op enkele lokale activiteiten die (mogelijk) zoogdierbelangen
schaden. Daaronder vallen windmolenpark Marrum, hazelmuis Geuldal, steenfabriek Gilze-
Rijen, vleermuizen in Naarden en Ter Aar. Tevens heeft ze het verenigingsbestuur
geadviseerd hoe in het algemeen om te gaan met verzoeken tot hulp bij lokale
aangelegenheden.
35

Om de actuele verspreiding van de bever in kaart te brengen heeft de Beverwerkgroep
Nederland (BWN) op 4 maart 2006 de jaarlijkse Nationale Beversporendag georganiseerd.
Op en rond deze dag is een groot aantal vrijwilligers in heel Nederland bekende en minder
bekende beververblijfplaatsen langsgegaan op zoek naar knaag- en verblijfsporen van de
bever.
In 2006 is eenmaal de nieuwsbrief ‘Castor’ verschenen (Castor 15). Naast verslagen
(waaronder verspreidingskaarten) en aankondigingen van de activiteiten van de
beverwerkgroep bevat de Castor ook informatie uit wetenschappelijk onderzoek en de
media. De leden van de beverwerkgroep krijgen de nieuwsbrief per e-mail toegestuurd,
maar elke uitgave wordt sinds medio 2006 ook op de website van de VZZ geplaatst. Castor
15 bevatte onder meer artikelen over het beveronderzoek in Limburg, de voortplanting van
de bever in de Biesbosch na de uitzetting en de resultaten van de Bever Transect Tellingen
van 2005.
In de Biesbosch is ook dit jaar het ‘Bever Transect Tellingen onderzoek’ voortgezet. Op een
drietal weekenden in juni en juli zijn, langs tien vaste routes, transecten door de Biesbosch
gevaren met behulp van ruim 40 werkgroepleden. Er zijn weer veel bevers gezien; de
negatieve trend uit de voorgaande twee jaren zette zich niet voort.
Landschapsbeheer Flevoland heeft geobserveerd bij bekende beverterritoria in
Flevoland om het aantal bevers in de provincie vast te stellen. Over het onderzoek in
Flevoland zal meer te lezen zijn in Castor 16.
In 2006 heeft Teun Baarspul aangegeven na ruim 10 jaar te stoppen met het
bestuurswerk. Dat is erg jammer, omdat Teun veel heeft gedaan voor de werkgroep, zoals
de redactie van de nieuwsbrief Castor. Daarvoor uiteraard veel dank!
De Werkgroep Boommarter Nederland
(WBN) heeft zich in 2006 ingespannen om de
rust- en nestplaatsen van boommarters te
bestuderen.
De verspreiding en de dichtheid van het
aantal nestbomen zijn belangrijke gegevens om
het aantal boommarters in Nederland te kunnen
schatten. Op de Utrechtse Heuvelrug was één
bekende nestboom voor het vijfde opvolgende
jaar bezet. Dit jaar werden er relatief weinig
nesten gevonden en het vermoeden bestaat dat
er een relatie is met voedselschaarste door de
lage muizenstand van dit jaar. Vorig jaar werd
door velen gerapporteerd dat die stand hoog
was en werden juist heel veel nestbomen
gevonden. Er is bij nestbomen intensiever
geobserveerd met de camera met infraroodlicht.
De bepaling van de worpgrootte is daarmee
eenvoudiger geworden, zoals te verwachten
viel. Dankzij het uitblijven van negatieve
effecten op de boommarter van het
“hengcammen”,
Hengcammen: met een digitale videocamera aan een
hengel holle bomen inspecteren. (Foto Rob Vermeulen)
36

lijven bijna alle terreineigenaren gelukkig hun medewerking verlenen aan ons onderzoek
door in te stemmen met het cameragebruik volgens de ontheffing inzake de Flora- en
faunawet.
De jaarbrief Marterpassen XII verscheen met de gebruikelijke bijdragen aan de faunistiek,
veldbiologie en oecologie, artikeltjes omtrent de subjectieve beleving of de bescherming van
boommarters en verslagen van de (werk)vergaderingen en excursies. De Boommarter
Nieuwsbrief met actuele gebeurtenissen in het geboorteseizoen werd dertien maal
rondgemaild. In april verscheen de brochure Zorg voor de Boommarter.
Op 15 september 2006 heeft de WBN de Boommarterstichting (gevestigd te
Amersfoort) opgericht. Deze Stichting heeft ten doel om de boommarter te bestuderen en te
beschermen middels een fonds, waaruit uitgaven zullen worden gefinancierd die kennis,
onderzoek en bescherming van de boommarter ten goede komen. De stichting fungeert als
instrument voor het bestuur om de particuliere giften speciaal voor boommarteronderzoek
apart te zetten. De WBN blijft een VZZ-werkgroep en de contributies en de publicatie van
Marterpassen blijven VZZ-aangelegenheden. De Stichting kan dus niet leiden tot een
ongewenste versnippering van de boommarterstudie en –bescherming.
De nieuwsbrief van de Vleermuiswerkgroep Nederland (VLEN) is in 2006 eenmaal
verschenen: een extra dikke special over vleermuiskasten. Verder hebben alle leden een
brochure over meervleermuizen gekregen.
Op 28 oktober vond de jaarlijkse VLEN-dag plaats. Ter ere van het 15 jarige bestaan
van de Vleermuiswerkgroep Gelderland werd deze in Zutphen gehouden. Er stonden allerlei
verschillende onderwerpen op het programma, van DNA onderzoek naar vleermuispoep tot
de aanwezigheid van vleermuizen op booreilanden en van rabiësonderzoek tot de
verspreiding van de Bechsteins vleermuis in Gelderland.
In 2006 trad een nieuw bestuur aan, wat leidde tot een opleving van plannen voor de
toekomst. De VLEN wil zich in de toekomst meer op educatie en kennisuitwisseling richten.
Het jaarlijkse zoogdierkamp van de Zoogdierwerkgroep Zeeland (ZWZ) werd
georganiseerd in Zeeuws Vlaanderen. Er werd voornamelijk in de Kanaalzone (Gent-
Terneuzen) geïnventariseerd op particulier terrein, terreinen van Staatsbosbeheer en
Waterschap Zeeuws Vlaanderen. In samenwerking met natuurvereniging De Steltkluut zijn
twee jeugdkampjes georganiseerd.
Op een paar plaatsen zijn vleermuiskasten opgehangen en onderzocht. Ook de
wintertelling is weer uitgevoerd.
In samenwerking met Stichting Landschapsbeheer Zeeland is een aantal kerkzolders
onderzocht op de aanwezigheid van vleermuizen (Noord-Beveland; Schouwen-Duiveland).
Op een aantal zolders zijn maatregelen getroffen om de zolder toegankelijker te maken.
Nagenoeg alle kerkzolders in Zeeland zijn nu onderzocht. SLZ heeft bovendien ook gewerkt
op de Haringvreter, een van de eilanden van het Veerse meer ten behoeve van de noordse
woelmuis. Hieruit vloeit voort dat de aandacht voor onderzoek naar de noordse woelmuis
weer is opgewekt. Ten slotte hebben diverse mensen flora- en faunawet onderzoek
uitgevoerd.
De Zoogdierwerkgroep Overijssel was aanwezig bij de 1001 soortendag op de Sallandse
Heuvelrug. Er zijn tijdens deze dag twee workshops gegeven. De ene workshop ging over
Zoogdierherkenning aan de hand van sporen en werd ontwikkeld door Roeleke Steentjes.
De ander ging over het herkennen van vleermuizen en werd ontwikkeld door Daniël Tuitert.
De workshops zijn daarnaast ook bij verschillende vrijwilligersgroepen in de provincie
37

gegeven.
Leden van de werkgroep hebben verder aan een uitgebreide inventarisatie in het
Reestgebied meegedaan waar onder andere muizen zijn gevangen en vleermuisonderzoek
heeft plaats gevonden. Het vleermuisonderzoek richtte zich met name op Bechsteins
vleermuizen en franjestaarten, waarbij uitgezocht is hoe de dieren het landschap gebruiken
en waar zich kraamkolonies bevinden. Hiervoor werden vleermuizen gevangen en van
zenders voorzien.
Eind 2004 heeft de Vleermuiswerkgroep Groningen besloten een samenwerkingsverband
aan te gaan met de Stichting BAT, die ook in de provincie Groningen werkzaam is. Begin
2006 is deze samenwerking in het Vleermuis Coördinatie Overleg Groningen (VleCOG)
voor de duur van één jaar vastgelegd in een document met uitgangspunten en
functieverdeling. De VleCOG vormt de kerngroep van mensen die zich interesseren voor
vleermuizen, met als doel om door plezierige samenwerking het beoefenen van de
vleermuiskunde en het bevorderen van de bescherming van inheemse vleermuizen, in het
bijzonder in de provincie Groningen.
De VleCOG beoogt dit doel te bereiken door:
1. Het bevorderen, begeleiden en uitvoeren van onderzoek naar het voorkomen en de
levenswijze van vleermuizen.
2. Het bevorderen van contacten met en tussen actief in vleermuiskunde en –bescherming
geïnteresseerde personen.
3. De publicatie van de door de leden verzamelde gegevens of waarnemingen inzake
vleermuizen.
4. Het geven van voorlichting en adviezen.
5. Het onderhouden van contacten met instanties, organisaties en particulieren.
6. Het bevorderen dan wel uitvoeren van beschermingsmaatregelen.
7. Alle overige wettelijke middelen om de doelstelling te bevorderen.
In 2002 zijn de leden van de Vleermuiswerkgroep
begonnen met systematische inventarisaties teneinde
een nieuwe vleermuisatlas voor de provincie
Groningen te maken. In 2006 doorzocht de VleCOG
in drie lange weekenden het Gorecht gebied en de
regio’s Bellingwolde-Blijham-Winschoten (samen
met de IVN vleermuiswerkgroep Oost-Groningen)
en Winsum-Onderdendam-Bedum. In juli werden ter
voorbereiding van een workshop van de
Zoogdiervereniging VZZ diverse parken in de stad
Groningen bezocht. In overleg met de Provincie
Groningen koersen wij af op een nieuwe atlas in
2008.
Sinds 2005 coördineert Bart ten Hallers de
zoektocht naar de routes tijdens de trek van de ruige
Op de dijk bij Delfzijl zoeken leden van de
Vleermuiswerkgroep Groningen naar trekkende
vleermuizen. (Foto Teddy Dolstra)
dwergvleermuis door de provincie. In de herfst van 2006 werd een inventarisatieweekend in
dit verband een groot succes.
Roel Modderman gaf een serie workshops aan 50 vrijwilligers en medewerkers van
het Groninger Landschap. Ook Jan van Muilwijk en Cees Bakker gaven vele lezingen en
excursies op verzoek.
38

DE WERKERS VAN DE ZOOGDIERVERENIGING VZZ
Velen zetten zich in voor de Zoogdiervereniging VZZ. Als lid, waarnemer, vrijwilliger,
werknemer of student. In 2006 had de vereniging 1427 leden en 22 mensen in dienst. Circa
850 vrijwilligers namen deel aan projecten. Helaas kan niet iedereen in dit jaarverslag
genoemd worden. Hieronder de mensen die eind 2006 op het bureau werken, deel
uitmaken van de redacties van tijdschriften en websites of die als bestuurder onbetaald
actief zijn in werkgroepen.
Bestuur Zoogdiervereniging VZZ
Rob van Apeldoorn, voorzitter a.i.
Hans Bekker, secretaris a.i.
Jacob van Olst, penningmeester
Peter van der Linden, bestuurslid
Toon Zwetsloot, bestuurslid
Helene Stafleu, bestuurslid
Bestuur Steunstichting VZZ
Peter van der Linden, voorzitter
Jacob van Olst, secretaris/penningmeester
Toon Zwetsloot, bestuurslid
Bureau VZZ
Directie
Jos Teeuwisse, directeur
P&O & Financiën
Roline Eikelboom
Marja Horsting
Ton Volmerink
Informatie &
Automatisering
Erik Jan Hofmeyer
Victor Mensing
Vrijwilligers:
Marcel Oldenburger
Pauline van den Akker
Emilie de Bruijckere
Bescherming &
Communicatie
Dennis Wansink, hoofd
Mieuw van Diedenhoven
Neeltje Huizenga
Imre Veen
Vrijwilligers:
Franca Meuwese
Rob Vermeulen
Saskia Glas
Onderzoek & Advies
Jos Teeuwisse, hoofd a.i.
Chris Achterberg
Dick Bekker
Jasja Dekker
Vilmar Dijkstra
Hans Huitema
Eric Jansen
Rob Koelman
Herman Limpens
Svetlana Miteva
Peter Twisk
Ludy Verheggen
Richard Witte
Tijdschriften
Redactieadres: Oude Kraan 8, 6811 LJ Arnhem
Redactie Lutra
Redactie Zoogdier
E-mail: lutra@vzz.nl
E-mail:
Kees Canters,
redactie.zoogdier@vzz.nl
hoofdredacteur
Marius den Boer,
Edgar van der Grift,
hoofdredacteur
eindredacteur
Imre Veen, eindredacteur
Jasja Dekker, secretaris
Alice Pillot, secretaries
Jan Piet Bekker
Steve Geelhoed
Koen van den Berge
Rob Koelman
Kees Camphuijsen
Maurice La Haye
Kamiel Spoelstra
Froukje Rienks
Goedele Verbeijlen
Bob Vandendriessche
Ben Verboom
Goedele Verbeylen
Redactie VLEN
Nieuwsbrief
E-mail:
vlennieuwsbrief@vzz.nl
Carolien van der Graaf
René Janssen
Rudy van der Kuil
Redactie Zoogmail
E-mail: zoogmail@vzz.nl
Peter van der Linden
39

Werkgroepen
Veldwerkgroep
Secretariaat: Koggekade 178, 8017 KJ Zwolle
E-mail: veldwerkgroep@vzz.nl
Paul van Oostveen, voorzitter
Kamiel Spoelstra, secretaris
Jeroen Willemsen, penningmeester
Jan Alewijn Dijkhuizen, materiaalbeheerder (E-mail: materiaal@vzz.nl)
Eric Thomassen
Kees Mostert
Jan Piet Bekker
Werkgroep Zoogdierbescherming
Secretariaat: Brinklaan 9, 9722 BA Groningen
E-mail: zoogdierbescherming@vzz.nl
Johan Thissen, voorzitter
Marijke Drees, secretaris
Fons Bongers
Jan Willem van der Vegte
Marc van der Valk
Jacques Cöp
Nienke van Hest
Hannah van Zanten
Vleermuiswerkgroep Nederland (VLEN)
Secretariaat: Kort Galgewater 16, 2312 BR Leiden
E-mail: vleermuiswerkgroepnederland@vzz.nl
Anne-Jifke Haarsma, secretaris
Saskia Roselaar, penningmeester
Carolien van der Graaf
René Janssen
Leonie van de Kluys
Rudy van der Kuil
Beverwerkgroep Nederland (BWN)
Secretariaat: Oude Kraan 8, 6811 LJ Arnhem
E-mail: beverwerkgroep@vzz.nl
Albin Hunia, voorzitter
Annemarieke Spitzen, secretaris
Stefan Vreugdenhil
Vilmar Dijkstra
Werkgroep Boommarter Nederland (WBN)
Secretariaat: Celsiusstraat 4, 3817 XG Amersfoort
E-mail: boommarterwerkgroep@vzz.nl
Ben van den Horn, voorzitter
Henri Wijsman, vice-voorzitter
Vacature, secretaris
Walther Bakker, penningmeester
Ruud van den Akker
Hugh Jansman
40

Werkgroep Zeezoogdieren (WZZ)
Secretariaat: Vaartserijnstraat 42, 3523 TD Utrecht
E-mail: richard@zeezoogdieren.nl
Jan-Willem Broekema, voorzitter
Richard Witte, secretaris
Zoogdierenwerkgroep Overijssel
Secretariaat: p/a N&M Overijssel, Stationsweg 3, 8011 CZ Zwolle
E-mail: n.driessen@natuurmilieu.nl
Ton Bode, voorzitter
Nico Driessen,secretaris
Roel Hoeve
Cees Zoon
John van Vliet
Bauke Hoekstra
Ger Snaak
Daniel Tuitert
Mark Zekhuis
Zoogdier Werkgroep Zeeland (ZWZ)
Secretariaat: Schoondijkse Dijk 35, 4438 AE Driewegen
E-mail: nanning-jan.honingh@slz.landschapsbeheer.nl
Jan Piet Bekker, voorzitter
Nanning-Jan Honingh, secretaris
Kees de Kraker, penningmeester
Vleermuiswerkgroep Groningen
Secretariaat: Van Speykstraat 16, 9726 BL Groningen
E-mail: klnienhuys@zonnet.nl en jvmmap@bart.nl
Jan van Muijlwijk, provinciaal contactpersoon VZZ/VLEN en public relations
Klarissa Nienhuys, secretaris en intern coördinator
Teddy Dolstra, penningmeester
Rob Koelman, coördinator wintertellingen provincie en contactpersoon Groningen stad.
Bart ten Hallers, coördinator Ruige Dwergen Project
Cees Bakker, notulist
Hans Tiddens, notulist
Kees van Straten, vleermuisfolder
Coördinatoren Vleermuiswintertellingen
Groningen: Rob Koelman
Friesland: Teddy Dolstra
Drenthe: Reinier Meijer
Overijssel: Nico Driessen
Gelderland: Gerhard Glas
Utrecht: Zomer Bruijn
Noord-Holland: Petra Vlaming
Zuid-Holland: Gerben Achterkamp
Zeeland: Jan Piet Bekker
Noord-Brabant: Jeroen Nusselein
Limburg groeven: Jos Cobben
Limburg overig: Ludy Verheggen
Flevoland: Jeroen Reinhold
41

PUBLICATIES
Enkele belangrijke publicaties verschenen in 2006
Rapporten
Bekker, D.L., 2006. Verspreidingsonderzoek van muizen en spitsmuizen in 2005. VZZ-rapport 2006.01.
Zoogdiervereniging VZZ, Arnhem.
Dijkstra, V.A.A. & G. Kurstjens, 2006. Toekomst voor de bever in Limburg. Eindrapport monitoring 2002-
2005 en evaluatie. VZZ-rapport 2006.09. Zoogdiervereniging en Stichting ARK, Arnhem/Nijmegen.
Kuijper, D.P.J., J. Schut, A-J. Haarsma, J. Ouwehand, H.J.G.A. Limpens & D. van Dullemen, 2006.
Meervleermuizen in Fryslân: kennisontwikkeling voor soortbescherming. A&W-rapport 748.
Altenburg & Wymenga Ecologisch Onderzoek en Zoogdiervereniging VZZ, Veenwouden/Arnhem.
Verboom, B., 2006. Winterverblijven voor vleermuizen in Limburg. VZZ-rapport 2006.33.
Zoogdiervereniging VZZ, Arnhem.
Verheggen, L.S.G.M. & M. Boonman, 2006. Actieplan hazelmuis Limburg 2006-2010. Bouwsteen ten
behoeve van leefgebiedsplan Heuvelland. Bureau Natuurbalans – Limes Divergens en
Zoogdiervereniging VZZ, Nijmegen/Arnhem.
Willemsen, J. & J.P. Bekker, 2006. Zoogdieronderzoek Nationaal Park Galicica (Macedonië). VZZrapport
2006.42. Veldwerkgroep VZZ, Arnhem.
Brochures
Nederland – ‘meer’vleermuisland; omgaan met meervleermuizen in het landschap. Zoogdiervereniging
VZZ, Arnhem.
De boommarter in de Gelderse vallei; met uw hulp blijft ie. Zoogdiervereniging VZZ, Arnhem.
Zorg voor de boommarter. Speciaal bedoelt voor terreinbeheerders. Werkgroep Boommarter Nederland
– VZZ, Arnhem.
Bats and road construction. Engelse vertaling van ‘Met vleermuizen overweg’. Rijkswaterstaat – Dienst
Weg- en Waterbouwkunde, Delft.
Vleermuizen in en om het huis. Stichting Landschapsbeheer Gelderland, Vleermuiswerkgroep
Gelderland en Zoogdiervereniging VZZ.
42

FINANCIERS EN PARTNERS
Het werk van de Zoogdiervereniging VZZ werd in 2006 mogelijk gemaakt door Altenburg &
Wymenga, Alterra, Aqua Sense, Aqua-Terra Nova, Arcadis, Bacardi Bat Protection Stichting,
Bat Conservation Trust (UK), Bat Research and Conservation Center (Bulgarije), Bat Research
and Protection Group (Bulgarije), Bavaria, BIOECO (Macedonië), Bosgroep Zuid-Nederland,
Bryologische en Lichenologische WerkGroep KNNV, Bulgarian National Museum of Natural
History, Bureau Drees, Bureau Natuurbalans/Limes Divergens, Bureau Nieuwland, Bureau
Schenkeveld, Bureau Stadsnatuur Rotterdam, Centraal Bureau voor de Statistiek, DCMR, De
Lieuw, Dienst Landelijk Gebied, Ecologisch Advies Kurstjens, European Invertebrate Survey
Nederland, Fonds 1818, Gemeente Amersfoort, Gemeente Arnhem, Gemeente Bloemendaal,
Gemeente Brummen, Gemeente Den Haag, Gemeente Ede, Gemeente Groningen, Gemeente
Loon op Zand, Gemeente Utrecht, Gemeente Voorburg/Leidschendam, Grontmij, Haëlla
stichting, Haskoning, Ingenieursbureau BCC, It Fryske Gea, IVN Nieuwegein, Jeugdbond voor
Natuur- en Milieustudie, Koeman & Bijkerk, Koepel Windenergie NOP, Koninklijke Nederlandse
Jagers Vereniging, Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, KWS, Landgoed
Boswijk, Het Geldersch Landschap, Het Limburgs Landschap, Ministerie van Defensie,
Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Ministerie van het Vlaams Gewest,
Ministry of Environment and Waters (Bulgarije), Ministry of Waters and Environmental
Protection (Roemenië), Natural History Museum ’Grigore Antipa’ (Roemenië), Naturalis, Het
Natuurloket, het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg, Natuurpunt vzw, Nederlandse
Jeugdbond voor Natuurstudie, Nederlandse Mycologische Vereniging, Nijestee Vastgoed, NME
Damwoude, Noordhollandse Zoogdierstudiegroep, Oranjewoud, Prins Bernhard Cultuur Fonds,
Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie, Projectbureau Rijnland, ProRail/Movares,
Provincie Flevoland, Provincie Friesland, Provincie Gelderland, Provincie Limburg, Provincie
Noord-Brabant, Provincie Noord-Holland, Provincie Overijssel, Provincie Utrecht, Provincie
Zeeland, Rijkswaterstaat, Romanian Bat Protection Association, Satu Mare, SenterNovem,
SOVON Vogelonderzoek Nederland, Staatsbosbeheer, Staro Advies, Staro Bos- en
Natuurbeheer, Stichting ANEMOON, Stichting ARK, Stichting BAT, Stichting
Dierenrampenfonds, Stichting Ecologisch Advies, Stichting FLORON, Stichting Gravin van
Bylandt, Stichting Instandhouding Kleine Landschapselementen in Limburg, Stichting
Landschapsbeheer Flevoland, Stichting Landschapsbeheer Gelderland, Stichting NOVA,
Stichting Probos, Stichting RAVON, Stichting Schaependuin, Stichting TINEA, Stichting
Vernieuwing Gelderse Vallei, Stichting Vleermuisbescherming Utrecht, Stichting
Zoogdierenwerkgroep Zuid-Holland, Suzanne Hovinga stichting, Tauw, Uitgeverij Maruba BV,
Universiteit van Amsterdam, Universiteit Leiden, Van Nierop, Van Tienhovenstichting,
Vereniging Natuurmonumenten, Vereniging Onderzoek Flora en Fauna, Vereniging Platform
Soortenbeschermende Organisaties, Vereniging Vleermuizen Noord-Brabant, Vereniging
Vleermuiswerkgroep Gelderland, Vitens, Vivare, de Vlinderstichting, Vogelbescherming
Nederland, Vogeltrekstation, VSB Fonds, Waternet, Wereld Natuur Fonds.
43

De Zoogdiervereniging VZZ zet zich in voor de studie en de bescherming van alle in het wild
levende zoogdieren en hun leefgebieden, zowel nationaal als internationaal. Daarbij is zij
van mening dat studie en bescherming onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Zonder
kennis over aantalontwikkeling of oorzaken van achter- of vooruitgang van een soort is geen
effectieve bescherming mogelijk. Anderzijds stimuleert de beschermingsgedachte de studie
naar de biologie van soorten.
Met betrekking tot de beschermingsgedachte is het uitgangspunt van de Zoogdiervereniging
dat gestreefd moet worden naar het behoud van duurzame populaties. Dit betekent dat niet
alleen de belangen van individuele dieren behartigd moeten worden (verstoring van de
rustplaats, opvang van zieke of verweesde dieren), maar ook dat het leefgebied van de
dieren in goede conditie moet zijn en dat er voldoende ruimte is om populaties duurzaam in
stand te houden. Zoogdieren, die geef je de ruimte!
Zoogdiervereniging VZZ
Oude Kraan 8
6811 LJ Arnhem
Tel. 026-3705318
Fax. 026-3704038
E-mail: zoogdier@vzz.nl
Web: www.vzz.nl
44