Behandeling van ondervoeding noodzakelijk en (kosten ... - Springer

Behandeling van ondervoeding noodzakelijk en
(kosten)effectief onderdeel van het medisch
handelen
Forum
E. van der Heijden, 1 J.M.G.A. Schols, 1,2,3 J.J. van Binsbergen, 1,4 A.M. Evers, 1 H.M. Kruizenga, 1,5 T.A. Remijnse, 1,6 A.M.W.J. Schols, 1,7
C.J.J. Mulder 1, 5
Ziektegerelateerde ondervoeding komt
veelvuldig voor in Westerse landen
waaronder Nederland. Ondervoeding
heeft grote gevolgen voor zowel de
acute als chronische patiënt, zoals een
verminderd inspanningsvermogen, trager
herstel, en het gaat gepaard met
hoge kosten voor de Nederlandse
gezondheidszorg (1,7 miljard per jaar). Er
is veel winst te halen bij vroege herkenning
en behandeling van ondervoeding.
Studies tonen aan dat de behandeling
van ziektegerelateerde ondervoeding als
onderdeel van het medisch handelen
kosteneffectief is. Dit geldt ook voor de
inzet van dieetvoeding voor medisch
gebruik (‘medische voeding’).
Kernfeiten betreffende
ziektegerelateerde
ondervoeding
1
Stuurgroep Ondervoeding, Amsterdam
2 Vivre, Maastricht
3 Universiteit Maastricht
4 UMC St. Radboud, Nijmegen
5 VU medisch centrum, Amsterdam
6 Nederlandse Vereniging van Diëtisten
7 Maastricht Universitair Medisch Centrum
Ziektegerelateerde ondervoeding is een
herkenbaar fenomeen voor de (para)medicus
en wordt veelal gedefinieerd als
een voedingstoestand waarbij een tekort
(of disbalans) van energie en eiwit en
eventuele andere voedingsstoffen ten
gevolge van ziekte leidt tot meetbare
nadelige effecten op lichaamssamenstelling,
fysiek en geestelijk functioneren en
uitkomsten van medische interventies. 1
Doorgaans gaat het om patiënten, waarbij
tengevolge van ziekte sprake is van
een ontregelde stofwisseling die zich met
name uit in een relatief verhoogde behoefte
aan eiwit. Daarnaast is bij patiënten
vaak sprake van verminderde eetlust,
waardoor een kwalitatief en kwantitatief
adequate inname nog meer bemoeilijkt
wordt. Uit studies blijkt dat patiënten
gemiddeld slechts de helft van de benodigde
hoeveelheid voeding innemen. 2,5
De prevalentie van matige en ernstige
ondervoeding is in alle sectoren van de
Nederlandse gezondheidszorg hoog. Gemiddeld
is één op de vier patiënten in
ziekenhuizen, zorginstellingen en cliënten
bij de thuiszorg ondervoed. 6,7
De meest voorkomende oorzaak van
ondervoeding in Westerse landen is de
aanwezigheid van één of meer ziekten.
De ziektebeelden waarbij ondervoeding
vooral voorkomt zijn kanker, COPD,
(chronische) maag-darmaandoeningen,
cystische fibrose en dementie. Voorts
komt ondervoeding veel voor bij fragiele
ouderen mede als gevolg van de vaak
aanwezige comorbiditeit. Ook patiënten
die een operatie moeten of hebben ondergaan
hebben een verhoogd risico om
ondervoed te raken.
Gevolgen
Ondervoeding heeft ernstige gevolgen
voor de gezondheidstoestand van de
patiënt. Door ziekte verandert het metabolisme
waardoor inefficiënt gebruik
wordt gemaakt van eiwit- en energiebronnen.
Er is sprake van een verhoogde
afbraak van spiermassa, waardoor vooral
de exogene eiwitbehoefte (uit de voeding)
toeneemt. Ziektegerelateerde ondervoeding
leidt onder meer tot langzamer
herstel, meer en ernstigere complicaties
en een verminderde spiermassa
met als gevolg een afname van de
ademhalings- en perifere skeletspierfunctie
en de algehele conditie. 8-12 Ondervoeding
is geassocieerd met een verminderde
immunologische afweer, een
verminderde wondgenezing, een verhoogde
kans op de ontwikkeling van decubitus,
een afname van de levenskwaliteit
en een verhoogde mortaliteit. 1,8-12 De
genoemde complicaties van ondervoeding
hebben onder andere een langere
opnameduur en een verhoogd gebruik
van medicijnen tot gevolg en door toename
van de zorglast brengt dit probleem
extra kosten in alle gezondheidszorgsectoren
met zich mee. 1,11-15 Bij kinderen
heeft ondervoeding niet alleen directe
gevolgen voor het zich
ontwikkelende kind, maar kan het vooral
bij jongere kinderen gevolgen hebben op
latere leeftijd, zoals een lager IQ en een
kleinere eindlengte. 16,17
Het institute for Medical Technology
Assessment (iMTA) heeft de kosten van
ziektegerelateerde ondervoeding voor de
Nederlandse gezondheidszorg in kaart
gebracht. De studie toont aan dat de totale
jaarlijkse additionele kosten van ondervoeding
bijna 1,7 miljard euro bedragen
(zie kader). 18
Effectiviteit van vroege
herkenning en
behandeling van
ziektegerelateerde
ondervoeding
Om de kosten van (de gevolgen van) ondervoeding
te beperken, is het van belang
dat ondervoede patiënten tijdig
herkend worden. Dit kan door de risicogroepen
met een gevalideerd screeningsinstrument
structureel te screenen
op ondervoeding. 19,21 Veel gebruikte,
gevalideerde screeningsinstrumenten
om (risico op) ziektegerelateerde ondervoeding
vast te stellen zijn de SNAQ
(Short Nutritional Assessment Question-
tsg jaargang 87 / 2009 nummer 8 forum - pagina 341 / www.tsg.bsl.nl
TSG 87 / nummer 8 341

Forum
In 2008 heeft het Erasmus MC Universitair Medisch Centrum, institute for Medical Technology Assessment te Rotterdam een
analyse gemaakt van ‘‘De kosten van ziektegerelateerde ondervoeding in Nederland’’. 18 Een dergelijke analyse was voor de
Nederlandse gezondheidszorg nog nooit eerder gedaan. De belangrijkste resultaten van deze studie zijn:
. De totale additionele kosten voor ziektegerelateerde ondervoeding in Nederland bedragen b 1.683 miljoen in 2006, wat
gelijk staat aan 2.8% van de totale zorgkosten en 5.8% van de kosten in ziekenhuizen, verpleeghuizen, verzorgingshuizen en
thuiszorg.
. De helft van de totale kosten werd gemaakt in de ziekenhuissector.
. De totale kosten waren het hoogst voor patiënten ouder dan 60 jaar
De gezondheidseconomische analyse van Ars Accessus Medica te Amsterdam die eveneens in 2008 heeft plaatsgevonden, heeft
berekend wat de ‘‘kosteneffectiviteit is van de inzet van medische voeding in Nederland’’. 33 Dit is eveneens de eerste analyse
die betrekking heeft op uitsluitend de Nederlandse gezondheidszorg. De belangrijkste resultaten van deze studie zijn:
. Op basis van het aantal buikchirurgische ingrepen die per jaar in Nederland uitgevoerd worden (160.283), zorgt de inzet van
medische voeding bij deze ingrepen voor een totale jaarlijkse kostenbesparing van minimaal b 40.4 miljoen.
. De klinische uitkomsten en de kosten van een behandeling met en zonder medische voeding zijn vastgesteld aan de hand
van een besliskundig model dat gebaseerd is op de behandelmethoden bij buikchirurgische ingrepen. De structuur van dit
besliskundig model is dusdanig dat verschillen in kosten en ziekenhuisverblijfsduur kunnen worden meegenomen. Het
verschil in kosten is gebaseerd op de kosten van de medische voeding en de kosten van het ziekenhuisverblijf. De klinische
waarschijnlijkheden en de medische consumptie zijn gebaseerd op klinische onderzoeken en publicaties; data van kosten
zijn afkomstig uit officiële prijslijsten.
. Een ‘‘drempel’’ analyse die is uitgevoerd in relatie tot de ziekenhuisverblijfsduur laat zien dat de inzet van medische voeding
nog steeds kosteneffectief is wanneer de ziekenhuisverblijfsduur slechts 0,64 dagen zou zijn.
naire, de MUST (Malnutrition Universal
Screening Tool) en de MNA (Mini Nutritional
Assessment). 19,20 Voor verschillende
aandoeningen en patiëntengroepen
zijn specifieke gevalideerde screeningsinstrumenten
beschikbaar (zie
www.stuurgroepondervoeding.nl).
Na detectie door screening dient een
uitvoerigere objectieve vaststelling van
de voedingstoestand te volgen waarna
de behandeling zo spoedig mogelijk in
gang gezet dient te worden.
Optimale
voedingstherapie
Voedingszorg is basiszorg; aandacht
voor de voeding dient standaard onderdeel
van de behandeling van de patiënt
te zijn. Een optimale voedingstoestand
van de patiënt is belangrijk voor herstel
en kwaliteit van leven. Studies hebben
aangetoond dat een goede voedingstoestand
bijdraagt aan een sneller herstel,
minder kans op complicaties en een betere
algehele conditie 1 . Zoals reeds eerder
beschreven, behoeft in de behandeling
van ondervoeding met name de eiwitinname,
maar ook de energie-inname
de volle aandacht. 22 Vanuit de werkgroep
van de Stuurgroep Ondervoeding
die de prestatie-indicator ‘behandeling
ondervoeding voor volwassenen’ heeft
voorbereid, is consensus over de aanbevolen
eiwitinname van 1,2–1,7 gram eiwit
per kg lichaamsgewicht per dag. Deze
eiwitbehoefte is twee keer zo hoog als
die van de gezonde populatie waarvoor
een eiwitbehoefte geldt van 0,6-0,8 gram
eiwit per kg lichaamsgewicht. 22 Bij
patiënten met een BMI 4 27 geldt een
gewijzigde berekening. 23-25
De genoemde uitgangspunten hebben
geleid tot de ontwikkeling van een multidisciplinair
behandelplan voor de behandeling
van ziektegerelateerde ondervoeding.
26,27 De behandelaar (diëtist)
bepaalt de eiwit- en energiebehoefte van
de ondervoede patiënt, berekent aan de
hand van de anamnese de voedingsintake
van de patiënt en stelt vervolgens een
behandelplan op.
De prestatie-indicator ondervoeding,
die in samenwerking met IGZ is opgesteld,
bevat een dergelijk voedingsbehandelplan,
dat onder andere aangeeft
dat de patiënt op de vierde opnamedag
een optimale inname van eiwit, passend
bij de behoefte, dient te hebben. In dit
voedingsbehandelplan wordt tevens
aangegeven hoe dit doel het beste te
bereiken is. Gekozen is voor de vierde
opnamedag omdat het van belang is dat
de patiënt zo snel mogelijk adequaat
wordt gevoed nadat de ziektegerelateerde
ondervoeding is geconstateerd.
Ook in de thuissituatie dient gestreefd te
worden naar een zo snel mogelijke adequate
voeding binnen een week, waarbij
het onderstaande schema (tabel 1) in de
praktijk houvast kan bieden.
In de eerstelijnsgezondheidszorg zijn,
met steun van het ministerie van VWS,
initiatieven gaande om tot een officiële
Landelijke Eerstelijns Samenwerkings
Afspraak (LESA) te komen inzake de behandeling
van ziektegerelateerde ondervoeding
voor huisartsen, verpleegkundigenendiëtisten.
De ondervoede patiënt heeft dus een
verhoogde behoefte aan specifieke voedingsstoffen
waaraan zo snel mogelijk
tegemoet gekomen dient te worden. Met
‘gewone’ voeding blijkt het voor de
patiënt niet zelden zeer moeilijk te zijn
om deze grote hoeveelheden in te nemen.
2-5 Studies laten zien dat de inzet
van medische voeding hulp kan bieden
als onderdeel van de behandeling. Begin
2005 publiceerden Baldwin, Parsons en
Logan namens de Cochrane Collaboration
een update van de systematische
review ‘‘Dietary advice for illness-related
malnutrition in adults’’. 28 Deze review
tsg jaargang 87 / 2009 nummer 8 forum - pagina 342 / www.tsg.bsl.nl
TSG 87 / nummer 8 342

laat zien dat, om op korte termijn de
benodigde hoeveelheid eiwit en energie
te kunnen innemen bij ondervoeding,
medische voeding als onderdeel van het
dieetadvies betere uitkomsten geeft bij
het tegemoet komen aan de voedingsbehoefte
dan normale voeding. Dit resultaat
is ook in een aantal andere studies
aangetoond. 15,28,29 Een meta-analyse
naar het gebruik van medische
drinkvoeding toont aan dat medische
drinkvoeding naast de gebruikelijke
maaltijden een effectieve wijze is om de
totale voedingsstoffeninname te verhogen.
De eetlust en de inname worden
niet meer geremd dan bij een voedingsbehandeling
zonder medische voeding.
29 Medische drinkvoeding leidt tot
significant lagere mortaliteit, minder
complicaties (inclusief infecties en decubitus),
functionele verbeteringen
(spiersterkte en mobiliteit), vermindering
van gewichtsverlies en significante
toename van het gewicht.
Kosteneffectiviteit
behandeling
ziektegerelateerde
ondervoeding
De positieve medische effecten van
screenen en vroeg behandelen van ondervoeding
zijn in vele onderzoeken en
meta-analyses beschreven. 30,31 Daarnaast
tonen zowel internationale als nationale
onderzoeken aan dat deze aanpak
van ondervoeding tevens kosteneffectief
is (tabel 2).
Twee voorbeelden van recent verschenen
nationale analyses zijn van Evers en
Kruizenga 32 en van Nuijten et al. 33 De
eerstgenoemde analyse is gebaseerd op
een eerdere studie 21 en laat zien dat de
vroege herkenning en behandeling van
ondervoeding in het ziekenhuis veel oplevert,
namelijk b 60.000 tot b 80.000 per
verpleegafdeling van 20 patiënten met
een prevalentie ondervoeding van 20%
afhankelijk van het type ziekenhuis (algemeen
of academisch). De kosten die gemaakt
worden vanwege de extra tijdinvestering
van de verpleegkundige, voedingsassistent
en diëtist en de kosten van
extra voeding, wegen op tegen deze opbrengsten.
De kosten bedragen in totaal
maximaal b 40.000 per verpleegafdeling
per jaar en leveren naast deze kwantitatieve
ook kwalitatieve opbrengsten op
voor de verschillende betrokkenen.
Een tweede nationale kosteneffectiviteitanalyse
laat zien dat de inzet van
medische voeding ook op macroniveau
(voor de Nederlandse gezondheidszorg)
kosteneffectief is, en een totale jaarlijkse
kostenbesparing zou kunnen opleveren
van minimaal b 40.4 miljoen bij alleen al
buikchirurgische patiënten (zie kader). 33
Ter ondersteuning van beleidsbeslissingen
op macroniveau is de kosteneffectiviteitanalyse
momenteel de meest
gangbare methode vanuit het maatschappelijk
perspectief. Het verschil in
kosten tussen twee alternatieven wordt
hierbij afgezet tegen het verschil in gezondheidswinst
uitgedrukt in ‘quality
adjusted life years’ (QALYs); dat zijn de
kosten per gewonnen levensjaar in
goede gezondheid, gecorrigeerd voor
kwaliteit. In Nederland is door de Raad
van Volksgezondheid & Zorg (RVZ) voorgesteld
dat beslissingen om een interventie
wel of niet uit collectieve middelen
te vergoeden, gebaseerd moeten worden
op basis van ziektelast en de kosten van
de interventie per QALY. De RVZ stelt dat
een drempel van b 80.000 per QALY acceptabel
is. 34 Daarentegen geeft het
RIVM rapport aan dat in Nederland vaak
een drempelwaarde van b 20.000 per
QALY wordt gehanteerd. 33 Kortom, indien
een nieuwe interventie minder dan b
20.000 per QALY kost, komt een dergelijke
behandeling voor vergoeding in
aanmerking.
NICE (National Institute for Health and
Clinical Evidence in Engeland) heeft berekend
dat het screenen van de voedingstoestand
en de behandeling van
ziektegerelateerde ondervoeding door
de inzet van medische voeding, b 11.220
per QALY kost. 35 Dit betekent dat deze
voedingszorg als een zeer waardevolle
aanpak binnen de gezondheidszorg gezien
kan worden.
Conclusie en ambitie
De aandacht voor vroege herkenning en
behandeling van ondervoeding is de afgelopen
jaren sterk toegenomen. Door opname
in het Kwaliteitskader Verantwoorde
Zorg en de basisset van prestatie-indicatoren
voor ziekenhuizen is voedingszorg
erkend als basiszorg. Voor de verschillende
sectoren is inmiddels een toolkit
voor de implementatie van vroege herkenning
en behandeling van ondervoeding
beschikbaar op www.stuurgroepondervoeding.nl.
De komende jaren zal
vooral ingezet worden op de eerstelijnszorg
en de thuiszorg. Met ingang van januari
jl. is de vergoedingsindicatie ‘‘(risico
op) ziektegerelateerde ondervoeding’’ opgenomen
in de basisverzekering. Dit is
een essentiële voorwaarde voor het tijdig
kunnen inzetten van een optimale voedingsbehandeling
en verbetering van het
multidisciplinaire en transmurale karakter
van de behandeling van de ziektegerelateerde
ondervoede patiënt.
Forum
Tabel 1 Behandelplan voor ziektegerelateerde ondervoeding bij patiënten in de thuissituatie
inname vs. behoefte advies evaluatie en actie
100% van de behoefte Energie- en eiwitrijke voeding
(verrijkte hoofdmaaltijden, tussentijdse verstrekkingen
en evt. drinkvoeding)
75-100% van de behoefte Energie- en eiwitrijke voeding
(verrijkte hoofdmaaltijden, tussentijdse verstrekkingen
en evt. drinkvoeding)
Patiënt houdt inname zelf bij en neemt bij problemen
contact op met de diëtist
Screening bij opname in de kliniek of bij volgend polikliniek
bezoek
10 werkdagen: behoefte met inname gedekt
Continueren of aanvullen met drinkvoeding
50-75% van de behoefte Drinkvoeding en/of sondevoeding 5 werkdagen: behoefte met inname gedekt
Continueren of overgaan op sondevoeding

Forum
Tabel 2 Resultaten van internationale en nationale studies op het gebied van kosteneffectiviteit van de behandeling van ziektegerelateerde
ondervoeding
Publicatie (land van studie)
Resultaten
Tucker HN, et al. 1996 (VS) 13 . Vroege herkenning en behandeling van ziektegerelateerde ondervoeding resulteert in afname
van opnameduur en ziekenhuiskosten.
CVZ 2001 (NL) 36 . Voedingstherapie met specifieke medische drinkvoeding voor patiënten met COPD leidt tot
kostenbesparing als gevolg van minder ziekenhuisopnames en lagere zorgbehoefte. Op jaarbasis
zijn de kosten van deze interventie met medische voeding per patiënt b 1655 en de baten
van deze interventie zijn b 2200; dit geeft dus een besparing van b 545 per patiënt per jaar.
Schols J.M.G.A., et al. 2003 (NL) 37 . Inzet van specifieke dieetpreparaten in behandeling van decubitus kan kostenbesparend zijn.
Rypkema G, et al. 2003 (NL) 38
O’Flynn J, et al. 2005 (UK) 39 . Multidisciplinaire aanpak van ziektegerelateerde ondervoeding zorgt voor reductie van het
aantal ondervoede patiënten binnen het ziekenhuis. De afname van het aantal ziektegerelateerde
ondervoede patiënten werd bereikt zonder extra kosten van de interventie.
Arnaud-Battandier F., et al. 2004 (Fr) 40 . Het behandelen van ziektegerelateerde ondervoede ouderen met drinkvoeding is kosteneffectief.
De kosten per patiënt waren significant lager bij de groep die medische drinkvoeding kreeg
vergeleken met patiënten die geen medische voeding kreeg met een verschil van b 195 per
patiënt. Deze kostenbesparing komt vooral door minder opname in het ziekenhuis, minder
kosten van de thuiszorg, huisarts en van andere medische zorg.
Kruizenga H.M., et al. 2005 (NL) 21 . Het screenen en vroeg behandelen van ziektegerelateerde ondervoede patiënten bij opname in
het ziekenhuis verbetert herkenning van ondervoeding van 50% naar 80% en verkort het
ziekenhuisverblijfsduur voor de ondervoede groep met een lage knijpkracht. Reductie van 1
dag ziekenhuisverblijf à b 337 en b 476,- (resp. perifeer en academisch ziekenhuis) kost
gemiddeld b 76,-.
British Association for Parenteral and Enteral
. Inzet van medische drinkvoeding in de behandeling van ondervoeding levert een netto kostenbesparing
van bijna b 500,- per patiënt in de extramurale situatie en ruim b 1200,- per
Nutrition (BAPEN) 2005 (UK) 15 patiënt in de intramurale situatie
Stratton R.J., et al. 2005
. Het preventief geven van (vooral eiwitrijke) medische drinkvoeding aan ouderen met risico op
(review en meta-analyse) 31
het ontstaan van decubitus, geeft een kostenbesparing van maximaal b 580,- per patiënt
Feenstra T.L., et al. 2006 (NL) 41
afhankelijk van de graad van de doorligwond.
Van Wetering C.R., et al. (NL) 42 . Voedingsinterventie als geïntegreerd onderdeel van een longrevalidatieprogramma blijkt
effectief en kosteneffectief te zijn voor ondervoede COPD patiënten
Voetnoot
De Stuurgroep Ondervoeding bestaat uit
een toonaangevende groep van deskundigen
op het gebied van (medische) voeding
en ondervoeding als gevolg van
ziekte, waarin verschillende (para)medische
disciplines en/of beroepsorganisaties
zijn vertegenwoordigd. Deze groep
stelt adviezen op voor de dagelijkse
praktijk die gebaseerd zijn op de wetenschap
en/of consensus (zie www.stuurgroepondervoeding.nl).
De doelstelling van de Stuurgroep is
het bevorderen van aandacht voor ziektegerelateerde
ondervoeding en het realiseren
van een betere voedingszorg voor risicogroepen
zoals kwetsbare ouderen,
chronisch zieken en patiënten, die een
grote ingreep zullen of hebben ondergaan.
Abstract
A adequate treatment of DRM as well
as the use of medical nutrition is cost
effective
Disease-Related Malnutrition (DRM)
is very common in Western-Europe,
including the Netherlands.
Malnutrition has major consequences
for the acute as well as for the
chronically ill patient such as impaired
muscle strength and prolonged
rehabilitation which are accompanied
by high costs for the Dutch Health
Care system (1,7 billion per year).
There is a lot to be gained by early
screening and treatment of DRM.
Therefore screening for DRM has
been added to the ‘‘basisset prestatieindicatoren’’
of the Netherlands
Health Care Inspectorate for the hospitals.
From 2008 also the treatment
of DRM has been added. Assessing
nutritional status including weighing
the patient, has become one of the
indicators for quality for the section
Care & Attendence. To support
healthcare professionals in early
screening and treatment of DRM validated
screening tools are available as
well as a treatment plan has been developed
commissioned by the Dutch
Malnutrition Steering Group. The focus
in the treatment of adults does not
concern only an optimal intake of
energy, but especially an optimal intake
of protein as the lack of these
nutrients are associated with the negative
consequences of DRM. Using the
right in between meals and/or food
for special medical purposes, also
known as medical nutrition, is an important
way to gain the needed
amount of protein which is a part of
the treatment plan. Evidence shows
that adequate treatment of DRM as
well as the use of medical nutrition is
cost effective.
Key words: malnutrition, disease,
dietary intervention, medical nutrition,
costeffectiveness
Literatuur
1. Stratton RJ, Green CL, Elia M. Disease
related malnutrition: an evidence-based
approach to treatment. CAB International
HQ, 2003.
2. Delmi M, Rapin CH et al. Dietary supplementation
in elderly patients with fractured
neck of the femur. Lancet 1990;
335(8696): 1013-6.
3. Turic A, Gordon KL et al. Nutrition supplementation
enables elderly residents of
long-term-care facilities to meet or exceed
RDAs without displacing energy or nutrient
intakes from meals. J Am Diet Assoc
1998;98:1457-9.
4. Dupertuis YM, Kossovsky MP et al. Food
intake in 1707 hospitalised patients: a
tsg jaargang 87 / 2009 nummer 8 forum - pagina 344 / www.tsg.bsl.nl
TSG 87 / nummer 8 344

prospective comprehensive hospital survey.
Clin Nutr 2003;22:115-23.
5. Miller M, Daniels LA et al. Adherence to
nutrition supplements among patients
with a fall-related lower limb fracture.
Nutr Clin Pract 2005;20:569-78.
6. Universiteit Maastricht. Rapportage resultaten
Landelijke Prevalentiemeting Zorgproblemen
2008. Maastricht: Universiteit
Maastricht, sectie Verplegingswetenschap,
2008.
7. Kruizenga HM, Wierdsma NJ et al. Screening
of nutritional status in The Netherlands.
Clin Nutr 2003 ;22:147-52.
8. Elia M, Zellipour L, Stratton RJ. To screen
or not to screen for adult malnutrition
Clin Nutr 2005;24:867-84.
9. Correia TD, Waitzberg DL. The impact of
malnutrition on morbidity, mortality,
length of hospital stay and cost evaluated
through a multivariate model analysis.
Clin Nutr 2003;22:235-9.
10. Naber THJ. Lean body mass depletion is
associated with an increased length of
hospital stay. Am J Clin Nutr 2004;79:527-
8.
11. Pichard C, Kyle UG et al. Nutritional
assessment: lean body mass depletion at
hospital admission is associated with an
increased length of stay. Am J Clin Nutr
2004;79:613-8.
12. Green CJ. Existence, causes and consequences
of disease-related malnutrition in
the hospital and the community, and clinical
and financial benefits of nutritional
intervention. Clin Nutr 1999;18:3-28.
13. Tucker HN, Miquel SG. Cost containment
through nutritional intervention. Nutr Rev
1996;54:111-21.
14. Chima CS, Barco K, Dewitt ML. Relationship
of nutritional status to length of stay,
hospital costs, and discharge status of
patients hospitalized in the medicine service.
J Am Diet Assoc 1997;97:975-8.
15. Elia M, Stratton RJ et al. The cost of disease-related
malnutrition in the UK and
economic considerations for the use of
ONS in adults; Health economic report on
malnutrition in the UK. BAPEN, 2005.
16. Black MM, Dubowitz H et al. Early Intervention
and Recovery Among Children
With Failure to Thrive: Follow-up at Age 8.
Pediatrics 2007;120:59-69.
17. Corbett SS, Drewett RF et al. The relationship
between birthweight, weight gain
in infancy, and educational attainment in
childhood. Paediatr Perinat Epidemiol
2007;21:57-64.
18. Tan SS, Koopmanschap M. De kosten van
ziekte gerelateerde ondervoeding in
Nederland. 2008.
19. Kruizenga H, Seidell J et al. Development
and validation of a hospital screening tool
for malnutrition: the short nutritional
assessment questionnaire (SNAQ). Clin
Nutr 2005;24:75–82.
20. Aalst L van. Verslag Ziektegerelateerde
ondervoeding. De keuze voor één screeningsinstrument
NTvD 2006;61:16-9.
21. Kruizenga HM, Van Tulder MW et al.
Effectiveness and cost-effectiveness of
early screening and treatment of malnourished
patients. Am J Clin Nutr 2005;82:
1082-9.
22. Sauerwein HP, Strack van Schijndel RJM.
Perspective: How to evaluate studies on
peri-operative nutrition Considerations
about the definition of optimal nutrition
for patients and its key role in the comparison
of the results of studies on nutritional
intervention. Clin Nutr 2007;26:154-
8.
23. CBO. Richtlijn Perioperatief voedingsbeleid.
Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg
CBO, 2007.
24. Roza AM, Shizgal HM. The Harris Benedict
equation reevaluated: resting energy
requirements and the body cell mass. Am J
Clin Nutr 1984;40:168-82.
25. Weijs PJM, Kruizenga HM et al. Validation
of predictive equations for resting energy
expenditure in adult outpatients and
inpatients. Clin Nutr; 2007;27:150-7
26. National Collaborating Centre for Acute
Care. Nutrition support in adults Oral
nutrition support, enteral tube feeding
and parenteral nutrition. London: National
Collaborating Centre for Acute Care, 2006.
27. Hairon N. Guidance on improving the
nutrition of hospital patients. Nurs Times
2007;103:23-4.
28. Baldwin C, Parsons TJ et al. Dietary advice
for illness-related malnutrition in adults.
Cochrane Library 2005;1:1-70.
29. Stratton RJ, Elia M. A review of reviews: A
new look at the evidence for oral nutritional
supplements in clinical practice. Clin
Nutr Suppl 2007;2:5-23.
30. Elia M, Stratton RJ. A cost-benefit analysis
of oral nutritional supplements in preventing
pressure ulcers. Clin Nutr 2005;24:
640-1(P210).
31. Stratton RJ, Ek AC et al. Enteral nutritional
support in prevention and treatment of
pressure ulcers: a systematic review and
meta-analysis. Ageing Res Rev 2005;4:
422-50.
32. Evers AM, Kruizenga HM. Vroege herkenning
en behandeling van ondervoeding in
het ziekenhuis: het kost wat maar levert
vooral veel op. Zorgvisie 9 januari 2009.
33. Nuijten MJ, Freyer K, Green CJ. Cost-effectiveness
of food for special medical purposes
relative to standard care in patients
undergoing abdominal surgery. Value in
Health 2008;11(6):A632.
34. Baal van PHM, Wit de GA et al. Bouwstenen
voor keuzes rondom preventie in
Nederland. Bilthoven: RIVM, 2006.
35. Russell CA. The impact of malnutrition on
healthcare costs and economic considerations
for the use of oral nutritional supplements.
Clin Nutr 2007;26(2):suppl-25-
32.
36. CVZ. Wijziging aanspraak op dieetvoeding.
Amstelveen: College voor Zorgverzekeringen,
2001.
37. Schols JMGA, Kleijer CN, Lourens C. Pressure
ulcer care: nutritional therapy need
not add to costs. J Wound Care 2003;12:
57-61.
38. Rypkema G, Adang E et al. Cost-effectiveness
of an interdisciplinary intervention in
geriatric inpatients to prevent malnutrition.
J Nutr Health Aging 2003;8:122-7.
39. O’Flynn J, Peake H et al. The prevalence of
malnutrition in hospitals can be reduced:
Results from three consecutive cross-sectional
studies. Clin Nutr 2005;24:1078-88.
40. Arnaud-Battandier F, Malvy D et al. Use of
oral supplements in malnourished elderly
patients living in the community: a pharmaco-economic
study. Clin Nutr 2004;23:
1096-1103.
41. Feenstra TL, Baal van PHM. Kosteneffectiviteitsanalyses
over de keten van preventie,
cure en care. Bilthoven: RIVM, 2006.
42. Van Wetering CR, Hoogendoorn M. Cost-
Effectiveness of a 24 month INTERdisciplinary
COMmunity-Based COPD Management
Program (INTERCOM) in patients
with less advanced airflow obstruction Am
J Respir Crit Care Med 2009;179:Abstract
5373.
Correspondentieadres
E. van der Heijden, Stuurgroep
Ondervoeding, Nic. Witsenkade
13hs, 1017 ZR Amsterdam,
tel: 020- 6266694,
e-mail:
stuurgroep@stuurgroepondervoeding.nl
Forum
tsg jaargang 87 / 2009 nummer 8 forum - pagina 345 / www.tsg.bsl.nl
TSG 87 / nummer 8 345