Rmarketsurvey final 180309

MARKT OVERZICHT
GLASTUINBOUW TURKIJE
88TUG02

INHOUDSOPGAVE
1 Introductie.......................................................................................................................................4
2 Algemene beschrijving van Turkije ................................................................................................6
3 Sector beschrijving agrarische sector en verwerkende industrie.................................................10
3.1 Marktomvang ................................................................................................................. 10
4 Marktontwikkeling.........................................................................................................................16
4.1 Algemeen ....................................................................................................................... 16
4.2 Bedrijfsontwikkeling Turkse tuinbouw sector ................................................................. 17
Vergelijking van de tuinbouw sector in Turkije met Nederland (2006/2007) ................. 23
4.3 Import and export ........................................................................................................... 24
4.4 Investeringscapaciteit..................................................................................................... 26
5 Marketing strategie.......................................................................................................................27
5.1 Introductie ...................................................................................................................... 27
5.2 Marktpositie Turkse groente- en sierteeltketens in het internationale krachtenveld...... 27
5.2.1 SWOT analyse Turkse tuinbouwsector ..................................................... 27
5.2.2 Confrontatiematrix SWOT analyse Turkse Tuinbouw – strategische opties30
5.2.3 Positie van de Turkse tuinbouw in het internationale krachtenveld .......... 32
5.3 Marktpositie van de Nederlandse tuinbouwtoeleveranciers .......................................... 34
5.3.1 Introductie.................................................................................................. 34
5.3.2 SWOT analyse Nederlandse toeleveranciers in Turkse tuinbouw sector . 36
5.3.3 Confrontatiematrix van de SWOT analyse Tuinbouwtoeleveranciers....... 40
5.4 Strategische acties voor 2g@there programma ............................................................ 42
5.5 Strategische marktkansen voor Nederlandse toeleveranciers ...................................... 44
5.5.1 Marktsegmentatie ...................................................................................... 44
5.5.2 Investeringsprojecten in ontwikkeling........................................................ 45
5.6 Marketing mix................................................................................................................. 47
5.6.1 Introductie.................................................................................................. 47
5.6.2 Product ...................................................................................................... 48
5.6.3 Promotie .................................................................................................... 49
5.6.4 Plaats (logistiek, aftersales, service, onderdelen, lokaal magazijn).......... 50
5.6.5 Prijs............................................................................................................ 50
5.6.6 Concrete concurrentie analyse.................................................................. 51
5.7 Markttoegang ................................................................................................................. 51
5.7.1 Voorwaarden betreffende goederenimport................................................ 51
5.7.2 Financiële voorwaarden markttoegang ..................................................... 54
5.7.3 Risico’s ...................................................................................................... 55
6 Investeringsprogramma’s en buitenlandse investeringen............................................................57
6.1 Nationale activiteiten...................................................................................................... 57
6.2 Instrument voor EU pre-accession Assistentie (IPA)..................................................... 57
6.3 Financierings- en investeringsprogramma’s .................................................................. 57
6.4 Overzicht van financiële en professionele organisaties................................................. 58
6.5 Professionele organisaties............................................................................................. 59
7 Conclusies en aanbevelingen ......................................................................................................61
2

ANNEX 1 Statistiek profiel van Turkije
ANNEX 2 Tuinbouwsector van Turkije
ANNEX 3 Wisselkoersen en inflatiecijfers
ANNEX 4 Turkse handelscijfers import en export groente en fruit
ANNEX 5 Turkse kostprijsberekeningen van enkele gewassen
ANNEX 6 Relevante Turkse banken
ANNEX 7 Toeleveranciers op de Turkse markt
ANNEX 8 Relevante beurzen in Turkije 2008/2009
ANNEX 9 Overzicht onderzoek en onderwijs
ANNEX 10 Verslag van factfinding missie 1-5 september 2008
ANNEX 11 Gebruikte bronnen
3

1 Introductie
Het markt overzicht is opgesteld in het kader van het 2g@there programma SeraCulture:
Development of the sustainable infrastructure for the support of business development in
Horticultural green house production in Turkey (2008 – 2011)
Het ministerie van Economisch Zaken en ministerie van Landbouw Natuurbeheer en Voedselkwaliteit
hebben 25 april 2008 een activiteiten programma goedgekeurd dat gericht is op het versterken van de
concurrentie positie van de Nederlandse glastuinbouw technologie op de Turkse markt. In het kader
van het programma 2g@there van de Economische Voorlichtings Dienst (EVD) is een programma
ontwikkeld door de AVAG (Platform Toeleveranciers Glastuinbouw), VRIAN projects, Wageningen
University and Research (WUR). Een belangrijke voorwaarde hierbij is dat er een gecoördineerde
aanpak komt van Nederlandse bedrijven en de Nederlandse overheids instrumenten en kennis
instellingen. In het kader van SeraCulture wordt ondermeer gewerkt aan de volgende zaken:
• het inrichten van een Turks Innovatie Centrum voor de Glastuinbouw (TIG, start winter 2009)
• een Agrarische Bedrijfsondersteuning in Izmir (NABSO, start voorjaar 2009)
• een programma van collectieve promotie activiteiten (CPA: start voorjaar 2009))
• een programma voor training en advies voor productie managers en technisch personeel
(start voorjaar 2009)
• ondersteunen van individuele en gezamenlijke commerciële activiteiten van deelnemers aan
het programma (start najaar 2008)
De Nederlandse glastuinbouw is van wereldklasse, de toonaangevende trendsetter in de wereld qua
professionaliteit en toepassing van nieuwe technologieën. De elementen die het succes van de
Nederlandse glastuinbouw bepalen, beperken zich niet tot de techniek en de teelt in de kas.
Nederland heeft een logistieke infrastructuur die snel en vrijwel wrijvingloos werkt, gestuurd door
gekoppelde ICT-systemen. Het areaal voor de glastuinbouw is in Nederland in de tweede helft van de
twintigste eeuw sterk gestegen. Was er in 1950 nog 3.300 hectare bebouwd, in 2000 was er meer dan
10.500 hectare onder glas. Deze enorme groei stabiliseert in totaal omvang, maar de laatste jaren
zien we een enorme vernieuwing van de glasopstanden met toepassing van veel meer high tech
oplossingen voor energie, licht, ICT, automatisering en logistieke oplossingen.
Terugkijkend kan men er niet omheen dat deze activiteiten geleid hebben tot wat er zich de afgelopen
drie jaar ontwikkeld heeft. Een markt waar de BV Nederland prominent en toonaangevend aanwezig
is. Dit levert een goede thuisbasis op voor succesvol opereren in buitenlandse markten. Enkele
tientallen jaren geleden zijn veel Nederlandse producenten en toeleveranciers in Spanje actief
geworden. Dit heeft bijgedragen tot een sterke productie regio rondom Almeria. De sterke positie van
de Spaanse tuinbouw sector op de Europese markt is een voorbeeld voor de Turkse beleidsmakers.
Een scala van Nederlandse tuinbouw toeleveringsbedrijven zijn nu bijvoorbeeld actief in de
Mexicaanse markt met de Verenigde Staten als belangrijk afzet gebied. Ook de Nederlandse banken
hebben in de afgelopen jaren samen met Atradius Mexico omarmd en leningen beschikbaar gesteld
die het totaal van 100 miljoen Euro ruimschoots overschrijden. Leningen die grotendeels terugvloeien
naar de Nederlandse economie voor de aankoop van projecten, kennis en teelt benodigdheden. Deze
ervaringen worden door Turkse investeerders onderkend en geanalyseerd; er wordt onderkend dat de
samenwerking met de Nederlandse tuinbouw sector potentie heeft voor het realiseren van een sterke
en internationaal concurrerende tuinbouw sector in Turkije. De ervaring en expertise van de
Nederlandse glastuinbouw sector wordt gebundeld ingezet in het 2g@there programma SeraCulture
gericht op de glastuinbouw sector in Turkije.
Turkije kan qua potentie zeker mee vergeleken worden met de ontwikkeling van de tuinbouw sector in
Spanje en Mexico gelet op de economische groei, de toename van de interne consumptie (72 miljoen
4

inwoners) en het snel groeiende Turkse export potentieel naar nabij gelegen markten. Export zoals
naar de grenslanden van Turkije, Rusland, Midden en Verre Oosten en Noord Afrika is een aanvulling
voor de Nederlandse producenten en vormt daarmee geen direct concurrentie gevaar voor
Nederlandse producenten. Op dit moment is de Nederlandse glastuinbouw technologie van A tot Z
voorhanden bij de middelgrote Turkse bedrijven. Echter door gebrek aan goede scholing en kennis
wordt niet het rendement gehaald dat men zou moeten halen met deze investeringen. Dit vormt een
belemmering voor de verdere realisatie van grootschalige tuinbouw projecten in Turkije. Hier is dus
een grote taak weggelegd om praktisch te bewijzen dat hetgeen er beloofd wordt door Nederlandse
leveranciers ook gehaald zal worden. Het opzetten van een innovatie centrum en daarnaast een
modern training- en advies programma, moet aan dit probleem van gebrek aan inzicht en
vakmanschap een einde maken. Schaalvergroting van de Turkse bedrijven is niet tegen te houden, de
hogere investeringen en het bedrijfsresultaat zal dus overeenkomstig moeten verbeteren.
Hoogwaardige productie en volume tegen de laagst mogelijk kosten zal in de nabije toekomst de
motivatie zijn voor Turkse investeerder en overheid. Voor Nederlandse bedrijven in de toelevering en
de handel is hiermee een goed commercieel perspectief geschetst. Hier liggen voor Nederland als
kennis- en distributie land uitstekende mogelijkheden.
Het rapport dat voor u ligt is opgesteld door VRIAN projects B.V. als coördinator van de activiteiten
van het programma SeraCulture. Het is een verzameling van meest relevante informatie voor het
betreden en verder ontwikkelen van de Turkse markt voor Glastuinbouw technologie, productie en
handel. Het rapport bevat veel informatie die verzameld is tijdens de factfinding missie (september
2008) en de Tuinbouw handelsmissie (november 2008). Diverse organisaties en bedrijven in Turkije,
Nederland en andere landen zijn actief geweest in het beschrijven van de Turkse markt. Hierbij wordt
vooral aandacht besteed aan de productie activiteiten in de groente tuinbouw. Veel minder specifiek is
de informatie over de Turkse markt voor tuinbouw technologie en over de sector van snijbloemen en
potplanten. Aanvullend op de eigen ervaringen van deelnemers aan het 2g@there programma
SeraCulture zijn diversie bronnen op Internet en in documenten geraadpleegd. De gebruikte bronnen
staan in annex 11. Belangrijke recente rapportages zijn beschikbaar bij de uitgevende organisatie en
zijn in dit rapport niet herhaald. Uitsluitend de conclusies en enkele bruikbare items zijn voor het doel
van dit rapport overgenomen met bronvermelding. Enkele belangrijke publicaties zijn: Turkish
Vegetable en Fruit Sector 2008 (LBA Ankara); Turkish Agricultural Knowledge System (WUR-LEI
2007) en het recent verschenen verslag van Turks Instituut voor Statistiek van de census 2007. Uit
deze rapporten zijn slechts de belangrijke conclusies meegenomen omdat de focus deze market
review vooral is gericht op de investeringscapaciteit van de Turkse glastuinbouw en de beschrijving
van de huidige situatie van de toeleverende industrie/handel op de Turkse markt. Specifieke
informatie is gegenereerd in samenwerking met Nederlandse en Turkse organisaties en bedrijven die
betrokken zijn bij SeraCulture. De factfinding missie 1 – 5 september 2008 vormde een onderdeel van
deze market review en is een belangrijke bron van informatie geweest; daarom is het missierapport
integraal in annex 10 opgenomen.
Graag ontvangt VRIAN projects B.V. uw reactie in de vorm van aanvulling, verdieping, correctie en
vragen per email: m.bos@vrian.nl of a.andela@vrian.nl.
5

2 Algemene beschrijving van Turkije
(Als bron is vooral gebruikt www.evd.nl/Turkije, www.mfa.nl/ank en www.nlankagr.com)
Turkije heeft een oppervlakte van bijna 19 maal Nederland en heeft, op Rusland en Duitsland na, de
grootste bevolking van Europa. In 2007 waren er volgens het Turks statistisch instituut 73 miljoen
inwoners. Een kleine 70 procent van de bevolking woont in de steden. Istanbul telt de meeste
inwoners, naar schatting ruim 11 miljoen. In Ankara wonen 4 miljoen mensen en in Izmir 2,2 miljoen.
De rest van de bevolking is geconcentreerd langs de kust en in de landbouwgebieden. West-Turkije is
dichter bevolkt en veel meer ontwikkeld dan de rest van het land. De verwachting is dat rond 2015
ruim driekwart van de bevolking in verstedelijkte gebieden woont. Van de bevolking is 99,8 procent
moslim. Turkije is een seculiere staat, zodat de godsdienst geen directe invloed heeft op de
wetgeving, het overheidsoptreden of zakelijke activiteiten, anders dan het in acht nemen van
religieuze feestdagen.
Bevolkingsopbouw in procent (schatting 2007):
0-14 jaar 28,6
15-64 jaar 64,5
65 jaar en ouder 6,9
Bron: CIA
Na de crisis van 2001 groeide de economische activiteit tussen 2002 en 2007 sterk. De Turkse
economie vertoonde een forse groei dankzij de structurele hervormingen en het succesvolle macroeconomisch
beleid. Turkije werd een van de snelst groeiende economieën van de wereld. Het
gemiddelde jaarlijkse reële groeipercentage van het bbp bedroeg tussen 2002 en 2007 7 procent. De
abrupte val van de Turkse lira medio 2006 leidde tot een stijging van de inflatie en de verscherping
van het monetaire beleid. Als gevolg hiervan nam de groei van het bbp wat af. De groei in de tweede
helft van 2006 en het gehele jaar 2007 was ongeveer 5 procent. Samenvattend:
GDP: (koopkracht parity): USD 667.7 Billion (2007)
(officiële wisselkoers): USD 388.6 Billion (2007)
GDP – werkelijke groei: 5,1% (2007) en 2,8% (2008)
GDP – per sector :
landbouw: 8.9%
Industrie: 30.8%
Dienstverlening: 59.3% (2007)
Inflatie koers: (consumenten prijzen): 10,7% (2008)
Inflatie
De Turkse economie werd voorheen vaak gekenmerkt door sterk fluctuerende inflatiecijfers. Sinds
2005 ligt de inflatie rond 8,5 procent. Het monetaire beleid en loonmatiging hebben hier een
belangrijke rol in gespeeld. In 2007 steeg de inflatie tot 12,9 procent. Dit ligt boven de door het IMF
gestelde grens van 8 procent. De stijging van elektriciteit-, gas- en andere brandstofprijzen met 29,4
procent was hiervan de belangrijkste oorzaak. De prijsstijging van voedingsmiddelen en nietalcoholische
dranken (+15,3 procent) en de huren (+13,7) waren andere oorzaken van de hoge
inflatie. In de loop van 2008 is de inflatie afgenomen tot
6

Economische indicatoren
2006 2007
Bbp (miljard US dollar) 530,9 657,1
Bbp per capita (US dollar) 7.760 8.737
Reële groei bbp (in procenten) 6,1 6,9
FDI (miljard US dollar) 20,2 22,3
Inflatie (gemiddeld in procenten) 9,5 12,9
Balans van de lopende rekening (miljard US dollar) -32,8 -37,6
Export van goederen (FOB-waarde, miljard US dollar) 91,9 115,3
Import van goederen (FOB-waarde, miljard US dollar) 133,2 162,0
Wisselkoers (gemiddelde over het jaar, Turkse lira: US dollar) 1,4 1,3
Buitenlandse schuld (miljard US dollar)
Bron: Economist Intelligence Unit
207,9 247,1
Tijdens 2007 tot de zomer van 2008 kon deze verhouding worden gehandhaafd. De huidige
verhouding in voorjaar 2009 is ongeveer 2,2 Turkse lira voor 1 euro. De kredietcrisis heeft ook
gevolgen voor internationale kredietverlening aan Turkije en het teruglopen van de Turkse
economische groei. Het door schuldendiensten beheerste begrotingsbeleid (30 procent van de
begroting wordt aan rentebetalingen besteed), het huidige inefficiënte belastingsysteem en de grote
informele sector, zijn de belangrijke aandachtspunten voor de Turkse regering bij het vormgeven en
uitvoeren van haar economische beleid.
Turkije en de Europese Unie
Op 3 oktober 2005 zijn de toetredingsonderhandelingen van start gegaan. Het proces verloopt tot nu
toe moeizaam. De onderhandelingen over 8 van de 35 onderhandelingshoofdstukken zijn in december
2006 geschorst. De verwachting is dat het gehele proces tien tot vijftien jaar zal gaan duren. Ook al
voldoet Turkije aan het eind aan alle criteria, dan nog is toetreding niet gegarandeerd. Binnen de EU
is het enthousiasme voor uitbreiding niet groot en in een aantal lidstaten bestaat een sterke oppositie
tegen Turks lidmaatschap. Daarbij neemt ook in Turkije de steun voor EU-lidmaatschap af. Als de
onderhandelingen over het EU-lidmaatschap mislukken, wordt Turkije mogelijk een alternatief
partnerschap aangeboden om het land toch te verankeren in Europa.
Landbouw sector
De landbouw speelt een belangrijke rol in de Turkse economie: het geeft werk aan 36% van de
werkzame bevolking en draagt 5% bij aan de Turkse export waarde. Ongeveer 28 miljoen hectare (36
procent van de totale grond) is geclassificeerd als cultiveerbaar. Turkije kent diverse klimaatzones,
waardoor men het gehele jaar door de meeste groenten kan verbouwen. Dit gebeurt gedurende de
zomer op de volle grond en in de winter onder beschermde condities, zoals plastic of glazen kassen.
Intensieve landbouw vindt vooral plaats in West-Anatolië, de Egeïsche regio en langs de zuidkust.
Vooral in West Turkije is een snel toenemende belangstelling voor de moderne glastuinbouw in
gebieden waar geothermische warmte beschikbaar is. Na Spanje (62000 ha) en Italië (29.700 ha) is
Turkije het derde grootste areaal aan beschermde teelt (27.100 ha). Hiervan is in Turkije ongeveer
7000 ha glas waarvan slechts 500 ha van moderne glazen kas is voorzien.
Turkije is de grootste producent en exporteur van agrarische producten in het nabije oosten en de
Noord Afrikaanse regio’s. De belangrijkst exportmarken zijn de EU en de Verenigde Staten, waar
gedroogd fruit en noten, katoen en tabak naar toe worden geëxporteerd. Een andere belangrijke
export markt zijn Rusland en het Midden Oosten voor vers fruit, groenten en vlees uit Turkije.
Buitenlandse investeringen
Het niveau van buitenlandse investeringen nam in 2003 en 2004 geleidelijk toe tot 2,6 miljard US
dollar in 2004. In de jaren 2006 en 2007 werd dit bedrag verhoogd tot meer dan 20 miljard US dollar.
7

Verschillende factoren spelen een rol bij de enorme toename aan buitenlandse investeringen de
afgelopen jaren. De belangrijkste zijn de relatieve stabiliteit en sterke groei van de economie de
laatste jaren, hervormingen in sectoren als energie, telecom en het bankwezen en de
toetredingsonderhandelingen met de EU. In de loop van 2008 heeft ook Turkije te maken met een
sterke terugloop van buitenlandse investeringen en het stagneren van de kredietverlening aan
bedrijven en investeringsprojecten.
Buitenlandse investeringen in Turkije (x miljard US dollar)
2001 3,3
2002 1,0
2003 1,6
2004 2,6
2005 9,6
2006 20,1
2007 21,9
Bron: Economist Intelligence Unit
Het potentieel voor buitenlandse investeringen is groot. Gunstig is onder meer de geografische
ligging. Het land grenst aan de Balkan (EU), het Midden-Oosten en de Kaukasus (Russische
Federatie) en kan daarom als springplank fungeren voor handel en investeringen in deze maar ook
verder gelegen regio’s en landen. Zo behoort de Russische Federatie tot de belangrijkste
handelspartners van Turkije en helpen de bestaande linguïstische en culturele banden met de landen
in Centraal-Azië de betrekkingen met deze regio ontwikkelen. Ook heeft Turkije reeds langdurige
betrekkingen met en commerciële belangen in de Arabische wereld.
Andere voordelen zijn de douane-unie met de EU, de open economie, de lage salarisstructuur
gecombineerd met een redelijk opleidingsniveau en het feit dat Turkije een redelijk stabiele
democratische en seculiere staat is. Het EU-toetredingsproces en de voortgaande macroeconomische
stabilisatie en hervormingen onder leiding van het IMF maken het land extra interessant
voor de komende jaren. Kansrijke sectoren zijn onder meer de energie- en telecommunicatiesector,
waar het proces van privatisering en marktvorming in gang is gezet. Aandachtspunten voor Turkije zijn
nog het verbeteren van het belastingklimaat en het juridische systeem. De terugloop van de
investeringen in de industriële sectoren als automobiel, textiel en bouw, resulteert in grotere aandacht
voor de primaire productie. De mogelijkheid voor een relatief snelle terugverdien tijd maakt de
glastuinbouw tot een van de prioriteiten bij verdere exploratie van mogelijkheden bij de Turkse
investeerders.
Herkomst investeringen
In 2007 was 60 procent van de buitenlandse investeringen in Turkije afkomstig uit de EU. Vooral
Duitsland, Nederland en het Verenigd Koninkrijk zijn belangrijke investeerders. De stijging van de
buitenlandse investeringen komt voor een groot deel voor rekening van multinationals die gaan
participeren in grote Turkse bedrijven. Voorbeelden: Disbank werd overgenomen door Fortis (België),
Turkcell door Alfa (Rusland) en Telsim door Vodafone (VK). De meeste buitenlandse investeerders
maken gebruik van lokale partners.
Stand van zaken met betrekking tot IMF
Eind 2004 beëindigde Turkije een volledig IMF-programma. Het betrof een van de grootste Stand-By
Arrangementen wereldwijd, met een waarde van 20 miljard US dollar. In de zomer van 2005 werd
overeenstemming bereikt over een nieuw driejarig IMF Stand-By Arrangement met een waarde van 10
miljard US dollar. Het akkoord gaat uit van een streng fiscaal beleid, om zo de fiscale stabiliteit te
waarborgen. In 2006 en in het begin van 2007 is hier niet helemaal aan voldaan door de
verkiezingscampagne. Daarnaast is in het akkoord afgesproken dat er meer marktwerking moet
worden gestimuleerd en dat meer buitenlandse investeringen moeten worden aangetrokken.
Inmiddels zijn de benodigde wetten voor hervorming op deze gebieden aangenomen en zijn de derde
8

en vierde IMF-reviews in september 2006 succesvol afgerond. Op grond hiervan zal Turkije 1,9 miljard
US dollar ontvangen. Ongeveer 13 procent van de Turkse staatsschuld bestaat uit een schuld aan het
IMF.
Handel
Sinds 1996 bestaat er een douane-unie tussen de EU en Turkije. Dit houdt in dat er geen
invoerrechten worden geheven bij handel met de EU. Een uitzondering wordt gevormd voor
landbouwproducten. Deze blijven buiten de bepalingen van de douane-unie in verband met
onvoldoende garanties voor voedselveiligheid.
In 2006 ging 56,1 procent van de export van Turkije naar EU-landen, oftewel 50 miljard US dollar. De
import vanuit Europese landen bedroeg 42,4 procent van de totale import, wat neerkomt op 59,1
miljard US dollar (TURKSTAT, 2007).
Naast export naar de EU (56 % ter waarde van 35 miljard EURO) en de VS, exporteert Turkije veel
naar de buurlanden in het Midden-Oosten, landen uit de voormalige Sovjetunie en Noord-Afrika. In
2007 importeerde Nederland voor ongeveer 1,71 miljard euro uit Turkije. De EU is tevens een
belangrijke leverancier; 42% (ter waarde van 45 miljard EURO) van de import is afkomstig uit de EU.
Hiervan is bijna 4 miljard EURO afkomstig uit Nederland. In de top 3 van importeurs in Turkije in 2006
staan Rusland, Duitsland en China.
Salarissen
Het bruto minimum loon 2007 bedraagt 585 Turkse lira (ongeveer 302 euro) per maand. Het
minimumloon is aanzienlijk hoger dan in Centraal- en Oost-Europese landen. Het gemiddelde
brutoloon in de industriële sector bedroeg begin 2007 1.376 Turkse lira (710 euro) voor een
gemiddelde werkweek van 45 uur. Voor werknemers met een CAO liggen deze bedragen hoger. In
het algemeen verschillen de salarissen tussen verschillende industriële sectoren, afhankelijk van de
druk van de door de sector georganiseerde bonden, specialisatie van de industrie en (internationale)
concurrentie van de informele sector.
Consumentengedrag
De koopkracht in Turkije neemt toe en het bbp per hoofd van de bevolking steeg van 4.947 US dollar
in 2005 tot 5.482 US dollar in 2006. Er bestaan echter grote inkomensverschillen. De meerderheid van
de bewoners op het platteland leeft in relatieve armoede. In de steden is het inkomen gemiddeld
hoger. Daarnaast is er een belangrijke groep met een hoog inkomen. Deze groep bevindt zich
voornamelijk in de grote steden zoals Istanbul, Ankara en Izmir in het westen van Turkije. Zij zijn
geïnteresseerd in producten van hoge kwaliteit en zijn bereid daar topprijzen voor te betalen.
Naar verwachting zal de consumptie van frisdrank, alcohol, kant-en-klaarproducten ('ready-to-eat' en
'easy-to-prepare products') en luxe levensmiddelen gaan toenemen. Dit zal ten koste gaan van de
traditionele levensmiddelen zoals brood, peulvruchten, yoghurt, thee en noten. Tevens vraagt de
supermarkt van de leveranciers garanties voor de toelevering van goede kwaliteit en kwantiteit van
groente en fruit.
Internet doet gestaag zijn intrede in de Turkse samenleving. Er zijn op dit ogenblik ongeveer 16
miljoen Internetgebruikers op een totale bevolking van ongeveer 74 miljoen mensen. Begin 2007
waren er ongeveer 100 Internet service providers (ISP's). Turk Telekom is, samen met Superonline,
een van de belangrijkste aanbieders van ADSL. Turksat is als staatsbedrijf een belangrijke aanbieder
van Internet via de kabel. Verschillende telecommunicatiebedrijven bieden aansluitingen en
inbelverbindingen via de mobiele telefoon. Voor de landbouw sector vormt Internet een steeds
belangrijker communicatie en promotie middel; hierbij lopen de grotere producenten en toeleverende
bedrijven voorop.
9

3 Sector beschrijving agrarische sector en verwerkende
industrie
3.1 Marktomvang
De landbouw speelt een belangrijke rol in de Turkse economie. Ongeveer 28 miljoen hectare (36
procent van de totale grond) is geclassificeerd als cultiveerbaar. Turkije is na China, India en USA de
grootste producent van groente en fruit ter wereld. Turkije kent diverse klimaatzones, waardoor men
het gehele jaar door de meeste groenten kan verbouwen. Dit gebeurt gedurende de zomer op de volle
grond en in de winter onder beschermde condities, zoals plastic of glazen kassen. Intensieve
landbouw vindt vooral plaats in West-Anatolië, de Egeïsche regio en langs de zuidkust.
In 2006 was 27 procent van de beroepsbevolking werkzaam in de landbouwsector, gelijk aan 10
miljoen mensen, op veelal kleine tot zeer kleine boerenbedrijven. Het agrarische deel van GDP daalde
van 35% in 1970 tot 22% in 1980 en tot 11,8% in 2003. 9,4 procent van het BNP kwam in 2006 uit de
landbouwsector en 90,6% uit de industrie. Het agrarische aandeel in de economie loopt langzaam
terug door de toenemende industrialisatie en de trek van de rurale bevolking naar de grotere steden.
De sector brengt een breed scala aan landbouwproducten voort: naast groente en fruit vooral
akkerbouwgewassen, zoals graan en katoen. ’s Lands vruchtbare bodem, toegang tot voldoende
water, een passend klimaat en hardwerkende boeren creëren een succesvolle agrarische sector.
Tevens kan er een brede verscheidenheid aan gewassen worden verbouwd vanwege de
verschillende klimaten in het land. In toenemende mate wordt deze variëteit in klimatologische
omstandigheden in de tuinbouw sector gebruikt om de optimale productie omstandigheden te kiezen
voor de opkweek van jonge planten, het organiseren van jaar-rond productie voor de belevering van
supermarkten en het positioneren bij grote bevolkingscentra of logistieke centra.
Tijdens de laatste tien jaar heeft de Turkse economische politiek zich gericht op de EU toenadering.
Met als stevige basis het vrijhandelsverdrag van 1996 zijn daarna voor de verschillende
productgroepen de handelsbelemmeringen opgeheven. Voor vele agrarische en voedsel producten is
het vrije handelsverkeer echter in 2008 nog steeds niet tot stand gekomen vanwege phytosanitaire en
veterinaire knelpunten in de dossiers gecombineerd met de praktische dierziekte situatie in Turkije.
Ook voor diverse voedsel producten en grondstoffen is de Europese Commissie nog niet overtuigd
van de effectiviteit van de Turkse importcontrole voor producten uit derde landen en van de controle
op voedselveiligheid van de Turkse productie. In 2007 48% van de Turkse export van agrarische
producten was naar de EU met een omvang van 4,5 miljard EURO (6,1 miljard USD). De tweede
belangrijke bestemming van Turkse export zijn de Arabische landen met 17,6% in het jaar 2006. De
derde bestemming in 2006 was de USA met 5,9%. Na de ernstige valuta crisis in 2001 heeft Turkije
een gemiddelde economische groei van 6,8% laten zien tot 2007. De economische politiek van de
Turkse regering was als voorwaarde verbonden aan de financiële steun door het IMF. Het volgende
beleid wordt door de Turkse regering nog steeds als leidraad genomen:
• Liberalisatie van de arbeidsmarkt waarin de werknemers erg veel bescherming genoten
• Een strakker belasting regiem waarbij ruimte is gemaakt voor grote infrastructuur projecten in de
belangrijke bevolkingscentra en teven de ontwikkeling van Zuidoost Turkije.
• Privatisering van de staatsbedrijven
Het stimuleringsbeleid gericht op het vergroten van buitenlandse investeringen heeft ook in de Turkse
voedselverwerkende industrie zijn impact gehad. Ongeveer 145 bedrijven in de Turkse
voedselverwerkende industrie zijn tot stand gekomen door buitenlands financiële bijdrage en steun
(volgens de USDA in 2002). In deze sector zijn buitenlandse investeerders voornamelijk te zien in de
productie van eetbare oliën en vetten, (fris)dranken en botteling industrie, snoep en kauwgom,
zuivelproducten, zoetwaren, processing van groente (tomaten puree), bier en kunstmatige zoetstoffen.
10

Vooraanstaande multinationals zoals Unilever, Coca-Cola en Pepsi zijn al tientallen jaren actief in
Turkije. De meeste voedsel producten worden echter alleen verkocht in kleine detailhandel
(kruidenierwinkels). Een groeiend aantal grote winkelketens is actief in Turkije, zoals Migros (Turks),
Metro (Duits) en Tesco (Brits). In deze (sub)sector is substantiële concurrentie. De export van Turkse
voedsel en drankenproducten wordt tegengehouden door strenge import regelgeving van diverse
landen en de verplichte hoge importheffingen op de meeste voedingsproducten. Anderzijds kent ook
Turkije beschermende regelingen die de binnenlandse agrarische productie en verwerking moet
beschermen tegen de goedkope producten uit de goedkoopte centra in bijvoorbeeld Zuid-Amerika.
Groente en fruit productie in Turkije (2007)
(1000 ton)
Bron: Presentatie S. Kefi 281108
De landbouw speelt een belangrijke rol in de Turkse economie. Ongeveer 28 miljoen hectare (36
procent van de totale grond) is geclassificeerd als cultiveerbaar. Turkije is na China, India en USA de
grootste producent van groente en fruit ter wereld. Turkije kent diverse klimaatzones, waardoor men
het gehele jaar door de meeste groenten kan verbouwen. Dit gebeurt gedurende de zomer op de volle
grond en in de winter onder beschermde condities, zoals plastic of glazen kassen. Intensieve
landbouw vindt vooral plaats in West-Anatolië, de Egeïsche regio en langs de zuidkust.
Als gevolg van deze massale productie grondslag, beschikt Turkije over een betrekkelijk voordeel in
vele agrarische producten, en tevens een positieve handelsbalans dat bijdraagt aan een verlichting
van het totale handelstekort. De belangrijkst exportmarken van Turkije zijn de EU en de Verenigde
Staten, waar gedroogd fruit en noten, katoen en tabak naar toe worden geëxporteerd. Een andere
belangrijke export markt is het Midden Oosten, zij kopen vers fruit, groenten en vlees. In 1999 was de
waarde van de stijging van agrarische export gestegen tot 2.4 miljard USD en zorgde voor 9 % van de
Turkse export opbrengsten (60% lager dan in 1980). Echter, in zoverre kunnen de cijfers misleidend
zijn omdat 50% van de geproduceerde export ook voortkomt uit de agrarische sector (voornamelijk
textiel en kleding). Zodoende is de direct en indirecte bijdrage van de agrarische sector nog 50% van
de totale export.
Plantaardige productie (of productie gerelateerd aan planten en groenten) bestaat in de eerste plaats
uit granen, peulvruchten (zoals erwten, bonen en linzen), industriële en bederfelijke gewassen.
Van bovengenoemde neemt de graanproductie meer dan de helft van de gecultiveerde grond in
beslag. De belangrijkste soorten van de in Turkije geproduceerde graangewassen zijn tarwe, gerst,
haver, rogge, maïs, gierst en rijst. Deze gewassen worden in het gehele land geproduceerd, met een
hogere concentratie in de centrale regio’s. Tijdens de laatste 10 jaar heeft Turkije zelfs de export van
pasta producten weten te ontwikkelen tot een niveau van 192,000 ton (80 miljoen UDS in 2006).
11

Turkije is tevens de belangrijkste peulvruchten producent van het midden Oosten en een van de
vooraanstaande procenten van de wereld.
Het grootste deel van de industriële gewassen in Turkije zijn: katoen, tabak en suikerbieten. Katoen is
cruciaal voor de bredere economie omdat het vezels levert voor de textielindustrie, de vooraanstaande
categorie van de Turkse export. Katoen wordt voornamelijk verbouwd aan de Middellandse en
Egeïsche kust vlaktes en het zuiden en zuidwesten. Katoenproductie was in 1999 855.000 ton.
Slechts 10% van het katoen wordt in ruwe vorm geëxporteerd, de rest voorziet de binnenlandse
textielindustrie. Het South-eastern Anatolian Project is Turkije grootste ontwikkelingsproject in deze
sector. In dit project zijn katoenverwerkende bedrijven gepland. Het onderzoekt verbeteringen in de
energieproductie, toerisme, mijnindustrie, petroleum, onderwijs, gezondheid, communicatie industrie
en transport en in actieve landbouw door middel van uitgebreide irrigatiesystemen. Zodra dit afgerond
is, is begroot dat de Turkse katoenproductie in 2000 verdubbelt. Een ander industrieel gewas, de
suikerbiet, onderging een spectaculaire stijging in productie in 80 en 90-er jaren; momenteel is Turkije
zelfvoorzienend met een surplus export ter waarde van 435 miljoen USD. Op vergelijkbare manier zijn
andere gewassen in ontwikkeling gebracht: Tabak, tomaten, noten, citrus. De gewassen zijn
voornamelijk geconcentreerd aan de Egeische kust en aan de Zwarte Zee regio’s, maar ook oost
Anatolia en het GAP project in Oost Turkije dragen ook bij aan de opbrengst.
Totaal overdekte productie in Turkije
(1996 – 2007) (Ton)
Bron: Presentatie S. Kefi 281108
Groente en fruit sector
De groente en fruitsector in Turkije kent een lange traditie. Turkije is sinds lange tijd zelfvoorzienend
voor het overgrote deel van de plantaardige productie. De Turkse bedekte teelten beslaat in totaal
49.000 ha en is vooral onder plastic: 22000 ha poly tunnel (16000 lage tunnel en 6000 ha hoge tunnel)
en 19000 ha poly kas; 7600 ha is oude stijl glazen kas. Er is in voorjaar 2008 slechts 500 ha productie
van groente in moderne kassen. Deze 500 ha betreft ongeveer 100 ondernemers die vooral actief zijn
in het westelijk deel van Turkije.
Vers fruit en groenten zijn ook belangrijk voor de Turkse economie. Van de 140 gewassen verbouwd
over de gehele wereld produceert Turkije 80 soorten vers fruit en groenten en exporteert 30 soorten
groenten en 20 soorten fruit zoals druiven, citrusvruchten, meloenen, aardappelen, uien, tomaten,
olijven en komkommers. In 2007 bedroeg de totale productie bijna 26 miljoen ton met een productie
waarde van 8,5 miljard EURO. Jaarlijks is de exporten goed voor ongeveer 1 miljard Euro waarvan in
2008 450 miljoen citrus. Sinds 2008 is de groei van de groente gestagneerd en groeit het aandeel van
de citrus in de Turkse export. De Turkse export heeft ook te leiden van de daling van economische
activiteiten en wereldhandel. MARA heeft meegedeeld dat de export in januari 2009 met 28% is
gedaald (GroentenenFruit, 2009). Een meer uitgebreid recent Engelstalig overzicht is gepubliceerd
12

door het bureau de Landbouw Attaché in Ankara: Fruit and vegetable sector of Turkije 2008. (Dit
rapport is verkrijgbaar bij LNV en bij VRIAN projects).
Turkse productie x miljoen ton (TURKSTAT, 2007)
product 2007 2006 2005
Tomaat 9,95 9,85 10,05
komkommer 1,67 1,80 1,75
Pepers 1,88 1,85 1,82
Aubergine 0,86 0,92 0,93
totaal 25,85
Distributie van in kassen geproduceerde groente in Turkije in 2007
(3.546.943 Ton)
Kassen 25% glas en 75% plastic
Bron: Presentatie S. Kefi 281108
Snijbloemen sector
Hoewel de snijbloemen productie in Turkije al een lange traditie kent, is de Turkse productie van
snijbloemen pas in de tachtiger jaren op de buitenlandse markt terecht gekomen (bron IGEME
2007/vakblad Bloemisterij 2007). De. In 2004 was er 3930 ha snijbloemen productie geregistreerd
waarbij ongeveer 5000 families betrokken zijn. Dit betreft ruim 2800 ha vollegrond productie, 1000 ha
in kassen onder plastic, 85 ha onder glas. De productie oppervlakte is als volgt verdeeld: 43% anjers,
23% rozen, 12% gladiolen, 9% gerbera’s. Veel van de productie technologie en kennis is afkomstig uit
Israel. Vooral in de regio Antalya zijn enkele grootschalige bedrijven actief met productie voor export.
De exportwaarde bedroeg 20 miljoen USD in 2006. De belangrijkste afzet betreft anjers, gerbera’s en
gypsophilla voor de markten in Verenigd Koninkrijk op afstand gevolgd door Russische Federatie,
Griekenland, Nederland en Japan productie voor de nationale markt bevindt zich in de buurt van de
grote steden Istanbul en Izmir. Vooral in de provincie Ispara worden rozen gekweekt voor de productie
van essentiële oliën (rozenolie).
In 2004 heeft Turkije de UPOV ondertekend en daarmee worden de kwekersrechten beschermd. Dit
opent de weg naar meer moderne variëteiten. De relevante import naar Turkije is afkomstig uit Italië
13

(jonge plantjes en stekken), Nederland (snijbloemen en bloembollen) en China (snijgroen). In 2006
bedroeg de import waarde uit Nederland ongeveer 6 miljoen Euro. De Turkse export van snijbloemen
bedroeg in 2006 ruim 15 miljoen stelen voor een waarde van 4,1 miljoen Euro. De totale exportwaarde
van snijbloemen naar Europa bedroeg 14,6 miljoen Euro waarvan 46 % in de vorm van anjers naar
het Verenigd Koninkrijk is verkocht. De laatste jaren ervaren de Turkse producenten toenemende
concurrentie op de west Europese markt aangaande kwaliteit en variëteit. Tegen deze achtergrond
zoeken de Turkse producenten meer samenwerking met buitenlandse experts, leveranciers van
moderne technologie en afzet mogelijkheden zoals de bloemenveiling in Aalsmeer.
Detailhandel
Turkije heeft een veelzijdige detailhandelsector waarin kleine winkels en franchiseketens de toon
zetten. Er komen echter steeds meer winkelcentra, ook in en rond kleinere steden. Deze winkels in
voedingsmiddelen en kleine consumptiegoederen zorgen nog steeds voor 60 procent van de totale
detailomzet, maar super- en hypermarkten vergroten hun marktaandeel (Economist 2008, USA). Er is
in Turkije een verschuiving merkbaar van de traditionele winkels met een assortiment van lokale
producten, zoals brood, vlees, melk, fruit en groente, naar super- en hypermarkten. Redenen voor
deze verschuiving zijn het uitgebreidere assortiment van de super- en hypermarkten, het toenemende
gebruik van creditcards en de goede geografische spreiding van super- en hypermarkten. Kleine
(detail)handelaren domineren echter nog steeds de markt. Zij hebben 65 procent van de
kruideniersmarkt in handen. Het aandeel van supermarkten is echter groeiende. De grote
internationale ketens Carrefour, Marks & Spencer, Spar, Continent, Printemps en Metro-Real-Gruppe
zijn actief in Turkije. Men verwacht dat de verkopen in deze hypermarkten tot 2011 met 136 procent
zullen toenemen. Dit verklaart ook het grote aantal fusies en overnames in de branche. Voor de markt
voor duurzame consumptiegoederen is het franchisesysteem de meest gebruikte distributievorm. De
grootste supermarktketen is Migros van de Koc Groep met een jaarlijkse omzet van 3,5 miljard US
dollar. Naast het aandeel in de binnenlandse markt investeert de Koc Groep ook in het buitenland,
voornamelijk in Rusland. Deze Turkse multinational heeft concurrentie van Carrefour (Frankrijk,
samenwerking met de lokale Sabanci Groep), BIM (Turkije), Metro (Duitsland), Tesco (Verenigd
Koninkrijk), Kiler (Turkije) en andere ketens en zelfstandige supermarkten. Ook andere internationale
winkelketens, zoals Ikea, C&A, Zara, Douglas en Marks & Spencer hebben inmiddels vestigingen in
Turkije. Naar verwachting zal de detailhandel zich sterk uitbreiden, vooral in het westelijk deel van
Turkije. Turkije heeft namelijk circa 70 miljoen inwoners en het aantal winkels per hoofd van de
bevolking is erg laag, zeker in verhouding tot Europese landen.
Geografische regio's
Het Turkse grondgebied, dat een totale oppervlakte heeft van 814.578 km², ligt voor 97 % in Azië
(Anatolische vlakte) en voor 3% in Europa (Thracië). De Europese en Aziatische delen zijn
gescheiden door de Bosporus, de Zee van Marmara en de Dardanellen.
Anatolië is een hoogvlakte die geleidelijk stijgt naar het oosten en onderbroken wordt door de dalen
van ongeveer vijftien rivieren, waaronder de Kızılırmak, de Sakarya, de Dicle (Tigris) en de Fırat
(Euphraat). Er is een groot aantal meren waarvan sommige zo groot zijn als een binnenzee,
bijvoorbeeld Van meer.
In het noorden loopt het oostelijke Zwarte-Zeegebergte parallel aan de Zwarte Zee en in het zuiden
strekt het Taurusgebergte zich uit tot bijna aan de smalle vruchtbare kustvlakte langs de zeekust.
Ararat Berg (5165 m) is het hoogste toppunt in Turkije.
Turkije heeft een grote verscheidenheid aan klimaten, variërend van het milde klimaat van het Zwarte-
Zeegebied tot het landklimaat in het binnenland en het Middellandse-Zeeklimaat van de Egeïsche en
Middellandse zeegebieden. De kustlijn van de vier zeeën van Turkije bedraagt meer dan 8.333 km.
Turkije heeft 7 geografische regio’s. Deze regio’s in in volgorde van hun grootte zijn: Oostelijk Anatolië
(21 %), Centraal Anatolië (20%), Zwarte Zee (18 %), het Mediterraan gebied (15 %), de Egeische
gebied, Marmara en Zuidoost Anatolië gebied.
14

Langs de noordkust van de Egeische zee is de temperatuur en straling tijdens de winter is gunstig
voor de tuinbouw. In de Antalya regio is de zonnekracht in de winter 7,8 MJ/m2 gedurende bijna 5 uur
per dag.
Ongeveer eenderde van het bbp wordt gerealiseerd in het noordwesten van Turkije, in de Marmara
regio (Istanbul, Izmit en Bursa). Andere belangrijke industriële centra liggen in de driehoek van Izmir in
het westen, Adana, Mersin en Iskenderun in het zuiden en Ankara in het oosten. Buiten
bovengenoemde industriële gebieden, is er een aantal regio's dat de afgelopen jaren belangrijke
investeringen aantrok in de sectoren textiel, voedselverwerkende industrie en de meubelindustrie.
Deze regio's liggen rond de steden Denizli, Konya, Kayseri en Gaziantep. Het zuiden en het westen
(Antalya en Mugla) genereren het leeuwendeel van de inkomsten uit toerisme, landbouw en tuinbouw.
Interessante economische regio's
Behalve Istanbul, waar in vergelijking met andere delen van Turkije relatief meer informatie over te
vinden is, kent Turkije nog enkele andere interessante economische regio's. De economische afdeling
van de Nederlandse ambassade in Ankara (LBA) heeft factsheets over deze regio’s opgesteld die
goed toegankelijk zijn op de website van LBA en van de EVD . Voor de tuinbouw sector zijn de
volgende regio’s van belang:
• Adana
• Antalya
• Gaziantep
• Istanbul
• Izmir
• Denisli
• Aydin
• Afyon
• Kumluca
• Kocaeli
• Konya
• Mersin
In Annex 2 zijn de productie arealen van de tuinbouw sector weergegeven.
15

4 Marktontwikkeling
4.1 Algemeen
Vanwege politieke onrust in 2006 vond er een plotselinge uitstroom van kapitaal plaats in de zomer
van 2006. Dit veroorzaakte een devaluatie van de Turkse lira met 20% ten opzichte van de EURO. De
rente liep in korte tijd op van 13 tot 17%. Later in 2006 en gedurende 2007 herstelde de Turkse
economie enigszins. De droogte in 2007 veroorzaakte een terugval van de agrarische productie en de
problemen met pesticide residuen in groente en fruit droeg bij aan de inkrimping van de export. De
economische stemming werd gedurende de eerste helft van 2008 vooral bepaald door het politiek
ingegeven initiatief van de staatsraad om de regeringspartij AKP te verbieden. Nadat deze crisis in
voorjaar 2008 ten positieve was gekeerd kreeg de krediet crisis ook invloed op de Turkse economie:
Verdere krimp van de bouwsector en infrastructuur projecten. Tijdens het eerste half jaar van 2008 de
private sector heeft een toename laten zien van de investeringen in machines en apparatuur. De
terugloop van industriële investeringen in de bouw en textiel sector heeft geleid tot extra aandacht van
investeerders voor de glastuinbouw sector, aantrekkelijk geschetst met de relatief korte terugverdien
tijd.
De Turkse agrarische mogelijkheden zijn aanzienlijk en bieden een substantieel potentie voor
uitbreiding. Om echter deze expansie efficiënt te optimaliseren en te maximaliseren heeft de
agrarische sector overheidsbetrokkenheid nodig voor structurele hervormingen, afstemming op de EU
en andere markten en stimulering van ontwikkelingsprojecten. Als voorbeeld moet genoemd worden
het South Eastern Anatolian project (GAP) waarvan het doel is het versterken en uitbreiden van de
agrarische fundamenten voor de meest onderontwikkelde delen van het land. Feitelijk is GAP mogelijk
een van de meest cruciale ontwikkelingsprojecten voor Turkije omdat de grote economische
verschillen tussen stedelijk en plattelandsgebieden voor sociale spanning zorgen hetgeen bijdraagt
aan een schadelijk niveau van migratie van het platteland naar de steden, primair in het zuidoosten.
Deze ontvolking van het platteland vormt een serieuze bedreiging voor toekomstige agrarische
ontwikkeling en voor het totale economische welzijn van Turkije. De toenemende belangstelling voor
de tuinbouw sector is ook ingegeven door de bijdrage aan de werkgelegenheid in minder ontwikkelde
gebieden. Het door de EU toegezegde steun budget voor regionale ontwikkeling zal investeringen
ondersteunen in 40 van de 82 Turkse provincies.
16

Distributie van plastic kassen gebaseerd op afmeting van de kas (m 2 )
Bron: Presentatie S. Kefi 281108
4.2 Bedrijfsontwikkeling Turkse tuinbouw sector
De tuinbouw sector in Turkije is belangrijk als het gaat om productie van groente en fruit voor de
binnenlandse markt. Vanaf 1990 tot heden hebben de bedekte teelten vooral in de vorm van plastic
tunnelkassen een groei van 10% per jaar laten zien geconcentreerd in de kuststrook langs de
Aegiesche zee en Middellandse zee. Hierbij speelden naast de klimatologische factoren ook de
infrastructuur en logistiek een belangrijke rol. In tabel 1 zijn de belangrijkste provincies weergegeven.
Het totaal overzicht van regionale productie, gewassen en prijzen is opgenomen in Annex 2.
Er is mondiaal gezien ongeveer 1 miljoen hectare land bedekt met kassen voor de productie van
groenten en bloemen. Hiervan is 80% is China als poly tunnels. Van de overige 200.000 ha bedekte
teelten zijn de belangrijkste landen:
Spanje: 60.000 ha
Japan: 55.000
Turkije: 49.000
Italië: 29.000
17

Totale overdekte groei gebieden in Turkije in 2007
(49.311 HA)
Bron: Presentatie S. Kefi 281108
Hoewel de Turkse tuinbouw sector 49000 ha bedekte deelt kent, is de gemiddelde grote van de
bedrijven in bedekte teelt is slechts 3000 m2. Slechts 4% van de bedrijven zijn groter dan 1 ha.
Ongeveer 20% van de bestaande kassen zijn voorzien van topventilatie waardoor de controle van
temperatuur en luchtvochtigheid niet goed mogelijk is. De handbediende ventilatoren in de zijwand
hebben onvoldoende capaciteit en effect. Dit resulteert in hoge ziekte druk. In veel gebieden in Turkije
is tijdens de winter enige verwarming nodig. Om verwarming te vermijden is in diverse regio’s sprake
van twee productie perioden: september –december en maart – juli. Met de verwarming wordt
doorgaands gekozen voor de productie periode november – juni. De Turkse zaadtelers produceren
onvoldoende zaad voor de Turkse productie. De zaadimport is vooral uit Israel, Nederland en de VS.
In Turkije zijn meer dan 100.000 kleine tuinbouw producenten. Er is een duidelijk trend waarneembaar
dat deze groep niet kan voldoen aan de moderne kwaliteitseisen en ook de middelen niet heeft om te
moderniseren. De nieuwe investeerders zijn vooral gericht op grootschalige productie. Deze wordt
gepland op nieuwe locaties.
18

Distributie van overdekte groeigebieden in de belangrijkste
provincies van Turkije in 2007
(Totaal gebied 49.311 ha)
Bron: Presentatie S. Kefi 281108
Tabel 1 Glastuinbouw per provincie (Turkstat, 2005)
Hectare totaal Glas kas Plastic kas Hoge tunnel Lage tunnel
Antalya 163 69 54 69 81 92 17 33 9 76
Adana 118 90 3 208 2 497 116 19
Mersin 111 16 5 20 55 05 32 13 18 78
Mugla 21 89 5 07 12 62 2 84 1 37
Izmir 7 84 12 7 35 35 1
Aydin 6 05 3 68 4 56 78
Samsun 10 97 0,2 4 21 70 6 06
Andere regio’s
Totaal 469 34 67 23 171 04 66 92 164 15
De sector draagt bij aan het Turkse positieve handelsoverschot en vormt een belangrijke bron van
buitenlandse valuta. Het Ministerie van Landbouw en rurale zaken (MARA) is verantwoordelijk voor de
tuinbouw sector waartoe de glastuinbouw behoord. De belangrijkste relevante beleidsterreinen zijn:
Voedselveiligheid: Turkije volgt de normering die is aangegeven in EU richtlijnen en verordeningen.
Hierbij gaat het vooral om ongewenste stoffen zoals residuen van pesticiden en eventueel
contaminaties die via water of lucht in de producten terecht komen.
Marktordening: Op de binnenlandse markt vindt nauwelijks interventie plaats. Belangrijk voor de
handelsstromen is de verplichte levering aan commissionairs. Voor de export partijen heeft Turkije de
EU conforme product kwaliteitsnormen geïntroduceerd. De buitenlandse handel valt onder de
verantwoordelijkheid van het Undersecretariat for Foreign Trade (UFT); dit is een van de staf
afdelingen welke direct onder het kabinet van de regering ressorteren. De export kwaliteit
(handelsstandaards groente en fruit) worden gecontroleerd door de inspecteurs van de
Undersecretariate for Foreign Trade (UFT).
In recent onderzoek bij Turkse producenten is naar voren gekomen dat er vaak sprake is van
overdadig gebruik van pesticiden waarbij voorgeschreven normering wordt overschreden en middelen
19

dikwijls niet op doelgewas wordt gebruikt (VRIAN, project verslagen 2007). Samen met de kosten voor
kunstmest leidt dit vaak tot een kostencomponent die 25-50% bedraagt van de totale productie
kosten.
Tijdens de afgelopen jaren zijn diverse malen te hoge residuen van pesticiden gevonden in Turkse
groente en fruit. Dit heeft geresulteerd in export problemen in zowel EU als Rusland. Vooral de kleine
bedrijven blijken niet in staat om Good Agricultural Practice toe te passen vanwege onvoldoende
vakkennis. Op de gemeentelijke groothandelsmarkten de producten van de kleine producenten door
commissionairs bij elkaar wordt gevoegd om geschikte partijen te maken voor export of afzet op de
lokale markt. De werkwijze belemmert de tracking & tracing ingeval te hoge pesticide residuen worden
aangetroffen. De voedselveiligheids inspectie in Rusland heeft Turkije de eis opgelegd dat elke
individuele export partij bemonsterd moet worden en analyse op alle toegelaten pesticide resultaten
moet plaats vinden. Dit leidt tot extra inspanning en kosten voor de Turkse voedselveiligheids
inspectie. Tijdens de implementatie van enkele Nederlands – Turkse samenwerkingsprojecten is
gebleken dat diverse regionale laboratoria van de food safety inspection niet in staat zijn de analyse
op pesticiden residuen uit te voeren volgens internationaal erkende standaard methoden. Deze
situatie vormt een serieuze belemmering voor de Turkse export activiteiten in de verse groente en fruit
producten. De Nederlandse overheid (EVD agentschap van ministerie van Economische zaken) blijft
steun bieden aan het Turkse ministerie van Landbouw en voedsel bij het versterking van de
laboratoria en inspectie infrastructuur.
Afzet structuur op binnenlandse markt
Het overgrote deel van de Turkse groente productie wordt afgezet op de lokale markt. Voor tomaten
bijvoorbeeld bedraagt de export 30%, verse consumptie binnenland 60% en verwerking 10%.
De regulering van de afzet van in Turkije geproduceerde groenten en fruit op de lokale markt is
vastgelegd in twee regelingen;
• Law on Regulating the Trade of Fresh Vegetables and Fruits and Wholesale markets: 27 Juni
1995
• Regulation on Management and Functioning of Wholesale markets: 28 December 1997.
De twee bovenstaande reguleringen resulteren in een systeem waarbij de afzet van groenten en fruit
in Turkije via erkende groothandelsmarkten moet verlopen. De bemiddeling tussen producenten en
kopers moet verlopen via door de overheid erkende commissionairs. Commissionairs verkopen het
product door aan de handel en retail. Producten kunnen pas nadat ze zijn geregistreerd in een
wholesale markt worden doorverkocht aan de retail en handel. Zowel de commissionairs als de
eigenaren van de wholesale markets ontvangen commissie over de verhandelde producten. Dit is
meestal een vast percentage van de omgezet.
De activiteiten op de wholesale markten worden gecontroleerd door de lokale en/of regionale
overheden, deze zijn veelal ook eigenaar van de markt. Ook private partijen kunnen een wholesale
markt oprichten. Het is producenten toegestaan om een beperkt deel van hun productie zelf te
verkopen op zogenaamde open markten die worden gerund door de lokale overheden. De producten
bereiken de consumenten via supermarkten, kleine winkels en open markten; zie schema van de
distributieketen op blz. 24.
Voordeel voor de producenten is dat de afzet van de productie vrijwel gegarandeerd is. nadeel is dat
de commissionairs vooral geïnteresseerd zijn in de commissie en relatief minder aandacht zullen
hebben voor prijs/kwaliteit en voedselveiligheid. Doordat veel partijen zich bezig houden met de
handel in groenten en fruit worden consumentenprijzen relatief hoog. De producenten hebben vrijwel
geen invloed op de prijzen, geen contact met de retailers en consumenten en weten daardoor niet
altijd wat de markt vraagt. Dit stimuleert niet het kwaliteitsdenken, noch het investeren in betere
productie methoden bij grote groepen van kleine en middelgrote producenten.
Feitelijk loopt een groot deel van de financiering van de sector via de commissionairs hetgeen hen
veel invloed op de ontwikkeling van de sector geeft.
20

De (lokale) overheid is verantwoordelijk voor de controle op de registratie van groenten en fruit die
wordt aangeboden op de lokale mark. Hier ligt de belangrijkste taak voor de overheid. De controle op
labelling, classificatie (volgens OECD norm) vindt op de lokale markt niet of nauwelijks plaats. Echter
naleving met betrekking tot EU-kwaliteitsregels zoals vastgelegd in regulering 1148/2001/EC worden
ook voor de interne Turkse markt steeds belangrijker door de opkomst van internationale supermarkt
ketens die volgens deze reguleringen werken. De lokale overheden (MARA) hebben relatief weinig
ervaring met de handhaving van deze regels, de UFT (export) heeft daarentegen veel ervaring met de
controle en handhaving van de kwaliteitsstandaarden voor groenten en fruit.
Naast de hierboven genoemde verkoop kanalen is het in Turkije sinds enkele jaren ook mogelijk voor
producenten om producenten organisaties op te richten onder voorwaarden van de twee
onderstaande regelingen:
- Law Of Agricultural Producer Unions No: 5200 van: 29.06.2004
- Regulation of Fundamentals and rules of the Establishment of Agricultural producer Unions No:
25702 van 16 oktober2005
De Turkse wetgeving biedt producenten de kans op zich per productgroep te organiseren in een
Producer Organisation (PO). Een dergelijke PO dient bij de Chamber of Agriculture geregistreerd te
zijn en mag onder voorwaarden haar producten rechtstreeks afzetten richting de retail. De PO dient
wel de lokale wholesalemarkt exact te informeren over hoeveelheden, soort etc. Tevens dienen
belastingen en commissies te worden afgedragen. De Turkse wet verhinderd op dit moment dat
Turkse producenten zich kunnen verenigen in Producten Organisaties zoals wij die in de EG kennen
(EC reguleringen 2200/96 en 1432/2003, CMO): PO’s die hun eigen productpakket voeren en haar
eigen marketing en verkoop kanalen controleren.
De Turkse overheid werkt op dit moment wel aan nieuwe regelingen met betrekking tot de verkoop
van groenten en fruit via de wholesalemarkten (bron LBA Ankara).
In het onderstaande figuur is schematisch weergeven hoe de lokale afzet structuur in Turkije is
georganiseerd (Bronnen: LBA Ankara, fruit en veg. Sector report 2008/VRIAN; project PPA04/TR/9/1
en PPA04/TR/9/5)
21

PRODUCENT
PRODUCENTEN
ORGANISATIE
WHOLESALEMARKET
COMMISSIONNAIR
HANDEL
OPEN BAZAR
CONSUMENT
(lokale markt)
RETAIL
Bronnen: LNV Ankara, fruit en veg. Sector report 2008/VRIAN; project PPA04/TR/9/1 en
PPA04/TR/9/5)
22

Vergelijking van de tuinbouw sector in Turkije met Nederland (2006/2007)
Onderwerp Turkije Nederland*
Oppervlakte hele land 780.580 km2 41.830 km2
Oppervlakte agrarisch 28 mln ha (36%) 2 mln ha
Oppervlakte tuinbouw 750,000 ha
Oppervlakte glastuinbouw 20,000 ha 11000
Aantal werkers in Landbouw 10 mln (9,2%) 660.000 (incl. industrie; 10%)
werkers in Glastuinbouw 2 mln (geschat) 260000
Totale productie waarde
50 miljard EURO 7 miljard EURO
(EURO)
14 Mld incl toelevering+zaden
% van BNP 11 4
% handelsbalans 24
Totaal agrarische export
waarde
6 miljard EURO 20 miljard EURO
Agrarisch % van totale export 5 44
Belangrijkste producten (info Tomaat Pepper Rose Trostomaat Paprika Rose
2005)
rood passion
Kg opbrengst per m2
Gebruik pesticiden
40 23 160
stem
56.5 27.5 276
Arbeidskosten/m2 5 5 6 22.4 11.5 25.4
Energiekosten/m2 4,25 4,25 6 5.3 4.6 46.8
Opbrengstprijs/m2 2,5 1,5 0,4 stem 45.2 37.4 102.4
Kostprijs/m2 21 25 28 55.4 48.1 117.9
Saldo/ m2 16 14,5 11 30.9 22.3 38.6
ROI (year) 4 4 5
ROI als prijs 20% lager 9 7,5 11
ROI als transportkost
20%hoger
4 4 5
ROI bij 20%hogere productie 2,1 2,8 3,7
Heating 3 €/m2/jaar extra 4,5 4,8 6
* kwin Glastuinbouw 2008; g43, g 20 en b24
Bovenstaand overzicht geeft aan dat de Nederlandse tuinbouw sector goed concurrerend is met de
Turkse tuinbouw. Ondanks de veel lagere arbeidskosten en investeringskosten, verliest de Turkse
producent het met de lagere opbrengst van de gewassen. Hierbij is gemakshalve uitgegaan van
gelijke opbrengstprijzen. In werkelijkheid is de prijs op de Turkse nationale markt vaak hoger dan in
omringende landen en in de EU. Dit is vanwege de goed ontwikkelde vraag naar verse groente en fruit
op de Turkse binnenlandse markt.
Specifieke aandacht is besteed aan de invloed van enkele variabelen op de terugverdientijd:
• Hoewel Turkse export substantiële afstanden aflegt naar Rusland en EU, de invloed van de
transportkosten op de uiteindelijke rentabiliteit is beperkt.
• De 20% lagere opbrengst prijs is echter van groot belang op de rentabiliteit. Vooral voor tomaten
en Rozen heeft de factor productieverhoging direct een groot negatief effect.
• Eenzelfde positief effect wordt bewerkstelligd door een 20% hogere opbrengst in kg/m2.
• De hogere verwarmingskosten door het gebruik van kolen in plaats van geothermie heeft vooral
een negatief effect op de rentabiliteit van rozen (6,1 €/m2/jaar in plaats van 3,5 €/m2/jaar). Voor
tomaten en paprikaka’s verlaagt de rentabiliteit respectievelijk 22% en 20% uitgedrukt in
terugverdien tijd.
23

4.3 Import and export
In 2007 maakte de export van verse groente en fruit meer dan 18% van de Turkse export van
agrarische producten. Belangrijker voor Turkije zijn graan, oliezaden en houtproducten. De export
waarde van de tuinbouw sector is ongeveer 2 miljard € per jaar in 2007.
De export van groenten en fruit vanuit Turkije loopt via de Exporters Unions, die nauw verbonden zijn
aan de UFT (Ministry of Foreign Trade). In tegenstelling tot het vermarkten van groenten en fruit of de
binnenlandse markt (zie paragraaf 4.3) hoeven de producten niet fysiek aanwezig te zijn geweest in
op de erkende marktplaatsen (wholesale markten) als het gaat om export partijen. De Exporters
Unions dragen zorg voor de juiste verpakking, labelling etc. van producten die de internationale (EG)
markt vraagt. Volumes en aantallen dienen wel aangemeld te worden bij de wholesale markten om de
juiste prijsniveaus van de producten vast te kunnen stellen.
Agrarische export van Turkije in 2007
11,4 Miljard $
Bron: Presentatie S. Kefi 281108
De totale Nederlandse import uit Turkije bedraagt 1,7 miljard EURO en export activiteiten naar Turkije
bedraagt 3,8 miljard EURO. De totale agrarische handel tussen Nederland en Turkije bedroeg in 2007,
223 Miljoen Euro import vanuit Turkije en 195 Miljoen Euro export naar Turkije.
Nederland exporteerde in 2007 27.5 miljoen EURO aan plantaardig uitgangsmateriaal en zaden naar
Turkije (Hoofd Bedrijfschap Agrarische Handel, 2007). Dit plant-, pootgoed en zaden maken een
belangrijk deel uit van de agrarische export naar Turkije. Veel Turkse producenten zijn op deze wijze
bekend met de Nederlandse producten. De Nederlandse producenten van groentezaden en plantjes
hebben een uitgebreid netwerk van klanten, wederverkopers en vertegenwoordigers in Turkije. De
export positie van Nederlandse technologie en techniek producten moet hier nog aan toegevoegd
worden om een volledig overzicht van de Nederlands-Turkse handel te kunnen presenteren. De
exacte omvang hiervan is echter niet uit de openbare handelsstatistiek te halen omdat de registratie
van import en exportcijfers niet specifiek voor tuinbouwtechnologie plaatsvindt. Tijdens de recente
handelsmissie en factfinding is wel gebleken dat er een toenemende levering van technische
producten en materiaal voor de turnkey kassenbouw plaats vindt.
24

Export van Nederland naar Turkije : uitgangmateriaal potplanten en snijbloemen x 1000 euro
Bron:
HBAG,2007
Export van Nederland naar Turkije : tuinbouwzaden x 1.000.000 euro
Tuinbouw zaden
2001 11.2
2002 15.1
2003 16.3
2004 17.8
2005 17.9
2006 21.2
2007 27.0
Bron: LBA Ankara sector rapport 2008
Het Turks Instituut voor statistiek heeft de volgende data geregistreerd.
Tabel: Turkse import & exportcijfers (Turkish Statistical Institute; 2009)
Miljard USD Export uit Turkije Import in Turkije
naar
Nederland
Totaal vanuit
Nederland
2008 3,1 131 3,1 202
2007 3,0 107 2,7 170
2006 2,5 86 2,2 140
2005 2,4 73 2,1 117
Totaal
25

Nederland is hiermee relatief geen belangrijke handelspartner voor Turkije. De Turkse import en
export is vooral gerelateerd aan de industrie. Voor de tuinbouw sector speelt Nederland evenwel een
belangrijke rol.
4.4 Investeringscapaciteit
Bedrijfsniveau: De gemiddelde bedrijfsomvang in Turkije is 3000 m2. Met de lage opbrengsten in de
traditioneel uitgevoerde grondgebonden teelten is er nauwelijks modernisering mogelijk. In paragraaf
4.3 is aangegeven dat de rentabiliteit van de investeringsprojecten in de glastuinbouw alleen
voldoende is indien de opbrengst in kg/m2 en de opbrengstprijs hoog genoeg is. De
kostprijsberekening voor de Turkse situatie in Annex 5 betreft de traditionele tunnel en foliekassen. De
opbrengst van 10-15 kg per m2 is te laag om voldoende rendement te halen. De opbrengsten van
aubergines, komkommers en tomaten is op de gemiddelde Turkse tuinbouw bedrijven onvoldoende
voor de realisatie van moderniseringsinvesteringen. Daarmee vormt deze groep bedrijven geen
doelgroep voor de leveranciers van bedrijfsinstallaties etc.; het blijft echter wel een belangrijke groep
bedrijven voor de leveranciers van groente zaden en uitgangsmateriaal.
Sectorniveau: De totale jaarproductie van de Turkse tuinbouw sector is ongeveer 3,5 miljoen ton. Met
een aangenomen gemiddelde opbrengstprijs van €0,5 /kg; met een aanname van 1% van de
omzetwaarde als reservering voor investeringen, komt er jaarlijks een bedrag beschikbaar van € 17,5
miljoen EURO vervangingsinvesteringen. Dit steekt schril af tegen de jaarlijkse aanschaf van zaden en
uitgangsmateriaal voor snijbloemen en potplanten van € 0,5 miljard. De berekende
investeringscapaciteit voor vervangingsinvestering is te weinig voor een modernisering van de
kleinschalige productie sector. Het zal vooral de investering van derden moeten zijn die Turkije het
aanzien geeft van een moderne tuinbouw productie natie. Het voornemen van jaarlijkse investering
van 500 ha moderne glazen kas, vertegenwoordigt mogelijk een totale investering van € 500 mln /jaar
uitgaande van €100/m2 kosten. Deze investeringscapaciteit is niet aanwezig in de huidige Turkse
tuinbouw sector. De recente ontwikkelingen laten de volgende investeerders zien:
• De industriële sectoren van de Turkse economie: Textiel, bouw, cement, metaal, auto, chemie.
• Buitenlandse investeerders; Arabische landen, Israel, Frankrijk, Rusland
• Recent gestichte moderne Kassenbedrijven die willen uitbreiden; de 100 ondernemers die het
huidige bestand van 500 ha modern glas exploiteren.
26

5 Marketing strategie
5.1 Introductie
In de voorgaande hoofdstukken is een uitgebreide beschrijving gegeven van de Turkse economie en
de positie van tuinbouwsector hierin, vervolgens is kwalitatief en kwantitatief ingegaan op de
belangrijkste markttrends in productie en handel. De omvangrijke en dynamische Turkse tuinbouw
sector vormt een interessante markt voor de Nederlandse tuinbouw sector. Zowel investeerders buiten
de tuinbouw sector als de grotere moderne tuinbouw ondernemers hebben investeringsplannen. Er
zijn kansen voor leveranciers van kassen, productie systemen, zaden en uitgangsmaterialen, kennis
etc. Tevens biedt deze sector mogelijkheden voor handelsactiviteiten, export en import van tuinbouw
producten zowel in groente als bloemen en potplanten. Hierbij kan Turkije als basis dienen voor de
ontwikkeling van handelsactiviteiten met omringende landen zoals het Midden Oosten, zuidelijke
delen van de Russische Federatie en de Balkan regio.
In dit hoofdstuk wordt allereerst een analyse gemaakt van de positie van de Turkse tuinbouw
sector via een SWOT analyse. Vervolgens wordt gekeken hoe de positie is van de Turkse
tuinbouwsector ten opzichte van de tuinbouw in andere West Europese landen om de
investeringspotentie van deze sector aan te geven. In de daarop volgende paragraaf wordt ingegaan
op de positie van de Nederlandse tuinbouw toeleveranciers in de Turkse markt. Hierbij wordt
aandacht gegeven aan de positie ten opzichte van de concurrentie, de specifieke marktkansen, de
concrete business opportunities met daarbij wordt een inventarisatie van concrete project leads
gepresenteerd.
In dit hoofdstuk wordt met name ingegaan op de positie van de groente sector, omdat dit in Turkije
verreweg de grootste sector is. Het hoeft geen betoog, dat de genoemde marktpositievoordelen en
commerciële kansen voor de groente sector min of meer direct toepasbaar zijn voor de
bloemensector.
5.2 Marktpositie Turkse groente- en sierteeltketens in het internationale
krachtenveld
5.2.1 SWOT analyse Turkse tuinbouwsector
In deze paragraaf wordt de positie van de Turkse Tuinbouw in het wereldwijde speelveld
geanalyseerd via een SWOT analyse en via een benchmark met de tuinbouw in West Europa.
27

SWOT ANALYSE TURKSE TUINBOUW SECTOR
Positief
Intern Extern
Sterkte Kansen
Turkije is wereldwijd een belangrijke producent van
groenten en fruit, in mindere mate bloemen.
Wereldwijd nummer 3 in tomaten en paprika’s,
nummer 2 in komkommer. Heeft de potentie een
hoofdrol speler te worden in de EU groente en fruit
markt. De huidige productie ligt rond de 40% voor EU
25 productie voor fruit en 20% voor groente, de export
naar de EU is in 2008 met 1,3 % gegroeid. Totaal
heeft Turkije 39 miljoen ha landbouwgrond (23% van
het gehele EU areaal) s8
Prijsvoordeel voor bedekte teelten tijdens het begin
en einde van groei periode. Complementaire teelt aan
West Europa, concurrerend met Spanje s4
Het grote voordeel van Turkije is de aanwezigheid
van goede en betaalbare grond in combinatie met een
variëteit aan klimaten (t.o.v. Nederland), hetgeen
mogelijkheden biedt voor de teelt van een grote
variëteit aan gewassen (deels jaarrond) s1
Aantrekkelijke ligging t.o.v. afzetmarkten: Turkije heeft
een grote thuismarkt met 72 miljoen inwoners en
groeiende bevolking. Groeiend besteedbaar inkomen.
Dichtbij afzetmarkten Rusland, Arabische landen en
Oostelijk EU. s1
Geothermische energie en beschikbaarheid aardgas
biedt nieuwe mogelijkheden voor teeltbeheersing
(kwaliteit en productiestijging). Aardgas zal in de
komende vijf jaar beschikbaar komen in Antalya,
geothermische energie op verschillende andere
plekken in Turkije, dit biedt kansen voor upgrading
van de productie met klimaat-, en
kwaliteitsbeheersing s6
Goedkope arbeid met goede moraal s7
Veel zonne-energie aanwezig t.o.v. productie in
Noordelijke landen s2
Goede beschikbaarheid van water in
tuinbouwgebieden s2
EU, Oost Europa en Arabische landen met
kwaliteitsproducten. Gedurende de periode van
accessie tot de EU zal voedselkwaliteit,
voedselveiligheid en standaardisatie van producten
een toenemende rol gaan spelen. k1
Er is een toenemende behoefte aan scholing bij
professionele adviseurs, managers van grotere
tuinbouwbedrijven, educatie- en
onderzoeksinstellingen. Steeds meer Turkse
producenten willen zich klaarmaken voor Eurepgap.
k4
De producenten markt staat steeds meer open voor
nieuwe variëteiten, plantmateriaal en nieuwe
technologie. k5
EU, Oost Europa, eigen markt en Arabische landen
met discounters/lage prijssegment k2.
Investeerders uit andere sectoren investeren in de
sector. Bij succes zal dit mede door de tanende
perspectieven in andere sectoren toenemen. k3
Toenemende welvaartsniveau in Turkije,
verwesterende consumptie in grote steden. K2
De bilaterale relaties zijn goed tussen Nederland en
Turkije zowel op overheids- als privaat niveau. De
Nederlandse land en tuinbouw heeft een uitstekend
imago in Turkije behoord ketenbreed wereldwijd tot
de top. k6
Turkse bevolking in de EU landen als klant- en als
handelspartner m.n. Duitsland k8
28

Negatie
f
Veel ruimte nabij havens Izmir, Antalya, Istanbul s5
De toetreding van grote retailers in Turkije en in de
afzet landen van Turkije, Oost Europa zal meer
West Europese eisen aan kwaliteit en logistieke
ketens in Turkije k7
Zwaktes Bedreigingen
Slecht functionerend prijs en markt mechanisme. De
vermarkting van producten wordt gedomineerd door
commissionairs en groothandelsmarkt, waardoor
markt- en ketenontwikkeling geblokkeerd wordt. z1
Kleinschalige structuur van de productiebedrijven,
laag opleidingsniveau, gebrek aan goede
productiemanagers. Beperkte
financieringsmogelijkheden. Gebrekkige techniek. z1
Zwak voorlichtings- en educatiesysteem. Weinig
kennisuitwisseling. z2
Beschadigd imago Turkse groente en fruit a.g.v.
residu problemen in groentes en fruit z2
Slecht kwaliteits- en productiviteitsniveau (inclusief
tracing en trackingsystemen) z2
Beperkte kennis van, partnerships in internationale
markten z1
Onvoldoende en onbetrouwbare kwaliteitscontrole
door overheidslaboratoria en inspectie z3
Geringe samenwerking en kennisuitwisseling in de
keten. Weinig samenwerking . bijv.
producentenverenigingen, daardoor zwakke positie in
de keten. Afwezigheid wettelijke structuur voor
opbouw producentenverenigingen. z1
Lagere en fluctuerende marktprijzen vanwege
overaanbod. Turkse economie is fluctuerend.
Onevenwichtige verdeling van het inkomen kan
leiden tot sociale onrust. Ook kan het koopgedrag
van de consument achter blijven waar het gaat om
kwalitatief goede en eventueel iets duurdere
producten. b1
Afhankelijkheid van politiek onbetrouwbare markten
zoals Rusland. b2
Turkse investeerders zijn vooral prijskopers. De
kwaliteit van materiaal en aftersales service wordt
niet voldoende gewaardeerd en betaald.
Verlies thuismarktaandeel m.n. bij grote
retailorganisaties a.g.v. gebrekkige Turkse productie
(kwaliteit), logistiek en vermarkting
29

Zeer beperkte innovatiekracht. De distributie van
apparatuur en materiaal voor kassenproductie
verloopt via lokale retailers; er zijn onvoldoende
betrouwbare Turkse kassenbouwers. Onvoldoende
kennis bij telers voor professionele hardware selectie.
z4
5.2.2 Confrontatiematrix SWOT analyse Turkse Tuinbouw – strategische opties
In paragraaf 5.2.1 zijn de sterkten en zwakten van de Turkse tuinbouw vastgelegd. Dit zijn factoren
waaraan de Turkse sector zelf kan werken om verandering aan te brengen: ze zijn beïnvloedbaar of
controleerbaar. De kansen en bedreigingen zijn externe factoren, deze zijn niet beïnvloedbaar of
controleerbaar. Kansen geven ontwikkelingen in de omgeving aan, die het voor de Turkse sector
gemakkelijker maken om strategische doelen te bereiken. De bedreigingen maken het juist moeilijker.
In de confrontatiematrices worden de kansen en bedreigingen, die op de sector afkomen afgezet
tegen de interne sterkten en zwakten. De kwadranten kunnen als volgt gelezen worden:
1. hoe kunnen sterke punten gebruikt worden om in te spelen op kansen?;
2. hoe kunnen sterke punten gebruikt worden om bedreigingen af te weren?;
3. hoe kunnen zwakke punten versterkt worden om op kansen in te spelen?;
4. in principe moet hier staan: hoe kan een zwakte versterkt wordt om een bedreiging af
te weren? Meestal trekt men zich op deze markten terug en wordt er in de analyse
geen aandacht aan besteed.
De strategische issues worden bepaald door voort te bouwen op sterkten en door
zwakten te neutraliseren of om te buigen in sterktes, zodat kansen in de markt beter benut
kunnen worden en bedreigingen weggenomen.
De strategische issues vormen de aangrijpingspunten voor het Nederlandse bedrijfsleven voor
business development in Turkije.
Sterkten
Turkije is wereldwijd een grote
producent (top 4) s8
Complementaire teelt met Noordelijke
landen s4
Goede, betaalbare grond met variëteit
aan klimaten (jaarrond mogelijk) s1
Aantrekkelijke ligging t.o.v. markten
s1
Geothermische energie en aardgas
beschikbaarheid s6
Goedkope arbeid met goede moraal
s7
Meer teelt op zonnekracht tegen lage
kosten mogelijk s2
Goede beschikbaarheid van water s2
Zwakten
Slecht functionerend prijs en
marktmechanisme z1
Zwakke primaire sector z1
Zwak voorlichtings- en educatie
systeem z2
Beschadigd imago Turkse groente en
fruit sector z2
Slecht kwaliteit- en
productiviteitsniveau in de ketens z2
Beperkte kennis en partnerships
internationale markten z2
Onvoldoende onafhankelijke
kwaliteitscontrole systemen z3
Geringe samenwerking en
kennisuitwisseling in de keten z2
30

Kansen
Kwaliteitsmarkten
Turkije, EU, Oost
Europa en Arabische
landen k1
Discountersmarkten
in deze landen k1
Toenemende
behoefte aan
scholing k4
Meer openheid voor
nieuwe producten,
etc. k5
Investeerders uit
andere sectoren k3
Toenemend
welvaartsniveau k3
Bedreigingen
Onvoorspelbare
economie b1
Afhankelijkheid van
politiek
onbetrouwbare
markten als Rusland
b2
Prijskopersmarkt b3
Verlies hoge
segment thuismarkt
door penetratie
buitenlandse import
b3
Onvoorspelbare
Turkse overheid b3
Groeien
1. Kostprijsstrategie ontwikkelen en
realiseren voor prijsmarkt
2. Productkwaliteitsstrategie voor
kwaliteitsbewuste consument
(traditionele supermarkten, grotere
super- en hypermarkten)
3. Nichestrategie voor specifieke
markten (bv. rijke consumenten in de
genoemde landen)
4. Investeerders stimuleren en
faciliteren vanuit overheden
Verdedigen
1. Diversificatie over landen als
wezenlijk onderdeel van de strategie
2. Kwaliteits
bewustwordingsprogramma vanuit
overheid en sector
3. Ontwikkelen eigen hoge kwaliteit
tuinbouwketens
4. Ontwikkelen van samenwerking en
partnerships in de keten
5. Bij MARA duidelijke visie en kader
ontwikkelen voor de tuinbouwsector
Verbeteren
1. Ketenbreed kwaliteitsprogramma
(incl. educatie) ontwikkelen rekening
houdend met karakteristieken van de
telerssegmenten (modern, tunnel etc.)
2. Telersclusters en samenwerking in de
keten stimuleren en faciliteren vanuit
de overheid (inclusief tracing en
tracking)
3. Onafhankelijke kwaliteitsorganen
opzetten
4. Internationale markten ontwikkelen
door ontwikkeling exporteurs en
aangaan partnerships (overheid
faciliteert)
5. Imagocampagne gericht op voordelen
Turkse tuinbouwproducten
6. Groenteketens stapsgewijs
herstructureren richting vrije
marktsysteem
Problemen
(Zie boven)
De SWOT analyse over de Turkse tuinbouw samenvattend kan worden geconcludeerd, dat de Turkse
tuinbouwsector wereldwijd qua productie een van de grotere spelers is, maar grotendeels (96%) met
een zeer kleinschalige structuur. Deze kleine producenten leveren de producten aan de lokale markt
en kleine middenstand waar diversiteit van groente en beperkte kwaliteitsgaranties tot nu toe geen
probleem vormen voor de consument. Deze kleinschalige structuur levert echter problemen op, indien
afnemers hogere eisen gaan stellen aan de kwaliteit, kwantiteit en logistiek van de productie. Deze
eisen worden in toenemende mate aangegeven door de supermarkten op de binnenlandse markt en
door de exporteurs. De moderne supermarkt organisaties in Turkije winnen aan marktaandeel en
geven de voorkeur aan grote leveranciers met voldoende kwaliteitscontrole. Nieuw is de toenemende
belangstelling van de supermarkt organisaties voor de levering van het totaal assortiment aan verse
groenten in plaats van inkoop per groente soort van verschillende producenten.
31

Wil de Turkse export van tuinbouwproducten succesvol blijven op de buitenlandse markten (Oost
Europa, EU, midden oosten), dan moet fors geïnvesteerd worden in kwaliteitsbeheersing tijdens de
productie, inclusief onafhankelijk professioneel opererende kwaliteitscontrolesystemen. Het voldoen
aan hoge kwaliteits- en ook logistieke eisen zijn nodig om de producten in goede conditie en met een
goed imago op de buitenlandse markt te kunnen presenteren. De kleinschalige Turkse productie
structuur, de positie van de intermediairs en gemeentelijke groothandels markten vormen een zwakke
basis voor de Turkse export. Deze situatie blijft echter voor de komende jaren wel een goede
uitgangspositie voor de belevering van de omvangrijke lokale Turkse markt. Vooral in de verstedelijkte
gebieden van West Turkije zal ook op de binnenlandse markt zal de kwaliteitsdruk toenemen als
gevolg van het toenemende marktaandeel van grotere supermarkt ketens. De hogere (internationale)
kwaliteitseisen bieden in Turkije groeiende mogelijkheden voor de moderne gesloten productie
systemen in glazen kassen. Steeds meer Turkse producenten zien de noodzaak om te voldoen aan
de eisen van GLOBALGAP. In de belangrijke productie regio’s zijn de advies en certificerende
bedrijven inmiddels aanwezig.
Het is belangrijk uit te gaan van de situatie met grote variatie is in de Turkse groente productie
bedrijven; enerzijds het grote aantal kleine producenten in plastic tunnels die van oktober tot mei
produceren. Anderzijds de moderne productie bedrijven die jaarrond grootschalige productie
realiseren. Dit onderscheid is ook terug te vinden in de Turkse groente ketens. De aanbodszijde
potentiële Nederlandse businesspartners voor de Turkse markt:
a. In de Turkse primaire productie is er een onderscheid/segmentatie te maken in lage/hoge
tunnelkassen, plastic kassen, traditionele glaskassystemen, moderne glaskassystemen en nieuwe
toetreders (zie paragraaf 5.5.1).
b. De Turkse markt biedt kansen voor de gehele Nederlandse tuinbouwketen:
-toelevering (zie 5.3.1 voor een onderverdeling) en projectontwikkelaars (turnkey)
-tuinbouw productiebedrijven
-handel/export
-verwerking
5.2.3 Positie van de Turkse tuinbouw in het internationale krachtenveld
In de volgende tabellen wordt de positie van de Turkse tuinbouw nogmaals samengevat; nu in
internationaal perspectief (gebaseerd op een LEI studie van 2002 Op kop, de internationale
concurrentie positie en strategie Nederlandse tuinbouw).
Allereerst qua grootte van de tuinbouw sector in verhouding met de omvang van de bevolking en het
de economische activiteit per hoofd van de bevolking.
Vergelijking Westerse landen met Turkije (2001)
Land Inwoners
(Miljoen)
Inkomsten
USD
(GDP/hoofd)
HA groenten Ha kassen
(groenten en
sierteelt)
Nederland 16 22.300 71.600 10.500
Duitsland 82 23.800 157.600 3.500
VK 60 37.700 116.000 2.000
Frankrijk 61 24.800 292.200 8.500
Polen 39 4.100 203.600 6.300
Spanje 40 17.100 395.000 52.300
Marokko 30 1.000 183.300 8.800
32

Italië 58 22.500 553.000 29.700
Turkije 67 2.200 1.007.000 40.900
Egypte 70 1.200 556.000 1.200
Bron: WUR-LEI
De tabel geeft de verhouding weer tussen de landen. Turkije heeft verreweg het grootste oppervlak,
gemiddeld lage loonkosten, een relatief grote thuismarkt en is in deze vergelijking het tweede land qua
oppervlakte kassen.
Vervolgens komt Turkije relatief gunstig naar voren in een internationale vergelijking van de
inventarisaties van de sterkten en zwakten per land.
Sterkte en zwakte van concurrerende aanbieders
Nederland
Duitsland
VK
Frankrijk
Hoofdseizoen Z Z Z Z Z W W Z W W
Geografie ***** ***** ** ***** *** **** *** **** *** **
Klimaat **** *** **** ***** *** **** *** **** ***** ***
Infrastructuur ***** ***** **** ***** ** **** ** **** *** **
Productiefactoren **** *** *** *** **** *** **** *** **** ****
Aanbod ***** ** ** **** *** **** ** ** *** ***
Thuismarkt ***** **** ***** ****** ** *** * *** * *
Structuur &
strategie
**** ** ** **** *** **** ** ** ** **
Netwerk ***** ** *** **** *** **** ** ** *** ***
Overheid *** ** ** *** *** **** ** ** ** ****
Economische orde ***** ***** ***** ***** **** ***** ** **** *** **
Totaal oordeel
Z=Zomer
W=Winter
***** ** *** **** *** **** ** ** ** **
* zeer zwak, ** zwak, *** neutraal, *** sterk, ***** zeer sterk
Bron: WUR-LEI
Uit deze beide tabellen blijkt de relatief goede uitgangspositie van de Turkse tuinbouw en het
aantrekkelijk marktperspectief. Met behulp van de IMF financiering heeft Turkije de afgelopen 10 jaar
sterk geïnvesteerd in infrastructuur zoals wegen, havens en faciliteiten voor (semi-)
overheidsorganisaties. Het is belangrijk om te beseffen dat Turkije niet een zogenaamd lagelonenland
wil zijn maar veelmeer richt op een economie gebaseerd op de toepassingen van hoogwaardige
kennis en moderne technologie. Tegen deze achtergrond is de belangstelling voor moderne
technologie in de tuinbouw sector begrijpelijk.
Turkije scoort naast haar grote thuismarkt uitstekend op haar geografische ligging t.o.v. de Oost
Europese, West Europese en Arabische markten en zal daarmee qua verslogistiek op deze markten
een stevige concurrent gaan vormen voor de Nederlandse exporteurs. De vers transporten vanuit
Turkije kunnen in 12-18 uren midden Europa, Oekraïne en een flink deel van het midden oosten
bestrijken. Haar productiefactoren: klimaat, bodem met lage grondprijzen, water zijn uitstekend te
noemen. Het hoofdseizoen is het najaar en de winter, waarmee een complementair assortiment kan
worden ontwikkeld voor de Westerse en Oost Europese markten. In dit kader zijn in Turkije nieuwe
ontwikkelingen van belang zoals de introductie van aardgas in het grootste glastuinbouw gebied
Polen
Spanje
Marokko
Italië
Turkije
Egypte
33

Antalya en ook de (nieuwe) toepassing van de duurzame mogelijkheden van geothermische energie
in de tuinbouw sector.
5.3 Marktpositie van de Nederlandse tuinbouwtoeleveranciers
5.3.1 Introductie
In deze paragraaf wordt ingegaan op de positie van de Nederlandse tuinbouwtoeleveranciers op de
Turkse markt. Het doel van het voorliggende marktonderzoek is de generieke positie van de
tuinbouwtoeleveranciers te bepalen en een strategie voor de marktbenadering uit te zetten.
Geadviseerd wordt om in een vervolgonderzoek een strategie te ontwikkelen per productmarkt
combinatie: bv. specifiek voor het hoge segment, of specifiek voor de renovatiemarkt etc. Bij de
zaadleveranciers past bijvoorbeeld een geheel andere markt strategie, dan bij de leveranciers van
substraat oplossingen voor het nieuwbouw segment gezien hun huidige markt en gevestigde
marktpositie .
De Turkse tuinbouw sector heeft een lange traditie. Vooral in het gebied rondom Antalya is deze
sector uitgegroeid tot een sector van nationaal belang voor de binnenlandse markt, maar ook voor de
export. Met deze ontwikkeling zijn de toeleverende bedrijven meegegroeid: In Antalya zijn alle
benodigdheden te verkrijgen voor de traditionele productie van groente en fruit in tunnel kassen en in
de open lucht. Het aanbod van inputs voor moderne tuinbouw zijn minder frequent beschikbaar in
Antalya en andere belangrijke gebieden zoals Mersin, Adana. In de relatief nieuwe productie gebieden
zoals Denisli en Aydin is geen volgroeid aanbod van toeleverende bedrijven. In deze paragraaf wordt
een schets gegeven van de positie van de Nederlandse bedrijven in de toelevering (en afzet) van de
Turkse tuinbouw sector. Voor dit doel is deze groep bedrijven als volgt opgesplitst in (conform AVAG).
In het algemeen kan gesteld worden dat veelal de nieuwe technologie uit Nederland afkomstig is waar
het gaat om verhoging van de fotosynthese dmv. CO2 doseren en verhoging van de lichtintensiteit,
warmte terugwinning, water recirculatie, biologische bestrijding van insecten, integrale
klimaatbeheersing en productie besturing doormiddel computergestuurde procesbesturing,
ontwikkelen van ziekte resistente rassen etc. De Nederlandse producenten en leveranciers van
tuinbouw inputs hebben een goede naam in Turkije. Vooral de grote zaadleveranciers De Ruiter,
Sluis&Groot, Rijk Zwaan en ENZA zijn permanent aanwezig met Nederlandse
handelsvertegenwoordigers en hebben een goed ontwikkeld retail netwerk. Andere voorbeelden het
Turkse productie bedrijf in Kumluca van Koppert Biological Systems en het laboratorium bedrijf in
Kumluca dat BlgG heeft opgezet met een Turkse partner. Per 2008 zijn er geen Turkse vestigingen
bekend van leveranciers van technische apparatuur en productie systemen.
De belangrijkste aanbieders op de Turkse markt zijn opgesomd in ANNEX 8. Opvallend is dat de
aanbieders uit diverse landen komen zoals Spanje en Frankrijk. De belangrijkste aanbieders zijn Israel
en Nederland. Over het algemeen is betreft het aanbod van de zuidelijke landen de poly kas en
eenvoudige glasbedekte kassen. Dit aanbod is daarmee niet vergelijkbaar met het
hoogtechnologische aanbod van de Nederlandse bedrijven. Hierbij speelt mee dat er in Turkije een
structureel gebrek aan goed opgeleide productie managers is. Dit bemoeilijkt voor de Turkse
investeerder het behalen van de hoge productie niveaus die de Nederlandse technologie mogelijk
maakt. De voordelen van de duurdere Nederlandse technologie worden door de Turkse producenten
niet benut resulterend in een lagere productie en financieel resultaat. Deze situatie draagt er aan bij
dat de Turkse investeerders vooral prijskopers zijn; de goedkopere eenvoudige technologie levert voor
deze categorie een kortere terugbetaaltijd op. De Turkse investeerders die wel beschikken over
voldoende capaciteit in productiemanagement onderkennen deze situatie en zijn bereid meer
hoogwaardige technologie aan te schaffen.
34

De belangrijke aanbieders van kassen en de bijbehorende technologie en apparatuur zijn
buitenlandse bedrijven afkomstig uit Spanje (Ininca), Frankrijk (Richel, Philclair), Israel (Azrom,
Netafilm), China, Italië en Nederland. Enkele Turkse producenten zoals Ostoprak leveren constructie
materiaal en poly. Overige poly leveranciers zijn Israel, Italië, Portugal. China levert in grotere
projecten de totale productie systemen in tunnel en poly kassen inclusief pad&fan ventilatie.
De Turkse producenten zijn vooral actief in de lagere marktsegmenten van poly kassen en
eenvoudige glasbedekte kassen. De Turkse producenten werken vooral via de lokale
vertegenwoordiging die actief is als bouwbedrijf, winkel van landbouw benodigdheden en/of
installateur.
Schema: Nederlandse toeleverende bedrijven op de Turkse markt
Groep Positie in de markt Marktkarakteristiek
Glaskas en inrichting
Nederlandse
Groeimarkt, nieuwe toetreders /
Kassenbouw
projectontwikkelaars
investeerders
Verwarmingstechniek
toeleveranciers hebben een
Watertechniek
aantal moderne glaskas
Elektrotechniek, belichting en systemen neergezet, hebben
automatisering
stevige marktpositie in de top
Scherming
van markt. In de subgroepen
Logistiek en intern transport hebben de Nederlandse
Energie, WKK en klimaat leveranciers een beperkte
omzet.
Tunnel kassystemen Nederlandse toeleveranciers Grote vervangingsmarkt, wordt
hebben hier een gering gedomineerd door Turkse,
marktaandeel
Spaanse en Franse aanbieders.
Zaad en plantgoed Nederlandse toeleveranciers De markt van gecertificeerde,
ENZA, De Ruiter en Sluis, Rijk
Zwaan en Groot hebben
relatief groot marktaandeel
hoge kwaliteit zaden zal groeien.
Kunstmest en
Hier heeft Nederland geen Wordt gedomineerd door grote
gewasbescherming
aanbod
niet Nederlandse chemische
concerns
Biologische bestrijding Koppert Biological Systems Groei markt in een (nog) relatieve
(Kumluca) heeft stevige
positie in deze nog kleine
markt
kleine markt
Kennis (voorlichting en Hier heeft Nederland geen Groeimarkt
educatie)
positie
Voor de BV-Nederland zijn er voor diverse groepen bedrijven goede kansen op de Turkse markt:
Glaskas en inrichting, poly-kassen, tunnelkassystemen, biologische bestrijding, management
systemen en productiekennis. De zaad en plantgoed leveranciers hebben reeds een uitstekende
positie op deze markt en zullen deze kunnen uitbouwen bij de verdergaande verdringing van het
gebruik van niet gecertificeerd zaad naar hoge kwaliteit gecertificeerd zaad.
De focus van de analyse wordt gericht op de marktgebieden kennis, kassenbouw en inrichting. Er zijn
echter geen openbare statistische cijfers beschikbaar in Turkije van de totale grootte van deze markt.
Op basis van de inventarisatie van investeringsplannen wordt geschat dat de totale hardware markt in
de komende jaren een volume heeft van 1,5 miljard Euro per jaar, bestaande uit nieuwbouw,
vervanging en onderhoud. Voor de nieuwbouw in het hoge segment is in paragraaf 5.5.2 een
overzicht aangegeven van de verwachte investeringen per jaar ter waarde van 1 miljard Euro (500 –
1000 ha per jaar).
35

Daarnaast zullen vervangingsinvesteringen en vernieuwing van technische installaties plaatsvinden in
de bestaande productie systemen op ongeveer 35.000 ha hoge tunnels en oude glazen kassen, deze
markt wordt geschat op 350 miljoen Euro per jaar. Uitgaande van 1% van de totale jaarlijkse productie
waarde (omzet) in de tuinbouw sector.
Zowel de markt omvang voor nieuwbouw als voor vervangingsinvestering is van voldoende omvang
en perspectief om de marktopbouw voor het Nederlandse bedrijfsleven systematisch en structureel
aan te pakken. Voor de vormgeving van de activiteiten is een meer gedetailleerde analyse van de
markt ter hand genomen.
In paragraaf 5.3.2. wordt allereerst een overzicht van de kansen, bedreigingen, sterkten en zwaktes
van de Nederlandse toeleveranciers in de Turkse tuinbouwsector, vervolgens wordt dit vertaald naar
de mogelijke strategische opties. De waarde van deze kansen, bedreigingen, sterkten en zwakten is
daarbij geranked, hoe hoger de waarde, hoe minder belangrijk het belang van het item, bv s1 heeft
een groter belang dan s6.
5.3.2 SWOT analyse Nederlandse toeleveranciers in Turkse tuinbouw sector
Intern
Extern
Sterkte (S) Kansen (K)
Relatief groot aantal Nederlandse
bedrijven op Turkse markt
Hoog kennis en kwaliteitsniveau
Nederlands bedrijfsleven (s1)
Sterk imago Nederlandse land en
tuinbouw (kennis, productie bv.
productie per m2) en technologie,
innovatie) (s2)
Groot marktaandeel Nederlandse
zaadbedrijven (s3)
Uitstekende Nederlandse
handelscultuur en afzetstructuur
(s4)
Positief investeringsklimaat. Verwachte
investeringsprojecten (zie paragraaf. in
verschillende regio’s t.w.v. 1.500 – 2.500 ha
in de komende vijf jaar (5 miljard Euro) (k1)
Toenemende kwaliteitseisen binnen en buiten
Turkije (m.n. Rusland, EU). Toenemend
kwaliteitsbewustzijn bij deel van de Turkse
tuinders.
Toenemende schaalvergroting EU retailers
met toenemende eisen aan standaardisatie,
tracing and tracking, kwaliteitsborging (k2)
Toenemende behoefte in de markt aan
hoogwaardige kennis (primaire productie)
(k4)
Zeer groot marktpotentieel groente en
fruitsector mede door toekomstige EU
toetreding), Turkije zit in top 4 wereldwijd (k5)
Gebieden met energie toevoer o.a. Antalya
met aardgas, geothermie in Aydin en Afyon
bieden kansen voor moderne
glaskassystemen. Dit en de tuinbouw in het
algemeen heeft kansen voor complementaire
winterteelt met Nederlandse producenten.
(k3)
36

Positief
Negatief
Veel ervaring en leidend in het
gebruik van duurzame
tuinbouwsystemen: efficiënt gebruik
van inputs (incl. biologische
bestrijding), nieuwe
energiesystemen (als
geothermische energie) en CO2
benutting (s5)
Zwaktes (Z)
Beperkte kennis en onvoorspelbaar
kwalitatief en kwantitatief aanbod
traditionele teeltsystemen (z6)
Beperkte lokale aanwezigheid
Nederlandse leveranciers,
daarmee beperkte aftersales
service na realisatie van projecten
en beperkte relatie ontwikkeling(z3)
Momenteel niet overtuigend
marktvoordeel moderne glas
kassystemen (te duur imago) (z1)
Gering marktaandeel glas met
klimaat controle 250 ha (waarvan
Investeringsubsidies en aantrekkelijkheid
tuinbouwmarkt voor investeerders (k7)
Kansen voor expansie en groei Turkse
tuinbouwsector in Oost Europese, EU markt
en Midden Oosten (k6)
Lage productiviteit en kwaliteit van de huidige
bedrijven (k8)
Investeringstrajecten in collectie, opslag,
verwerking en afzet bieden kansen voor NL
leveranciers en handel
Bedreigingen (B)
Zwakke organisatie structuur in de productie
en afzet ketens (inclusief de kennisstructuur)
(b2)
(Toetreding) meer goedkope (Franse en
Spaanse) producten (made in China) (b1)
Financieel economisch klimaat (inflatie 20%
sinds sept.)2008, krediet crisis)
37

140 ha Serabir, bron Serabir).
Totaal glas is 6722 ha, plastic kas
17.104 ha, hoge tunnel 6692 ha,
lage tunnel 16415 ha met 3 miljoen
tuinders waarvan 57 >0,5 ha (cijfers
2001) (z5)
Gering marktaandeel Nederlandse
toeleveranciers op hardware markt
(z4)
Relatief weinig Nederlandse
marketing power op Turkse markt
van toeleveranciers kassenbouw
(z2)
Handel en logistiek wordt
belemmerd door gebrekkige
infrastructuur (z7)
Politieke en juridische instabiliteit (bv.
fytosanitaire wetgeving) (b3)
Financiële dienstverlening (b4)
Samenvattend: Er liggen grote kansen zowel in de reconstructie van bestaande glazen en plastic
kassen als in de nieuwbouw met volledige klimaatbeheersing met Nederlandse technologie. Dit betreft
ook alle kasbenodigdheden, zoals: irrigatie-, drainage- en ventilatiesystemen, transportsystemen,
pakstations, gekoelde opslag en verpakkingsmateriaal. De ontwikkeling van vervangingsinvesteringen
en upgrading van bestaande kassen wordt mede versterkt door de economische crisis: kredieten
worden moeilijk verleend en opbrengsten in bestaande verouderde kassen zijn te laag om te kunnen
reserveren voor investering in nieuw bouw.
Een belangrijke externe ontwikkeling betreft diverse industriële sectoren in Turkije die vanwege
internationale concurrentie positie in een krimp scenario terecht gekomen zijn: de automobiel-, textiel-
en staalindustrie. Investeerders kijken naar de groente en fruitproductie in kassen als een van de
lucratieve alternatieven met een relatief korte terugverdientijd (ROI: return on investment). Hierbij
wordt gemakshalve uitgegaan van optimale productie resultaten en productie kengetallen die slechts
door goede producenten in Nederland worden gerealiseerd. Enkele gerealiseerde tuinbouw projecten
hebben in dit opzicht al tot teleurstellingen geleid. Steeds groter wordt het besef dat de moderne
technologie alleen benut kan worden met voldoende vakbekwaam personeel.
Voor de primaire productie zijn er diverse knelpunten en bedreigingen waar terdege rekening mee
gehouden moet worden; deze zijn in paragraaf 5.2.1 al geïntroduceerd. De leveranciers van kassen,
technologie en apparatuur hebben indirect met deze aspecten te maken bij hun klanten,
vertegenwoordigers of dealers. De belangrijkste zijn: Onvoldoende bekwame productie managers en
investeerders, onvolwassen kwaliteitscontrole bij overheid en private sector, ziekte druk en
ondeskundig gebruik van bestrijdingsmiddelen, politiek kwetsbare afzet markten in Rusland,
onvoldoende ontwikkelde afzet kanalen in belangrijke buurman EU.
Onderstaand vindt u een overzicht van de positie van de tuinbouwtoeleveranciers op landniveau in
Turkse markt. De grootte van het bolletje is een indicatie van de geschatte omvang van de positie op
de markt.
N
Hoge marktgroei
FR
SP
FR
NL
NL
38

Bron VRIAN projects, 2009
39

Nederland scoort hoog in zaden en moderne turnkey glasprojecten. Turkse leveranciers en dealers
scoren in de traditionele tunnelkas systemen vanwege de lokale aanwezigheid van installatie- en
servicebedrijven. Nederland heeft een zwakkere positie in de traditionele glaskas markt in vergelijking
met leveranciers uit andere landen, doordat de Spaanse en Franse toeleveranciers meer
dealerschappen hebben gevestigd bij Turkse bedrijven. Tevens maken de leveranciers uit deze
landen vaker gebruik van Turkse producten zoals aluminium stijlen, irrigatie pijpen, pompen etc.
De leveranciers uit Israel hebben doorgaans geen permanente vertegenwoordiging op de Turkse
markt, dit wordt echter gecompenseerd door een actieve houding van de vertegenwoordigers die
frequent klanten bezoeken afleggen. Een belangrijke buitenstaander in deze markt vormen de
producenten uit China met hun materiaal, onderdelen, ventilatoren en pompen. Leveranciers uit
diverse landen zijn vanwege de prijsconcurrentie uitgeweken naar Chinese materialen of
deelsystemen. De inferieure kwaliteit van deze producten hebben reeds enkele malen tot productie
stagnatie geleid met problemen voor de leverancier van het totaal systeem.
5.3.3 Confrontatiematrix van de SWOT analyse Tuinbouwtoeleveranciers
In deze paragraaf worden de kansen, bedreigingen, sterkten en zwakten met elkaar gecombineerd
resulterend in 20 opties voor de toeleverende bedrijven om te groeien, versterken en verbeteren.
40

Confrontatiematrix SWOT analyse Tuinbouwtoeleveranciers – strategische opties (1 is hoogste
waarde, 5 laagste waarde)
Kansen
Verwachte investeringsprojecten
(k1)
Toenemende kwaliteitseisen
binnen en buiten Turkije (k2)
Gebieden met energie (gas,
geothermisch) (k3)
Toenemende behoefte aan
hoogwaardige kennis (educatie,
voorlichting en onderzoek) (k4)
Potentiële hoge marktgroei a.g.v.
complementaire teelt, toetreding
EU (k5)
Lage productiviteit en kennis van
de huidige bedrijven (k8)
Investeringssubsidie en
aantrekkelijkheid tuinbouw markt
voor investeerders (k7)
Kansen voor substantiële groei in
Oost Europa en EU (k6)
Sterkten
Hoog kennis en kwaliteitsniveau
Nederlands bedrijfsleven (s1)
Sterk imago Nederlandse land en
tuinbouw (kennis, productie en
technologie, innovatie) (s2)
Groot marktaandeel Nederlandse
zaadbedrijven (s3)
Hoog marktaandeel Nederlandse
leveranciers in moderne kassystemen
(s4)
Nederland heeft uitstekend
onafhankelijk kwaliteitsmonitoring en
controle (s5)
Uitstekende Nederlandse
handelscultuur en afzetstructuur (s6)
Groeien
1. Ontwikkel EU conforme
kwaliteitsmonitoring en controle
systemen voor residuanalyse (s5k2)
2. Ontwikkel government to
government programma voor
stroomlijning van kwaliteitswetgeving
(s5k2)
3. Ontwikkel kennis
uitwisselingsprogramma (s1k6) PTC
plus en Turkse partners (top tuinders,
universiteit)
4. Kwaliteitsvoorlichtingsprogramma
(s1k2)
5. Ontwikkel
samenwerkingsverbanden
Nederlandse zaadleveranciers,
groente en bloemenhandel en
kassenbouwers (s3k1)
6. Benut huidige moderne projecten
als promo- en voorlichtingstool via
transparant maken resultaten door
onafhankelijke partij bv. universiteit
(s4k1k2k6)
7. Gericht en professioneel
keyaccountmanagement (inclusief
marktinformatieuitwisseling tussen
collega’s) op investeerdersgroepen,
zie par. 5.5 (s1k1)
8. Versterk communicatie naar
(potentiële) investeerders bv. via
gezamenlijke Nederlandse website in
Turkse taal (s1k7)
9. Ontwikkel speciaal voorlichtings- en
Zwakten
Niet overtuigend marktvoordeel
moderne glas kas systemen (z1)
Relatief weinig Nederlandse marketing
power op Turkse markt (z2)
Beperkte lokale aanwezigheid
Nederlandse leveranciers (z3)
Gering marktaandeel op totale markt
Nederlandse kassen leveranciers (z4)
Gering marktaandeel moderne
glassystemen (z5)
Beperkt aanbod traditionele systemen
(tunnelkas etc. (z6)
Gebrekkige infrastructuur (z7)
Verbeteren
1. Collectief imago versterkend project
(vakbladen, universiteit, tv, etc.) z1k1,
z2k1
2. Kennis- en informatie centrum,
modelkas z1k1, z2k1
3. Lokaal centrum voor Dutch business
support en EU informatie z2k1, z2k3
4. Intensiveer Nederlandse Turkse
kennisuitwisseling op alle niveaus
(overheid, universiteit, PTCplus etc.)
z1k1
5. Faciliteer voor zover mogelijk
Nederlandse leveranciers bij
ontwikkelen (gezamenlijke) vestiging
(z3k1)
41

Bedreigingen
Toetreding meer goedkope
producten in moderne kassen
systemen (b1)
Zwakke structuur huidige
tuinbouw
ketens/kennisvoorziening (b2)
Politieke en juridische
onvoorspelbaarheid (bv. fyto)
(b3)
Financiële dienstverlening (b4)
loyalty programma voor innovatoren
en jonge tuinders over moderne
tuinbouw i.s.m. belangenbehartigers,
bedrijfsleven en kennisinstellingen
(s1k1),
10. Ontwikkel
samenwerkingsverbanden en afzet
structuren m.b.v. Nederlandse
handelspartners (s6k6)
11. Voer een concurrentieanalyse en
benchmark uit m.b.t. de positie van de
Nederlandse leveranciers als basis
voor verder activiteiten (s1k1)
12. Inrichting van infrastructuur om de
investeringsprojecten te faciliteren:
Logistiek, controle, kennis, services
Versterken
1. Fytosanitaire Turkse barrières
aanpassen (b3s1) via G to G
programma
2. Ontwikkeling landbouwonderwijs en
voorlichting i.s.m. WUR/PTC plus
(b2s1)
3. Gerichte opleidingstrajecten op
voorlichters en innovatieve
tuinbouwbedrijven (b2s1)
5.4 Strategische acties voor 2g@there programma
Problemen
1. Ontwikkel en organiseer afzet bv.
i.s.m. Turkse leverancier speciale
productengamma voor tunnelkassen
z6b2
De mogelijke activiteiten worden geformuleerd op basis van de strategische alternatieven, deze
worden in deze paragraaf gerubriceerd in 6 groepen:
1. Commerciële opportunities/specifieke leads
2. Promotie
3. Samenwerking
4. Algemeen
5. Government to Government
6. Kennistransfer
42

Thema Strategische opties Prioriteit Toelichting
Commerciële
benadering
1. Ontwikkel en organiseer afzet (bijvoorbeeld
i.s.m. Turkse handelsgroep) speciale
productengamma voor tunnelkassen z6b2
2. Gericht en professioneel
keyaccountmanagement en
handelsagentschapontwikkeling door
individuele leveranciers (inclusief
Medium
Hoog
De klanten in Turkije zijn erg
divers. Grote industriëlen
vragen een andere benadering
dan de bestaande kleine
Turkse producenten. Enkele
moderne Turkse bedrijven
marktinformatie uitwisseling tussen
willen uitbreiden. Er is veel
collega’s) op investeerdersgroepen en
gebrek aan kennis van
regio’s, zie par. 5.5 (s1k1)
3. Faciliteer voor zover mogelijk Nederlandse
leveranciers bij ontwikkelen (gezamenlijke)
vestiging en versterk aftersales (z3k1)
Medium moderne technologie. Lokale
aanwezigheid en
hertrouwwekkende opzet van
aftersales is belangrijk op de
Turkse markt.
Promotie
4. Ontwikkel samenwerkingsverbanden Medium De Nederlandse
Nederlandse zaadleveranciers, groente en
bloemenhandel en kassenbouwers (s3k1)
5. Benut huidige moderne projecten als promoen
voorlichtingstool via transparant maken
resultaten door onafhankelijke partij bv.
universiteit (s4k1k2k6)
Hoog
zaadleveranciers hebben een
groot marktaandeel in de
Turkse markt en daarmee veel
marktinformatiebronnen en
ingangen. De ontwikkeling van
6. Versterk communicatie naar (potentiële)
de samenwerking van de
investeerders bv. via gezamenlijke
Hoog apparatuurleveranciers met
Nederlandse website in Turkse taal (s1k7)
7. Ontwikkel speciaal voorlichtings- en loyalty
programma voor innovatoren en jonge
tuinders over moderne tuinbouw i.s.m.
belangenbehartigers, bedrijfsleven en
kennisinstellingen (s1k1),
Medium
deze partijen kan een
concurrentievoordeel
opleveren.
Samenwerking 8. Ontwikkel samenwerkingsverbanden en Medium Nederlandse
afzet structuren m.b.v. Nederlandse
handelspartners (s6k6)
9. Lokaal centrum voor Dutch business support
en EU informatie z2k1, z2k3
10. Intensiveer Nederlandse Turkse
kennisuitwisseling op alle niveaus (overheid,
Hoog
Medium
handelsorganisaties hebben
internationaal een sterke
marktpositie. Ondersteuning
van deze handelsorganisaties
naar de Turkse markt en
universiteit, PTCplus etc.) z1k1
daarmee ontwikkeling van de
collectie, opslag en afzet kan
een pull veroorzaken in de
toeleveringsketen.
Algemeen 11. Voer een concurrentieanalyse en
Hoog Een aantal grote
benchmark uit m.b.t. de positie van de
Nederlandse leveranciers als basis voor
verder activiteiten (s1k1)
projectenontwikkelaars heeft
aangegeven grote interesse te
hebben in een dergelijk
onderzoek.
Dit onderzoek moet de basis
vormen voor verdere
marketing acties (incl.
collectieve reclame acties).
Government to 12. Fytosanitaire Turkse barrières aanpassen Hoog Kwaliteit is de basis voor de
Government
(b3s1) via G to G programma
13. Ontwikkel EU conforme kwaliteitsmonitoring
en controle systemen voor residuanalyse
(s5k2)
14. Ontwikkel government to government
programma voor stroomlijning van
Hoog
Medium
ontwikkeling van de Turkse
export. Ontwikkeling van een
EU conform faciliterende
overheid is daarbij van hoge
prioriteit.
43

Kennistransfer
kwaliteitswetgeving (s5k2)
15. Voorzieningen en infrastructuur in
bestaande en nieuwe tuinbouw productie
regio’s moeten vernieuwd worden om
productieverhoging, verslogistiek en
kwaliteitscontrole te kunnen realiseren
(k1z7)
16. Ontwikkeling landbouwonderwijs en
voorlichting i.s.m. WUR/PTC plus (b2s1)
17. Gerichte opleidingstrajecten op voorlichters
en innovatieve tuinbouwbedrijven (b2s1)
18. Ontwikkel kennis uitwisselingsprogramma
(s1k6) PTC plus en Turkse partners (top
tuinders, universiteit)
19. Kwaliteitsvoorlichtingscampagne (s1k2)
20. Kennis- en informatie centrum, modelkas
z1k1, z2k1
21. Intensiveer Nederlandse Turkse
kennisuitwisseling op alle niveaus (overheid,
universiteit, PTCplus etc.) z1k1
Hoog Transfer van Nederlandse
ervaring met vernieuwing
tuinbouw productie regio’s
Hoog
Hoog
Hoog
Medium
Hoog
Hoog
In de ketens zelf en haar
omgeving zal het kennisniveau
verhoogd moeten worden, de
genoemde opties bieden
hiervoor de handvatten. In
eerste instantie wordt
geadviseerd om te focussen
op de innovators/trendsetters
in de verschillende
organisaties en bij de
individuele tuinders. Ook kan
gedacht worden aan een
speciaal programma voor
jonge tuinders.
De genoemde strategische opties komen voort uit een systematische analyse. Het zijn opties, als
advies aan het bedrijfsleven en andere partners in SeraCulture. Prioriteitsbepaling en besluitvorming
is aan het bedrijfsleven. In een onderlinge samenwerking van het bedrijfsleven, overheden en
kennisinstellingen kan een specifiek actieplan worden bepaald.
5.5 Strategische marktkansen voor Nederlandse toeleveranciers
5.5.1 Marktsegmentatie
Voor de analyse van de strategische marktkansen van de Nederlandse toeleveranciers in de Turkse
tuinbouwmarkt vindt u onderstaand een indeling van de huidige markt in marktsegmenten.
Daarbij dient opgemerkt dat in de marktstrategie ook rekening moet worden gehouden met de nieuwe
toetreders op nieuwe grond. Met de nieuwe toetreders wordt gedoeld op de investeerders afkomstig
uit Turkse industrie die in de meeste gevallen zoeken naar diversificatie van hun bedrijfsactiviteiten. In
een enkel voorkomende situatie is de vorige hoofdactiviteit gestopt bijvoorbeeld vanwege de
internationale concurrentie (textiel, automotiv). Voorts is het belangrijk te realiseren dat de huidige
tuinbouwproductie vooral in de provincies Antalya, Adana en Mersin is geconcentreerd en dat deze
regio’s naast de nieuwe regio’s met geothermische energie als speerpuntgebieden kunnen worden
benoemd zoals Dikili, Denisli, Aydin, Afyon. De kansen voor de Nederlandse toeleveranciers van
kasmateriaal liggen met name in de bovenste drie segmenten en bij de nieuwe toetreders in de
tuinbouw sector:
a. Bij de nieuwe toetreders en het bovenste segment liggen er kansen voor turnkey
projectleveranciers.
b. In het segment oude kassystemen liggen kansen voor individuele toeleveranciers in de renovatie
van losse productie verhogende systemen in bestaande kassen. De verwachting is dat deze
bedrijven uiteindelijk zullen overgaan tot totale nieuwbouw.
c. Voorts liggen er behoudens voor de zaadleveranciers, beperkte kansen in de onderste drie
segmenten. In de marketing informatie systemen is het belangrijk de (in deze piramide) opwaarts
bewegende tuinders te traceren en gericht te benaderen.
44

500 ha
7000 ha
17104 ha
6692 ha
16415 ha
De Turkse technische handel/installatie bedrijven en productie bedrijven (ketels, aluminium constructie
materiaal etc.) vormen voor de Nederlandse bedrijven een mogelijk bruggenhoofd in de Turkse markt
van kassenbouw en techniek, omdat ze reeds relaties hebben met de bestaande tuinbouw
producenten. Turkse concurrenten van de Nederlandse toeleveranciers produceren vooral technische
installaties die ook in andere bedrijfstakken gebruikt kunnen worden: Verwarmingssystemen op kolen
en gas, lokaal geproduceerde systemen voor irrigatie, eenvoudige schermen, aluminium profielen etc.
Voor de Nederlandse leveranciers van technische componenten is het erg interessant betrokken te
zijn bij de renovatie activiteit van de bestaande (oude) glas opstand. Dit is vooral van belang in het
tuinbouw gebied Antalya waar het merendeel van de 7000 ha glazen kas staat.
Turkse leveranciers van installaties werken vooral samen met Spaanse en Franse bedrijven die de
folie kassen leveren. Er zijn weinig relaties bekend van Turkse leveranciers van installaties met
Nederlandse kassenbouwers. De folie leveranciers uit derde landen werken wel samen met
Nederlandse leveranciers van ventilatie, verwarmings- en computer systemen.
Concluderend moet gezegd worden dat er geen eenduidig beeld bestaat van de onderlinge
concurrentie op de Turkse markt van kassenbouw en technische systemen. Hiermee ontbreekt een
gefundeerde basis voor marketing en communicatie activiteiten. Een meer systematische analyse van
ervaringen en meningen kan een goed beeld opleveren van de positie van de Nederlandse bedrijven
in de Turkse markt. De uitvoering van de gerichte concurrentie analyse kan plaatsvinden in het
Nederlandse kamp van bedrijven (deelnemers SeraCulture) en in het Turkse netwerk van agenten en
klanten van de Nederlandse bedrijven, SeraBir leden en de publieke sector van lokale overheden en
kamers van koophandel.
5.5.2 Investeringsprojecten in ontwikkeling
Productie in modern
glaskassysteem 0,5%
Productie in oud
glaskassystem 14%
Productie in hoge plastic
kas 36%
Productie in hoge tunnel
Voor de reconstructie van bestaande glazen kassen en voor nieuwbouw met volledige
klimaatbeheersing importeert men in Turkije op het moment onder andere Nederlandse technologie.
Dit betreft ook alle kasbenodigdheden, zoals: irrigatie-, drainage- en ventilatiesystemen,
transportsystemen, complete energiecentrales, pakstations, gekoelde opslag en verpakkingsmateriaal.
De markt beschrijving voor de groente en fruit sector (LBA 2008) en gesprekken met exporters union
laat zien dat de kleinere Turkse producenten van bedekte teelten problemen hebben om te voldoen
aan de kwaliteitsnormen van de Europese markt en de grote supermarkt bedrijven. Er vindt in deze
groep een verschuiving plaats naar meer eenvoudige producten in citrus, olijven en rozijnen. Veel van
14%
Productie in lage tunnel
35%
45

de geproduceerde tomaten worden gebruikt voor verdere verwerking in tomatenpuree. De
grootschalige investeringen die afgelopen jaren en momenteel plaatsvinden, nemen de plaats in van
de kleine Turkse producent. Een belangrijke middengroep betreft de ongeveer 7000 ha bestaande
(oude) glazenkassen en hoge tunnels met omvang 0,2-1 ha. In deze groep zijn veel ondernemers te
vinden die bereid zijn te investeren om aan de marktontwikkeling mee te doen.
Samenvattend doen de volgende mogelijkheden zich voor:
1. In het zuid westelijk deel van Turkije waar de thermische energie beschikbaar is en waar de
nieuwe investeringen worden gepland. Overigens zijn rondom havensteden Trabzon en Mersin
initiatieven in ontwikkeling die dikwijls geïnitieerd worden door export gerichte bedrijven in nauwe
samenwerking met de lokale exporters union en Chamber of Commerce.
2. Het traditionele productie gebied Antalya zal naar verwachting tijdens de komende 5 – 10 jaar een
grote verschuiving naar grootschaligheid laten zien. Enkele groepen kleine producenten proberen
als eersten deze schaalvergroting vorm te geven. De verwachting is echter dat nieuwe
investeerders de positie van de kleine producent sneller zal overnemen waar het gaat om export
en belevering van de grote supermarkten.
3. De stimuleringsmaatregelen van de achtergebleven gebieden in oostelijk Turkije beginnen
concrete vorm aan te nemen. De inrichting van het GAP project is gereed gekomen en het gebied
wacht op initiatieven van grote investeerders.
De grote particuliere investeerders zijn afkomstig uit sectoren die momenteel last hebben van
concurrentie van Chinese productie van textiel, metaal. Ook de auto industrie en de bouw hebben
problemen in Turkije. Vanaf zomer 2008 is hierbij kredietcrisis gaan spelen; investeringskredieten
worden minder gemakkelijk beschikbaar gesteld door de banken. Investeerders kijken in toenemende
mate naar de mogelijkheden in de glastuinbouw als een alternatief met een relatief snelle terugverdien
tijd. Gezien de marktpotentie op de lokale consumenten markt en de afzet in de regio van het midden
Oosten is een investeringsgolf in Turkije te verwachten. Tevens biedt de EU-markt mogelijkheden
ingeval Turkije in staat is om de kwaliteitscontrole en verslogistiek goed te ontwikkelen. In de Balkan
regio grenst Turkije aan Griekenland en Bulgarije. Verse producten kunnen binnen 1 dag worden
aangeleverd in de supermarkten van Ljublana, Wenen, Boedapest etc.
De Turkse vereniging van producenten onder glas SeraBir heeft tijdens de factfinding missie in het
kader van deze studie (1-5 september 2008) de intentie kenbaar gemaakt om jaarlijks 150 tot 200 ha
kassen te bouwen in de periode 2009-2013. Tijdens de factfinding missie van SeraCulture (september
2008) en de handelsmissie (november 2008) zijn door de deelnemende bedrijven diverse initiatieven
gesignaleerd ( onderstaande tabel.).
Tabel : Investeringsprojecten in voorbereiding glastuinbouwsector (VRIAN projects, 2009)
Locatie Bedrijf Project Toekomst
Kumluca Dizayn group 10 ha tomaten 10 ha
Kumluca Aytekin 1,8 ha tomaten 2 ha
Adana-Osmaniye Alternatif Tarim AS Basalt mijn; puimsteen
Erdemil 4 ha 20 ha
Denizli Göksin Tarim AS 2,5 ha tomaten Californische pepers
Denizli Bayburt Insaat, agrobay 3,5 ha tomaten, Cal. 5 ha in 2008
pepers, komkommer 100 ha in 2010
Manisa, Thracia Bostan Tarim 17 ha
Sandikli, Afyon Bostan Tarim 20 ha tomaten, Cal.
pepers
Overige niet agrarische particuliere investeerders (USDA foreign investment agency 2008):
• Göksin Tekstil Kimyansallari is actief in de chemische textiel in Denizli. Enkele jaren geleden
liep de afzet van deze chemicaliën terug vanwege de concurrentie met de Chinese textiel. Op dat
46

moment is besloten in de glastuinbouw te starten. De afzet verloopt direct naar de supermarkt
ketens Migros, Carrefour en Kipa.
• Hasan Sentürk eigenaar van Agrobay (voorzitter van Sera-Bir) produceert nu op 3,5 ha tomaten
en paprika’s. Hij is van plan uit te breiden naar 100 ha binnen enkele jaren. De afzet naar Rusland
verloopt zonder problemen ondanks de strengere phytosanitaire controle.
• De ondernemer Mustafa Kurmel is als eigenaar van een basaltmijn begonnen met de productie
van puimsteen als substraat. De afzet van puimsteen is groeiende in de volgende regio’s: Adana,
Tarsus, Mersin, Silifke, Erdemil en Antalya. De firma Alternatif Tarim AS verkocht in 2007
ongeveer 100.000 ton.
• Koc Holding is een van de grootste Turkse bedrijven (auto industrie, bouw, food-retail) en werkt
momenteel aan een investeringsprogramma gericht op kennis intensieve projecten in de regio
Mardin (oost Turkije). KoÇ Holding heeft afgelopen 5 jaar reeds 84 miljoen USD geïnvesteerd in
tomaten processing industrie in Oost Turkije.
• Limak Holding (bouw en constructie industrie) is bezig met de realisatie in 2010 van enkele
hydro-elektrische centrale in de rivier Botan (tussen de steden Siirt en Van).
Andere grote Turkse bedrijven die actief zijn in de energie sector in Oost Turkije met interesse in de
glastuinbouw sector zijn:
• Saran Holding (defensie industrie, gezondheid en toerisme),
• Global Investment Holding (bouw)
• Hey Tekstil, Gunestekin Group (bouw),
• Sayinlar Gida (olie terminals).
Belangrijke contact organisaties voor het bereiken van deze investeerders zijn de regionale kamer van
koophandel in Gaziantep en Diyarbakir.
De inventarisatie van de aankomende investeringen gedurende een periode van 5 jaar is als volgt
samen te vatten op basis van de gesprekken met lokale overheden en individuele bedrijven:
Locatie Bedrijf Investering Omvang Planning;
year
Izmir, Antalya, Aydin, Sera-Bir Glass greenhouse 1000 ha 5
Manisa Lider Glass greenhouse 15 2-4
Antalya İzaltin Replace plastic 16 1
Aydin Power plant Glass greenhouse 30 1-2
Antalya Rito Tohumculuk Glass greenhouse i.p. 1-2
Gaziantep en Diyarbakir Divers Glass greenhouse 500-1000 2-5
5.6 Marketing mix
5.6.1 Introductie
Zoals bekend bestaat de marketing mix uit de 4 P’s:
a. Product (kwaliteit, kennis, assortimentsbreedte, innovatie, begeleiding, resultaten)
b. Promotie (persoonlijke verkoop, PR, reclame, bekendheid, marketingbudget, positie bij
kennisleveranciers)
c. Plaats (logistiek, aftersales, service, onderdelen, lokaal magazijn)
d. Prijs (prijs van productie, financiering, garanties)
47

5.6.2 Product
Het Nederlandse bedrijfsleven is in staat een hoge kwaliteit ketenbrede oplossing te leveren. Dit is een
belangrijk onderscheid t.o.v. andere landen. De Nederlandse oplossingen lopen voorop qua
duurzaamheid en innovatie.
Een overtuigende introductie van de productplus benadering is daarbij de grote uitdaging in de
prijskopende Turkse markt. De productplus benadering staat voor het leveren van beter renderende
oplossingen dan de concurrentie door middel van verkoop van een combinatie van hardware, kennis
en service. In het hoge marktsegment van moderne kassenbouw, wat in de komende jaren 2/3 van de
totale markt zal gaan vormen, moet hier dus zwaar op ingezet worden.
Als advies voor de marktbenadering wordt verder gewezen op het imago van de Nederlandse
leveranciers op productkwaliteit en service. Het volgende diagram geeft een overzicht van positie van
de Nederlandse producenten in de product en service grid.
Lage aftersales/service
Hoge kwaliteit
FR
NL
SP
Lage kwaliteit
De Nederlandse toeleveranciers excelleren op kwaliteit en hebben hier een onderscheidend
marktvoordeel in het topsegment van de glastuinbouw. De (nu nog) beperkte aanwezigheid in Turkije
met vestigingen en ondersteuningspunten maakt dat zij laag scoort bij de Turkse klanten –
investeerders op aftersales en service. Wil de marktgroei bereikt worden in alle marktsegmenten, dan
vormt dit een belangrijk aandachtspunt. Met name de Fransen en Spanjaarden scoren in de
traditionele kassenbouw en tunnels. Deze leveranciers hebben op aftersales en service vaak een
voordeel door de aanwezigheid door middel van vestigingen van Turkse dealers en/of leveranciers
van technische onderdelen in de belangrijkste tuinbouw gebieden.
De Turkse afnemers hechten aan de lokale aanwezigheid van leveranciers, service monteurs en
adviseurs. In de moderne glastuinbouw spelen echter in de automatisering afstanden een steeds
kleinere rol. Analyse van het functioneren van productie systemen en plannen van onderhoud kan ook
vanuit Nederland plaatsvinden. Advisering kan plaatsvinden op basis van monitoring van de productie
processen vanuit Nederland. Voor Turkse producenten en investeerders is deze praktijk echter nu nog
onbegrijpelijk en het sluit niet aan bij de Turkse cultuur van frequent contact tussen zaken partners.
Deze beeldvorming werkt momenteel in het nadeel van de Nederlandse leveranciers. In de marketing
IS
TU
Hoge aftersales/service
48

zal met de juiste communicatie van dit aspect rekening moeten worden gehouden. Op het punt van
service en aftersales is qua imago en uitleg van moderne technologie nog enig missiewerk te
verrichten in Turkije.
5.6.3 Promotie
Branding
Turkse investeerders en consumenten zijn gewend om bekende labels en merken te volgen in hun
aankoop gedrag. In Turkije is het nodig te investeren in naamsbekendheid, logo, duidelijke
marktpositie etc. Op de Turkse markt is tijdens de afgelopen 10 jaar gebleken dat het vooral de grote
spelers van de marktpartijen zijn die overleven. De samenwerking van de Nederlandse bedrijven
onder een duidelijk herkenbaar label kan aan deze behoefte van Turkse ondernemers tegemoet
komen mits goed en voldoende sterk gepositioneerd. In een groot land als Turkije kan een markt
positie uitsluitend behouden worden als een goed netwerk van lokale vertegenwoordiging en service
centra beschikbaar wordt gemaakt voor de klanten.
Imago van Nederlandse technologie
De Nederlandse glastuinbouw sector heeft wereldwijd een uitstekend imago: top in technologie,
kennis en R & D, top resultaten, milieubewust, goede kwaliteit en een gezond product. In Turkije heeft
het echter ook een imago van duur en beperkte aftersales/service (hit and run). Hier zal in de
communicatie extra aandacht aan gegeven moeten worden. De Nederlandse sector onderscheidt zich
van andere landen doordat zij in alle schakels van de ketens een uitstekend aanbod heeft. Deze
brede benadering kan mogelijk in Turkije een zogenaamd Unique Selling Point (USP) opleveren.
Nader onderzoek in de benoemde segmenten is nodig om te bepalen of dit een belangrijk
beslissingcriterium is bij de aanschaf van kassensystemen in Turkije en op welke wijze hierop
gereageerd moet worden in de marketing.
Promotie instrumenten
In Turkije zijn diverse marketing activiteiten mogelijk voor een aantrekkelijk prijsniveau. Vele kleine
Turkse marketing bureaus kunnen ingeschakeld worden bij de voorbereiding en uitvoering van
marketing campagnes. De volgende promotie instrumenten zijn belangrijk voor het succesvol zaken
doen:
• Persoonlijke relaties: niet onderschat mag worden het belang van persoonlijke relaties in de
Turkse cultuur. Eigen verkopers/regiomanagers zijn tijdens de entree fase in Turkije mogelijk
economisch niet de meest aantrekkelijke optie, maar op termijn de beste optie. De selectie en
werving van de juiste partner/handelsagent/distributeur bij de entree is van cruciaal belang in deze
grote groeimarkt.
• Public relations producten zoals bedrukte tasjes, paraplus en andere producten die regelmatig de
bedrijfsnaam laten zien
• Advertenties in vakbladen (week of maand edities); regelmatige herhaling is nodig
• Advertorials in de geschreven pers (promotie artikelen) en op televisie. Turkije kent veel
particuliere lokale televisie uitzendstations waar relatief goedkoop reclame gemaakt kan worden.
• Radio reclame: Dezelfde bedrijven zenden ook radio programma’s uit. Er zijn diverse agrarische
en voedsel thema programma’s waarbij het mogelijk is programma’s met bedrijfspromotie uit te
zenden.
• Presentatie van technologie en andere input voor kassen in de lokale agrarische winkel,
installatiebedrijf, bouwmarkt etc. door middel van de huur van een kraam of schapruimte. Het is
gebruikelijk in Turkije dat commerciële campagnes in de bestaande retail als bouwmarkten,
agrarische winkels worden georganiseerd.
• Opzetten van een semi-permanente presentatie in een zogenaamd Commercial Center. Dit zijn
grote hallen waar bedrijven een vaste promotie/verkoop stand kunnen plaatsen.
49

• Beurzen: In Turkije vinden veel regionale en lokale beurzen plaats. Een overzicht van relevante
beurzen is in ANNEX 9 opgenomen. De belangrijkste beurs voor de tuinbouw sector is
ongetwijfeld de GROWTECH die elk jaar in November/december in Antalya plaats vindt. Een
andere grote beurs is de Food 2009 (september Istanbul); dit is de grootste voedsel beurs in
Turkije. (georganiseerd door www.cnr.com). De beurs deelname zal in het CPA programma van
2g@there SeraCulture worden opgenomen. Waar mogelijk worden regionale beurzen ook in het
programma van de CPA activiteiten opgenomen; bijvoorbeeld Kumluca in mei 2009.
5.6.4 Plaats (logistiek, aftersales, service, onderdelen, lokaal magazijn)
In de paragraaf Product zijn een aantal opmerkingen gedaan over dit aspect. Met name in de
topsegmenten van piramide van Turkse bedrijven (moderne kassenbouw en upgrading van
traditioneel) wordt geadviseerd lokale ondersteuningspunten in de belangrijkste Turkse tuinbouw
gebieden te realiseren. Dit is verantwoord gezien de grootte van de markt. Een van de mogelijke
instrumenten is het dealerschap voor Turkse installatie bedrijven en ervaring service bedrijven met
ervaring in de tuinbouw sector. Een belangrijk onderdeel van de positionering is de informatie
voorziening over de te leveren producten en de organisatie van service. Deze aanvullende informatie
tailor made aangeleverd bij de Turkse klanten, kan de plaats van de Nederlandse technologie in de
Turkse markt doen bestendigen. Tevens is de referentie waarde van gerealiseerde investeringen erg
belangrijk voor Turkse investeerders. De Nederlandse leveranciers en kassenbouwers kunnen hun
marktontwikkeling laten ondersteunen door middel van tevreden klanten. Een knelpunt hierbij is dat
Turkse ondernemers niet happig zijn om een collega ondernemer toe te laten op het bedrijf. Als er
echter een beroep wordt gedaan op het eergevoel van de ondernemer (interesse in modern bedrijf;
voorbeeld functie) of als een (lokale) bestuurder een beroep op de ondernemer doet, dan kan
doorgaans toegang tot het bedrijf gekregen worden. Natuurlijk is het voor de marktontwikkeling
belangrijk om een goede relatie te onderhouden tussen de investeerder/ondernemer/bedrijfsleider en
de Nederlandse leverancier en/of de Turkse dealer/vertegenwoordiger.
5.6.5 Prijs
De Turkse tuinder en investeerder is een prijskoper. De Nederlandse producten zijn relatief duur ten
opzichte van de concurrerende producten (soms vanwege deels Chinese makelij). De Turkse
investeerder is nog niet overtuigd dat goedkoop ook duurkoop kan zijn. Met name in de lagere
segmenten (tunnel, plastic kas) zal dit blijvend een probleem vormen, omdat in deze segmenten de
productie maar beperkt beheerst kan worden, het productieniveau te wensen over laat en de
investeringscapaciteit daardoor beperkt is. In het hogere segment van oudere glazen kas en hogere
tunnels liggen overigens wel kansen voor de leveranciers van technische installaties in de combinatie
van kennis en hardware, gedacht kan worden aan rendementsgerichte verbetertrajecten, door middel
van training en advies in combinatie met de introductie van specifieke apparatuur die gericht is op het
opheffen van knelpunten in klimaatbeheersing, bemesting/irrigatie etc.. In de hogere segmenten zal
geïnvesteerd moeten worden in de vorm van onafhankelijk aantonen van bewezen kwaliteit en
rendement via de Turkse klant gerespecteerde instellingen (onderzoeksinstelling, universiteit,
adviesbedrijf). Tevens kunnen de reeds lopende moderne kassenprojecten ingezet worden om het
rendement van de Nederlandse oplossingen te demonstreren. De bestaande moderne producenten
van SeraBir kunnen aangeven dat de geïnvesteerde bedragen met goede productietechniek binnen
acceptabele tijd terugverdiend kan worden.
50

5.6.6 Concrete concurrentie analyse
Zoals eerder vermeld wordt door de auteurs van dit rapport geadviseerd om voor de verdere
uitwerking van de marketing strategie een grondige benchmarking en concurrentieanalyse te doen om
de positie van de Nederlandse leveranciers scherper in kaart te krijgen en de strategie te finetunen
t.o.v. de huidige (en potentiële) concurrenten. De kwantificering van de ervaring van Nederlandse
bedrijven op de Turkse markt en de Turkse klanten / agenten vormt een meer uitgewerkte basis voor
verdere marktontwikkeling.
5.7 Markttoegang
In deze paragraaf worden allereerst de regelingen voor goederenimport, producteisen en regelingen
op een rij gezet; grotendeels zoals gepresenteerd op de Internet website van de EVD. Vervolgens
worden een aantal belangrijke financiële regelingen besproken. De belangrijke websites voor meer
informatie zijn in ANNEX 11 opgenomen. Tot slot worden de risico’s van de markt entree besproken
met daarbij de mogelijk oplossingen en instrumenten om deze risico’s te beperken.
5.7.1 Voorwaarden betreffende goederenimport
Certificeringvoorschriften zaaizaad en pootgoed
Fytosanitair certificaat
De Plantenziektenkundige Dienst is het aanspreekpunt voor informatie over de export van planten en
plantaardige producten. De afgifte van certificaten is overgedragen aan onderstaande
uitvoeringsinstanties.
Meer informatie: Uitvoeringsinstanties (afgifte certificaten)
Algemeen
• Plantkeur: www.plantkeur.eu
Specifiek
• Bloembollen Bloembollenkeuringsdienst (BKD): www.bloembollenkeuringsdienst.nl
• Groenten en fruit Kwaliteits Controle Bureau (KCB): www.kcb.nl
• Zaaizaad en pootgoed van landbouwgewassen Nederlandse Algemene Keuringsdienst voor
zaaizaad en pootgoed (NAK): www.nak.nl
• Teeltmateriaal van tuinbouwgewassen Nederlandse Algemene Kwaliteitsdienst Tuinbouw
(Naktuinbouw): www.naktuinbouw.nl
Analysecertificaat
Analysecertificaten kunnen worden gevraagd voor onder meer levensmiddelen, plantaardige
producten, farmaceutische producten en wasmiddelen. Analysecertificaten moeten worden opgesteld
door een in het land van herkomst gevestigd laboratorium, dat goedgekeurd is door de Turkse
autoriteiten. Het document heeft geen verplichte vorm, maar moet in het Engels of Turks worden
opgesteld.
Verpakkings- en etiketteringsvoorschriften
Naast algemene normen op het gebied van verpakking en etikettering, worden de laatste tijd steeds
meer specifieke voorschriften voor bepaalde producten bekend gemaakt. Dit geldt vooral voor
levensmiddelen, farmaceutische en medische producten, producten voor lichaamsverzorging,
alsmede synthetische wasmiddelen. Omdat deze ontwikkeling nog steeds in volle gang is en de
voorschriften veelal uitsluitend in de Turkse taal beschikbaar zijn, kan geen duidelijk en volledig
overzicht worden gegeven van de voorschriften per product. Bovendien vindt in het kader van de
51

douane-unie een steeds verdere harmonisatie met de EU-voorschriften plaats. Het verdient derhalve
aanbeveling hierover tijdig bij de importeur de nodige informatie in te winnen.
Market Access Database
Invoerrechten, bijkomende heffingen en documenten zijn voor een groot aantal landen (waaronder
Turkije) te vinden in de Market Access Database (http://mkaccdb.eu.int). In deze databank kan per
HS-code (gestandaardiseerde goederencode) worden opgezocht welk invoertarief geldt en welke
documenten benodigd zijn. Via bovenstaande link krijgt u toegang. Om uit te vinden welke
documenten benodigd zijn kiest u voor 'Exporter's guide to import formalities', voor invoertarieven kiest
u voor 'Applied tariffs database'. Als u op de informatie klikt (bijvoorbeeld op een documentnaam of
een HS-code), dan verschijnt aanvullende informatie. U kunt de HS-goederencode opvragen bij het
Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) in Heerlen, afdeling Classificatie Goederen, telefoon: (045)
570 64 00.
Invoervergunningen apparatuur
Voor een aantal producten is een invoervergunning nodig. Een invoervergunning moet door de
importeur bij het ministerie waar het product onder valt, worden aangevraagd. De importvergunning is
twee jaar geldig. Bij import van onder meer de volgende tuinbouwgoederen kan een invoervergunning
vereist zijn:
• industriële goederen waarbij aftersales-service vereist is;
• telecommunicatieapparatuur;
• chemicaliën;
• machines;
• voertuigen.
Of de importeur in het bezit dient te zijn van een importvergunning, is te vinden in de Market Access
Database.: http://mkaccdb.eu.int. Hier kan per HS-code (gestandaardiseerde goederencode) worden
opgezocht welk invoertarief geldt en welke documenten benodigd zijn. Om uit te vinden welke
documenten benodigd zijn, kiest u voor 'Exporter's guide to import formalities' voor invoertarieven kiest
u voor 'Applied tariffs database'. Vervolgens geeft u het land en de eerste vier (bij documenten) of de
eerste zes (bij invoertarieven) cijfers van de HS-code op. Dan verschijnt een overzicht van
documenten en/of invoertarieven.
Invoerverboden
Invoerverboden gelden voor: gebruikte goederen. Hierop bestaan echter een aantal uitzonderingen,
bijvoorbeeld een aantal kapitaalgoederen van maximaal tien jaar oud. Bij de EVD is een lijst van HScodes
te vinden van gebruikte goederen die wel in Turkije geïmporteerd mogen worden.
Douane-unie met de EU
Praktisch alle industriële producten van EU-oorsprong kunnen vrij van invoerrechten in Turkije
ingevoerd worden. Ditzelfde geldt voor industriële goederen uit derde landen die in het vrije verkeer
van de EU zijn gebracht en vervolgens in Turkije ingevoerd worden. Deze vrijstelling bestaat omdat er
sinds 1996 sprake is van een douane-unie tussen de EU en Turkije. Wil men in aanmerking komen
voor de vrijstelling, dan moeten de goederen rechtstreeks vervoerd worden van de EU naar Turkije.
Ook dienen de goederen vergezeld te gaan van een ATR-certificaat. Dit certificaat is te verkrijgen bij
de Kamers van Koophandel. Voor veel landbouwproducten geldt deze vrijstelling nog niet. Daarnaast
kunnen ook nog invoerrechten geheven worden over petrochemische producten en ijzer- en
staalproducten.
Aanpassing aan EU-normen
Onder de douane-unie met de EU had Turkije zich verplicht de technische handelsbarrières per 1
januari 2001 op te heffen. Dit is echter niet gebeurd. Deze barrières zijn in strijd met de douane-unie,
maar in de praktijk is het niet eenvoudig er iets tegen te doen. In geval van problemen is het
verstandig contact op te nemen met de Nederlandse ambassade in Ankara.
52

Goederenopslag
De opslagtermijn voor staatsdouane depots in Turkije bedraagt 45 dagen voor zeevracht zendingen
en 20 dagen voor zendingen die via andere transportmiddelen ingevoerd zijn. Wanneer goederen niet
binnen deze termijn ingeklaard zijn, kan de opslagtermijn verlengd worden tot een totale verblijfsduur
van maximaal zes maanden. Wanneer de goederen na zes maanden nog steeds niet zijn afgehaald,
volgt verkoop via een openbare veiling of via de detailhandel.
Turkije: tijdelijke invoer, monsters en reclamemateriaal
Tijdelijke invoer
Bij tijdelijke invoer van goederen voor een vastgestelde periode, kan de douane een garantie
(borgsom) vragen. De borg wordt bij wederuitvoer teruggegeven, mits de douaneautoriteiten daarvoor
toestemming geven. De procedure is echter omslachtig.
Voor goederen met EU-herkomst geldt dat altijd een ATR-document moet worden overhandigd. De
berekening van de belastingen is namelijk afhankelijk van de vraag of de goederen al in het vrije
verkeer van de EU zijn.
Het is aan te bevelen voor tijdelijke invoer van handelsmonsters, tentoonstellingsmateriaal en
beroepsmateriaal gebruik te maken van het ATA-carnet. Dit geldt ook voor goederen met EUherkomst.
De afkorting ATA staat voor Admission Temporaire/Temporary Admission. Het ATA-carnet
is te verkrijgen bij de Kamer van Koophandel in Nederland. Meer uitleg over wat een ATA-carnet
precies is vindt u op de website van de Kamers van Koophandel:
www.kvk.nl/internationalehandel/070_Documenten/atacarnets.
De verkoop van goederen tijdens internationale vakbeurzen en tentoonstellingen in Turkije is niet
toegestaan. Pas na afloop van een beurs of tentoonstelling kunnen goederen permanent worden
ingevoerd en vervolgens worden verkocht.
Monsters en reclamemateriaal
Monsters zonder handelswaarde kunnen rechtenvrij ingevoerd worden. Dit geldt ook voor
reclamemateriaal, zoals catalogi, brochures en dergelijke. Er moet echter wel aangifte bij de douane
worden gedaan. Men dient een factuur (in drievoud) bij de zending te voegen. Het is niet toegestaan
een proforma factuur bij te voegen. Monsters met handelswaarde kunnen met een ATA-carnet
ingevoerd worden met betaling van een borgsom. Als het om monsters met herkomst EU gaat, is het
aan te bevelen deze herkomst op de factuur aan te geven.
CE-markering
Turkije is bezig met het implementeren van de Europese regels met betrekking tot het gebruik van de
CE-markering. Dit houdt in dat voor sommige goederen die geïmporteerd worden in Turkije een CEmarkering
verplicht is. Voor Nederlandse exporteurs is het raadzaam om navraag te doen bij de
Turkse importeur over de CE-markering en eventuele andere van productnormen die van toepassing
zijn. Het komt voor dat Turkije technische handelsbarrières opwerpt, bijvoorbeeld door het gehele CEdossier
op te vragen in plaats van genoegen te nemen met het CE-certificaat. Of door toch nog een
TSE-certificering verplicht te stellen. Mocht deze situatie zich voordoen, dan kunt u contact opnemen
het Turkse standaardisatie-instituut (TSE) en/of de Nederlandse ambassade in Ankara of het
Nederlands consulaat-generaal in Istanbul.
Levensmiddelen en agrarische producten
Voor levensmiddelen en agrarische producten geldt dat moet worden voldaan aan een bepaalde
kwaliteitsstandaard. Bij het ontwikkelen van normen voor levensmiddelen heeft de Turkse overheid
rekening gehouden met verplichtingen die door zowel de WTO als FAO Codex Alimentarius en de
WHO zijn vastgelegd. Hoewel Turkije bezig is met het herschrijven van haar importregelgeving om
deze beter overeen te laten stemmen met regelgeving in de Europese Unie, komen lang niet alle
regels overeen met die van de EU. Daarnaast zijn voor veel producten nog geen normen opgesteld.
53

Systeem invoerrechten
Het douanetarief van Turkije heeft een goederennomenclatuur, ingedeeld volgens het
Geharmoniseerd Systeem, en bevat waarderechten, berekend over de CIF-waarde (prijs, inclusief
verzekerings- en vrachtkosten). Turkije heeft de Gecombineerde Nomenclatuur van de EU
overgenomen. Het douanetarief bevat zo'n 18.000 posten die in 12 cijfers zijn uitgedrukt.
5.7.2 Financiële voorwaarden markttoegang
BTW
Het btw-tarief is variabel, met een geheven. De heffingsbasis is de CIF-waarde van de goederen,
verhoogd met alle bij invoer ver plafond van 26 procent. Over de meeste industriële goederen wordt
echter een percentage van 18 procent schuldige heffingen. Afwijkende btw-percentages gelden voor
eerste levensbehoeften (vanaf 1 procent) en voor luxeproducten, zoals elektrische huishoudelijke
apparaten, parfum, haarcosmetica, kunststofverpakkingen en personenauto's (26 procent). In 2008
heeft Turkije het BTW tarief voor industriële mechanisatie en apparatuur verlaagd naar 8%. Dit geldt
ook voor agrarische machines en leasing diensten.
Overige bijkomende heffingen
Een 'special consumption tax' wordt geheven op auto’s, chemicaliën en cosmetica. Het tarief is
variabel.
Betalingsverkeer
In het betalingsverkeer met Turkije kan gebruik worden gemaakt van allerlei soorten betalingsvormen:
accreditief (letter of credit, L/C), cash against documents, cash against goods, acceptatiekrediet of per
vooruitbetaling. Betaling via een Letter of Credit (L/C)biedt echter de meeste zekerheid, zowel voor de
koper als voor de verkoper.
Er gelden weinig beperkingen bij het overmaken van kapitaal van en naar Turkije. Wel moeten Turkse
bedrijven de Centrale Bank inlichten bij overmakingen naar het buitenland van bedragen die hoger zijn
dan 50.000 US dollar.
Het is raadzaam om contracten in een land waar men het risico loopt op een sterke devaluatie, alleen
af te sluiten in harde valuta. Het meest gangbaar zijn hierbij de US dollar en de euro. In de regel
komen Turken hun afspraken na. Als een Turkse partner toch niet betaalt, kan men een rechtszaak in
Turkije beginnen. Het is echter raadzaam eerst te proberen een schikking te treffen, al dan niet met
behulp van een gespecialiseerde advocaat.
Kredietverzekering
Atradius Dutch State Business NV is de enige kredietverzekeringsmaatschappij die risico's verzekert
voortvloeiend uit kapitaalgoederentransacties met vaak niet-westerse landen en deze herverzekert bij
de Nederlandse overheid. Het betreft hier zowel politieke als commerciële risico's. Bij deze
herverzekering gaat het uitsluitend om exporttransacties. Transacties met afnemers in Nederland en
de Europese Unie komen voor rekening van particuliere verzekeraars. Middellange transacties die
door de overheid worden herverzekerd, moeten voldoende Nederlands belang hebben. De verzekerde
draagt altijd een eigen risico. Het landenbeleid onder staatsgarantie wordt regelmatig geëvalueerd en
zonodig bijgesteld door de minister van Financiën.
Investeringsfaciliteiten in Turkije
De investeringsfaciliteitenregeling is in 2006 gewijzigd om de (buitenlandse) investeringen te
bevorderen. Lokale en buitenlandse investeerders hebben gelijke toegang tot de programma's. De
algemene investeringsfaciliteit houdt voornamelijk een belastingvoordeel in. Daarnaast zijn er ook
financieringsmogelijkheden waarbij de hoogte van de financiering afhangt van de locatie, de omvang
van de investering en het soort industrie.
54

Voornaamste instrumenten zijn:
• vrijstelling van douaneheffingen en fondsheffingen;
• vrijstelling van douanebelastingen voor geïmporteerde en lokaal ingekochte machines en
apparatuur;
• vrijstelling van BTW voor geïmporteerde en lokaal ingekochte machines en apparatuur;
• vrijstelling van BTW voor geïmporteerde en lokaal ingekochte machines en apparatuur en
apparatuur voor projecten.
• Toekenning van kredieten via de rijksbegroting voor:
• MKB-bedrijven;
• R&D-projecten;
• milieuprojecten;
• projecten in vijftig prioritaire regio's.
Vrijhandelszones
Vrijhandelszones, de 'Free Trade Zones' (FTZ), zijn districten op Turks grondgebied, die juridisch
buiten het Turkse douanegebied vallen. Turkije kent twintig 'Free Zones' die dicht bij de belangrijkste
havens en de Middellandse Zee gevestigd zijn.
'Special Purpose Zones'
Sinds 2004 geeft de overheid deze zones prioriteit boven FTZ’s (feitelijk wordt getracht de
belastingvoordelen die voorheen in de FTZ’s bestonden, over te hevelen naar de 'Special Purpose
Zones'). Deze zones bestaan uit de technologische ontwikkelingszones en industriële zones.
Technologische Ontwikkelingszones ('Technology Development Zones', TDZ)
De wet inzake TDZ’s is aangenomen in 2001. Doelstelling is de samenwerking tussen industrie en
universiteiten te verbeteren om effectiever gebruik te maken van researchactiviteiten voor
technologische ontwikkeling.
Industriële Zones ('Organized Industrial Zones', OIZ)
OIZ's zijn zones waarin infrastructuur aanwezig is die specifiek bedoeld is voor industriële activiteiten.
OIZ's hebben verscheidene doelstellingen. Enerzijds wil men industriële bedrijven de kans geven zich
te vestigen en zich te ontwikkelen volgens een vooropgezet plan. Anderzijds wil men de controle
houden over plaatsen waar industriële activiteiten plaatsvinden, ook met het oog op de
milieuproblematiek. Er zijn in Turkije 93 OIZ's in 81 provincies. Zie ook ANNEX 6 voor regionale
informatie.
5.7.3 Risico’s
Ondanks de positieve structurele ontwikkelingen in Turkije zijn er belangrijke risico factoren die invloed
kunnen hebben op de Turkse economie:
1. De gevolgen van de krediet crisis hebben ook invloed op Turkije vanwege de afhankelijkheid van
buitenlandse investeringen en het wegvallen van export en bouworders in Rusland
2. Binnenlandse politieke spanning vanwege de twijfels over de seculiere intenties van de APK partij
en de strijd in Oost Turkije met de Koerdische onafhankelijkheidsstrijders (PKK);
3. Structurele knelpunten zoals te hoge belastingdruk en zwakke financiële dienstverlening
4. Relatief grote informele economie
5. Achterblijvende rurale ontwikkeling in grote delen van Oost Turkije
6. Afhankelijkheid van buitenlandse energie levering (Kazakstan, Iran?)
7. Positie van Turkije als NAVO-lid in het conflict van Georgië met Rusland
8. Belangrijke positie van Rusland aangaande export van voedsel en textiel vanuit Turkije
Turkije is desondanks een aantrekkelijk investeringsland: Het land is strategisch gunstig gelegen, kent
een stabiele democratie, heeft een grote en groeiende binnenlandse markt, een traditioneel sterke en
55

competitieve industriële/private sector, een douane-unie met de EU, gekwalificeerd personeel, een
zeer concurrerende salarisstructuur en een redelijke infrastructuur. Risico’s liggen in de bureaucratie,
het gebrekkige juridische systeem, een verouderd en complex belastingsysteem en een relatief
zwakke financiële sector. Investeerders wordt aangeraden voldoende aandacht te besteden aan de
Turkse wet- en regelgeving en fiscale kwesties. Over het algemeen is het verstandig om bij
bedrijfsvestiging een (al dan niet Turkse) jurist in te schakelen met kennis van het Turkse recht.
Turkije heeft met Nederland een investeringsbeschermingsovereenkomst (IBO) gesloten en een
verdrag ter voorkoming van dubbele belasting.
56

6 Investeringsprogramma’s en buitenlandse investeringen
6.1 Nationale activiteiten
Het Turkse nationale beleid voor de agrarische sector en in het bijzonder voor de tuinbouw sector
wordt sterk bepaald door het programma IPARD. Dit Europese programma voor rural development
verschaft de Turkse regering met 250 miljoen EURO als 50% bijdrage voor een regionaal
stimuleringsprogramma. Dit programma is gericht op werkgelegenheid, milieu, innovatie, lokaal
concurrentie vermogen etc. Het omvat geen directe productie of bedrijfsondersteuning. Van de 82
Turkse provincies komen er 20 en later nog eens 22 in aanmerking voor dit programma. Hieronder
vallen niet de provincies Izmir, Istanbul en Antalya. De beoogde start is september 2009.
De Turkse regering heeft enkele malen succesvol IFC gevraagd om een lening. In dit kader loopt een
groot investeringsprogramma in zuidoost Anatolia (12,5 miljard USD voor de periode 2007 – 2012). Dit
programma is genaamd GAP naar het acroniem voor de Turkse versie van Zuid-Oost Anatolya
Project. Het gaat om een gebied van 75.000 ha waar 85 logistieke centra voor agrarische producten
zijn gepland door een consortium van ondernemers uit Italië, Dubai en Turkije. Overige investeerders
zijn bijvoorbeeld een Oostenrijkse investering in marmer productie, Australische investering in
kolencentrale voor elektriciteit, Israel, India in granaatappel en noten en Fransen in grootschalige
biologische landbouw productie. Ook Saudi Arabie heeft belangstelling getoond voor investeringen in
de landbouw productie in GAP.
6.2 Instrument voor EU pre-accession Assistentie (IPA)
De Europese Commissie heeft de eerdere instrumenten zoals SAPARD, ISPAD, PHARE en CARDS
omgevormd in een alles omvattend programma dat gericht is op de ondersteuning van de toenadering
tot de EU van de kandidaat lidstaten. De huidige kandidaat lidstaten zijn Turkije, Kroatië en
Macedonië en de potentiële lidstaten Albanië, Bosnië and Herzegovina, Montenegro, Servië en
Kosovo. Het programma is vooral gericht op de samenwerking tussen overheidsinstellingen van
lidstaten met de counterpart overheden van de genoemde kandidaat lidstaten. Voor de tuinbouw
sector diverse onderwerpen zijn hierbij van belang: Voedselveiligheidsprogramma (monitoring van
pesticide residuen), import en export controle van voedsel en goederen, opzet en ondersteuning van
regionale ontwikkelingsprogramma’s en steunprogramma’s voor agrarische ondernemers en
voedselverwerkers.
Een onderdeel van IPA is het programma dat gericht is op de stimulering van de plattelands
economie: IPARD. Onder dit programma is maatregel 3.1 specifiek gericht op diversificatie en
ontwikkeling op agrarische bedrijven. Voor kassenbedrijven wordt hierbij het belang genoemd van
alternatieve energie bronnen. Het IPARD programma kan financieel bijdragen aan kassen in groente
en bloemen sector. Een beperking is het maximum van 2000 m2 per producent dat als maximaal
subsidiabel oppervlakte wordt aangegeven met als investeringsomvang minimaal 10000 EURO en
maximaal 250000 EURO.
6.3 Financierings- en investeringsprogramma’s
Op de internationale lijst van investeringslanden neemt Turkije de 15 de plaats in met een omvang van
buitenlandse investeringen van 22 miljard USD in 2007 (FDI: Foreign Direct Investments/ISPAT 2008).
De verwachting is dat FDI over het 2008 sterk terug zal lopen. De Turkse overheid in het algemeen
stimuleert investeringen in de sectoren industrie, energie en export sector. Zowel Turkse als
buitenlandse investeerders kunnen van de bestaande regelingen gebruik maken:
57

• Vrijstelling van import heffing voor apparatuur en machines als hiervoor het zogenaamde
Investment Incentive Certificaat is afgegeven.
• Vrijstelling van omzet belasting voor geïmporteerde en lokaal afgeleverde apparatuur met dit
certificaat.
• Rente subsidie voor MKB, R&D projecten, Groene projecten (milieu vriendelijke processen)
• Regionale stimulering in 50 van de 82 Turkse provincies (zie ANNEX 6). Die stimulering bestaat
uit het beschikbaar stellen van land, minder inkomstenbelasting, geen sociale premies voor
personeel gedurende 5 jaar, korting op energie prijzen.
Specifiek voor de tuinbouw sector zijn de volgende regelingen van toepassing:
1. Voor gebruik virusvrij uitgangsmateriaal: 2000 TRY/ha
2. Andere productie: 1200 TRY/ha
3. Hectare toeslag van 70 – 130 TRY/ha
4. Brandstof toeslag: 18 TRY/ha
5. Kunstmest toeslag: 15,5 TRY/ha
6. Rente subsidie voor kredieten bij T.C. Ziraat Bankasi
• De Agrarische Bank van Turkije stelt kleine kredieten beschikbaar voor producenten.
• Agrarische krediet co-operaties stellen krediet of materiaal beschikbaar voor de opstart van de
productie.
• Gedurende enkele periodes heeft de Turkse regering algemene subsidies ingesteld op inputs
zoals kunstmest, pesticiden en kredieten.
• Vanaf het jaar 2000 tot oktober 2006 kende Turkije de Directe Inkomenssteun in de tuinbouw
sector. Deze is nu afgeschaft voor de tuinbouw sector.
6.4 Overzicht van financiële en professionele organisaties
Krediet verzekering
Voor de verzekering en garantstelling van export kredieten en financieringsconstructies zijn diverse
bedrijven en instellingen actief: Atradius Direct Investment Insurance verstrekt de garantie aan een
(Nederlandse) bank die de financiering verstrekt aan de investeerder in het buitenland. Voor de
investering in een kas is een kredietregeling van 5 jaar gebruikelijk; verlenging tot 15 jaar is mogelijk.
De verzekering is gericht op zaken als: Onteigening, oorlog, contractbreuk, belemmering van
financiële transacties. De kosten bedragen 0,1% van het investeringsbedrag, de winst op de
investering kan verzekerd worden tot 12% van het investeringsbedrag. De maximale compensatie
bedraagt maximaal 200% van het geïnvesteerde bedrag. Tijdens de periode oktober 2008 – maart
2009 heeft Atradius haar voorwaarden aangescherpt en rekent kortere maximale looptijd en hogere
verzekeringspremies.
De Nederlandse organisatie Financieringsmaatschappij voor ontwikkelingslanden (FMO) verstrek
verzekering van export transacties. De FMO doet dat door middel van leningen, participaties,
garanties en andere investeringsbevorderende maatregelen. De doelstelling van de FMO is bij te
dragen aan structurele en duurzame groei in ontwikkelingslanden en daarmee een goed rendement te
behalen in samenwerking met het bedrijfsleven. De FMO concentreert zich op vier sectoren: de
financiële sector, het MKB, de infrastructuur en de industrie en handel. In het kader van Fonds voor
Opkomende Markten verstrekt FMO (middel)lange termijnfinancieringen aan lokale
dochterondernemingen of joint ventures van Nederlandse bedrijven die behoefte hebben aan
financiering voor de (verdere) ontwikkeling van hun activiteiten die niet financierbaar zijn door
commerciële banken. Deze activiteiten zijn gelijk aan, of lijken op die van de Nederlandse sponsor.
Het Nederlandse bedrijf heeft de controlerende zeggenschap en investeert ook zelf risicodragend in
de dochter of joint venture. De financiering bedraagt maximaal 5 miljoen euro en de looptijd kan
variëren van drie tot twaalf jaar. Afhankelijk van de specifieke financieringsbehoefte kan de FOM-
58

financiering het karakter hebben van een (blanco) lening, een garantie, een achtergestelde lening
(risicokapitaal) of een participatie. Het fonds is een gezamenlijk initiatief van FMO en het ministerie
van Economische Zaken.
European Investment Fund (EIF)
De doelgroep van dit fonds is het MKB in de Europese Unie, kandidaat-lidstaten Kroatië, Macedonië
en Turkije. Het doel van het European Investment Fund is het ondersteunen van de groei en
ontwikkeling van het MKB in Europa. Het EIF verstrekt garanties en investeringen via financiële
instellingen zoals venture capital, dat gericht zijn op het doen van participaties in nieuwe bedrijven en
hoogtechnologische projecten het MKB betere toegang heeft tot kredieten. Investeringsaanvragen en
garantie-aanvragen worden beoordeeld en verstrekt door financiële intermediairs. Verdere informatie:
www.eif.org
6.5 Professionele organisaties
In Turkije heeft de overheid een belangrijke rol in de industrie en handel. Diverse grote bedrijven in de
metaal en grondstoffen zijn nog steeds staats bedrijf. De private sector heeft dan ook te maken met
een zware bureaucratie die vaak traag werkt. Binnen de overheidsorganisaties heerst een sterke topdown
cultuur. Dit brengt met zich mee dat concrete beslissingen door de leidinggevende genomen
moeten worden. Alle Turkse bedrijven zijn verplicht om zich aan te sluiten bij een professionele
organisatie die actief is in de bepaalde sector op het terrein van marktmonitoring, vertegenwoordiging
naar de Turkse overheid, advisering over wetgeving, handelsbevordiging etc.
• Exporters Union: In de grote steden wordt de export gecoördineerd door een publiek private
organisatie, de zogenaamde exporters union; deze is door UFT ingesteld. In totaal zijn er 45
exporters unions opgericht.
• Chamber of Commerce: Alle gemeenten kennen een kamer van koophandel. Deze is actief in het
voorbereiden van publieke zaken als planning en uitgifte van bouwgrond, thermische energie,
stuwmeren, promotie en investeringsprogramma’s.
Veel Turkse bedrijfssectoren sectoren hebben zich aanvullend op de verplichte sector- of
beroepsorganisaties ook nog zelf georganiseerd. Enkele voorbeelden:
• SERA-BIR: vereniging van grootschalige tuinbouw producenten. Deze vereniging is bijna 2 jaar
oud en heeft 40 leden. www.serabir.org.tr
• TUGIDER: Associatie van voedsel importeurs. Bijna alle voedselprocessors zijn lid van deze
vereniging www.tugider.org.tr
Relevante ministeries en instellingen:
De belangrijkste ministeries zijn voor de landbouw en rurale zaken (MARA), Buitenlandse handel
(UFT), Industrie en Handel (MIT), Arbeid en Sociale Aangelegenheden (MLSA). Binnen de ministeries
hebben de verschillende Directoraten General vaak een erg zelfstandige positie. Er is sprake van
gebrek aan onderlinge afstemming en duidelijk beleid; Turkije heeft geen traditie van uitgebreide
schriftelijke beleidsontwikkeling. De Turkse bestuurlijke bureaucratie functioneert sterk top-down en
vooral binnen de hiërarchische lijnen van de ministeries. De ambtelijke top van de ministeries in
Ankara en van de provinciale directoraten voor landbouw wordt politiek benoemd. Dit betekent dat na
verkiezingen dikwijls de leiding van deze organisaties wordt vervangen. De samenwerking tussen de
ministeries verloopt moeizaam en wordt vooral geregisseerd door de horizontale afdelingen direct
onder het kabinet van de premier. Het Undersecretariate of Foreign Trade (buitenlandse handel),
maar ook Undersecratariate of Customs (Douane) zijn hiervan een voorbeeld. Belangrijke ministeries
en instellingen zijn:
59

MARA: Ministry of Agriculture and Rural Affairs
www.tarim.gov.tr
TAGEM: General Directory of Agricultural Research of MARA
www.tagem.gov.tr
TŐGEM: General Directory for Protection and Control of MARA
www.kkgm.gov.tr
TEDGEM: General Directory for Production and Development of MARA
www.tedgem.gov.tr
TUBITAK: Scientific and Technical Research Council of Turkey
www.tubitak.gov.tr
DPT : State Planning Organisation of Turkish Government
www.dtp.gov.tr
UFT: Under secretariate of Foreign Trade
www.foreigntrade.gov.tr
Ministry of labour and social security
www.csgb.gov.tr
MIT: Ministry of Industry and Trade
www.sanayi.gov.tr
DEIK: Foreign Economic Relation Board : Turkish Business community netwerk
www.deik.org.tr
ISPAT: Investment Support and Promotion Agency of Turkey
www.invest.gov.tr
TSI: Turkish Standards Institute
www.tse.org.tr
TTGV: Turkish Technology Development Foundation
www.ttgv.org.tr
IGEME - Export Promotion Center of Turkey
www.igeme.org.tr
60

7 Conclusies en aanbevelingen
Aanvullend op de gedetailleerde formuleringen resulterend van de SWOT analyse, komen de
volgende aanbevelingen tot stand in dit markt overzicht:
1. De Turkse glastuinbouw sector zal de komende jaren een substantiële groei laten zien. De markt
voor de groente en fruit is aanwezig: De lokale Turkse markt, regionale markt heeft een groeiende
behoefte (inclusief nabije export markten zoals Oekraïne, Rusland, midden oosten),
2. Het is voor de moderne Turkse producent mogelijk op basis van prijs en kwaliteit op de EU
versmarkt te concurreren. Zowel de Nederlandse leveranciers van techniek en technologie als de
handel in groente en fruit (en bloemen/potplanten) kunnen hiervan mee profiteren.
3. De positie van het Nederlandse aanbod door leveranciers van techniek, technologie andere inputs
heeft versterking nodig om de concurrentie aan te kunnen met Spanje, Israel, Frankrijk, China en
Turkse producenten van kassen en techniek. De permanente vestiging van de Nederlandse
zaadbedrijven en de goede marktpositie kunnen als voorbeeld worden genomen.
4. De Turkse investeerders kunnen in enkele marktsegmenten onderscheiden worden: Grote
investeerders in turnkey kassen vanuit de industrie van vanuit de groep van grote tuinders
(SeraBir), grotere producenten die oude kassen in glas of poly willen renoveren met specifieke
productie verhogende maatregelen.
5. De nieuwe investeerders kiezen de geothermie als belangrijk concurrentie voordeel; deze
aanwezigheid bepaalt sterk de locatie van de nieuwe kassen.
6. Turkije is een groot land met zware bureaucratie en grote bedrijven die deels door de
staatsorganisaties worden aangestuurd. Dit geldt ook voor de grote investeringsprojecten in de
glastuinbouwsector annex geothermie in West Turkije en in het GAP project in Oost Turkije. Voor
de Nederlandse leveranciers is het nodig dit publiekprivate netwerk actief te benaderen om als
‘prefered supplier’ goede kans op turn key opdrachten te verwerven.
7. De afzet van de Turkse tuinbouw producten is een belangrijk aandachtspunt. Er is onvoldoende
garantie voor voedselveiligheid en GLOBALGAP is nog niet breed geïmplementeerd. De
Nederlandse handelskanalen kunnen de Turkse producenten ondersteunen bij het vinden van de
consumenten in het buitenland.
8. Een efficiënte belevering van de internationale versmarkt vraagt om investeringen in
infrastructuur: Sorteer en verpak inrichtingen, koel, op- en overslag faciliteiten, koeltransport etc.
9. Het Nederlandse aanbod van ondersteuning op alle onderdelen van de productieketen is uniek
voor de Turkse situatie. Hiermee worden de grootschalige investeringen voorzien van een afzet
strategie en toelevering etc. Dit vormt een Unique Selling Point (USP) voor de Nederlandse
activiteiten in het kader van SeraCulture.
10. De Nederlandse zaadbedrijven hebben een goed ontwikkelde en succesvolle marktpositie in de
belangrijke tuinbouw productie gebieden. De toelevering van techniek en technologie kan een
voorbeeld nemen aan de werkwijze bij permanente handelsvertegenwoordiging, relaties met
lokale opkweekbedrijven, productie begeleiding etc. Wellicht kan een hechtere onderlinge
samenwerking tussen de Nederlandse toeleveranciers een win-win situatie opleveren waar het
gaat om de benutting van de potentie van de Nederlandse technologie en zaad/uitgangsmateriaal.
11. De beeldvorming van het Nederlandse aanbod behoeft versterking. Een sterk instrument is een
goede lokale aanwezigheid van leveranciers met wederverkopers en Turkse agenten. Onderlinge
samenwerking tussen commerciële agenten is hierbij gewenst. De NABSO team in Izmir kan
hierbij goede ondersteuning bieden versus overheden en branche organisaties.
12. In Turkije geldt dat “goed voorbeeld doet volgen”. Een klein aantal top producenten in Turkije zou
gekozen kunnen worden als ‘front runner’; met speciale begeleiding van deze bedrijven kan de
potentie van de Nederlandse technologie en input gedemonstreerd worden. Een lastig punt in
Turkije is de neiging van producenten om de productie en financiële administratie niet openbaar te
maken omwille van vertrouwelijkheid (fiscale motieven).
61

13. De marketing moet in Turkije worden geactiveerd met een variëteit van complementaire
instrumenten: Folders, promotie in de vakpers, video en televisie, demo bijeenkomsten,
presentaties op beurzen en permanent in handelscentra, kantoorgebouwen van professionele
organisaties etc.
14. De commerciële haalbaarheid van moderne productie systemen kan in het innovatie centrum
getoond worden. Het specifiek actieplan is nodig om de Turkse doelgroep in de verschillende
marktsegmenten te bereiken.
15. Een programma van kennistransfer is nodig om het vakmanschap te verhogen. Dit is nodig voor
het uitnutten van de potentie van de Nederlandse technologie. De ervaring van PTC+ in Mexico
en India kan meteen aangeboden worden aan de bestaande moderne productie bedrijven in
Turkije.
16. De lokale Turkse overheden en organisaties (KvK) hebben ondersteuning nodig bij het inrichten
van tuinbouw productie gebieden rekening houdend met productie eenheden op grote schaal; aan
en afvoer, personeel, kennis, service, kwaliteitsborging etc. Een pilot project met alle relevante
stakeholders kan als voorbeeld uitgevoerd worden.
17. De verdere uitwerking van de marketing strategie kan plaatsvinden op basis van een grondige
benchmarking en concurrentieanalyse waarmee de positie van de Nederlandse leveranciers
scherper in kaart gekregen kan worden en daarmee de basis te bieden voor een winnende
strategie rekening houdend met de huidige (en potentiële) concurrenten. De kwantificering van de
ervaring van Nederlandse bedrijven op de Turkse markt en de Turkse klanten / agenten vormt een
meer uitgewerkte basis voor verdere marktontwikkeling.
62

1. Basisgegevens
a. Landoppervlakte
b. Hoofdstad
c. Bevolkingsaantal
d. Bevolkingsgroei
e. Godsdienst
f. Regeringsvorm
g. Volgende verkiezingen
h. Taal
i. Klimaat
2. Economische gegevens
a. Bruto Nationaal Product (BNP)
b. BNP per capita
c. Economische groei
d. Inflatie
e. Munteenheid
f. Totale invoer
g. Totale uitvoer
h. Totale invoer uit Nederland
i. Totale uitvoer naar Nederland
j. Totale landbouwinvesteringen
Annex 1
Factsheet Turkije 2008
a. 774 815 km²
b. Ankara
c. 73 mln.
d. 1,3% per jaar
e. 98% Islam, 2% overigen
f. parlementaire democratie
g. 2011
h. Turks
i. divers, variërend van mediterraan in het zuiden tot
continentaal in het noorden en Siberisch in het oosten
a. 630 mld USD (2007)+estimated
b. 8000 USD (2007)-estimated
c. 4,5 % in 2007
d. gemiddeld 9,7% in 2007
e. 1 EUR = 2,1 Nieuw Turks Lira (YTL)- februari 2009
f. 170 miljard USD (2007)
g. 107 miljard USD(2007)
h. 2,65 miljard USD (2007)
i. 3,01 miljard USD (2007)
j. Geen splitsing naar landen bekend

3. Agrarisch economische gegevens
a. Nederlandse concurrentiepositie in Turkije
b. Totale agrarische invoer en uitvoer
c. Totale agrarische beroepsbevolking
d. Agrarisch Bruto Nationaal Product
e. Totale invoer agr. producten uit Nl.
f. Invoer agr. producten per sector
g. Totale uitvoer agr. producten naar Nl.
h. Uitvoer agr. producten per sector
4. Landbouwbeleid
a. Algemeen landbouwbeleid
b. Belangrijke thema’s
c. Verantwoordelijk ministerie
d. Verantwoordelijke minister
e. Buitenlandse vertegenwoordiging
5. Sectorinformatie
a. Akkerbouw
b. Voedingstuinbouw
c. Sierteelt
d. Varkenshouderij
e. Rundveehouderij
f. Pluimveehouderij
g. Visserij
h. Voedings-/genotmiddelenindustrie (VGN)
i. Handel (retail, distributie)
j. Landbouwmachines/machines voor VGN
6. Markttoegang
a. Fytosanitair
a. Nederland is wereldwijd de 16e exporteur op Turkije. Europees
gezien de 5/6 exporteur /importeur.
Nederland is de derde agrarische exporteur van de EU naar Turkije
b. 6.7 miljard USD (invoer 2006), 7,4 miljard USD (uitvoer 2006)
c. 33%
d. 11% van het BNP
e.€ 210 mln. (2007)
f. tabak, koffie, thee, cacao, tuinbouwzaden, graanbereidingen en
zetmeel, dranken
g.€ 222 mln. (2007)
h. bereidingen van aardappelen, fruit en groenten, gedroogd fruiten
en noten en specerijen, tabak, vis, sierteeltproducten en planten
a.Het landbouwbeleid is WTO conform met ontkoppelde
inkomensteun in de vorm van een hectare premie.
b. modernisering en schaalvergroting
c. Ministerie van Landbouw en Rurale Zaken
d. Mehdi Eker (sinds mei 2005)
e. De Turkse Ambassade in Den Haag heeft geen aparte LBA
a. Met 27 mln ha een akkerbouwreus, waarvan 9 mln ha tarwe,
extensieve teelt met een opbrengst van 2 ton /ha.
b. Het tuinbouwareaal beslaat >750.000 ha, waarvan 49.000 bedekt,
overwegend voor voedingstuinbouw voor de Turkse markt.
c. In januari 2004 is een Turkse wet getekend voor de bescherming
van het kwekersrecht en daarmee is de weg geopend voor UPOV
deelname en een meer structurele ontwikkeling van deze sector.
d. Deze sector bestaat om religieuze redenen niet in Turkije
e.10 mln runderen, grotendeels extensief; grote moderne
melkveehouderijbedrijven in oprichting
f. Een moderne, grootschalige sector, aangestuurd door integraties.
g. zeevisserij krimpt maar wordt opgevangen door aquacultuur
h. Moderne voedingsindustrie gericht op productie voor jonge
bevolking met veelal westerse smaak. Ca. 28 000 productiebedrijven
(bakkerijen, snoepgoed, vlees en bevroren voedsel zijn het verst
ontwikkeld).
i. Gedurende de laatste 10 jaar snelle ontwikkelingen in de
retailketens van tradiationale kruideniers naar supermarkten.
Nationale en internationale ketens zijn actief (Migros/Tansas,
Carrefour/Gima, Metro, etc.)
j. Turkse landbouw- en voedselmachinesector is goed ontwikkeld
met voornamelijk middelgrote en kleine bedrijven op hoog
technologisch niveau. De overwaardering van de Turkse lira maakt
import goedkoop en aantrekkelijk.
a. Plant Quarantaine (PQ) Reglement van 2003 is gebaseerd op EU
regelgeving. De nieuwe versie van het reglement is in ontwerp; op
goedkeuring wordt gewacht.

. Veterinair b. BSE invoerrestrictie op grond van OIE adviezen belemmert de
handel op rundvlees en fokvee.
Sinds 2006 mei import ban voor sperma.
7. Wet- en regelgeving
Jacques Verbeek (LNV/I&H) (j.j.m.verbeek@minlnv.nl), of via LNV-Bureau Ankara (ank-lnv@minbuza.nl)
8. Overige
a. Agrarische relaties tussen land en Nl.
b. Lidmaatschappen relevante int. org.
a. MoU, LBWG en het Werkplan Pre-accessie EU (2004)
b. Kandidaat lidstaatvoor EU (sinds 1999), lid van de Douane Unie
met EU (sinds 1996), WTO, OECD, UN / FAO, ILO, NATO, WHO.
c. Beschikbare subsidies
c. Bijvoorbeeld EZ ( MATRA-MTEC, PSB en PESP etc.)
G2G.nl short/long, PSI B2B, BBI-MATRA, MATRA KNIP en KAP, CPLA,
2g@there, Phare Twinning Projects (EU)
9. Belangrijke beurzen/activiteiten Growtech (tuinbouw)
Animalia (veehouderij)
FutureFish (visserij)
VIV Turkey (pluimvee)
FoodTech (voedingstechnologie)
GIDA (voedsel)
10. Links
- Ministerie van LNV
- Ministerie BuZa, Ontwikkelingssamenwerking
- Ministerie van EZ
- Economische Voorlichting Dienst (EVD)
- Nederlandse ambassade / Landbouw bureau
- NCM (gaat van naam veranderen)
- Berichten Buitenland (LNV)
- LEI
- CBS
- FAO
- OECD
Relevante (specifieke) links m.b.t. land
- Ministry of Agriculture and Rural Affairs
- Export Promotion Center
- Foreign Trade Undersecretariat
- Tender Information Center
- State Institute of Statistics
- Delegation of the European Commission to Turkey
www.minlnv.nl
www.minbuza.nl
www.minez.nl
www.evd.nl
www.nlankagr.com
www.ncm.nl
www.minlnv.nl/informart/nwsbrief/bb/
www.lei.nl
www.cbs.nl
www.fao.org
www.oecd.org
www.tarim.gov.tr
www.igeme.org.tr
www.foreigntrade.gov.tr
www.turkishtenders.com/en/
www.die.gov.tr
www.deltur.cec.eu.int

11. Contactadressen / gegevens
- Landbouwbureau
- Directie Industrie en Handel
Ambassade van het Koninkrijk der Nederlanden, LNV-VB
Adres: Turan Güneș Bulvarı, Hollanda Caddesi No:5
Yıldız , 06550 - Ankara
Tel: +90 312-409 18 60/ 61/ 62
Fax: +90 312-409 18 92
E-mail: ank-lnv@minbuza.nl
Internet: www.nlankagr.com
Ministerie van LNV
Directie Industrie en Handel
Dhr. Jordy van Honk MSc
Landenbeleidsmedewerker voor Turkije
Adres: Postbus 20401, 2500 EK Den Haag
Tel: 0031 70 3784446
Fax: 0031 70 3786123
E-mail: j.a.van.honk@minlnv.nl
Internet: www.minlnv.nl

Annex 2
Meyvesi için yetiştirilen sebzeler
Vegetables cultivated for their fruits
Acur Biber - Pepper
Bamya
Toplam Sofralık Salçalık Toplam Sofralık Turşuluk Hairy Salçalık Dolmalık Sivri Okra
Total for table (1)
Domates - Tomatoes Hıyar - Cucumbers
for processed (1)
Total for table (1)
for pickle (1)
Cucumber (2)
for processed (2)
bell green
1988 5 250 000 - - 800 000 - - - - 470 000 260 000 21 000
1989 5 750 000 - - 800 000 - - - - 525 000 328 000 21 000
1990 6 000 000 - - 1 000 000 - - - - 320 000 580 000 22 000
1991 6 200 000 - - 1 010 000 - - - - 350 000 570 000 21 000
1992 6 450 000 - - 1 050 000 - - - - 380 000 574 000 20 000
1993 6 150 000 - - 1 050 000 - - - - 385 000 580 000 22 000
1994 6 350 000 - - 1 140 000 - - - - 368 000 640 000 25 500
1995 7 250 000 - - 1 250 000 - - - - 330 000 750 000 23 000
1996 7 800 000 - - 1 300 000 - - - - 350 000 800 000 26 000
1997 6 600 000 - - 1 400 000 - - - - 330 000 800 000 25 000
1998 8 290 000 - - 1 475 000 - - - - 390 000 1 010 000 24 500
1999 8 956 000 - - 1 650 000 - - - - 393 000 1 069 000 24 500
2000 8 890 000 - - 1 825 000 - - - - 390 000 1 090 000 27 500
2001 8 425 000 - - 1 740 000 - - - - 410 000 1 150 000 30 000
2002 9 450 000 - - 1 670 000 - - - - 410 000 1 340 000 31 000
2003 9 820 000 - - 1 780 000 - - - - 420 000 1 370 000 35 500
2004 9 440 000 - - 1 725 000 - - 22 000 615 000 375 000 710 000 43 000
2005 10 050 000 7 067 000 2 983 000 1 745 000 1 617 000 128 000 23 500 685 000 400 000 744 000 36 000
2006 9 854 877 6 912 745 2 942 132 1 799 613 1 665 201 134 412 26 400 673 981 392 617 775 577 36 843
2007 9 945 043 6 971 650 2 973 393 1 674 580 1 528 124 146 456 24 358 674 788 357 246 727 190 36 992
Baklagil sebzeleri - Leguminous vegetables
Bezelye Fasulye Börülce Bakla
Kabak Balkabağı Kavun Karpuz (taze) (taze) (taze) Broad
(Sakız) Pumpkin melon Water Pea Bean Cowpea (3)
Squash
beans
Squash (for appetizer) melon (green) (green)
(2)
Kabak (Cerezlik)
1988 300 000 70 000 - 1 950 000 3 300 000 40 000 410 000 - 70 000
1989 285 000 57 000 - 1 500 000 3 000 000 30 000 383 000 - 67 000
1990 294 000 57 000 - 1 650 000 3 300 000 37 000 430 000 - 62 000
1991 270 000 60 000 - 1 880 000 3 820 000 38 000 436 000 - 59 000
1992 276 000 64 000 - 1 620 000 3 680 000 37 000 452 000 5 132 54 000
1993 255 000 68 000 - 1 650 000 3 250 000 44 000 440 000 5 330 51 000
1994 285 000 61 500 - 1 750 000 3 650 000 38 000 435 000 5 700 51 000
1995 290 000 58 000 - 1 800 000 3 600 000 49 000 460 000 6 900 50 000
1996 330 000 65 000 - 1 900 000 3 900 000 43 000 455 000 9 750 55 000
1997 317 000 64 000 - 1 750 000 3 800 000 50 000 450 000 10 000 47 000
1998 262 000 65 000 - 1 885 000 3 930 000 52 000 455 000 10 000 47 000
1999 263 000 66 000 - 1 793 000 3 932 000 55 000 471 000 11 000 45 000
2000 260 000 72 000 - 1 865 000 3 940 000 48 000 514 000 12 000 45 000
2001 305 000 80 000 - 1 775 000 4 020 000 60 000 490 000 12 000 45 000
2002 280 000 65 000 - 1 820 000 4 575 000 69 000 515 000 15 000 44 000
2003 295 000 73 000 - 1 735 000 4 215 000 54 000 545 000 14 000 44 000
2004 292 000 72 000 10 500 1 750 000 3 825 000 58 000 582 000 13 000 49 000
2005 294 000 74 000 11 500 1 825 000 3 970 000 122 000 555 000 13 500 49 000
2006 288 336 76 632 17 286 1 765 605 3 805 306 89 632 563 763 16 077 48 721

Sebzeler üretim değeri - Value of vegetables (2006)
[TR Türkiye - Turkey]
Ürünler - Crops
Fiyat
Pazarlananın
değeri
Üretim Price Değer Value of
Production (YTL- Value marketable
(Ton -
TRY/kg)
Tons)
(YTL-TRY) (YTL-TRY)
Toplam sebze alanı (dekar) - Total vegetable area (decare) 8 533 135 - - -
Toplam - Total 25 851 612 - 15 053 716 698 13 305 831 558
Yumru ve kök sebzeler - Bulb and root vegetables 2 978 659 - 1 775 509 265 1 562 831 508
Soğan (taze) - Onion (green) 200 875 1,04 209 629 079 178 184 717
Soğan (kuru) - Onion (dry) 1 765 396 0,42 737 747 343 663 972 609
Sarımsak (taze) - Garlic (green) 27 312 1,38 37 594 746 32 707 429
Sarımsak (kuru) - Garlic (dry) 68 800 2,70 186 013 245 152 530 861
Pırasa - Leek 320 091 0,74 237 389 036 216 024 023
Havuç - Carrots 394 725 0,60 237 241 808 199 283 119
Şalgam - Turnip 7 680 0,44 3 348 722 3 214 774
Pancar (kırmızı) - Beets (red) 9 599 0,57 5 476 870 4 655 340
Kereviz (kök) - Celery (root) 15 593 0,89 13 879 732 12 908 151
Turp (toplam) - Radish (total) 168 588 - 107 188 683 99 350 487
Turp (bayır) - Radish (horse) 19 061 0,62 11 723 961 9 613 648
Turp (kırmızı) - Radish (red) 149 527 0,64 95 464 723 89 736 839
Meyvesi için yetiştirilen sebzeler - Vegetables cultivated for their fruits 21 211 268 - 11 943 350 394 10 554 068 715
Domates (toplam) - Tomatoes (total) 9 854 877 - 5 424 981 062 4 882 482 956
Domates (sofralık) - Tomatoes (for table) 6 912 745 0,60 4 143 086 250 3 728 777 625
Domates (salçalık) - Tomatoes (for sauce) 2 942 132 0,44 1 281 894 813 1 153 705 331
Hıyar (toplam) - Cucumber (total) 1 799 613 - 1 055 753 809 876 274 114
Hıyar (sofralık) - Cucumber (for table) 1 665 201 0,57 953 949 774 791 778 312
Hıyar (turşuluk) - Cucumber (for pickle) 134 412 0,76 101 804 036 84 495 802
Acur - Hairy cucumber 26 400 0,54 14 148 704 12 733 834
Biber (toplam) - Pepper (total) 1 842 175 - 1 267 732 438 1 108 980 164
Biber (salçalık) - Pepper (for sauce) 673 981 0,57 382 880 461 333 106 001
Biber (dolmalık) - Pepper (stuff) 392 617 0,71 279 557 605 243 215 116
Biber (sivri) - Pepper (green) 775 577 0,78 605 294 372 532 659 047
Bamya - Okra 36 843 2,16 79 452 373 72 301 660
Patlıcan - Eggplant 924 165 0,66 607 336 607 534 456 214
Kabak (sakız) - Squash 288 336 0,56 160 484 398 146 040 802
Balkabağı - Pumpkin 76 632 0,70 53 741 463 42 993 170
Kabak (cerezlik) - Squash (for appelizer) 17 286 1,08 18 586 870 16 914 052
Baklagil sebzeleri - Leguminous vegetables 774 030 - 937 120 314 778 113 449
Bezelye (taze) - Pea (green) 89 632 1,07 95 714 883 90 929 139
Fasulye (taze) - Bean (green) 563 763 1,22 686 456 042 556 029 394
Börülce (taze) - Kidney bean (green) 16 077 1,56 25 091 454 21 578 651

Bakla - Broad beans 48 721 1,02 49 560 019 42 126 016
Barbunya fasulye - Calavance 55 837 1,44 80 297 916 67 450 249
Kavun - Melon 1 765 605 0,50 883 282 057 786 121 031
Karpuz - Watermelon 3 805 306 0,38 1 440 730 299 1 296 657 269
Başka yerde sınıflandırılmamış diğer sebzeler - Other vegetables
n.e.c. 1 661 685 - 1 334 857 039 1 188 931 335
Karnabahar - Cauliflower 136 098 0,88 119 923 016 116 325 326
Brokoli - Broccoli 16 178 1,16 18 798 367 16 918 530
Yaprağı yenen sebzeler - Leafy or edible stem vegetables 1 487 576 - 1 136 207 195 1 001 751 863
Lahana (toplam) - Cabbages (total) 687 112 - 405 350 553 326 557 418
Lahana (beyaz) - Cabbages (white) 502 081 0,58 288 892 573 231 114 058
Lahana (kırmızı) - Cabbages (red) 103 137 0,58 59 533 581 47 626 864
Lahana (yaprak) - Cabbages (leaf) 80 981 0,69 55 771 669 46 848 202
Lahana (Bürüksel) - Cabbages (Brussels) 913 1,26 1 152 730 968 293
Marul (Toplam) - Lettuce (Total) 441 242 - 396 418 063 373 733 027
Marul (kıvırcık) - Lettuce (curly) 151 164 0,95 143 206 656 133 182 190
Marul (göbekli) - Lettuce (navel) 239 495 0,89 212 700 405 202 065 385
Marul (aysberg) - Lettuce (iceberg) 50 583 0,80 40 511 002 38 485 452
Enginar - Artichokes 35 007 1,21 42 312 419 38 504 301
Kereviz (sap) - Celery (handle) 1 975 0,94 1 847 751 1 718 408
Ispanak - Spinach 242 231 0,86 208 646 750 189 868 542
Pazı - Garden orache 6 110 0,68 4 161 324 3 994 871
Semizotu - Purslane 4 232 0,93 3 937 543 3 701 291
Maydanoz - Parsley 53 189 1,05 55 981 387 47 024 365
Roka - Rocket 2 497 1,06 2 658 804 2 579 040
Tere - Cress 1 924 1,01 1 948 176 1 616 986
Nane - Mint 9 591 1,07 10 239 366 9 829 791
Dereotu - Dill 2 456 1,10 2 696 597 2 615 699
Kuşkonmaz - Asparagus 10 0,85 8 463 8 125
Mantar (kültür) - Mushroom (culture) 21 833 2,74 59 928 461 53 935 615

ANNEX 2
2.3 Đşletme büyüklüğüne göre arazi kullanımı Land use by size of agricultural holdings
[Örtüaltı dahil] [Land under protective cover is included]
A. Toplam arazi B. Sulanan arazi A. Total area B. Irrigated area
Đşletme Meyve ve diğer uzun ömürlü bitkiler
Đşletme sayısı
Number
Toplam Sebze ve çiçek bahçeleri Fruit orchards and other
büyüklüğü
(dekar= 0,1
of arazi Vegetable and flower gardens permanent crops
HA) holdings Total area x 0,1 HA A B C A B C
Türkiye
Toplam
3 022
127 184 348 223
3 715
120 2 710 093 1 005 027 17 579 624 4 555 903 13 023 721
-5 178 006 481 987 77 524 66 956 10 568 191 060 66 934 124 126
5- 9 290 461 1 952 471 147 577 124 049 23 528 746 160 254 411 491 749
10- 19 539 816 7 378 022 336 469 258 360 78 109 2 170 343 568 199 1 602 144
20- 49 950 840 29 531 619 931 450 721 066 210 384 6 089 405 1 475 157 4 614 248
50- 99 560 049 38 127 032 824 827 553 457 271 370 4 535 983 1 242 007 3 293 976
100- 199 327 363 43 884 395 679 878 449 599 230 279 2 327 496 492 062 1 835 434
200- 499 153 685 42 075 497 457 613 327 307 130 306 1 058 993 238 155 820 838
500- 999 17 429 11 218 554 182 123 139 801 42 322 235 695 158 155 77 540
1000-2499 4 199 5 476 930 72 093 64 179 7 914 166 961 50 746 116 215
2500-4999 222 695 541 1 593 1 346 247 8 746 2 755 5 991
5000+ 57 3 526 175 3 973 3 973 - 48 782 7 322 41 460
Antalya
Toplam 70 888 2 007 206 136 809 132 955 3 854 323 518 273 642 49 876
-5 8 634 24 749 9 502 9 478 24 11 200 9 682 1 518
5- 9 10 798 71 357 17 134 16 697 437 23 550 20 062 3 488
10- 19 17 024 229 470 24 525 23 892 633 55 896 49 221 6 675
20- 49 23 433 688 610 37 619 36 638 981 104 839 92 149 12 690
50- 99 9 136 605 304 23 564 22 470 1 094 74 083 51 331 22 752
100- 199 1 239 155 461 5 835 5 804 31 31 984 29 578 2 406
200- 499 598 206 329 18 500 17 846 654 18 886 18 712 174
500- 999 9 4 663 130 130 - 173 - 173
1000-2499 16 16 396 - - - 1 418 1 418 -
2500-4999 1 4 867 - - - 1 489 1 489 -
5000+ - - - - - - - -

ANNEX 3
Wisselkoersen en Inflatie
Historie wisselkoersen, valuta, munteenheid, pariteiten:
Datum wisselkoers YTL / Euro Dollar / Euro
27/10/8 2.0943 1.2437
21/10/8 2.0146 1.3257
01/10/8 1.8093 1.4024
09/09/8 1.7267 1.4134
03/09/8 1.7321 1.4413
18/08/8 1.7287 1.4714
06/08/8 1.7901 1.5424
30/07/8 1.8531 1.5607
21/07/8 1.8825 1.5861
14/07/8 1.9202 1.591
10/07/8 1.908 1.5707
02/07/8 1.9477 1.5798
14/05/8 1.9135 1.5478
06/05/8 1.9363 1.5484
28/04/8 1.9879 1.562
21/04/8 2.0824 1.5854
15/04/8 2.0652 1.5794
07/04/8 1.9921 1.5686
25/03/8 1.9306 1.5604
18/03/8 1.9668 1.5819
10/03/8 1.9121 1.5379
25/02/8 1,7704 1,4804
30/01/8 1,7347 1,4779
02/01/8 1,7042 1.4681
08/02/8 1,737 1,4487
Inflatie consumenten en producenten prijs index
Economische
groei % GDP
Begrotings
tekort
% GDP
Inflatie
consumenten prijs
index
Inflatie
producenten prijs
index
2010 (schatting) 4-7,8
2009 (schatting) 5 5,9-9,3
2008 (schatting) 3,95 6,5 11,7 14,7
2007 4,5 7,5
2006 6,4
2005 8,2
2004 9,4

2003 5,2
Bron: www.turkeyeconomy.blogspot.com

ANNEX 4
Import en Export van groente en fruit
De volgende tabellen presenteren de Turkse handels gegevens over import en export van groente en fruit
EXPORT IMPORT
Year Product Country Euro Euro
2001 Vegetables and tubers France 12.967.657 132.592
Belgium-Luxemburg 5.708.154 91.674
Holland 7.924.799 204.48
Germany 41.968.093 567.537
Italy 10.217.385 75.495
England 16.571.491 500.321
Ireland 458.649 20.193
Denmark 1.810.703 0
Greece 10.153.004 179.282
Spain 3.749.210 249.432
Russian Federation 20.653.724 0
USA 11.422.547 2.938.506
TOTAL 419.947.773 79.270.444
2001 Fruits France 84.264.126 30.14
Belgium/Luxemburg 67.385.792 33.234
Holland 69.836.935 163.185
Germany 301.329.511 1.130.572
Ital 127.721.210 841.33
England 96.140.175 518.169
Ireland 3.474.553 0
Denmark 6.354.403 170.209
Greece 18.979.893 1.300.732
Austria 41.239.422 16.834
Switzerland 43.397.321 125.588
Poland 20.300.869 105.827
Check Republic 8.170.598 0
Romania 18.545.951 138.709
Ukraine 36.797.946 180.954
Russian Federation 82.545.209 9.915
Macedonia 6.851.996 0
Egypt 16.433.966 413.345
USA 38.653.070 1.709.421
Canada 10.208.049 40.765
Israel 13.655.741 53.343
Australia 25.208.083 28.487
New Zeeland 5.226.496 178.322
TOTAL 1.338.734.691 34.468.280
2002 Vegetables and tubers France 13.061.543 141.389
Holland 10.948.969 711.327
Germany 44.160.249 5.559.324

Italy 14.109.738 237.043
England 15.515.955 312.595
Greece 14.127.411 177.538
Spain 1.910.011 349.435
Belgium 6.609.755 42.886
Romania 10.366.463 81.07
Russian Federation 35.540.681 116.746
Egypt 22.541.324 828.112
USA 10.624.035 282.451
Saudi Arabia 29.515.804 9.177
TOTAL 340.047.582 57.373.520
2002 Fruits France 84.303.894 1.333.585
Holland 73.417.061 382.121
Germany 241.608.765 3.079.501
Italy 116.953.977 989.865
England 98.761.303 540.585
Ireland 5.098.803 25.736
Denmark 6.077.294 208.368
Greece 19.037.060 1.372.660
Spain 22.282.004 232.854
Belgium 42.221.349 17.205
Austria 29.233.143 230.441
Switzerland 35.383.268 265.213
Romania 22.085.276 925.893
Bulgaria 5.880.517 627.977
Ukraine 36.327.236 1.461.085
Russian Federation 97.076.378 6.697
Egypt 11.638.687 534.389
USA 43.574.766 3.198.102
Israel 10.308.724 32.342
Saudi Arabia 46.758.804 351.38
China 2.318.234 244.416
Japan 5.029.980 58.924
Australia 22.928.962 0
New Zeeland 5.068.995 91.964
TOTAL 1.249.736.497 69.452.172
2003 Vegetables and tubers France 15.711.618 304.922
Holland 13.167.488 3.170.207
Germany 44.281.066 1.258.581
Italy 16.005.852 252.031
England 15.991.897 601.756
Greece 19.676.971 61.778
Belgium 8.214.921 295.76
Romania 13.867.551 12.795
Russian Federation 36.466.030 80.586
Egypt 13.151.381 533.94
USA 8.973.452 420.464
Iraq 54.172.460 0
Saudi Arabia 22.705.426 37.772

TOTAL 417.535.668 26.806.042
2003 Fruits France 87.176.312 720.165
Holland 68.278.784 701.854
Germany 223.363.111 1.640.812
Italy 131.783.672 790.227
England 96.915.640 644.29
Greece 17.900.802 536.133
Spain 22.706.398 659.505
Belgium 41.386.056 33.477
Austria 22.697.403 45.82
Switzerland 31.395.439 50.424
Poland 18.775.128 100.324
Check Republic 7.753.800 3.372
Romania 19.336.353 1.987.165
Ukraine 37.595.571 2.919.840
Russian Federation 105.464.433 90.304
Egypt 7.353.026 459.974
USA 46.881.050 3.295.237
Canada 7.580.111 345.027
Israel 11.009.968 131.36
Australia 25.787.716 328.028
TOTAL 1.221.363.437 72.584.842
2004 Vegetables and tubers France 13.991.194 504.904
Holland 16.867.962 3.330.322
Germany 45.524.192 1.914.722
Italy 12.740.815 211.096
England 19.089.878 466.279
Greece 23.372.888 63.389
Spain 4.341.991 219.867
Belgium 10.263.820 177.79
Romania 12.123.951 0
Bulgaria 3.178.356 1.627
Russian Federation 55.508.056 1.27
Egypt 21.097.393 1.231.031
Sudan 5.877.914 0
USA 10.514.592 311.437
Iraq 24.814.528 1.277.816
Saudi Arabia 16.484.996 0
TOTAL 391.483.461 26.399.114
2004 Fruits France 117.489.489 2.083.609
Holland 82.765.917 443.148
Germany 276.951.538 1.977.944
Italy 205.286.016 959.757
England 117.452.282 623.004
Ireland 4.441.609 0
Denmark 7.334.539 38.964
Greece 25.710.193 1.218.181
Spain 30.555.467 194.73
Belgium 57.614.211 187.534

Sweden 7.579.877 25.815
Austria 19.050.847 71.15
Switzerland 40.807.747 116.939
Poland 23.280.430 0
Romania 26.470.424 6.743.262
Bulgary 4.318.805 1.628.659
Ukraine 39.728.592 2.473.673
Russian Federation 134.448.778 122.236
Egypt 11.784.558 225.765
USA 47.043.855 4.976.707
Canada 8.948.782 0
Saudi Arabia 40.995.241 337.136
Australlia 29.122.130 71.335
New Zeeland 7.130.230 88.756
TOTAL 1.523.224.921 80.118.214
2005 Vegetables and tubers France 14.654.390 341.769
Holland 19.525.288 2.354.029
Germany 54.701.415 2.933.870
Italy 18.775.532 364.703
England 19.512.412 659.87
Greece 14.258.170 56.548
Portugal 3.093.434 0
Spain 7.487.235 463.51
Belgium 9.136.399 38.961
Austria 8.106.030 0
Switzerland 3.852.354 592
Romania 19.485.770 7.303
Russian Federation 54.080.805 45.122
USA 14.576.099 783.331
Iraq 31.635.066 4.164.645
TOTAL 426.846.662 63.146.170
2005 Fruits France 141.578.894 1.149.819
Holland 73.590.590 497.988
Germany 271.097.740 4.992.983
Italy 474.516.017 2.898.077
England 128.657.736 933.086
Greece 27.564.936 1.130.591
Spain 40.407.154 410.247
Belgium 68.297.062 343.655
Norway 7.200.584 38.423
Sweden 9.649.707 164.806
Austria 22.651.817 449.508
Switzerland 72.746.041 413.592
Poland 42.324.692 189.141
Romania 36.129.191 6.704.511
Ukraine 63.096.090 5.269.092
Russian Federation 181.132.262 177.91
Egypt 14.034.767 378.953
USA 44.306.073 6.868.902

Canada 8.678.127 94.616
Brasil 17.999.399 185.885
Saudi Arabia 47.565.793 429.231
Australia 32.745.768 40.296
New Zeeland 7.005.402 162.487
TOTAL 2.030.571.539 123.174.313
Source: Turkish Institute of Statistics
Export from the Netherlands to Turkey (million Euros)
Horticultural
seeds
Vegetable
s
Fruits,
nuts
Preparations of potatoes,
fruits and vegetables
2001 11.2 0.024 0.47 1.13
2002 15.1 0.042 1.07 1.13
2003 16.3 0.040 1.87 1.52
2004 17.8 0.079 2.24 1.863
2005 17.9 0.56 4.14 2.13
2006 21.2 0.10 5.26 3.87
Import from Turkey to the Netherlands (million Euros)
Horticultural
seeds
Vegetable
s
Fruits,
nuts
Preparations of potatoes,
fruits and vegetables
2001 2.41 3.74 64.6 40.4
2002 3.73 6.01 58.0 29.7
2003 3.73 7.31 54.5 30.9
2004 2.58 5.04 63.7 44.7
2005 3.34 2.40 60.9 61.1
2006 3.95 3.07 66.7 50.2
Source: LEI

Annex 5
Kostprijzen voor productie van tomaten, komkommers, paprika’s en aubergines
in Turkije op dit moment en in 2007
• Kosten voor planten per stuk
• Kosten voor meststoffen per m2
• Kosten voor elektriciteit per KWh
• Kosten voor gas per m3
• Kosten voor water met m3
• arbeidskosten
Minimum maandloon (bruto en netto)
USD
Netto minimum loon 287.85
Bruto minimum loon 401.75
- Sociale verzekeringspremies (14%) 56.25
- Fonds Werkloosheidsverzekering (1%) 4.02
- Inkomsten belasting (15%) 51.22
- Stamp tax (6%) 2.41
Totale aftrek 113.89
Kosten voor werkgever
Bruto minimum loon 401.75
-Werkgeversdeel van sociale verzekeringspremie
(19,5%) 78.34
- Werkgevers bijdrage aan fonds
werkloosheidsverzekering (2%) 8.03
Totale werkgeverskosten 488.12
Bron: Turkse Ministerie van Arbeid en sociale zekerheid
Geldend tot 2009
USD 1 = TRY 1.5898 koers van Nov. 11, 2008.
Kosten van natuurgas voor industriële doelen
Prijs per kwh (USD)
Verplichte afname
consument
Vrije keus consument
0.054202 USD/kwh 0.048442 USD/kwh
Verplichte afname consument:
Groep van consumenten die verplicht gas afneemt van de locale aanbieder
Vrije keus consument:
Groep van consumenten die jaarlijks meer dan 1 miljoen m3 verbruikt en kunnen andere
gas leverancier kiezen
Bron: IGDAS, van Nov. 1, 2008.
USD 1 =TRY 1.5898 van Nov.11, 2008.

Elektriciteitskosten
Elektriciteitskosten TRY/kwh
Dubbel termijn tarief
Actieve Energie
Dag Nacht
USD/kWh USD/kWh
Industriële gemiddeld voltage 0.09374 0.04637
Directe connectie met de locale
elektriciteitsnet met een private lijn
(industrie) 0.08323 0.03612
Enkel termijn tarief
Gemiddeld Voltage 0.10771 0.06022
Directe connectie met de locale
elektriciteitsnet met een private lijn
(industrie) 0.09825 0.05118
Bron :TEDAS, van Oct. 1, 2008.
USD 1 =TRY 1.5898 van Nov.11, 2008.
Kosten voor industrieel water gebruik
Type
klant
USD/m 3
Water
Industrieel
afval water
Totaal BTW (%)
ISKI (Istanbul Water en riool administration –referentie prijzen)
Industrie 3.10 0.22 3.59 8
Georganiseerde industriële gebieden (referentie prijzen)
Gebze
Org. Ind.
Zone* 1.87* n/a 2.03 *
Manisa
Org. Ind.
Zone** 0.31 n/a 0.34
*Geleverd door stedelijke watervoorziening **Geleverd door lokale
rivier
Bron: ISKI, Gebze OIZ en Manisa OIZ, van Nov. 11, 2008.
USD 1 =TRY 1.5898 van Nov.11, 2008.
Inkomsten/prijzen in € of YTL per kg van geproduceerde tomaten, komkommers, paprika’s en aubergines van
dit moment, april 2008 en gemiddeld van 2007 (Bron: Chamber of Agricultural Engineering)
8
8

Gemiddelde verwerkingskosten per 1000 m2 en verkooprijs voor tomaten in Turkije
PROCEDURE
1
BODEMBEWERKING
EN ZAAIEN
Arbeidskosten
(h/1000m2)
Verwerkingsdatum
en hoeveelheid Arbeid Machine Materiaal Eenheid YTL
TOTAAL
YTL Uitleg
Omspitten Nov-Mei (2) 0,75 0,75 1000m2 18 36 Ploeg
Verdubbelen Apr-Mei (1) 0,22 0,22 1000m2 9 9
Verdrievoudiging Apr-Mei (1) 0,14 0,14 1000m2 8,5 6,5 Hark
Doorploegen Mei-Jun (1) 0,29 0,29 1000m2 9 9 Groef ploeg
Zaaien en irrigatie Mei-Jun (1) 12,22 - 1000m2 3,5 42,77 Manueel
Totaal 13,62 1,4 103,27
2
REPARATIE
WERKZAAMHEDEN
Bemesten Mei-Jun (2) 0,89 Uur 3,5 3,12 Manueel, groef
Schoffelen Mei-Jun (2) 22,54 Uur 3,5 78,89 Schoffel
Bestrijdingsmiddelen Jun-Aug (1) 0,6 Uur 3,5 2,1 Knapsach sproeier
Irrigatie Jun-Sep (8) 18,09 Uur 3,5 63,32 Groef irrigatie
Totaal 42,12 147,43
3
OOGSTEN
Aggregatie, opslag,
transport Jun-Okt (9) 38,22 Uur 3,5 133,77 Opslag met de hand
Transport Jun-Okt (9) 0,87 0,87 Kg 0,03 120 Met oplegger
Totaal 39,09 0,87 253,77
4
ANDERS
Zaailing 1271 Item 0,1 127,1
Meststof (N) 24,57 Kg 1,85 45,45
Ammonium nitraat
(%26)
Meststof (P205) 8,76 Kg 1,3 11,39 Compost (20:20:0)
Pesticide 0,17 Liter 38 6,46 Insecticide
Pesticide 0,17 Liter 20 3,4 Fungicide
Brandstof 20,92 Liter 2,3 48,12 Voor irrigatie voertuig
Water 1000m 2 18 18 irrigatie
Totaal 259,92
LASTEN TOTAAL 764,39
5
ANDERE LASTEN 38,22
Land huur 80 (Lasten Totaal)*0,05
Rente van kapitaal 61,78
Administratie kosten 26,48
Totaal 206,48
TOTAAL 94,83 2,27 970,87
Opbrengst Kg/1000m 2 4000
Productie kosten YTL/1000m 2 970,857
Productie kosten YTL/Kg 0,243
Verkoopprijs YTL/Kg 0,35
Bruto Productie Waarde YTL/1000m 2 1400
Financieel resultaat YTL/1000m 2 429,143
(Lasten
Totaal)+anders+Land
huur)*0,07
(Last)+anders+Land
huur)*0,03

Gemiddelde verwerkingskosten en verkooprijs per 1000 m2 voor aubergines in Turkije
PROCEDURE
1
BODEMBEWERKING EN
ZAAIEN
Arbeidskosten
(h/1000m2)
Verwerkingsdatum
en hoeveelheid Arbeid Machine Materiaal Eenheid YTL
TOTAAL
YTL Uitleg
Omspitten Nov-Mei (2) 0,76 0,76 1000m 2 18 36 Ploeg
Verdubbelen Apr-Mei (1) 0,21 0,21 1000m 2 9 9
Verdrievoudigen Apr-Mei (1) 0,13 0,13 1000m 2 6,5 6,5 Hark
Doorploegen Mei (1) 0,41 0,41 1000m 2 9 9 Schroef Ploeg
Zaaien en irrigatie Mei (1) 12,2 - Uur 3,5 42,77 Manueel
Totaal 13,71 1,51 103,27
2
REPARATIE
WERKZAAMHEDEN
Bemesten Mei-Aug (2) 0,7 Uur 3,5 3,12 Manueel, groef
Schoffelen Mei-July (2) 27,18 Uur 3,5 78,89 Schoffel
Irrigatie Jun-Okt (11) 24,51 Uur 3,5 2,1 Knapsach sproeier
Pesticide Juli-Aug (2) 0,84 Uur 3,5 63,32 Groef irrigatie
Totaal 53,23 147,43
3
OOGSTEN
Aggregatie, opslag,
transport Juli-Okt (15) 51,81 Uur 3,5 133,77 Opslag manueel
Transport Juli-Okt (15) 1,12 1,12 Kg 0,04 120 Met oplegger
Totaal 52,93 1,12 253,77
4
ANDERS
Zaailing 2230 Item 0,1 127,1
Meststof (N) 19,23 Kg 1,85 45,45
Ammonium
nitraat(%26)
Meststof (P205) 8,89 Kg 1,3 11,39 Composiet (20:20:0)
Pesticide 0,1 Liter 38 6,46
Brandstof 24,65 Liter 2,3 48,12 Voor irrigatie voertuig
Water 1000m 2 18 18 irrigatie
Totaal 256,52
LASTEN TOTAAL 760,99
5
ANDERE LASTEN 38,22
Land huur 80 (Lasten Totaal)*0,05
Kapitaal rente 61,78
Administratiekosten 26,48
Totaal 206,48
TOTAAL 119,87 2,63 967,47
Opbrengst Kg/1000m 2 3000
Productiekosten YTL/1000m 2 1173,085
Productiekosten YTL/Kg 0,391
Verkoopprijs YTL/Kg 0,6
Bruto Productie Waarde YTL/1000m 2 1800
Financieel resultaat YTL/1000m 2 626,915
(Lasten
Totaal)+anders+Land
Rent)*0,07
(Lasten)+anders+Land
Rent)*0,03

Gemiddelde verwerkingskosten en verkooprijs per 1000 m2 voor paprika’s in Turkije
PROCEDURE
1
BODEMBEWERKING EN ZAAIEN
Arbeidskosten
(h/1000m2)
Verwerkingsdatum
en hoeveelheid Arbeid Machine Materiaal Eenheid YTL
Totaal
YTL Uitleg
Omspitten Nov-Mei (2) 0,69 0,69 1000m 2 18 36 Ploeg
Verdubbelen Apr-Mei (1) 0,16 0,16 1000m 2 9 9
Verdrievoudigen Apr-Mei (1) 0,13 0,13 1000m 2 6,5 6,5 Hark
Doorploegen Mei-Jun (1) 0,3 0,3 1000m 2 9 9 Groef ploeg
Zaaien en irrigatie Mei-Jun (1) 19,79 - Uur 3,5 69,27 Manueel
Totaal 21,07 1,28 129,77
2
REPARATIEWERKZAAMHEDEN
Bemesten Mei-Aug (3) 1,38 Uur 3,5 4,83 Manueel, groef
Schoffelen Mei-Aug (2) 40,46 Uur 3,5 141,61 Schoffel
Irrigatie Mei-Okt (12) 34,38 Uur 3,5 120,33 Groef irrigatie
Totaal 76,22 266,77
3
OOGSTEN
Aggregatie, opslag, transport Juli-Okt (14) 97,06 Uur 3,5 339,71 Opslag manueel
Transport Juli-Okt (14) 1,28 1,28 Kg 0,04 130 Met oplegger
Totaal 98,34 1,28 469,71
4
ANDERS
Zaailing 4503 Item 0,1 450,3
Meststof (N) 44,07 Kg 1,85 81,53
Meststof (P205) 11,73 Kg 1,3 15,25
Sac Price 93 Item 0,15 13,95
Brandstof 33,22 Liter 2,3 76,41
Ammonium
nitraat (%26)
Composiet
(20:20:0)
Voor irrigatie
voertuig
Water 1000m 2 18 18 irrigatie
Totaal 655,44
LASTEN TOTAAL 1521,69
5
ANDERE LASTEN 76,08
Land huur 80
Kapitaal rente 117,44
Administratiekosten 50,33
Totaal 323,85
TOTAAL 195,63 2,56 1845,54
Opbrengst Kg/1000m 2 3250
Productie kosten YTL/1000m 2 1845,54
Productie kosten YTL/Kg 0,568
Verkoopprijs YTL/Kg 0,57
Bruto Productie Waarde YTL/1000m 2 1852,5
Financieel resultaat YTL/1000m 2 6,96
(Lasten
Totaal)*0,05
(Lasten
Totaal)+anders+
Land huur)*0,07
(Lasten
Totaal)+anders+
Land huur)*0,03

Gemiddelde verwerkingskosten en verkooprijs per 1000 m2 voor komkommers in Turkije
PROCEDURE 2006 (YTL) 2007 (YTL)
Omspitten 14 15,4
Verdubbelen 14 15,4
Verdrievoudigen 7 7,7
Bemesten 18,9 20,8
Bemesten 23 25,3
Doorploegen 7 7,7
Zaailing 50 55
Planting 10 11
Schoffelen 55,77 61,34
Irrigatie 75 82,5
Andere interventie 44 48,4
Oogst 70 77
Transport 20,37 22,4
Anders 2% 8,99
TOTAAL 409,04 449,94
Overige uitgaven 44,99
Administratieve kosten 13,49
Kapitaal rente 76,5
Land huur
TOTAAL 584,92
2500-5000
Opbrengst
Kg/1000m 2
Verkoop prijs (gemiddeld
juli,aug,sep) 2006 0,450 YTL/Kg
Verkoop prijs (gemiddeld
juli,aug,sep) 2007 0,680 YTL/Kg
Bron: Chamber of Agricultural Engineering

ANNEX 6
Relevante Turkse banken
Banken actief in agrarische sector
Institution Phone Website
International Finance Corporation –
Istanbul Office
T.C. Ziraat Bankası
Türk Eximbank
Türkiye Kalkınma Bankası
Türkiye Sınai Kalkınma Bankası
Turkse banken die actief zijn in Nederland
Akbank International N.V.
Parklaan 11
3016 BA Rotterdam
Tel: +31 10 2405050
Fax: +31 10 2405000
E-mail: info@akbank.nl
Web: www.akbank.nl
Anadolubank Nederland N.V.
Officia1
De Boelelaan 7
1083 HJ Amsterdam
Tel: +3120 5171900
Fax: +31 20 5171909
E-mail: anadolubank@anadolubank.nl
Web: www.anadolubank.nl
DHB Bank Demir Halk Bank N.V.
Raadhuisstraat 44
1016 DG Amsterdam
Tel: +31 20 4211919
Fax: +31 20 4211791
E-mail: amsterdam@dhbbank.com
Web: www.dhbbank.com
DHB Bank Demir Halk Bank N.V. (Rotterdam Branch)
Westblaak 10
3012 KL Rotterdam
Tel: +31 10 2818181
Fax: +31 10 2818191
E-mail: rdambranch@dhbbank.com
Web: www.dhbbank.com
+90 212 385 30 00 www.ifc.org
+90 312 584 20 00 www.ziraat.com.tr
+90 312 417 13 00 www.eximbank.gov.tr
+90 312 417 92 00 www.tkb.com.tr
+90 212 334 50 50 www.tskb.com.tr

Garanti Bank International NV
Keizersgracht 569-575
1017 DR Amsterdam
Tel: +31 20 5539700
Fax: +31 20 6242466
E-mail: info@garantibank.nl
Web: www.garantibank.nl
Isbank Gmbh
Amsterdam Subesi
Strawinskylaan 841
Tower C, Level 8
1077 XX Amsterdam
Tel: +31 20 5306333
Fax: +31 20 5306340
Web:www.isbank.nl
The Economy Bank TEB NV
Prof. W.H. Keesomlaan 5
1183 DJ Amstelveen
Tel: +31 20 5039010
Fax: +31 20 5039050
E-mail: info@tebnv.nl
Web: www.tebnv.nl
Yapi Kredi Bank Nederland NV
Amstelplein 1
1096 HA, Amsterdam
Tel: +31-20-344 55 55
Fax: +31-20-663 13 31
Web: www.yapikredi.nl
Credit Europe Bank N.V. (Finans Bank)
Karspeldreef 6A
1101 CJ Amsterdam
Contact Center: 0900 - 4711 000
Fax: 020 - 35 76 301
E-Mail: info@crediteurope.nll
Web: www.crediteurope.nl
85

ANNEX 7
Toeleveranciers op de turkse markt
ACM ESPAÑA
FILCLAIR/INSER
SERA TESĐS EDEN ULUSLARARASI FĐRMALAR ve TÜRKĐYE TEMSĐLCĐLERĐ
Firma Adı Web ve E-Posta Adresi Posta Adresi Tel-Fax Marketed Products, Services and
Utilities
ACM Đspanya
ACM-Türkiye
FILCLAIR
INSER Đnşaat
Seracılık Turizm
San. Tic.Ltd.Şti.
Yetkili:
Ahmet AKKURT
http://www.acm-spain.com/
comercial@acm-spain.com
info@acm-spain.com
http://www.filclair.com/
informations@filclair.com
http://www.inserltd.com/i.asp
inser@inserltd.com
Ctra. Pinatar, 95
Apdo.27
30.730 San Javier
Murcia
SPAIN
Route Nationale 96 -
CS 90101 - 13615
VENELLES CEDEX
FRANCE
Đstiklal Caddesi
No:112 Canara Apt.
Kat:5 Daire:8
MERSĐN
Tel.:+34 968 19 08 12
Fax:+34 968 19 17 09
Tel: 0.538.256 74 82
Tel: +33 442 54 07 97
Fax:+33 442 54 77 28
Tel:+90.324.2325139
+90.324.2376448
Fax:+90.324.3272808
Irrigation systems, heating systems,
heating screens, plastic covers,
polycarbonate covers, cooling
systems including various types of
greenhouses such as plastic or
glass.
Filclair provides suggestions in the
field of green housing through a
complete set of products:
Tunnel, Verticlair, Multiclair and all
special accessories.
Installation of polycarbonate-plastic
greenhouses

RICHEL/TROY
GRUPO INVERCA /
SERATEK
RUFEPA
TECNOAGRO, S.L.
RICHEL
TROY Müh. Đnş.
San. Tic. A.Ş.
Yetkili: Nihat
EKEN
GRUPO
INVERCA
INVERCA Group
Temsilcisi:
SERATEK Sera
Teknolojileri
Danışmanlık Ltd.
Şti.
Yetkili:
Şirin ÖZDEMĐR
RUFEPA
TECNOAGRO,
S.L.
Türkiye Yetkilisi:
Cem ŞAHBAZ
http://www.richel.fr/
info@richel.fr
http://www.troyas.com/
troy@troyas.com
http://www.inverca.es/
inverca@invercagroup.com
http://www.seratek.com/
info@seratek.com
http://www.rufepa.com
rufepa@rufepa.com
ZA des grandes
Terres - 13810
EYGALIERES -
FRANCE
Karanfil Sokak 36/9
06640
Kızılay/ANKARA
Poligono El Serrallo
Crta, Grao-
Almazora, Km 1,5
12100 Grao de
Castellon ESPAÑA
Kırcami Mah. Avni
Tolunay Cad. Đnan
Apt. 107/4 Antalya /
TURKEY
Camino de la
Almazara, s/n
Apdo. correos nº 7
03190 Pilar de la
Horadada (Alicante)
ESPAÑA
Tel: +33 490 95 14 68
Fax:+33 490 95 12 93
Tel:+90.312.4195323
Fax:+90.312.4195322
Tel:+34.964.282 232
Fax:+34.964.282 440
Tel:+90.242.3121288
Fax:+90.242.3121289
Tel: +34.96 535 26 26
Fax:+34 96 535 21 58
GSM:0.533.3153277
Installation of greenhouses with
plastic or glass covers, construction
of hangar/shelter
SERATEK installs turn-key modern,
technological greenhouses which
are suitable for growing soil / nonsoil
cultivated vegetables and fruits
while it also exclusively constructs
greenhouses with glass,
polycarbonate, plastic covers and/or
prepares projects for heating,
irrigation, greenhouse automation
systems and provides installation of
these systems on demand.
This firm provides glass greenhouse
plastic green house systems and
screening systems in low tunnels
and irrigation systems.
87

DALSEM
HORTICULTURAL
PROJECTS
KUBO
Tuinbouwprojecten
B.V.
THERMOFLOR B.V.
KEES GREEVE B.V.
Export Manager:
Mr. Ton Schrover
KEES GREEVE
B.V.
Yetkili:Turgay
KÖK
http://www.dalsem.nl
tschrover@dalsem.nl (Ton
Schrover, Export Manager)
info@dalem.nl
http://www.kubo.nl
algemeen@kubo.nl
Http://www.thermoflor.com
thermo@thermoflor.com
www.keesgreeve.nl
7.1 info@keesgreeve.nl
keesgreeve_turkiye@windowsli
ve.com
Woudseweg 9,2635
CG Den Hoorn (ZH)
THE
NETHERLANDS
P.O.Box 1041,2680
BA Monster
Nijverheidsweg 20
,2681 DA Monster
THE
NETHERLANDS
Molenweer 2b, 2291
NR Wateringen
THE
NETHERLANDS
Leeuwenhoekweg 58
2661 DD
Bergschenhoek
THE
NETHERLANDS
Tel:+3115 269 58 00
Fax:+3115 269 58 88
Turkiye Đrtibat Tel: +90
533 9277 537
Tel:+31 174 28 61 61
Fax:+31174 21 36 09
Tel:+31 174 29 06 06
Fax:+31 174 29 02 91
7.2 Tel. +31 (0)10 52
126 44
Fax. +31 (0)10 52 178 93
ANTALYA Yetkili Tel:0 532 616 34
90
Fax:0 242 519 13 08
Installation of modern
greenhouses with glass and
plastic covers with all the
systems; tunnel greenhouses,
greenhouses with polycarbonate
covers, irrigation and water
treatment systems, hot water and
steam boilers, electricity
installation, screening systems,
energy accumulation systems and
management thereof.
Installation of ventilation chimneys
and sprinkling systems in
greenhouses. Installation of
aluminum and prefabricated
structures within its expertise.
Installation of dimming and
illumination systems.
Manufacturing of greenhouses,
screening systems, heating
systems and manufacturing of
turn-key greenhouses.
This firm is the manufacturer of
glass greenhouses and
automation systems: Central
automation system to which all
the glass greenhouses and other
greenhouses are connected
controls irrigation, fertilization, airconditioning,
heating, ventilation,
fogging, and shadowing and CO2
fertilization systems. Heating: Hot
water at 130C, which is brought
above ground through geothermal
sources, is passed through platetype
heat exchangers and this
water is used for heating the
central closed circuit in the
greenhouses.
88

ALKUPRO
ALUMINIUM&
KUNSTSTOF
Bulneth Holland B.V.
Conflora GmbH
Hogervorst-Tabben
B.V.
Lange & Fransen b.v.
Snelder BV
V&V AGRĐCULTURAL
GREENHOUSES B.V.
Van Der Hoeven
Greenhousebuilders
BV
http://www.alkupro.nl/
info@alkupro.nl
bruna@bulneth.nl
http://www.bulneth.nl/en/aboutus.php?naam=about
http://www.conflora.com/
info@conflora.com
http://www.hogervorsttabben.nl/index.htm
info@hogervorsttabben.nl
http://www.langefransen.nl/
info@langefransen.nl
http://www.snelder.nl/
info@snelder.nl
http://www.venv-holland.nl/index.asp?taalID=3
info@venv.biz
http://www.vanderhoeven.nl
info@vanderhoeven.nl
Aartsdijkweg 43
3155 RR MAASLAND
THE NETHERLANDS
Voorstraat 96
2685 EP POELDIJK
THE NETHERLANDS
Buchenweg 3
D-89284
PFAFFENHOFEN/RO
TH
GERMANY
Korte Kruisweg 62a
2676 BS MAASDIJK
THE NETHERLANDS
Dwarskulk 11
3151 ZD HOEK VAN
HOLLAND
THE NETHERLANDS
Ontariodreef 39-41
3565 BB UTRECHT
THE NETHERLANDS
Leehove 35
2678 MA DE LIER
THE NETHERLANDS
P.O. Box:82 ,2690 AB
's- Gravenzande
Galgeweg 46,2691
MG's- gravenzande
THE NETHERLANDS
Tel: +31 (0)174 518 475
Fax: +31 (0)174 510 550
Tel: +31(0)174 286 070
Fax: +31(0)174 286 079
Tel: +49(0)7302 92290
50
Fax: +49(0)7302 92290
92
Tel: +31 (0)174 28 01 94
Fax: +31 (0)174 52 08 10
Tel: +31 (0)174 385 900
Fax: +31 (0)174 388 184
Tel: +31 (0)30 261 56 01
Fax: +31 (0)30 262 23 84
Tel: +31 (0)174 613 776
Fax: +31 (0)174 540 929
Tel:+31 174 62 66 66
Fax:+31 174 62 13 62
Manufacturing of aluminum
greenhouses and wall-type
greenhouses.
Turn-key greenhouses, heating,
irrigation, climate control,
screening and light assimilation
systems.
Turn-key greenhouses, screening
systems, heating, climate control,
irrigation systems, illumination,
cultivation technology container
systems, financial services.
Greenhouses and greenhouse
accessories manufactures by
experts.
Manufacturing, installation,
maintenance and demolition of
greenhouses.
Ventilation and screening
systems in greenhouses.
Manufacturing of screening,
electricity, heating, cooling and
irrigation systems for installation
of greenhouses.
Turn-key greenhouse projects,
greenhouse structures: extensive
packaging materials, central
heating, irrigation, substrate
facilities, computer-controlled
systems.
89

Venlo Projecten
VERBAKEL/BOMKAS
B.V.
Vermako
Greenhouses
Agro Technical
Supplies
AZROM
GREENHOUSES
Agrotech-Didam B.V.
Horizon-Orgil
Greenhouses
YAMKO YADPAZ
INDUSTRIES LTD.
venlo@venloprojecten.com
www.venloprojecten.com
info@verbakel-bomkas.nl
http://www.verbakel-bomkas.nl/en/
info@vermako.com
http://www.vermako.com/
info@agro-technical.com
http://www.agro-technical.com/
azrom@azrom.com
http://www.greenhouse.co.il/azrom.html
http://www.agrotech.net/agrotechdidam/your_busines
sx.html
info@agrotech.net
http://www.horizon-orgil.com/
exportym@packer.co.il
salesym@packer.co.il
Nobelstraat 8 bu 1
2693 BC 'S-
GRAVENZANDE
THE NETHERLANDS
De Hondert Margen 21
P.O.Box41 2678 ZG
De Lier
THE NETHERLANDS
Abeelstraat 22
8700 TIELT
BELGIUM
Bremerweg 37
7418 EJ DEVENTER
THE NETHERLANDS
Tel: +31 (0)174 244 255
Fax: +31 (0)174 241 458
Tel:0031 174 513 499
Fax:0031 174 510 454
Tel: +32 51 40 10 44
Fax: +32 51 40 77 47
Tel: +31 (0)570 629 455
Fax: +31 (0)570 630 977
ĐSRAEL Tel: 972-8-671-5992
Fax: 972-8-671-6278
Bentemmerstraat 15
6942 EZ DIDAM
THE NETHERLANDS
Industrial Park
ItzhakiP.O.B 1781
Pardes Hana 37117
ISRAEL
28 Ha’metachnen st.
Southern Industrial
Zone Ashkelon 78152
ISRAEL
Tel: +31 (0)316 227 889
Fax: +31 (0)316 226 125
Tel: +972-4-63 777 11
Fax: +972-463 798 59
Tel:+972 73 236 78 88
Fax:+972 73 236 78 89
Manufacturing of turn-key modern
greenhouses.
Turn-key greenhouse projects,
screening systems, climate
control systems, heating systems.
Manufacturing of plastic
greenhouses.
Manufacturing of glass and plastic
greenhouses and plastic tunnels
(climate control, illumination,
heating, irrigation)
Manufacturing and installation of
turn-key greenhouses.
Turn-key greenhouses and airconditioning,
heating, ventilation,
fogging, shadowing and CO2
fertilization systems.
Environmental checks of
vegetables, climatic checks,
irrigation, thermal heat checks,
installation of greenhouses and
manufacturing of tunnels.
Turn-key greenhouse projects.
90

DAGAN
AGRICULTURAL
AUTOMATIONS LTD.
ELDAR SHANY
AGRICULTURAL
CONTROL
GAVISH CONTROL
SYSTEMS LTD.
www.yamko.co.il
dagan@dagan.co.il
SOLĐ LTD. soli@soli-ltd.com
http://www.dagan.co.il/e_main.htm
support@eldarshany.com
http://www.eldarshany.com/contact.html
info@gavish.org.il
http://www.gavish.org.il/english_main/home.html
http://www.soli-ltd.com/profile.html
BOSCH ĐNVEKA B.V. http://www.bosch-inveka.nl
info@bosch-inveka.nl
Hagiva 19
Moshav Haniel 42865,
ISRAEL
Yad-Mordechay
79145, ISRAEL
Givat Brenner, 60948,
ISRAEL
Industrial Zone P.O.B
747
23 Haluzei Ha'taasia
St.,
Kiryat Malachi 70900,
ISRAEL
P.O.Box 90
2685 ZH Poeldijk
Office and delivery
goods:
ABC Westland 555
2685 DG Poeldijk
THE NETHERLANDS
Tel: +972-9-8987034,
+972-9-8988319
Fax: +972-9-8985224
Tel: 972-8-6736804
Fax: 972-8-6731546
Tel: +972-8-9443961
Fax: +972-8-9443357
Tel: 972-8-8581286
Fax: 972-8-8585323
Mobile: 972-54-4406936
Tel:+31 174 62 07 01
Fax:+31 174 62 36 78
Climate control systems, turn-key
greenhouses.
Greenhouse climatic checks and
greenhouse irrigation checks.
Computerized greenhouse control
systems.
This firm provides activities with
regard to turn-key greenhouses,
cultivation of hybrid vegetable
seeds and greenhouse
arrangement projects.
Manufacturing of greenhouses,
screening facilities, heating
facilities, supply of greenhouse
materials, irrigation facilities,
carbon dioxide generators (gas
and oil), heaters.
Greenhouse projects: design,
planning, manufacturing and
construction projects with regard
to greenhouses)
91

ANNEX 8 Trade Fairs in Turkey
Trade Fair Organizer Date City
Aegeanagrı 2008 Orion Fuarcılık ve T 27 Februrary - 02 March 2008 DENIZLI
Konya Tarım 2008 Tüyap Konya Fuarcılı 12 - 16 March 2008 KONYA
Flower Show 2008 Forum Fuarcılık ve G 13 - 16 March 2008 IZMIR
Agromach 2008 Akort Tanıtım Organi 26 - 29 March 2008 SANLIURFA
Mersin AgroDays 08 Forza Fuarcılık ve O 02 - 05 April 2008 MERSIN
Middle East Agriculture 2008 Start Fuarcılık Rekl 10 - 13 April 2008 DIYARBAKIR
Malatya Agrotechno 2008 Proekspo Fuarcılık v 01 - 04 May 2008 MALATYA
Hasyurt Agriculture Fair Batı Akdeniz Fuarcıl 07 - 10 May 2008 FINIKE / ANTALYA
Kaytarım 2008 Atlas Uluslararası F 15 - 18 May 2008 KAYSERI
Animalia Istanbul 2008 Hkf Fuarcılık A.Ş. 05 - 07 June 2008 ISTANBUL
Agro Balkan 2009 Sentez Uluslararası 02 - 06 July 2008 EDIRNE
Samsun Agriculture, Farm Imple Eko Fuarcılık Ltd. Ş 19 - 23 July 2008 SAMSUN
Agrithrace 2008 Orion Fuarcılık ve T 30 July - 03 August 2008 CORLU
Eurasia Agriculture 2008 Tüyap Tüm Fuarcılık 05 - 09 August 2008 ISTANBUL
Tarımtech Renkli Fuarcılık Ltd 20 - 24 August 2008 CORLU
Inegol Agriculture, Food, Anim Modef Fuarcılık Tica 20 - 24 August 2008 INEGOL
East Anatolia Agriculture 2008 Atlas Uluslararası F 21 - 24 August 2008 ERZURUM
Agrotec 2008 Đnfo Uluslararası Fu 28 - 31 August 2008 ANKARA
Burtarım 2008 Tüyap Bursa Fuarcılı 15 - 19 October 2008 BURSA
Bursa Stock Breeding Tüyap Bursa Fuarcılı 15 - 19 October 2008 BURSA
Afyonkarahisar Agriculture Art Fuar Organizasyo 16 - 19 October 2008 AFYON
Black Sea'08 Agroweek Forza Fuarcılık ve O 16 - 19 October 2008 TRABZON
Aydın Agriculture 2008 SNS Fuarcılık San. T 23 - 26 October 2008 AYDIN
Agriculture and Breeding Detay Fuar ve Org.Ta 30 October - 02 November 2008 ISPARTA
92

Adana Agriculture 2008 Tüyap Adana Fuarcılı 05 - 09 November 2008 ADANA
Adana Green House - Garden Tüyap Adana Fuarcılı 05 - 09 November 2008 ADANA
Tekno Tarım 2008 SNS Fuarcılık San. T 06 - 09 November 2008 MANISA
Agroexpo Eurasia 2008 Orion Fuarcılık ve T 20 - 23 November 2008 IZMIR
Growtech Eurasia 2008 NTSR Fuar ve Gösteri 27 - 30 November 2008 ANTALYA
Aegeanagrı 2009 Orion Fuarcılık ve T 25 Februrary - 01 March 2009 DENIZLI
Landscape & Decorative Plants interteks Uluslarara 05 March - 08 March 2009 IZMIR
Konya Tarım 2009 Tüyap Konya Fuarcılı 18 - 22 March 2009 KONYA
Mersin AgroDays 09 Forza Fuarcılık ve O 01 - 04 April 2009 MERSIN
Agromach 2009 Akort Tanıtım Organi 02 - 05 April 2009 SANLIURFA
Middle East Agriculture 2009 Start Fuarcılık Rekl 14 - 19 April 2009 DIYARBAKIR
Inegol Agriculture, Food, Anim Modef Fuarcılık Tica 13 - 17 May 2009 INEGOL
Hasyurt Agriculture Fair Batı Akdeniz Fuarcıl 13 - 16 May 2009 FINIKE / ANTALYA
Kaytarım 2009 Atlas Uluslararası F 21 - 24 May 2009 KAYSERI
Agro Balkan 2008 Sentez Uluslararası 24 - 28 June 2009 EDIRNE
Animalia Istanbul 2009 Hkf Fuarcılık A.Ş. 25 - 27 June 2009 ISTANBUL
Kırklareli Agriculture and Ani Orion Fuarcılık ve T 21 - 25 July 2009 KIRKLARELI
LULEBURGAZ /
Tarımtech Renkli Fuarcılık Ltd 29 July - 02 August 2009 KIRKLARELI
Agrotec 2009 Đnfo Uluslararası Fu 13 - 16 August 2009 ANKARA
Burtarım 2009 Tüyap Bursa Fuarcılı 14 - 18 October 2009 BURSA
Adana Agriculture 2009 Tüyap Adana Fuarcılı 04 - 08 November 2009 ADANA
Adana Green House - Garden Tüyap Adana Fuarcılı 04 - 08 November 2009 ADANA
Tekno Tarım 2009 SNS Fuarcılık San. T 04 - 08 November 2009 MANISA
Agroexpo Eurasia 2009 Orion Fuarcılık ve T 19 - 22 November 2009 IZMIR
Growtech Eurasia 2009 NTSR Fuar ve Gösteri 03 - 06 December 2009 ANTALYA
Eurasia Agriculture 2009 Tüyap Tüm Fuarcılık 17 - 20 December 2009 ISTANBUL
93

Annex 9
Overzicht onderzoek onderwijs
Table 1. Evaluation of the Institutes of the Ministry of Agriculture considering the experimental topics
Ministry of
Agriculture
Alata Hort. Crops
Res. Institute 3
Antalya Citrus,
Greenhouse Res.
Institute 5
Atatürk Hort.
Res. Institute
Ege Agric. Res.
Institute 14
Erbeyli Fig
Res. Institute 7
Erzincan Hort.
Res. Institute 8
Genetic
Resources
Breeding
Fruit: 3 Fruit: 4
Vegetable:
12
Fruit:6
Vegetable: 14
Fruit: 21
Vegetable : 5
Ornamental: 4
Medicinal : 2
- Fruit: 6
Vegetable :
11
Fruit: 2
Viticulture:1
3
Fruit: 1
Vegetable :
10
Ornamental:
1
Bio
technology
Fruit: 5
Vegetable : 1
Medicinal : 1
Propagatio
n
- Fruit: 7
Viticulture: 1
- Fruit: 11
Ornamental.
: 1
- Fruit: 24
Vegetable: 6
Viticulture: 3
Ornamental:
6
Vegetable :
3
Ornamental:
4 < :>
Integrated
Produc.
System
Fruit: 40
Vegetable : 18
Viticulture : 1
Ornamental: 1
Fruit: 29
Vegetable: 86
Ornamental: 5
Fruit: 52
Vegetable: 40
Viticulture: 16
Ornamental:
20
Vegetable : 3
Ornamental: 4
Postharvest
an
d Process.
Marketing an
d EconFONT>
Marketing
and Econ.
Fruit: 3 - Fruit: 2
Vegetable:
1
Fruit: 13 Fruit: 5
Vegetable: 4
Fruit: 18
Vegetable:
21
Viticulture:
3
Ornamental
: 2
Fruit: 15
Vegetable:
22
Viticulture:
1
Ornamental
: 8
Medicinal:
4
Fruit: 10
Vegetable: 21
Viticulture: 3
Ornamental: 3
Medicinal: 1
Fruit: 37
Vegetale: 4
Fruit: 12
Vegetable:
11
- Fruit: 1
Vegetable:
1
Viticulture :
1
Medicinal: 1
Pest and
Disease
Fruit: 59
Veg.: 31
Vitic.: 2
Orn.: 1
Fruit: 37
Vegetable: 6
Fruit: 124
Veg.: 119
Vitic.: 39
Orn.: 29
Med.:1
Fruit: 2
Vegetable: 5
Ornamental: 2
Fruit: 2 - - Fruit: 1 Fruit: 5 Fruit: 5 Fruit: 2 Fruit: 1 Fruit: 16
- Fruit: 1 - Fruit: 1 Fruit: 4
Vegetable : 7
Total
Fruit: 101
Veg.: 107
Orn.: 6
Fruit: 45
Veg.: 44
Vitic.: 2
Orn.: 19
Med.: 8
- - - - Fruit: 6
Veg.: 7

Hazelnut
Res. Institute 10
Karadeniz Agr.
Res. Inst.
Malatya Fruit
Crops Res. Inst.
Manisa Viticul.
Res. Institute 13
Olive Research
Institute 16
Pistachio Nut
Res. Institute 9
Tekirdag Vitic.
Res. Institute 17
Fruit: 2 Fruit: 1 - Fruit: 2 Fruit: 22 Fruit: 4 Fruit: 31
- - - - Fruit: 4
Vegetable : 11
Viticulture : 1
Fruit: 3 Fruit: 2 - Fruit: 2 Fruit: 10
Viticulture: 2
Viticulture : 1 Viticulture: 1 Viticulture:
29
Vegetable:
1
Viticulture: 32 Viticulture :
13
- Vegetable :
6
Fruit: 4
Veg.: 18
Vitic.: 1
Fruit: 1 Fruit: 1 Fruit: 1 - Fruit: 19
Vit.: 2
Viticulture: 6 Vitic.: 82
Fruit: 1 Fruit: 1 - Fruit: 14 Fruit: 40 Fruit: 27 Fruit: 4 Fruit: 6 Fruit: 93
- Fruit: 2 - Fruit: 2
Viticulture :
2
- Viticul.ture:
2
- Viticulture:
10
< Viticulture> Fruit: 27
Viticulture :
3
Viticulture : 24 Viticulture:
2
Table 2. Evaluation of the Departments of Horticulture of the Universities considering the experimental topics
Departments of H
orticulture
Univ. of
Akdeniz
Univ. of
Ankara
Univ. of
Atatürk
Genetic
Resources
Breeding
- Vegetable:
1
Viticulture: 1 Vegetable:
7
Fruit: 7
Vegetable: 1
Fruit: 1
Vegetable:
1
Bio
technology
Propagation
Viticulture: 1 Fruit: 3
Vegetable: 2
Ornamental:
6
Fruit: 1
Viticulture: 2
Vegetable: 1 Fruit: 18
Vegetable: 2
Viticulture: 1
Integrated
Produc.
System
Fruit: 14
Vegetable:
21
Viticulture: 5
Ornamental:
7
Viticulture: 2 Fruit: 28
Vegetable:
29
Viticulture: 6
Fruit: 48
Vegetable:
13
Viticulture: 1
Postharvest
and
Process.
Fruit: 3 Fruit: 1 - Fruit: 35
Vitic.: 5
Viticulture: 1 Viticulture: 1 Fruit: 40
Marketing a
nd Econ.
Fruit: 12 Fruit: 5
Ornamental:
1
Fruit: 26
Vegetable:
44
Viticulture: 10
Fruit: : 1
Viticulture: 1
Fruit: 6
Vegetable:
21
Viticulture: 3
Pest and Di
sease
Fruit: 1
Vegetable:
1
Total
- Fruit: 34
Veg.: 24
Vitic.: 6
Orn.: 14
Vegetable: 1 Fruit: 75
Veg.: 19
Vitic.: 3
- Fruit: 62
Veg.: 102
Vitic.: 22
Univ. of Fruit: 11 Fruit: 6 Fruit: 16 Fruit: 16 Fruit: 68 Fruit: 289 Fruit: 79 Fruit: 23 Fruit: 68 Fruit: 560
95

Çukurova Vegetable: 1
Ornamental:1
Medicinal.: 3
Univ. of
Süleyman Demirel
Univ. of
Sütçü Imam
Univ. of
Trakya
Univ. of
Uludag
Univ. of
Yüzüncü Yýl
Univ. of
Çukurova, Pozantý
Agr. Res. Centre
Vegetable:
22
Ornamental:
1
Vegetable: 7 Vegetable: 7 Vegetable:
23
Viticulture: 26
Medicinal: 2
Ornamental:
19
- - - Viticulture: 2
Ornamental:
1
Vegetable: 2 Vegetable:
5Vegetable:
2
Fruit: 1
Vegetable: 5
Viticulture: 4
Ornamental:
1
Vegetable: 5 - Fruit: 2
Vegetable: 1
Vegetable: 2 - - Vegetable: 8 Vegetable:
68
Fruit: 5
Viticulture: 2
Fruit: 12
Vegetable: 1
Fruit: 2
Vegetable:
3
Fruit: 2 Fruit: 6
Vegetable:
1
Univ. of Ege Fruit: 3 Vegetable:
3
- Fruit: 12
Vegetable:
15
Viticulture: 8
Ornamental:
6
Fruit: 1 Fruit: 18
Vegetable: 1
Viticulture: 4
Fruit: 27
Vegetable:
17
Viticulture: 8
Ornamental:
7
Fruit: 20
Vegetable:
15
Fruit: 1 Fruit: 2 Fruit: 16
Vegetable: 2
Viticulture: 1
Medicinal: 2
Fruit: 2 Fruit: 40
Vegetable:
21
Fruit: 93
Vegetable:
97
Fruit: 7
Vegetable:
17
Viticulture: 2
Vegetable:
75
Viticulture: 33
Ornamental:2
9 Medicinal :
44
Vegetable :
9
Viticulture: 7
Vegetable: 6
Viticulture: 2
Medicinal.: 1
Ornamental: 3
- - - Fruit: 1
Veg.: 5
Vitic.: 6
Orn.: 2
Vegetable:
23
- Fruit: 1 - Fruit: 10
Veg.: 25
Vitic.: 2
Vegetable: 2 - - Veg.: 80
Fruit: 17
Vegetable:
11
Viticult/TD>
Fruit: 17
Vegetable:
11
Viticulture: 7
Ornamental:
13
Vegetable:
1
Fruit: 2 Fruit: 53
Veg.: 17
Vitic.: 4
Fruit: 6 - - Fruit: 33
Veg.: 3
Vitic.: 1
Orn.: 2
Me>Fruit: 33
Veg.: 3
Vitic.: 1
Orn.: 2
Med.:2
Fruit: 12
Vegetable: 1
Viticulture: 1
Fruit: 4
Vegetable: 3
Fruit: 5
Vegetable:
5
Fruit: 159
Veg.: 130
Vitic.: 39
- Fruit: 62
Veg.: 47
Vitic.: 25
Orn.: 26
Veg.:
166
Vitic.: 68
Orn.: 53
Med.: 50
96

Viticulture: 12 Viticulture: 26
Univ. of Harran - - - Fruit: 4 Fruit: 21
Vegetable:
11
Viticulture : 1
Univ. of Mustafa
Kemal
Univ. of Ondokuz
Mayýs
Univ. of Selçuk Fruit: 3
Viticulture : 1
- - - - - Fruit: 10
Viticulture : 1
Fruit: 3 - - Fruit: 14
Vegetable: 5
Viticulture: 13
Vegetable:
2
- Fruit: 4
Vegetable: 1
Viticulture : 2
Fruit: 37
Vegetable:
12
Viticulture: 14
Fruit: 11
Vegetable:
13
Viticulture: 6
Fruit: 1 Fruit: 2 - Fruit: 28
Veg.: 11
Vitic.: 1
Fruit: 7
Vegetable: 1
Fruit:le: 13
Viticulture: 6
Fruit: 16
Vegetable: 3
Fruit: 2
Vegetable: 5
- Fruit: 63
Veg.: 23
Vitic.: 27
Fruit: 4 - Fruit: 30
Veg.: 3
Vitic.: 1
Fruit: 1 Viticulture: 2 - Fruit: 19
Veg.: 16
Vitic.: 11
97

2G@THERE
Business development in Horticultural green house
production in Turkey
Report site visit 1 – 5 September 2008

TABLE OF CONTENTS
1 Program ......................................................................................................................................... 1
1.1 Participants....................................................................................................................... 1
1.2 Objectives of the site visit:................................................................................................ 1
2 Visits .............................................................................................................................................. 2
2.1 Agrobay 2 September 2008 ............................................................................................. 2
2.2 Lider (Mr. Saadettin Altuntas) in Manisa (2 September 2008)......................................... 3
2.3 Conciuglu in Manisa region:............................................................................................. 4
2.4 Conclusion of day 1.......................................................................................................... 4
2.5 The energy plant .............................................................................................................. 5
2.6 Chamber of Commerce in Aydin Province....................................................................... 6
2.7 Izmir Economic University................................................................................................ 7
2.8 Conclusions of day 2........................................................................................................ 8
2.9 4 September visit to Antalya exporters union .................................................................. 8
2.10 Visit to Rito Tohumculuk A.S............................................................................................ 9
2.11 Visit to İzaltin greenhouses in Serik Antalya (Mr. Tolga Akinci)................................... 10
2.12 4 September; Visit to Antalya Tarim: Dr. Savas Titiz and Hasan Sirin .......................... 10
2.13 5 September; visit to Royal Dutch Embassy in Ankara.................................................. 11
2.14 Conclusions of day 3 and 5 (4 and 5 September).......................................................... 12
3 Follow up ..................................................................................................................................... 13
3.1 Options for activities:...................................................................................................... 13
3.2 Overall discussion of the mission:.................................................................................. 14
3.3 Potential partners in Turkey for our project:................................................................... 14
ANNEX: Program of the visit
99

Report of the mission to Turkey 1-5 September 2008
(the detailed program has been added in the annex of this report)
The composition of the delegation for this site visit represents the expertise as necessary for the
market survey. During the site visit the meetings and interviews were lead by the Terms of
Reference as provided by EVD for the market survey. In addition to that the participants aimed at
the establishment of the network of Turkish counterparts for the 2g@there program.

1 Program
1.3 Participants
1. Harm Maters (Chairman of AVAG; association of producers of greenhouse technology and
chairman of this 2@there project)
2. Jordy van Honk (Policy officer of Dutch Ministry of Agriculture; LNV)
3. Carla Konsten and Ugur Isin (Agricultural Counsellor of LNV in Ankara and her Agricultural
assistant
4. Ton Schrover (Export manager Dalsem Horticultural project implementation)
5. Gideon de Jager (WEVAB on behalf of HAWE logistical systems in Horticulture)
6. Allard Andela (Project manager VRIAN projects; co-ordinator of project activities)
During the visit to Izmir and Aydin two experts of WUR Glastuinbouw (Feije de Zwart and M. Ruys
participated in this mission in order to investigate the possibilities of the geothermic energy in these
regions. Their experience is reported by them in a separate report published by WUR. The WUR
experts have focussed on the aspects such as climate and water.
1.3 Objectives of the site visit:
1. To know the state of the art and developments of Turkish greenhouse production sector in
vegetables and flowers,
2. To acquaint with major investors and decision makers and their strategy for further business
development,
3. To know and understand the relevant central and regional government policy, related quality
and investment regulations and subsidy programs,
4. To investigate the actual knowledge development in science and instruments to transfer
knowledge and skills (education and training) to private operators and advisors,
5. To learn about the possibilities for application of regional advantages for greenhouse
production such as thermal energy, climate condition, water supply, labour force, investors,
market outlets etc.
6. Contribute to the preparation the Trade mission of large delegation of Dutch business men and
interested experts to Turkey planned for 23 – 28 November 2008.
Report of the mission to Turkey 1-5 September 2008 1 VRIAN projects B.V.
Business development in Horticultural Green
house production in Turkey

2 Visits
2.1 Agrobay 2 September 2008
Mr. Hasan Senturk (Director of Agrobay and chairman of the association of investors in
horticultural sector Sera-Bir) is indicating that there is important strategic option for co-operation
between Turkey and Netherlands. Important aspect is the option for winter production (November –
April) in Turkey; whereas in NL this period is a more expensive production period. The Sera-Bir
members are open for further investigation of the different options for co-operation with the Dutch
businesses, especially the Dutch growers who are planning to invest in Turkey. Actually AgroBai is
operating 35 ha greenhouse with glass covering. Within a year this will be enlarged to 50 ha. Main
export market is Russia. Minor quantity is shipped to United Kingdom, Norway, Switzerland. Prices
on these markets are slightly higher compared to the EU market.
Sera-Bir:
Sera-Bir is the association of investors in the horticulture. From the interest of this association
there is a priority for the search of Dutch investors which bring the experience and skills to the
Turkish producers. Main part of the Turkish greenhouse sector is situated in Antalya region.
Majority of producers cannot produce during summer period due to too high temperature. Sera-Bir
intents to represent the interest of large modern producers which are able to produce year-round.
Sera-Bir members represent at the moment 450 ha covered production. This number is expected
to grow to 1500 ha within few years. It is expected that there will be 5000 ha covered modern
greenhouse within 5 years. Sera-Bir members are not typical agricultural companies; investors
have gained there financial means in textile, building, metal etc. Actually investors are hesitating
with investment since a number of questions need to be resolved first:
• Access to thermal energy sources need to be secured
• Land ownership needs to be legalised
• Experienced management and skilled workers are necessary
• Improvement of quality assurance in order to secure foreign markets (such as Russia and EU)
The Dutch program 2g@there includes substantial experience which can contribute to the
upgrading of the Turkish horticulture. Also the involvement of the Dutch government in bilateral
relations with Turkish counterparts is important for the securing of continuous attention within the
Turkish government (ministry of Agricultural MARA) for the development of the greenhouse sector.
MARA does not provide sufficient support to the investors in the horticultural sector. The investors
and company managers in the greenhouse sector need to have the skill to overcome all problems
by themselves. In order to be independent from foreign gas, the geothermal sources should
support the development of the 1500 ha greenhouse. During recent years the local government
grants the permissions to the investors to use the land where the sources are available. All know
geothermic sources are now in private hands aiming at selling for higher price or realise the
utilisation of the energy source via necessary investment themselves.
First target Sera-Bir is also to increase the yield per ha from 35 tons to 50-60 tons. In some area’s
in Turkey there is a danger for earth quakes; this hampers the use of glass covered greenhouse.
The construction needs to be earth quake proof. Further increase of production level is than
difficult in this region. For example Dalsem has build greenhouses with glass cover which has a
construction which is resisting the earth quake up to 6.2 on scale of Richter. General consensus
exists on the application of glass and poly. Both covering can be applied successful and profitable.
More instruments (liquid CO2, more intensive light) can be used. But only under glass cover this
results in optimum productions figures. This message needs more attention in Dutch promotion
message.
Report of the mission to Turkey 1-5 September 2008 2 VRIAN projects B.V.
Business development in Horticultural Green
house production in Turkey

Market for greenhouse technology in Turkey
Sera-Bir has made analysis of the Turkish market for green house technology. Further details will
be provided by the secretariat of the association (Dr. Servet Kefi) during the visit to Ankara. The
details will be included in the report of the market survey which is to be prepared by the experts of
the visit under co-ordination of VRIAN.
Discussion takes place concerning the preparation of trade mission in November 2008:
• During the visit in November there is the possibility for face-to-face match making. Different
types of partnership can be developed between Netherlands and Turkish investors; it would be
good if both sides (Dutch and Turkish) participants would indicate their wishes, idea’s and
possibilities for co-operation, this would make the matchmaking more successful. For this
purpose the Dutch participants are interviewed and the organisation of the trade mission will
contribute to the preparation of optimum matches between Turkish and Dutch companies.
• Prepare information on the instrument for joint ventures in knowledge and grower experience
and financial engineering from Dutch side and from Turkish (and other international) side. The
co-ordination group will contact representatives of financial companies.
• Sera-Bir is positive about the option of considering the future co-operation with the participants
of the 2g@there program, possibly including LNV and MARA. Further co-operation activities
need detailing during coming months.
Questions/discussion:
• List of members of Sera-Bir will be provided by the general secretary Mrs. Servet Kefi; Is
available at VRIAN office and via the website of Sera-Bir: www.sera-bir.org.tr
• Comparison with the development of the Tourism sector in Turkey could contribute to the
understanding of the process that the Turkish Horticultural sector will experience during the
next 5 years: Fast growth and modernisation, more involvement of foreign companies and
Foreign Direct Investments (FDI), need for quality management and training of staff.
• Agrobay is willing to provide all relevant facilities for the training activities in Turkey in case
required by the program. Agrobay can also contribute to the establishment of the Innovation
centre for the Turkish green house sector.
• During the matching activities in Antalya (November) further deepening of the relations with
Dutch companies can take place.
2.2 Lider (Mr. Saadettin Altuntas) in Manisa (2 September 2008)
The introduction of the participants of the 2g@there company by LBA Mrs. Carla Konsten.
Lider is the biggest exporting company of Turkish fruit and vegetable sector. Previously Lider
bought all products from other producers. In order to secure sufficient and quality produce, Lider
initiated their own production since April 2007. The own production site was constructed with
production facilities for tomatoes (variety Bandita); since September 2007 production has been
launched on the scale of 10,5 ha. At the moment there are 65 workers; they need continuous
attention (social and discipline aspect). The production target is 30 tons/ha (Turkish average is 25
tons/ha). Antalya and Dekili have higher light intensity than Manisa. During the new season the
growth will be supported by CO2 at a price of 0,18-0,20 EURO/liter (In Netherlands this price is
0,10 EURO/ltr).
Thermal energy is being applied (high temperature water is coming from 1100 meter at 80’C). By a
recent published state law it is compulsory to re-inject the water what has been taken from the soil
in order to maintain the soil. The payment of use of thermal gas is administered by the local
authorities for the registration of the initial permit. The use of the thermal energy is free but it
comes with different costs such as compensation for flow-fluctuation and regulating the
Report of the mission to Turkey 1-5 September 2008 3 VRIAN projects B.V.
Business development in Horticultural Green
house production in Turkey

temperature. The initial costs for drilling are 3,5 EURO per meter. Lider operates three sources;
two are used to pump the water out and one hole is for re-injection.
Experience of Lider concerning co-operation with Netherlands: All inputs have previously been
provided by Dutch companies. However the construction of the greenhouse is performed by
French company.(Filclair) Dutch companies have provided the ventilation and climate control.
There has been some dispute with the specification of the material of the gutter. Discussion with
the Dutch delegation takes place: The quality can only be guaranteed in case high quality raw
material is being used and the construction is done by experienced professionals.
Actually there is a clear lack of professional crop management in Turkey. There is a preference for
Turkish experts to foreign management since they are more familiar with local circumstances and
habits. For foreign managers it has appeared to take 1 or 2 years to acquaint with all aspects of
production, business practice, climate conditions etc. Future investment plans of Lider include the
further expansion towards 35 ha of covered production.
Comparison with the production area in Antalya: Now in Manisa the advantage of thermal energy is
being used. For Lider this means almost reduction of 30% of the costs. In Antalya there is the
future possibility to use natural gas which is very expensive now.
Humidity is lower in Manisa (in comparison Ozaltin in Antalya has higher humidity)
Transport and logistics is now a major problem for this region; a location closer to Izmir would
provide direct access to the harbour. The produce of Lider now is transported to Trabzon (North-
East Turkey at 1000 km) where it is shipped in own ships to Sochy in Russia.
In Masina there are only two production companies now; further development will take place. This
investment plan needs to include the establishment of expertise (advisors), quality control, logistic,
cold storage etc..
2.3 Conciuglu in Manisa region:
Mr. Conciuglu is using 1,8 ha poly greenhouse applying the heat of thermal water. Recently the
another 1,2 poly greenhouse has been invested by own means. Mr. Conciuglu started his farm
producing grapes, mais and tomatoes; today tomatoes is the only product. He indicates that he is a
self made man. Regular visits to Netherlands and close contacts with the representative of the
Dutch seed supplier Rijks Zwaan contributed to his success. The water is coming at surface
automatically with temperature of 75’C. After a limited fee for the permit the use of the hot thermal
water is for free. Actually there is no re-injection of the water. Mr. Conciuglu expresses his surprise
about the huge investments which take place in the greenhouse production sector while there is a
clear lack of expertise and management experience with the investor. Due to the acceptable price
level the operations of these greenhouse are satisfactory. However substantial higher profits could
be achieved in case appropriate production methods and quality management would be applied.
2.4 Conclusion of day 1
Summarising the experience gained 2 September:
The owners of the companies which were visited have clear plan to further investment in
enlargement of production area. Major bottleneck are:
• The lack of skilled technical workers and management. (Comments: Also in NL this problem is
existing and not easy to solve).
Report of the mission to Turkey 1-5 September 2008 4 VRIAN projects B.V.
Business development in Horticultural Green
house production in Turkey

• Gonciugli (previously arable farming) has started horticultural production. The same was for the
neighbour (previously artichoke producer) now starting horticulture: It is clearly felt in Turkey
that this sector has a good perspective.
• It needs further attention to answer the quesiton in what way the selling points of Dutch
technology can best be expressed.
• One important remark made by Turkish investors concerns the lack of available technical staff
and management with knowledge in the greenhouse production sector.
• Competition on the market of technology supply in Turkey
1. France, Portugal, Spain: Further detailing is necessary of the competitive advantage of the
Dutch supplies
2. China offers cheap material but is not popular on Turkish market due to quality defects.
This is also valid for Dutch companies offering Chinese produce.
From Turkish side the chairman of Sera-Bir made some important remarks:
• He is ready to co-operate as association.
• The members of Sera-Bir are looking for partnership in order to have knowledge transfer to
Turkish managers
• He also indicated that part of his facilities in his company can be used as a training location, if
the programme will be more clear and accepted by the both sides.
The Turkish buyers are aware of the quality aspects of Dutch technology, however price is still the
most important factor in the Turkish market due lack of knowledge and experience. So far the price
is making the most important difference to them. The existing clients which have experienced the
advantage of high quality greenhouse provide the opportunity to spread the experience to other
interested parties. The quality of the supply needs to be proven. It is important to find the opinion
leaders and front runners to express the advantages of Dutch produce. Additional marketing and
promotion instruments need to be activated (advertisement with video (TV broadcasting), leaflets,
publish influencing opinions of leaders in articles in professional magazines etc).
Role of seed suppliers:
Present in Turkey are Rijks Zwaan, Ruiter Seeds, ENZA. The Turkish producers are not reliable
clients for the Dutch seed producers: They easily switch to other varieties and other suppliers.
Partly this behaviour can be caused by less succesfull experience with previous selected seeds
and ‘trial and error practice’ is operated. Question to the Dutch seed suppliers is why the buyers
are changing so often; still the three competitors have a strong position on the Turkish market and
are able to maintain this position already for a long time. Further investigation of their experience
may contribute substantially to the success of the 2gTR program.
Other remarks:
The Turkish green house producers are not complaining about the actual price level of the produce
which they sell to the commissioner or exporter. The impression is that the production levels are
expressed by the Turkish producers to be lower (25-30 ton/ha) than it could be according
production technology available (40-45 ton/ha).
3 September 2008
2.5 The energy plant
The electric energy plant is based on the thermal hot water source: From 1300 m. deep the water
is drilled at 10 Barr with 170’C temperature at a quantity of 500 tons/ hr. A second plant is being
build; after that the capacity will be 1000 tons hot water / hr. During the generation of electricity
(steam turbine) the water temperature is reduced to 85’C. Besides the water also liquid CO2 is
derived from the well. Irrigation water is drilled at 150 m. deep with temperature of 20’C. The
Report of the mission to Turkey 1-5 September 2008 5 VRIAN projects B.V.
Business development in Horticultural Green
house production in Turkey

investment company operating the energy plant is active in the tourism, retail and restaurant
sector. The horticulture is merely meant as investment without desire for direct involvement in
management and business. Since August 2008 the company is legally allowed to supply the
electricity to the public energy net (0,5 Megawatt). The substantial profit of this activity needs to be
re-invested. The actual priority is clearly the greenhouse sector. A Greenfield investment of 10 ha
poly greenhouse is being build aiming at start of production around Christmas (delay in
construction due to Spannish contractor: Poly from Israel): a year round production scheme of 35
tons/ha is estimated to be achievable. After the enlargement of the energy plant has taken place
(2009) there will be sufficient hot water for heating of 50 ha greenhouse.
2.6 Chamber of Commerce in Aydin Province
During previous visit the potential of Dutch – Turkish cooperation has been discussed. Main topics
were then mentioned to be part the program for the technical delegation from NL (WUR
Glastuinbouw):
• Application of thermal energy
• Usage of territory of Aydin for the development of horticulture production sites
• The organic agricultural has favourable circumstances in Aydin
Aydin is an important agricultural area in Western Turkey. The soil and climate are suitable for
strawberries, lettuce, aubergine etc. Besides there are important economic activities in tourism,
The University in Aydin has 20,000 students registered and the location close to Izmir, Istanbul and
Antalya provide the regional centre functions to industry and distribution. The source of thermal
energy is not yet fully utilised. The Dutch participants are invited to express their ideas for cooperation;
exchange of idea’s takes place. Further contacts are necessary for the elaboration of
these idea’s; the first opportunity is during the trade mission in November.
Participating in the meeting is also representative of the Provincial Directorate of the Ministry of
Agriculture of Aydin. This ministry is important in the co-ordination of the use of thermal energy.
The representative explains: Aydin represents the most promising area in Turkey. Actually 330
families operate 490 greenhouses covering 79 ha. The average size of greenhouse per family (0,2)
shows that further development is necessary. With the option of geothermic energy further
development of year round production systems are necessary. This will lead to a restructuring of
the horticultural sector in Aydin.
The Aydin electrical company has a capacity of 8,5 Megawatt produced by geothermic energy
using the flow of 500 ton per hour. The average temperature of Thermal water is 250’C. Further
investments are necessary and provide opportunities for business development. Now 30 ha
greenhouse could function using the heat of the power plant. A second plant of 10 Megawatt will
be taken in production in 2010; 50 additional ha’s can be served. This company is also acting as
an investment company and aims to invest in greenhouse production without any responsibility for
management or production. For that reason partnership with Dutch experienced producers is
requested. It is suggested to organise for this purpose a targeted matchmaking meeting during the
visit of the trade mission to Aydin in November.
During discussion it has been mentioned that there can be continuous match making during the
ongoing of Dutch co-operation program 2g@there. The program includes the establishment of a
representative office in South West Turkey. This support office can be involved in solving all kind of
practical questions and contribute to the preparation of investments. In order to facilitate further cooperation
and follow up initiatives it is agreed to consider the establishment of a mixed Turkish-
Dutch working group of officials and business representatives for the province of Aydin.
Agricultural engineer Mrs. Asli Bicer representing her own company in propagating material for
olive trees etc. asks what will be the follow up of investments in greenhouse systems. Actually
Report of the mission to Turkey 1-5 September 2008 6 VRIAN projects B.V.
Business development in Horticultural Green
house production in Turkey

there is a lack of infrastructure and service companies. Chamber of Commerce indicates that it
expects that the investments will boost further development; the production level increase to higher
level. This leads to exports and supply on local market. It is not mentioned what will be the future of
the existing small growers. At the moment the necessary supply of inputs and logistical facilities for
large scale horticultural production are not present in the region. Mrs. Bicer is interested in further
involvement in Dutch – Turkish co-operation and willing to actively contribute to the organisation of
knowledge transfer and matchmaking etc.
Turkish – Dutch partnership can have different shape:
1. Business to business in full joint venture or partners ships consisting of knowledge transfer,
trade, technology co-operation
2. Partnerships can concern technology input or labour input
3. Supported by Dutch (or from Turkish) government to a project of Dutch company in Turkey
together with the Turkish partner (PSOM, EU fund + Turkish co-finance for regional
development)
4. Application of Turkish program for rural development (EU support with Turkish co-finance and
World Bank Loan facility) aiming at the strengthening of certain regions in Turkey and also the
application of alternative energy in greenhouse sector.
2.7 Izmir Economic University
(IEU; Prof. Dr. Cemali Dincer is host. He is industrial engineer)
In Turkey there are 93 universities. Izmir economic university (IEU) is founded in 2001 and is one
of the 5 universities of Izmir. Admission is taken per central student examination from 1,3 million
students per year. In 2008 roughly 1300 students have entered the programs.
6000 studies in 23 programs organised by the following faculties:
• Design and find arts
• Arts and sciences
• Economics and administrative science (including business administration and logistics)
• Communication
• Food technology
Modern facilities are available such as computerised library, computer laboratory, language
courses. All students learn 2 languages among which de major European languages and
Japanese, Russian. Tutor fee is on moderate level 7700 USD this does not include the 4000 USD
compensation for the dormitory use (in Istanbul this fee is 12000 USD). There are 30 foreign
students which also have to pass the admission procedure.
A delegation of the IEU has visited WUR and Larenstein and studied the programs of the Dutch
institutes. A selection of programs has been accepted by the IEU council mainly related to food
processing and business management. Contacts have also been with university INHOLLAND.
Further support is necessary for the realisation of agricultural curricula in Izmir. Since the program
2g@there is aiming at the strengthening of the training of experts and managers for the
horticultural sector and related fields, important opportunity is the joint endeavour to establish the
Turkish Innovation centre for Horticulture (TIG). For this purpose an estimated budget of 3-4 million
EURO needs to come available. The details of the lay-out of the innovation centre will come
available in spring 2009. Dutch parties will contribute in kind (technical facilities) and expertise
program. Turkish partners should contribute in building site, facilities and operational costs. For this
topic further contacts will be maintained based on more detailed specifications to be prepared by
Dutch experts. The Dutch working group will start the specification of the TIG during the autumn
2008 to be complete early 2009; ready for commissioning.
Report of the mission to Turkey 1-5 September 2008 7 VRIAN projects B.V.
Business development in Horticultural Green
house production in Turkey

2.8 Conclusions of day 2
In Aydin the business sector is very actively preparing to intensify the utilisation of the thermal
energy. The energy plant is aiming at the co-operation with investors which are using the effluent
warm water flow (80’C). The Chamber of Commerce meeting in Aydin has resulted in a number of
ideas such as joint working group for the detailing of co-operation programs and the establishment
of the foreign representative office (using NABSO instrument). It is necessary to assess these
idea’s and follow the selected options in order to stay in realistic atmospheres.
Although the Turkish investors are aware of the selection criteria of the investments in greenhouse
production systems, price is still the most important factor due to insufficient knowledge of added
value can be communicated by Dutch suppliers. This is an important issue for future promotion and
marketing of Dutch products since much of the Dutch technology is offered for higher prices in
comparison with competitors.
University of Izmir is planning to start up the development of agricultural curricula. At this moment
only food processing and engineering has been developed. The possible role of IEU in the
realisation of the Turkish Innovation Centre for Horticulture needs further attention. Support is
offered by IEU. The first steps have been taken by IEU making the contact with WUR-Larenstein in
order to activate a number of their English curriculae. Discussion takes place about the
consequences of the learning of this visit:
• Important is the co-operation with the Turkish (and other?) investors to better understand their
incentives and to build up a better relation between Dutch supplier and Turkish investor.
• Competitive advantage can be made by offering effective support to operation and
management of the greenhouse
• It is necessary to communicate the quality of the Dutch greenhouse production system. In case
the price competition makes it necessary it can be that the quality reduction will take place.
This is not acceptable in terms of image building and the realisation of the position of supplier
for the higher category of clients.
• It is possible to realise 45 tons/ha in Turkish circumstances also in plastic greenhouses. During
the visit so far this production figure is never communicated by the Turkish producers. This
issue needs further investigation in order to secure future high output reports resulting from the
investments in Dutch greenhouse technology.
For example specific technical information needs to be well understood by investors in order to
make them understand why Dutch technology may have higher prices:
• Building construction; standards in concrete will lead to breaking down of the green house in
case full crop is hanging on the construction during strong wind.
• Comparison between low pressure and high pressure mist installation in the effect on increase
of production of the crop.
• Selling of a gutter which has been produced by rolling out in one peace in stead of having been
put together by 5-10 meter peaces.
2.9 4 September visit to Antalya exporters union
The exporters union for fresh fruit and vegetables is a public-private partnership: The employees of
the union are civil servants. Flower export resorts under a separate union. The union is one of 17
unions which are part of the overall Turkish exporters union which is founded by the state
(Undersecretariate for Foreign Trade: UFT). The province of Antalya is comparing itself with Spain
having the 18000 ha of greenhouse production (mainly plastic tunnel): similar production
circumstances and partly aiming at identical markets in Europe with products: During the winter
period greenhouse vegetables and oranges are exported. During summer main export is grapes
and cherries. In Antalya there are 100 active exporters which export oranges and all greenhouse
Report of the mission to Turkey 1-5 September 2008 8 VRIAN projects B.V.
Business development in Horticultural Green
house production in Turkey

produce. The main markets are in Russia and Ukraine. Actually there is hardly any export to
Europe if it concerns peppers, tomatoes, paprika’s etc. It is estimated in Turkey that Spain is
producing cheaper produce due to the cheap labour from North Africa. The opening of the gas pipe
in South Turkey would provide new opportunities for producers. However the sector is hesitating to
fully apply this source of energy because of the risk of political measures by Russia to cut the gas
supply such as actually is said that Russia is blocking Turkish produce due to the Georgia crisis
and the Turkish role in the NATO. Also the risk of exorbitant price increase is substantial. To be
realistic the natural gas will not be available within 5 years. Towards Russia Turkey has the
advantage of lower transport costs in comparison with Spain. Also produce from Algeria and
Morocco is imported to Europe and competing with the Turkish produce. Actually due to the
Georgia crisis there is a boycott of the Turkish products in Eastern Europe is implemented by
means of long waiting period for fresh products at Russian customs.
Another typical problems related to greenhouse production is the following: The Turkish
communities in Germany used to be importing the Turkish produce such as peppers, egg plant etc.
However the third and fourth generation Turks in Germany is not appreciating the typical Turkish
produce so much. There has been a clear decrease of the export to Germany during recent years.
Antalya produce is mainly during the winter season using pesticides to control diseases and
insects. Due to lack of expertise with the producers, there is a risk for increase of pesticide residue
whereas the control is not very effective. This image is hampering the export to EU countries
where appropriate control on food safety issues is taking place.
According the Chamber of Commerce there is no specific action plan in MARA or among private
companies (associations) aiming at the strengthening of the competitive position of Turkey in
comparison with Spain. For example Netherlands are producing under controlled production
systems being part of their export oriented policy. Turkish horticulture has not been successful in
implementing the quality control and reduced use of pesticides during recent years. There for
Antalya exporters union has decided to apply a defensive strategy by focussing on labour intensive
sectors such as raisins, peppers, cherries and not compete on the market where Spanish produce
is strongest: winter vegetables on EU market . This approach showed an increase in turnover in
these products of 40% in 2007 and 20% during first half of 2008: For example approximately the
production of 600 ha tomatoes produce (350,000 tons tomatoes) has been exported, which is still a
good result.
Comments on the general development in Western Turkey (Izmir region): since the decrease in the
textile sector (competition with China) and the upcoming application of the thermal energy, some of
these businesses turned their activities towards to greenhouse sector.
The influence of Exporters union on the producers is increasing also more exporting companies
start up their own production in order to secure quality and quantity of produce. Major part of the
exporters buy at the wholesale market in order to be able to buy constant quality of larger
quantities. The commissioner is regrouping the produce of 100-150 producers and able to offer
more homogeneous consignments. This situation leaves the producers without direct access to the
market. It needs further investigation to assess the effect of this situation on the process of
modernisation of the Turkish horticultural sector.
2.10 Visit to Rito Tohumculuk A.S.
Mr. Hassan Unal and Mr. Nazmi Gunduz (representative of Rijks Zwaan)
Report of the mission to Turkey 1-5 September 2008 9 VRIAN projects B.V.
Business development in Horticultural Green
house production in Turkey

The expectation is that the supply of natural gas will boost the development of the greenhouse
sector in Antalya region. Many producers and traders in Antalya are aware of the necessary
modernisation of the greenhouse sector in order to meet the quality and regular quantity demands
of the retail and the traders. Without application of heating and CO2 use, the production amounts
to 25 ton tomatoes per ha where as optimal use of the production system could result in 50 ton/ha.
Rito is producing young plants using the seeds of Rijkszwaan at a capacity of 50 million young
plants. The greenhouse at the moment is still plastic covering without heating. After the natural gas
has reached the area of Aspendos (expectation is after 2 year), a more modern greenhouse will be
realised. A good example would provide a supporting factor to facilitate the development of
modernisation of the smaller greenhouse producers in Antalya region. At the moment small
producers cannot comply with quality management.
Close to Antalya the land price is higher. In the region 2-5 km from the coast the price is 2-5
EURO/m2. In Adana land price amounts to 10 EURO/m2.
In Antalya region following supply of propagating material is present:
• 170 seed distributors
• 70 producers of young plants
2.11 Visit to İzaltin greenhouses in Serik Antalya (Mr. Tolga Akinci)
İzaltin is a building company and also active in tourism sector. The greenhouse production is a
side activity started in 2001 and extended in 2006. In general the 2gTR program is well timed for
İzaltin since the company is now on the moment of replacing part of their 16 hectare plastic
covered greenhouse into glass covered greenhouse. The answer to the question which
greenhouse is best for the management is not given yet. The products grown in glass greenhouse
have a better quality since the temperature is better, light and pest control is more intense
including the use of CO2.
The greenhouse which are produced / supplied by Dutch companies are not operated adequately
by Turkish staff resulting in suboptimal yield. There examples of technical problems with the
application of the production system which are not immediately resolved by local of Dutch service
men of the suppliers. AVAG indicates that recently a newly started quality certification program has
been initiated: Horti-Q. This program should prevent similar problems to happen and includes a
procedure for immediate action in case problems do occur. İzaltin is planning to enlarge the
production area again and considering different modern technical options.
2.12 4 September; Visit to Antalya Tarim: Dr. Savas Titiz and Hasan Sirin
Mr. Savas Titiz is the honorary consul for the Kingdom of The Netherlands.
Main activity of the company is the greenhouse business sector.
35000 ha high tunnels and glass greenhouses; second largest region after Spain in the
Mediterranean region. Other regions are: Catania, Almeira, Israel, Kumluca. There is a special
intense light intensity in Antalya region compared to the other regions. The company has
developed activities in different regions:
• Representing De Ruiter seeds, recently taken over by Monsanto, since 20 years; sales and
operating a trial station
• Bursa: Seed production in agricultural crops and selling of De Ruiter seeds in North Turkey
• Growing of young plants in 5 nurseries: Antalya, Adana, Izmir, Dikebili and Bursa
Report of the mission to Turkey 1-5 September 2008 10 VRIAN projects B.V.
Business development in Horticultural Green
house production in Turkey

• Cut flower: Carnations. Due to the need of year round production and supply to the
supermarket, more production has been initiated on high land (1200 m) in Isparta.
• Production of perennials together with a German partner
• Food production with an Italian partner: Dry potatoes, mushrooms as direct food ingredients
according Italian recipes.
• Production of graft wood; export to Hungary, Romania
Besides the interesting areas of Izmir and Antalya also the Afyan area (north of Antalya) is
interesting. Three regions in Turkey, namely Izmir, North Turkey and , have the thermal energy
sources. It is not certain for all sources that long term hot water will come available. In Antalya
region the charcoal is used to heat during winter period. The reality is that very probably the
horticultural sector in Antalya region will not have access to Natural gas. New development in the
Netherlands is the use of solar energy which is stored in the soil in summer and used in winter
period by pumping up the warmer water from the soil. This experience may be useful for the
Antalya region.
Antalya Tarim has experienced that there is huge competition on the market of greenhouse
technology. Spanish and France companies lower their prices by means of production of materials
in China. However there is the experience with the poor quality of the materials. The investors are
learning from this experience but is seems that many operators need their first bad experience
before they believe the in (Dutch) technology? Mr. Sirin confirms the sensibilities of the Russian
market. In this respect the dependence of Turkey from the Eastern European market is risky. The
produce very often goes to the local market. At the moment there is 150 ha glass greenhouse in
Turkey. It is expected that this will increase to a level of 1500 ha in 5 years. For example in
Kumluca region all land is covered with tunnels; increase of produce can only taking place by
replacing the tunnel folio houses by glass greenhouses. Main questions are:
1. How will the supply chain develop: is there sufficient absorption of Turkish horticultural produce
on domestic market and export? More quality and sufficient produce needs to be available for
the whole sale.
2. Let some Turkish and Dutch companies join forces in order to cover the whole supply chain
and securing the sales of the produce by organising sales/promotion.
3. How to strengthen the support to growers in order to secure safe production methods. Are
sufficient Turkish producers ready to join forces to organise the knowledge transfer. Answer is
positive from the side of Antalya tarim. This company works with 50 agronomist which work
hands on in the field.
2.13 5 September; visit to Royal Dutch Embassy in Ankara
1. Tom van Oorschot (deputy Ambassador)
2. Carla Konsten and Ugur Isin (Agricultural Councillor)
3. Servet Kefi (General Secretary of Sera Bir; office is in Ankara)
Sera Bir exists during one year: Now there are 38 members in 24 companies associated with Sera
Bir (AVAG has actually 65 members in all fields of greenhouse technology).
Introduction of the 2g@there program takes place. The profile of Netherlands with intensive
horticulture on high technology level matches very well with the Turkish profile of large horticultural
production area’s where substantial upgrading of production systems may result in boosting
production levels and profits.
Friday 29 August the SeraBir has had a meeting of members. The members have been informed
about the 2g@there and the matchmaking which will take place at the end of November during the
trade mission. The members of the SeraBir will be presented to the Dutch counterparts. The total
Report of the mission to Turkey 1-5 September 2008 11 VRIAN projects B.V.
Business development in Horticultural Green
house production in Turkey

area under production by the members of SeraBir is 140 ha modern production facilities (total of
these greenhouse production facilities in Turkey is 250 ha; of which most are situated in Antalya). It
is not fully clear to the members of Sera-Bir which are the objectives of the participants of the
2g@there program: will they invest their own capital and/or start production in Turkey? This needs
more clarification during the preparation of the Trade mission in November 2008.
Trade mission 24 – 29 November: The total delegation of Dutch companies consists of 170
participants; within this group approximately 35 participants are working in the Horticultural sector.
The meeting of this group in Antalya during the trade mission will have following preliminary
program:
9.30 Opening speech by Sera-Bir and by LBA Carla Konsten
10.00 Sera-Bir will present the Turkish greenhouse sector
10.30 Presentation of Dutch Horticultural sector
11.00 – 12.30 Matching making round with possibility for more short meetings (15 minutes)
12.30 Joint Lunch
Follow up of the contacts have to be taken care by individual companies.
The members of Sera-Bir have indicated to be interested in:
knowledge transfer the realisation of investments.
2.14 Conclusions of day 3 and 5 (4 and 5 September)
Surprising was the defensive attitude of the Exporters union in terms of competition on European
markets and risks on Russian markets. The quality control of produce needs more attention; the
exporters union so far has not been able to initiate a process of increase of production techniques
etc. The actual destination of tomatoes is as follows:
20% export
10% processing
60% domestic market
During the visits many ideas have been mentioned without having had the opportunity to explore
the full extend of the idea. Also the Turkish parties have expressed their support for certain ideas
during the meetings. During the following up of this visit the idea’s and experience gained during
fact finding can be further elaborated. The Turkish partners need to have information about this
follow up activities.
Report of the mission to Turkey 1-5 September 2008 12 VRIAN projects B.V.
Business development in Horticultural Green
house production in Turkey

3 Follow up
3.1 Options for activities:
• The marketing of the products is important. The exporters union is not able to operate in the
actual export market. The 2gTR can contribute to the upgrading of the export position of
Turkish exporters in the Eastern European and in time also on the Western European market.
• The Dutch seed producers have a very well established position in Antalya region. This
example provides a number of examples for communication and promotion for the participants
of the 2g@there program
• Find a small number of front runners among the producers and give support to realise optimum
production figures. This example will lead to follow up since the ‘herd mentality’ is well present;
use the phenomena of regional champion. The transparency of production administration is
hampered by the aim of Turkish producers to avoid tax payment by means of lowering the
production figures on paper.
• Communication program needs to be initiated with all marketing instruments: Leaflet,
promotion activities in written press, video on television etc.
• Link the experience of the 2gTR site visit with trade mission in November
• Match making will be individually in Istanbul; further deepening of relations can take place
during the growtech in Antalya.
• Second match making will be with the group of Sera-Bir for the group of Dutch participants to
the horticultural program in Antalya. The preparation of the exchange of information needs to
take place before the Growtech.
• Initiate the education and training on all relevant level of staff. Dutch agricultural education
(PTC+ and AOC) can contribute to this development. 2gTR cannot take the responsibility for
this training/education project but can initiate can facilitate.
• Start up of a project with all stakeholders in Antalya to draft a regional development plan for the
horticultural sector describing a strategy for the modernisation of the horticultural sector in this
region
• Initiate the working group on bilateral contacts and activities 2gTR – Aydin Chamber of
Commerce. How to detail the practical activities.
Report of the mission to Turkey 1-5 September 2008 13 VRIAN projects B.V.
Business development in Horticultural Green
house production in Turkey

3.2 Overall discussion of the mission:
What will be the future of different regions? Further assessment of different pro’s and con’s is
necessary.
Regions Advantage Disadvantage
Afyon Geothermic energy
Sufficient water
Report of the mission to Turkey 1-5 September 2008 14 VRIAN projects B.V.
Business development in Horticultural Green
house production in Turkey
Land price low
Izmir Business investors
have interest
Geothermal energy
available
Aydin Geothermic energy
Antalya All companies are
represented
Huge capacity
available
Kumluca Traditional strong
area
Mersin Harbour-outlet
Close Arabic
markets
Adana
Samsung focussed on flowers
and pot plants
Potential lack of
fresh water
Infrastructure of
farming inputs less
available
No year-round
production is
possible
Soil water is
becoming more salt
To much pressure
from the tourism
sector
First conclusion: Most substantial investments in glass greenhouse will take place in South West
Turkey in those locations where geothermic is present. Especially the geothermic energy plant is a
unique technology with potential to serve the TIG (Turkish Innovation Greenhouse). This leads to
the conclusion that the Innovation centre and NABSO should be located in Izmir province. Possibly
on the location of the energy plant. The NABSO has a clear function in Antalya region too; this
region has a huge capacity and will surely modernise during coming 5 years; Maybe location in
Antalya with secondary task in Izmir-Aydin.
3.3 Potential partners in Turkey for our project:
1) Sera Bir
2) Chamber of Commerce Aydin
3) Chamber of Commerce Izmir
4) University of Izmir
5) Mege Energy
6) Regional director of MARA
7) Antalya Tarim
8) Rito/ Rijks Zwaan Hasan Unal
9) Ozaltin

ANNEX
01 September 2008, Monday
Transport: by Taxi
Translator: not necessary
Annex 1 VRIAN projects B.V.
Business development in Horticultural Green
house production in Turkey
PROGRAME FOR THE STUDY VISIT HORTICULTURE
2-5 September 2008
28-08-2008
16:05 hrs Arrival to Istanbul Airport (flight number TK 1952)
19:00 hrs Flight to Izmir (TK 336)
20:05 hrs Arrival to Izmir Airport
20:20 hrs Departure from the Airport to Hotel (by Taxi)
20:40 hrs Arrival to Ege Palas Hotel, Check-in
Address: Cumhuriyet Bulvarı No: 210
35220, Alsancak - Izmir
Phone: +90 232-463 90 90
02 September 2008, Tuesday
Transport: Minibus (Đzmir)
Name of the driver: not yet known
Mobile number of the driver:
Translator: by Mr. Ugur Isin
07:50 hrs Mrs. Carla Konsten and Mr. Ugur Isin will depart from Ankara
(Flight number TK 0902)
09:10 hrs Arrival to Izmir
08: 45 hrs The group will be picked up from the Hotel (minibus)
09:30 hrs The group will meet Mrs. Konsten and Mr. Isin at the Izmir Airport
09:35 hrs Departure from the Airport
11:40 hrs Arrival to Dikili
11:40 – 12:30 hrs Visit to Agrobay Greenhouse Company
Address: Bergama Sahancı Köyü, Kaynaraca Mevkii
Bergama/Dikili - Izmir
Phone: +90 232-641 87 90
12:30 – 13:15 hrs Lunch
13:15 hrs Departure from Dikili

15:15 hrs Arrival to Manisa
15:30-16:15 hrs Visit to Lider Food Company (Greenhouse Complex)
Mr. Saadettin Altuntaş, Manager
Address: Aliaga, Menemen Muradiye Manisa istokameti, Manisa
Turgutlu Ahmetli, 10 Km sonra Sart Kasabasi 5km sonra
yolun sonunda Hasalan Koyu donulucek sera
Phone number: 0533-2814852
16:45-17:30 hrs Visit to Goncuoglu Farm, Manisa
Meeting with Mr. Murat Goncuoglu
17:30 hrs Departure from Manisa
20:00 hrs Arrival to Izmir, Hotel
03 September 2008, Wednesday
Transport: Minibus (Đzmir)
Translator: by Mr. Ugur Isin
08:00 hrs Departure from Hotel
10:00 hrs Arrival to Aydın, Meeting with Aydın Chamber of Commerce
Address: Ürgenpaşa Caddesi No:13, Aydın
Phone: +90 256-213 22 02
11:00 hrs Short visit tour to reserved greenhouse areas
12:30 hrs Lunch at Aydın
13:30 hrs Departure from Aydın
15:30 hrs Arrival to Izmir
16:00 -17:00 hrs Visit to Izmir Chamber of Commerce,
Meeting with Mr. Ekrem Demirtaş, Chairman
17:30 hrs Return to Hotel
Annex 2 VRIAN projects B.V.
Business development in Horticultural Green
house production in Turkey

04 September 2008, Thursday
Transport: Minibus (Antalya)
Name of the driver: not yet known
Mobile number of the driver:
Translator: by Mr. Ugur Isin
07:00 hrs Departure from the Hotel
07:30 hrs Arrival to Izmir Airport (by Taxi)
08:15 hrs Flight to Antalya (flight number TK 8801- Sun Express XC 9190)
09:15 hrs Arrival to Antalya Airport
10:30 hrs Visit to Antalya Exporters Union
Meeting with Mr. Cahit İzer, Deputy Chairman
11:45 hrs Meeting with Mr. Hasan Unal – Growfide/Rijk Zwaan
12:15 – 13:00 hrs Lunch with Mr. Hasan Unal
Address: Pınarlı Beldesi, Çamköy – Aksu /Antalya
Phone: +90 242-464 12 61
14:00 – 15:00 hrs Visit to İzaltın Greenhouses
Meeting with Mr. Tolga Akıncı
Address: Aşağıçatma Köyü Serik, Antalya
Phone: +90 242-722 54 12
16:30 – 17:00 hrs Meeting with Mr. Savaş Titiz, Antalya Tarım
Honorary Consul of the Netherlands in Antalya
Address: Aspendos Bulvarı, Antalya Tarım Đş Merkezi No:47 Antalya
Phone: +90 242-321 23 30
18:00 hrs Return to Marmara Hotel, Check-in
Address: Sirinyali Mahallesi Lara - Antalya
Phone: +90 242-249 36 00
19:30 hrs Dinner with the Dutch Horticultural Sector
(Rijk Zwaan, Enza Zaden, Seminis)
Annex 3 VRIAN projects B.V.
Business development in Horticultural Green
house production in Turkey

05 September 2008, Friday
Transport: Minibus (Ankara)
Name of the driver: not yet known.
Mopbile number of the driver:
Translator: by Mr. Ugur Isin
05.45 hrs Check-out from the Hotel
06.15 hrs Arrival to Antalya Airport
07:00 hrs Flight to Ankara (TK 0911)
08:05 hrs Arrival to Ankara
09:00 hrs Arrival to Embassy
11:00 hrs Meeting with Mr. Ali Karaca, General Director
Turkish Ministry of Agriculture and Rural Affairs
General Directorate of Agricultural Production and Development
Address: Eskişehir Yolu 9. Km, Ankara
Phone: +90 312- 286 38 30
12:00 – 13:00 hrs Lunch with Mrs. Servet Kefi, General Secretary of Sera-Bir
(Turkish Greenhouse Builders Association)
Place: RV Restaurant / Ankara
13:10 hrs Departure for the Ankara Airport
14:00 hrs Arrival to Ankara Airport
15:00 hrs Flight to Istanbul (flight number TK 131)
19:15 hrs Flight to Amsterdam (flight number TK1955)
+++
Mobile number of Mrs. Carla Konsten: +90 532-706 04 61
Mobile number of Ugur Isin: +90 542-313 53 29
Phone number of LNV-VB Ankara Office: +90 312-409 18 60
Phone number of Embassy: +90 312-409 18 00
Mobile number of Allard Andela +31 (0) 6 53549402
Mobile number of Harm Maters +31 (0) 6 53961790
Mobile number of Ton Schrover +31 (0) 6 55107689
Mobile number of Gideon de Jager +31 (0) 6 10950367
Mobile number of Jordy van Honk +31 (0) 6 18609954
Mobile number of Feije de Zwart +31 (0) 317 483393
Annex 4 VRIAN projects B.V.
Business development in Horticultural Green
house production in Turkey

ANNEX 11
Gebruikte bronnen
1. Atradius Medium Term State Business; www.atradius.com
2. Economist; Intellegence unit USA; www.economist.com ; www.turkeyeconomy.blogspot.com
3. Ecomist Turkije, 31 Augustus 2008 (vertaling uit Turks in engels door LBA Ankara)
4. European Investment Fund www.eif.org
5. EVD website ; landen informatie Turkije www.evd.nl
6. LNV / Directie Industrie en Handel: Dhr. Jordy van Honk www.lnv.nl
7. MARA; ministry of Agriculture and Rural Affaires: www.tarim.gov.tr
8. Agricultural Economic Research Institute of MARA http://www.aeri.org.tr/?sayfa=haber_detay&id=104
9. SouthEast Anatolya Project: http://www.gap.gov.tr/English/Genel/sdurum.pdf
10. Prime Ministry State Planning Organisation: http://ekutup.dpt.gov.tr/teg/2009/02/mei.html
11. Horticultural exhibition GROWTECH in Antalya ; www.growtecheurasia.com/en/
12. University of Akdeniz in Antalya, department of Agricultural Economics www.akdeniz.edu.tr
13. Pre-Accession Programme Coordinator, Policy Officer, Legal and Policy Affairs Unit : Finn Sheye Tel:
+39 0521 036 672 Finn.sheye@efsa.europa.eu ; www.efsa.europa.eu
14. USDA foreign agricultural service: Development in Turkish Retail Sector 2007 www.fas.usda.gov
15. Turkish Statistic Institute www.turkstat.gov.tr
16. Yased (International Investors Association): www.yased.org.tr
17. Undersecretariat of Treasury, Invest in Turkey: www.investinturkey.gov.tr
18. General Directorate of State Hydraulic Works (DSI): www.dsi.gov.tr
19. Turkish Bank of Provinces (BOP) en de gemeenten: www.ilbank.gov.tr
20. State Planning Organization (SPO): www.dpt.gov.tr
Turkey Netherlands Water Partnership: www.nwp.nl/turkey
21. www.invest.gov.tr; onder 'investors guide' en vervolgens 'incentives' worden de verschillende
investeringsfaciliteiten besproken.
22. Undersecretariate of Treasury, General Directorate of Foreign Investment (GDFI)
Inönü Bulvari, Emek Mevkii, Ankara
Telefoon: +90 312 212 8800
Fax: +90 312 212 8916
Internet: www.treasury.gov.tr/indexe.htm
23. Overzicht van de vakbeurzen in Turkije: www.fairguide.org.tr .
24. Trends in bilateral trade Netherlands – Turkey (LBA Ankara 2007)
25. Fruits and vegetable sector in Turkey (LBA Ankara 2008)
26. Report fact finding mission Turkish Greenhouse technology (VRIAN projects, 2008: www.vrian.nl)
27. Turkish Daily News 22 May 2008; www.turkishdailynews.com.tr
28. US Commercial Service (www.export.gov)
29. Turkish statistical Institute (www.tuik.gov.tr)
30. The Union of Chamber and Commodity Exchanges of Turkey (www.tobb.org.tr)
31. Chamber of commerce Afyon (www.afyonkarahisatso.org.tr)
32. Chamber of commerce Denizli (www.dto.rog.tr)
33. Chamber of commerce Izmir (www.izto.org.tr)
34. Chamber of commerce Antalya (www.antso.org.tr)
35. Reports PPA04/TR/9/1 (VRIAN 2005 – 2007)
36. Reports PPA04/TR/9/5 (VRIAN 2005 – 2007)
37. Hoofdbedrijfsschap agrarische groothandel (HBAG www.hbag.nl , www.hbagbloemen.nl )
38. Vakblad Groentenenfruit 2009 (www.degroentenenfruit.n/afzet)
39. Centraal Bureau Statistiek www.cbs.nl
40. GlobalGAP. www.globalgap.org
41. WUR glastuinbouw www.glastuinbouw.wur.nl