Oscar van der Kroon - Mediafonds

Bloot - een film over acteren, Paul Cohen en Martijn van Haalen (2013)
De finale keuze is altijd aan de maker
Er is wel degelijk ruimte voor avontuurlijke films. Het probleem is het beschikbare
talent. Een reactie op Marc Schmidt. Door Oscar van der Kroon
Nederlandse documentairemakers hebben
te weinig ambitie; hun werk getuigt
van een onverdraaglijk gebrek aan durf en
experiment. Critica Dana Linssen wond er
vorig jaar op deze plaats geen doekjes om.
Inmiddels gaat regisseur Marc Schmidt (De
regels van Matthijs) nog een stap verder.
De hele sector heeft een probleem: het
ontbreekt aan een levendige filmcultuur.
Er wordt te weinig gediscussieerd, idealen
gaan verborgen onder een dikke laag van
vrijblijvendheid.
Goed dat er regelmatig stenen in de vijver
worden geworpen. De waarneming van
Marc Schmidt dat een debat over de richting
van de documentaire uitblijft, is echter niet
de mijne. In Hilversum en Amsterdam praten
wij als eindredacteuren vrijwel dagelijks
met makers en producenten, met fondsen
en opleidingen. Het gaat daarbij lang niet
alleen over individuele projecten, maar zeker
ook over internationale ontwikkelingen
zoals de groeiende populariteit van fictie in
documentaires, over de ontwikkeling van
talent, over nieuw te creëren kansen, et
cetera. Straks meer over de resultaten van
die discussies. Eerst een nadere blik op de
analyse.
Filmische brutaliteit ontbreekt
De documentaire-afdeling van de NTR
ontvangt jaarlijks ongeveer driehonderd
voorstellen, die met een licht gevoel van
opwinding ter hand worden genomen.
Wat is het onderwerp Wie is de maker
Maar vooral: wat wil de maker Wat wil
hij/zij zeggen en welke filmische middelen
wil hij daarvoor inzetten Als we worden
teleurgesteld, dan is dat vaak door de
voorspelbaarheid. Veel plannen betreffen
de simpele ambitie van een maker om een
interessante hoofdpersoon lange tijd met de
camera te volgen. Hoewel het portret zich
als stijlvorm ruimschoots heeft bewezen,
en we in Het Uur van de Wolf ook menig
buitenlands portret programmeren, houden
we de deur voor dergelijke plannen vaak gesloten.
Het ontbreken van inhoudelijke of
filmische brutaliteit is het probleem, niet de
aan omroepen toegeschreven “afkeer van
experimenteerdrift” (Jos de Putter).
De drie hier genoemde criticasters zijn
gemakkelijk te weerspreken aan de hand
van enkele voorbeelden. Regisseur Astrid
Bussink maakte vorig jaar Poule des Doods;
over een dichterscollectief dat poëzie voordraagt
op uitvaarten zonder bezoekers. In
het huis van de overledenen projecteerde
zij ogenschijnlijk willekeurige amateurfilmpjes.
Op papier was het plan raadselachtig,
maar Bussinks talent en eigenzinnigheid
betaalden zich uit in een gelaagde filosofische
film. Inderdaad, zij toonde een “andere
wereld, met een eigen sfeer en logica”. Ook
Paul Cohen en Martijn van Haalen kozen
in Bloot – een film over acteren over
Toneelgroep Amsterdam een eigen weg.
De acteurs wisten nooit wat en wanneer
er werd gefilmd. Juist in dit audiovisuele
6 609 – cultuur en media november 2013 Mediafonds

doolhof kreeg ieders zoektocht (van zowel
protagonisten als makers) de gewenste
‘naaktheid’ en vervreemding. Kunstenaar
Joost Conijn kwam bij ons met uitsluitend
een idee: een heel persoonlijke film over
zijn relatie met auteur A.L. Snijders. Hij had
geen script en geen producent en wilde dat
zo houden. Hij zocht het experiment en dat
was het ook voor ons als omroep, die de volledige
financiering op zich nam. Het pakte
goed uit, maar anders dan Marc Schmidt
vermoedt, mocht het ook mislukken.
Keurslijf
Genoemde voorbeelden kunnen moeiteloos
worden aangevuld door collega-omroepen.
Ze vormen het bewijs dat het klimaat voor
documentairemakers in Nederland wel
degelijk mogelijkheden biedt om avontuurlijke
films te maken. Het probleem zit hem
dan ook niet, zoals verondersteld, primair
in de filmcultuur, maar in het beschikbare
talent. In ons kleine taalgebied is het aantal
makers dat de nadruk legt op “filmische
stijl en vorm boven taal en logica” beperkt.
Natuurlijk moeten ook zij strijd leveren om
hun plannen te realiseren (waar niets mis
mee is), maar naar mijn overtuiging is voor
een goed plan altijd financiering en distributie
te vinden. De quintessence is steeds
de vakmatige kennis en het artistieke talent
van de maker.
In sommige betogen wordt gerept over
een door de omroepen opgedrongen keurslijf
waarin uit angst voor tegenvallende kijkcijfers
“op zeker moet worden gespeeld”.
Hier passen geruststellende woorden. In
de drie jaar dat ik de documentaire-afdeling
van de NTR leid, ben ik door netmanagers
niet één keer op kijkcijfers aangesproken.
We hebben talloze documentaires in productie
genomen waarvan het op grond van
inhoud en/of vorm evident was dat ze geen
groot bereik zouden vinden. Kijkcijfers zijn
niet onbelangrijk voor de continuïteit, maar
in de selectie en ontwikkeling van projecten
spelen ze een beperkte rol. Ik ben er bijna
zeker van dat dit voor de meeste binnen
het documentaire-genre actieve omroepen
geldt.
Uitgever
Omroepen zijn alleen aan de voorkant
dominant aanwezig; bij de selectie van projecten.
Daar besteden we veel tijd aan. Ieder
plan wordt door meerdere ogen gezien en
we hechten eraan makers zoveel mogelijk
een inhoudelijke reactie te geven. Bij de
voortgang is de rol van omroepen vooral het
stellen van vragen. Die bestrijken een breed
terrein: van de relevantie/urgentie van het
onderwerp tot de visie en betrokkenheid
van de maker, van de mogelijke ontwikkeling
binnen het verhaal tot de filmische
Poule des doods, Astrid Bussink (2012)
aanpak. Let wel: het zijn vragen. Geen
moment is er de gesuggereerde behoefte
“principiële, filmische inbreuk te plegen”.
De stelling dat omroepen dwingend ingrijpen
in de vormgeving van documentaires
komt me dan ook surrealistisch voor.
De rol van de omroep is vergelijkbaar
met die van de literaire uitgever. We begeleiden
een project door veel te praten met
de schrijver/filmer, reflecteren op montages
en doen incidenteel suggesties. Maar de
finale keuze is altijd aan de maker. Als er
werkelijk sprake is van auteurschap, dan
zijn we daar als omroep dienstbaar aan.
Om die reden laten wij – anders dan bij
fictie – bepaalde vragen achterwege. Want
ook wij vinden het belangrijk dat de makers
tot het eind van de montage op zoek blijven.
Iedere documentaire houdt door zijn
noodzakelijke onvoorspelbaarheid risico’s
in zich. Juist dat maakt het genre spannend
en aantrekkelijk.
Initiatieven
Laat er geen misverstand over bestaan: ook
omroepen kijken jaloers naar ontwikkelingen
zoals in Denemarken.
Het debat over gewenste vernieuwing heeft
inmiddels meerdere initiatieven voortgebracht.
Het Filmfonds kent sinds enige
jaren de Wildcard (40.000 euro en totale
vrijheid). Vorig jaar is DOC25 gestart. In
samenwerking met het Mediafonds hebben
zeven jonge talenten 60.000 euro gekregen
om een documentaire van 25 minuten te
maken. Op het recente NFF was de eerste,
veelbelovende oogst te zien en de tweede
lichting is onderweg. Tegelijk is ook het
project TeledocCampus gestart (hier zijn
CoBO en Filmfonds partner van de omroep
en andermaal is het parool het ontwikkelen
van eigenzinnig talent). Voeg hierbij de
IDFA-Mediafonds Workshop en het Filmlab
(waar de omroepen actief in participeren)
en het zal duidelijk zijn dat talloze inspanningen
worden geleverd om de Nederlandse
documentaire naar een hoger plan te tillen.
Oscar van der Kroon is eindredacteur
documentaires NTR
Vernieuwing in documentaire
Begin 2014 organiseert het Mediafonds
een bijeenkomst over vernieuwing
in documentaire. Makers, omroepen,
producenten en fondsen zullen in
discussie gaan over de vraag of er
in Nederland voldoende ruimte is
voor nieuwe documentairevormen.
Worden er te veel documentaires
gemaakt volgens geijkte patronen
Wordt er te weinig tijd ingeruimd voor
montage Bestaat er een kloof tussen
verhalende en conceptuele films, zoals
Marc Schmidt in dit nummer betoogt
Heerst er inderdaad een taboe op de
mislukking
Of is er vooral sprake van een gebrek
aan durf bij de makers, zoals Oscar van
der Kroon beweert En wat kan de rol
van de fondsen zijn in het stimuleren
van vernieuwing
www.mediafonds.nl
Mediafonds november 2013 609 – cultuur en media 7