Grote Kleine Kansen Atlas

De grote kleine-kansen atlas
De grote
kleine-kansen
atlas
Peter W.Voogt
Harry Broekman

De grote kleine-kansen atlas / Colofon
Colofon
“De Grote Kleine-kansen Atlas”
Peter W. Voogt, Harry Broekman
met projectbeschrijvingen van:
Jeroen Flamman
Marjan Beijering
Harry Broekman
Chitra Gajadin
Willy Hilverda
Peter W. Voogt
Ellie Smolenaars
Hennie Wiersma
Hein de Haan
Nard Besseling
Piet van Elswijk
Michaela Hordijk
Clara van Tol-Selder
Eindredactie:
Peter W. Voogt
Cartoons juridische guideline:
Bas van der Schot
Vormgeving en productie:
Drukgroep Maasland
Uitgave:
Landelijk Centrum Opbouwwerk
m.m.v. het Nederlands Netwerk Sociale Economie
Den Haag, 2003
Mede mogelijk gemaakt door:
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport
VSB-fonds website versie (www.kansenatlas.nl)
ISBN nummer 90-73837-25-1
Trefwoorden:
burgerinitiatief; zelforganisatie; vrijwilligers;
bewonersinitiatief; opbouwwerk; maatschappelijk nut

De grote kleine-kansen atlas / Ten geleide
Ten geleide
De Grote Kleine-kansen Atlas laat ter inspiratie een 60-tal voorbeelden zien van wat het maatschappelijk
burger-initiatief aan schatten oplevert. Een bonte verzameling van rijp en groen, ingestoken door louter mensen,
burgers zelf, dan wel door een voorzet van opbouwwerkers of verwante professionals op gang gekomen.
Daaronder initiatieven die ook wanneer zij eenmaal operationeel zijn een vrijwilligersproductie blijven, maar
evenzeer initiatieven die in (semi-)professionele organisaties uitmonden.
Daarnaast zijn de beschreven voorbeelden verspreid over uiteenlopende segmenten, sectoren van de
samenleving.
De Grote Kleine-kansen Atlas bevat behalve dat brede spectrum aan voorbeelden ook een viertal guidelines,
hoofdstukken met meer theoretische beschouwingen waaraan maatschappelijke initiatiefnemers tal van
hulplijnen, en –bronnen, tips, waarschuwingen en argumentaties kunnen ontlenen. Om aan deze verzameling
van schatten in beginsel een grote verspreiding mogelijk te maken, is een speciale website opgezet met
een aangepaste versie van deze atlas. Deze is te vinden onder http://www.kansenatlas.nl. Van daaruit kan
men ook – in de meeste gevallen – de eigen websites van de beschreven voorbeelden bereiken.
De Grote Kleine-kansen Atlas is bedoeld voor mensen, burgers die op welk terrein dan ook maatschappelijke
initiatieven willen ontwikkelen, in eigen en onderling beheer associaties van baat & nut tot stand willen
brengen. Evenzeer wil de atlas van betekenis zijn voor opbouwwerkers en verwante professionals die mensen,
burgers van dienst zijn bij het vergroten en versterken van sociale zelfwerkzaamheid, zelforganisatie en
zeggenschap in de (lokale) samenleving.
En last but not least wil de atlas politieke bestuurders en beleidsmakers indringend voorhouden dat kleinschalige
zelforganisatie en -productie van mensen/burgers, zelf zeer direct bijdraagt aan weven aan samen
leven, aan sociale cohesievorming, aan verantwoordelijk burgerschap en aan op ‘baat & nut’ gebaseerde
interculturalisering rond concrete uitdagingen. Niet als alfa en omega voor alle maatschappelijke kwalen en
gebreken, maar wel als een momenteel volstrekt onderbenutte kans en dimensie. Maar wel een die vraagt
om een kanteling van beleid richting facilitering en support van hernieuwde samenlevingsopbouw.
De Grote Kleine-kansen Atlas maakt onderdeel uit van een veel breder initiatief, waarmee het Landelijk
Centrum Opbouwwerk nadrukkelijk maatschappelijke ruimte wil lostrekken voor nieuw maatschappelijk en
particulier initiatief aan de basis van de samenleving. Immers, onze sociale architectuur is zeer in onbalans
geraakt en dringend aan vernieuwing toe. De (erkende, formele) sociale infrastructuur is op allerlei fronten
door tomeloze schaalvergroting (en daarbij behorende vormen van bureaucratisering en professionalisering)
ver op afstand komen te staan van het dagelijks leven en de ingrijpend veranderde bevolkingssamenstelling.
Die realiteit maakt dat sleutelen aan cultuur en gedrag van grootschalige instanties ontoereikend is en
maatschappelijke nieuwvorming in de wijken, buurten, dorpen en regio’s noodzakelijk is om de aderverkalking
te bestrijden, de verbroken verbindingen te herstellen en het samenspel met nieuwe bewonersgroepen/burgers
constructieve kansen te bieden.
De Grote Kleine-kansen Atlas vormt een centraal onderdeel van een inzet die eerder leidde tot het uitbrengen,
in samenwerking met het Instituut voor Publiek en Politiek van het boek Dragers & Schragers, waarin
mensen, burgers geportretteerd worden die – ongeacht welke tegenwind dan ook – hun maatschappelijk
initiatief waar wisten te maken. Aansluitend op de atlas wordt ook gewerkt aan een wetenschappelijke
(beleids-)analyse waarin nagegaan wordt wat in politiek bestuur, beleid en management scheef zit en moet
veranderen, wil de zo urgente kanteling richting facilitering en support tot stand komen.
Daarnaast omvat het weven aan samen leven traject nog enkele kleinschalige zelforganisatie-impulsen
gedurende enkele jaren.

De grote kleine-kansen atlas / Ten geleide
De Grote Kleine-kansen Atlas is mede mogelijk gemaakt door de medewerking van het Ministerie van
Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Terwijl de al vermelde digitale variant ervan , de website-productie, dank
zij het VSB Fonds gerealiseerd kon worden.
Het is de verwachting van het Landelijk Centrum Opbouwwerk dat de atlas op alle van de geschetste fronten
werkzaam zal blijken en inspireert
Landelijk Centrum Opbouwwerk
Wil van de Leur

De grote kleine-kansen atlas / Voorwoord - 1
Voorwoord
De grote kleine-kansen atlas wil inspirerende voorbeelden laten zien van goed burgerinitiatief.
Als we op de analyse van Geert Mak mogen afgaan, hadden we geen beter moment kunnen uitkiezen om
met deze atlas te komen. Hij stelt namelijk in zijn rede waarmee hij de Amsterdamse IJ-prijs aanvaardde 1 ,
dat achter de onvrede die sinds de aanslag op de Twin Towers en de aanslag op Pim Fortuyn ons land in z’n
greep lijkt te hebben, een heel andere crisis schuilgaat dan onvrede over immigratie of hang naar nostalgie
in reactie op de globalisering. Geert Mak: “Als er namelijk iets in dit land in een crisis verkeert, dan is dat
het burgerschap.” Hij betoogt dat de ruimdenkende kooplieden van weleer, weliswaar hun eigen belang
goed dienden, maar talrijke zaken oppakten die de stad ten goede kwamen. Terwijl het huidige ondernemerskader
eerder lijkt op Dagobert Duck, in z’n ongebreidelde jacht op kapitaal – mede bevorderd door het
‘foot-loose’ karakter van ondernemingen, dan op de ‘mercator sapiens’ – de ruimdenkende koopman met
oog voor het stadsbelang. Impliciet bepleit Geert Mak dus meer aandacht voor burgerinitiatief waarbij
(eigen) baat en (maatschappelijk) nut wordt gecombineerd. En dat is precies wat wij met deze grote kleinekansen
atlas ook willen bevorderen.
Is het dan zo slecht gesteld met dat burgerinitiatief Ja en nee. Ja, als we afgaan op Geert Mak. Ja ook, als
we afgaan op de initiatiefnemer van deze kansenatlas het Landelijk centrum Opbouwwerk. Die constateert
dat het wenselijk is om mensen, burgers van dienst te zijn bij het vergroten en versterken van sociale zelfwerkzaamheid,
zelforganisatie en zeggenschap in de (lokale) samenleving. Ja ook, als we kijken naar de
moeite die getroost is om op uiteenlopende sectoren aansprekende voorbeelden te vinden.
Nee, als we zien dat het toch gelukt is om 60 aansprekende voorbeelden te vinden, die ieder voor zich weer
exemplarisch zijn voor meerdere, soms talloze, vergelijkbare varianten. Nee ook, als we ons realiseren dat
volgens het SCP het vrijwilligerswerk in Nederland nog steeds hoog scoort. Nee ook, als we bedenken dat
de gemiddelde Nederlander ruimhartig doneert aan goede doelen; fondsen die op hun beurt weer vele
‘Associaties van Baat & Nut’ steunen.
Een van de opvallendste constateringen uit deze kansenatlas is dat steeds meer Associaties van Baat &
Nut een semi-professioneel karakter dragen. (Onze zoektocht was door de aanvankelijke focus op vrijwilligerswerk
daardoor wellicht wat moeizaam.) Het komt erop neer dat de ‘mercator sapiens’ die Geert Mak
zegt te ontberen, zijn eigentijdse variant heeft gekregen in de ‘sociaal-ondernemer’. Niet in de betekenis van
een ondernemer met oog voor de sociale component die af en toe de portemonnee trekt voor goede doelen,
maar iemand die op sociaal werkterrein onderneemt. Wat vroeger de elite was die filantropie bedreef, is
nu kennelijk de gewone burger geworden die door idealisme en praktische instelling gedreven zijn civiele
verantwoordelijkheid oppakt en vertaalt in sociaal-ondernemerschap. En kennelijk kunnen in onze samenleving
daarvoor inkomsten gegenereerd worden (incluis subsidies en fondsen). Zo bezien zeker geen slechte
uitgangssituatie.
Deze mix van professionals en vrijwilligers op het terrein van sociaal ondernemerschap is reden dat we uitgebreid
stilstaan bij de verhouding tussen deze twee; zie daarvoor de guidelines over organisatie en complicaties.
Tegelijk laat de worsteling van sommige van deze associaties zien dat facilitering gewenst is. Minder overheidsbureaucratie
zou al een grote stap voorwaarts zijn.
Op deze plaats willen we alle betrokkenen van de gedocumenteerde Associaties van Baat & Nut bedanken.
Zo druk als ze het doorgaans al hadden met hun associatie, ze waren toch bereid allerlei vragen van onze
kant te beantwoorden.
1) “Leve Spinoza, leve Gümüs, leve de mercator sapiens!”, Geert Mak (Groene Amsterdammer, 30 november 2002).

2- De grote kleine-kansen atlas / Voorwoord
Eveneens bedanken we de journalisten/onderzoekers/vrijwilligers die het leeuwendeel van de 60 associaties
hebben gedocumenteerd. Hun namen staan vermeld in het colofon in volgorde van het geleverde aandeel.
Voorts bedanken we allen die op enigerlei wijze hebben bijgedragen aan de totstandkoming.
De indeling van deze kansenatlas spreekt min of meer voor zich. We starten met de beschouwende
guidelines gewijd aan een viertal onderwerpen: juridisch, organisatie, exploitatie en complicaties; elk
voorafgegaan door een sfeertekening ontleend aan eigen ervaringen met een vergelijkbare associatie.
Daarna volgen de echte schatten van deze atlas: de beschrijvingen van een zestigtal Associaties van
Baat & Nut. Ze zijn ingedeeld naar een negental rubrieken, alfabetisch van cultuur tot wonen.
Omdat associaties zich soms naar verschillende rubrieken laten indelen, is hier en daar uit oogpunt van
spreiding over rubrieken gekozen.
We willen deze atlas ook presenteren als ode aan goed burger initiatief. Zoals uit het kaftontwerp mag
worden opgemaakt: de burger als ‘Atlas’ die de wereld draaiende houdt. We wensen de lezer veel plezier
bij het lezen / raadplegen van deze atlas.
drs Peter W. Voogt
dr Harry Broekman

De grote kleine-kansen atlas / Inhoud - 3
Inhoud
Juridische Guideline 5
1. Rechtspersonen 5
2. Rechtsvormen en rechtspersonen 6
3. Rechtsvormen gericht op winst 6
4. Rechtsvormen niet primair
op winst gericht 8
5. Een bijzondere rechtsvorm:
de coöperatie 10
6. Keuze van rechtsvorm 12
Organisatie Guideline 17
1. Organisatietypen 18
2. Stadia die de associaties doormaken
bij voortgaande groei 26
3. Aandacht voor het verenigen van het
tegenstrijdige als essentie 35
Exploitatie Guideline 37
1. Productie van baat & nut 37
2. De fiscus 40
3. Uitkeringen 41
Complicatie Guideline 45
1. Vrijwilliger en/of beroepskracht 45
2. De ijzers die je in het vuur hebt liggen 47
3. De dimensies zeggenschap en profijt 47
4. Over de rol van de professional 50
5. De overdraagbaarheid van een
associatie 53
Economie
Lets ruilwinkels 91
Stichting Romene Sinti 95
De Nieuwe Band 98
Compagniester Banket 101
Pergola-associaties 105
Buurtbus Zijpe-Harenkarspel 109
De Vrouwen Buurtmaatschap 113
Jeugd
Jeugdcircus Saranti 119
De kinderkledingbeurs in Brunssum 122
De Speel-o-theek 124
Particuliere Kinderopvang Prins Hendrik 127
Heemhuys Stichting:
“Samenwerken naar Zelfstandigheid” 130
Jepie Pikin 134
Kibra Barera: dramatisch bewust worden 137
Milieu
Coöperatieve windenergie vereniging
Kennemerwind 143
Stichting Kringloop Centrum Spullenhulp 146
The Bet – Right here, right now 148
Vereniging van Beleggers voor Duurzame
Ontwikkeling 152
Agrarische Natuurvereniging Vockestaert 155
Adopteer een koe 159
Vereniging Deelauto Lismortel 161
Het Groene Dak - Een ecologisch
woningbouwproject 163
Cultuur
Stut Theater 59
Lokale omroep Boschtion 63
Stichting Perdu 66
Het Zeeuws Palet 69
Dordtse Dichters onder de Regenboog 73
Atelier Herenplaats 77
Het Volksbuurtmuseum 81
Loesje 85

4- De grote kleine-kansen atlas / Inhoud
Opvang en zorg
‘Aanzet’ in Den Bosch: een ‘ladderwerkplaats’
voor mensen in het souterrain van de
samenleving 169
Service Bureau Ouderen Hellevoetsluis 173
Stichting Stormvogel & Stichting
Junkiebond Rotterdam 177
LOT Vereniging voor mantelzorgers 181
Huize De Sterrewijzer in Olen (België):
Mensen tot ‘zonnekes’ maken 184
Straatnieuws Utrecht/Amersfoort/
Hilversum 189
Over de grens
De Wereldwinkel 195
Stichting Gered Gereedschap 199
Aynimundo: De kracht van het initiatief 202
Recreatie
Tuin van Kapitein Rommel 209
Natuurvriendenhuizen Nivon 212
Boerderij & Erf 214
Kerkepaden Zieuwent (GLD.) 218
Stichting Vrienden op de Fiets 222
De Bikkershof 225
Dorpshuis Eiland De Woude 230
Sociaal
Gilde SamenSpraak 237
Vereniging voor Samenlevingsopbouw WVT 240
Birlik 243
TANS (Towards A New Start) 246
Grote gezinnen online 249
Islam en burgerschap 252
Vrouw Kind Centrum “De Spiegeling”
(Moedercentrum Leiden) 255
Wonen
Ecodorp 261
Groepswonen voor allochtone ouderen 264
Koop je eigen Bijlmer 268
Vereniging ’t WIN (Wooninitiatief Nuenen) 273
Groepswonen en werken in zelfbeheer 276
Vereniging van wijkeigenaren (VvW) 282
Participatie Woon- en Leefmilieu 286

De grote kleine-kansen atlas / Juridische Guideline - 5
Juridische Guideline
“Veel succes met de galerie en vergeet niet: een goed bestuur raadpleegt de statuten zelden.” Deze wijze
raad kreeg ik mee bij het afscheid van de notaris. Hij was zo vriendelijk geweest ons voor een zacht prijsje
aan statuten te helpen voor de nieuw op te richten stichting. Dit na voorspraak van de advocaat in ons
gezelschap, die bekend was in het juridische wereldje. En nadat duidelijk was dat we niet zo maar een galerie
wilden, maar een met een ideëel doel en zonder winstoogmerk, kreeg de notaris er zelfs lol in om ons zo
goed mogelijk op weg te helpen. Behalve voor het ‘passeren van de statuten’ zorgde hij voor de inschrijving
bij de Kamer van Koophandel. Ik ‘beloonde’ hem met een plaats op onze mailinglijst voor de tentoonstellingen,
wetende dat dezelfde personen jaarlijks om een donatie verzocht zouden worden. En ik moet zeggen,
de notaris heeft ons ook in dat opzicht nimmer teleurgesteld.
‘Wij’ waren tot op dat moment een clubje vrienden rondom onze kunstkenner die ons had aangezocht om
samen een galerie op te zetten. Het clubje was nu omgevormd tot bestuur van de stichting. De reden voor
het instellen van een rechtspersoon was, dat we in aanmerking wilden komen voor de ‘waarderingssubsidie’
van de gemeente. Dit was in die tijd al een zeer verlichte vorm van subsidie, omdat er slechts twee
voorwaarden aan waren verbonden: het moest gaan om een rechtspersoon en een minimum aantal openingsuren
per week. Voor het jaarlijkse bedrag van ƒ 5000,- werd je niet ook nog eens lastig gevallen met
administratieve of financiële voorwaarden zoals jaarstukken, of een accountantsgoedkeuring (waarvan de
kosten al een belangrijk deel van dat budget zou hebben opgesnoept). Deze ruimhartige opstelling van de
gemeente was beslist geen gemeengoed bij andere lokale overheden. Maar de gemeenteambtenaar was
hier heel luchtig over: “We worden uitgenodigd voor de openingen van exposities en zien dan heel goed wat
het voorstelt, incluis de reacties in de lokale pers. En we besparen ons de moeite om allerlei paperassen op
te vragen die toch nooit worden ingekeken. Bovendien gaat het om beperkte bedragen.” Dat laatste was wel
zo, maar niettemin voor ons van cruciaal belang om onze galerie draaiende te houden.
Het raadplegen van de statuten kwam sneller dan verwacht. Een persoon uit onze club was mee gaan doen
omdat hij een bedrijfsruimte beschikbaar had voor de galerie, tegen een zacht prijsje uiteraard. Maar al
gauw bleek dat die prijs steeds minder zacht diende te worden. Dit stuitte ons als medebestuursleden
tegen de borst, omdat wij onze inbreng als ‘liefdewerk - oud papier’ zagen. Bovendien was het belang van
de galerie, wat je immers als bestuur dient te behartigen, tegengesteld aan het persoonlijk belang van dat
bestuurslid. Dit leek ons niet zuiver en we besloten met ‘de grootst mogelijke meerderheid’ dat deze persoon
dan maar uit het bestuur diende te stappen. Tot onze opluchting voorzagen de statuten zowel in de
ontslaggrond (“bestuursleden dienen geen zakelijke relatie met de stichting aan te gaan”) als in de procedure
die gevolgd moest worden.
1. Rechtspersonen
Ieder individu is voor de wet ‘drager van rechten en plichten’. In juridisch jargon spreek je dan over ‘natuurlijke
personen’. Tegenover deze ‘natuurlijke personen’ bestaan ‘rechtspersonen’: een georganiseerd verband
dat zelfstandig geldt als ‘drager van rechten en plichten’; bijvoorbeeld een Besloten Vennootschap
(BV) of een Stichting.
De overeenkomst tussen ‘natuurlijke personen’ en ‘rechtspersonen’ is dat zij beide voor de wet gelden als
‘zelfstandig drager van rechten en plichten’. Maar de verschillen zijn belangrijker. Rechtspersonen kennen
heel specifieke rechten en plichten, afhankelijk van de rechtsvorm. En de oprichting en ontbinding
geschiedt doorgaans bij notariële akte.
Een belangrijke reden om een rechtspersoon in te stellen is juist om in het maatschappelijk en economisch
verkeer deze af te schermen van natuurlijke personen. Zo kan een werknemer die namens zijn BV een

6- De grote kleine-kansen atlas / Juridische Guideline
contract afsluit in beginsel niet persoonlijk aansprakelijk gesteld worden voor eventuele verliezen. Evenmin
kunnen bestuurders van een stichting het stichtingsvermogen beschouwen als eigendom en een greep in
de kas doen.
2. Rechtsvormen en rechtspersonen
Een rechtsvorm is iets anders dan een rechtspersoon. Een rechtsvorm is een door de wet erkende organisatievorm,
maar die hoeft niet altijd te gelden als rechtspersoon.
Zo is een vennootschap onder firma (v.o.f.) een rechtsvorm die niet geldt als rechtspersoon. Een v.o.f. is
namelijk geen ‘zelfstandig drager van rechten en plichten’. De firmanten zijn ook persoonlijk aansprakelijk
voor de economische activiteiten van de firma. Andere rechtsvormen die eveneens geen rechtspersoonlijkheid
bezitten, zijn de eenmanszaak, de maatschap en de commanditaire vennootschap.
Een stichting is een rechtsvorm die wel geldt als rechtspersoon, evenals een vereniging, een coöperatie,
een besloten vennootschap (BV) en een naamloze vennootschap (NV).
Geldt als belangrijkste drijfveer voor het oprichten van een rechtspersoon de afscherming voor persoonlijke
aansprakelijkheid, de wetgever zag zich in de praktijk steeds meer genoodzaakt die afscherming minder
absoluut te maken. Het veelvuldige misbruik met verlies- en sterfhuis-BV’s die men bewust failliet liet gaan
om leveranciers, belasting, sociale kassen of de werknemers met de strop achter te laten, noopte tot ingrijpen.
Zo zijn bestuurders van BV’s inmiddels hoofdelijk aansprakelijk te stellen voor dergelijke schulden
indien er sprake is van onbehoorlijk bestuur.
Ook bestuurders van stichtingen en verenigingen kunnen hoofdelijk aansprakelijk gesteld worden in gevallen
van onbehoorlijk bestuur. Of er inderdaad sprake is van onbehoorlijk bestuur is in de praktijk vaak moeilijk
aantoonbaar en vergt langdurige gerechtelijke procedures. In stichtingen waar veel geld omgaat (volkshuisvesting,
gezondheidszorg) komt het steeds vaker voor dat bestuurders en toezichthouders worden verzekerd
tegen eventuele persoonlijke aansprakelijkheid wegens het niet naar behoren uitoefenen van hun
taak.
Een andere afzwakking van de rechtspersoonlijkheid tref je aan bij de vereniging. Weliswaar beschouwt de
wet alle verenigingen als rechtspersoon, maar maakt ze onderscheid in:
- verenigingen met beperkte rechtsbevoegdheid
- verenigingen met volledige rechtsbevoegdheid.
De eerste vorm heeft als rechtsbeperking dat ze geen onroerend goed kan bezitten en bestuurders zijn ook
persoonlijk aansprakelijk.
Dit geldt niet voor de tweede vorm, maar daarvoor is nodig dat de statuten in een notariële akte zijn opgenomen.
Bij coöperaties is de uitsluiting van persoonlijke aansprakelijkheid van de leden alleen van kracht indien dit
is aangegeven in de naamvoering: “U.A.” (uitgesloten aansprakelijkheid).
3. Rechtsvormen gericht op winst
Iedere rechtsvorm heeft zijn eigen kenmerken wat betreft ‘rechten en plichten’. Dit gaat ook op voor de
belastingregels die gelden voor een rechtsvorm. Hieronder volgt per rechtsvorm een korte opsomming van
de hoofdzaken.
de eenmanszaak
Ook wel de alleen opererende zelfstandig ondernemer, zoals de buurtwinkelier, of de arts of de organisatieadviseur,
accountant e.d. Ze kunnen personeel in dienst hebben, doch een groeiende groep zijn de
‘zelfstandigen zonder personeel’ (mede in reactie op het steeds complexer wordende arbeids- en sociale
zekerheidsrecht). Ze zijn persoonlijk aansprakelijk voor de ondernemersactiviteiten en de echtgeno(o)t(e)
ook, indien niet getrouwd onder huwelijkse voorwaarden. De winst uit onderneming valt onder de inkomstenbelasting
en de BTW-plicht is afhankelijk van de activiteiten die men ontplooit.

De grote kleine-kansen atlas / Juridische Guideline - 7
Volgens de nieuwe belastingwet worden free-lancers gelijk gesteld met zelfstandig ondernemers, in de zin
dat er een winst- en verliesrekening moet worden opgemaakt.
In de kansenatlas zijn enkele voorbeelden (Pergola associatie, agrarische natuurvereniging Vockestaert,
Compagniester Banket) waar de afzonderlijke boeren en tuinders als eenmanszaak in deelnemen.
de maatschap
Feitelijk een samenwerking van zelfstandige ondernemers, die een open karakter kan hebben (maatschap
treedt op onder eigen naam) of een besloten karakter, ook wel stille maatschap (bijvoorbeeld van samenwerkende
artsen). Wettelijk is er weinig geregeld voor een maatschap, veel hangt af van hoe de maten het
onderling hebben geregeld in het maatschapcontract. Daarin zijn ook de onderlinge bevoegdheden geregeld.
Zo kan een bevoegde maat een huurcontract afsluiten voor de maatschap, die dan alle maten voor
een gelijk deel aansprakelijk maakt voor de huurpenningen. Is een dergelijke onderlinge bevoegdheid niet
geregeld, dan moet elke maat het huurcontract mee ondertekenen.
Qua aansprakelijkheid en belasting geldt hetzelfde als voor zelfstandig ondernemers. Zij het dat er voor de
fiscus een duidelijker scheiding tussen privé en maatschapsvermogen is. Een open maatschap kan als partij
in gerechtelijke procedures optreden, de maten zijn ieder voor een gelijk deel hoofdelijk aansprakelijk
voor een eventuele maatschapschuld (tenzij in het maatschapcontract anders is geregeld).
De Vrouwen Buurtmaatschap is het enige voorbeeld uit deze kansenatlas met de maatschapvorm. Het
brengt tot uiting dat inkomensvorming (op termijn) doel is.
de vennootschap onder firma (v.o.f.)
Dit is te vergelijken met een open maatschap met een nog duidelijker afgescheiden vennootschapsvermogen.
Schuldeisers kunnen privé schulden van firmanten daarop niet verhalen. Andersom kunnen zakelijke
schuldeisers de firmanten wel privé aansprakelijk stellen voor schulden van de firma. En in tegenstelling tot
de maatschap, waar de afzonderlijke maten slechts aansprakelijk zijn voor een evenredig deel van de
schuld, kan een firmant voor het volle bedrag aansprakelijk gesteld worden.
Terwijl de wet voor de maatschap uitgaat van gedeelde bevoegdheid, tenzij onderling anders geregeld,
wordt bij de v.o.f. verondersteld dat iedere firmant afzonderlijk volledig bevoegd is, tenzij een bevoegdheid
contractueel is beperkt.
Voor de fiscus is een firmant gelijk gesteld aan de zelfstandig ondernemer.
We komen deze rechtsvorm in de kansenatlas voor onder de Pergola Associatie.
commanditaire vennootschap (c.v.)
Feitelijk een bijzondere vorm van de v.o.f. De commanditaire vennoot brengt alleen geld in waarvoor deze
een aandeel in de winst ontvangt, maar bemoeit zich niet met de bedrijfsvoering. Deze vennoot is dan ook
niet hoofdelijk aansprakelijk en een eventueel verlies blijft beperkt tot het ingebrachte geld.
besloten vennootschap (BV)
Een ‘besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid’ is een rechtspersoon met een maatschappelijk
kapitaal dat in aandelen is verdeeld. De aandeelhouders zijn bekend bij de BV die daartoe een register
bijhoudt, terwijl de aandelen niet vrij verhandelbaar zijn. Overdracht van aandelen dient notarieel te worden
vastgelegd.
Een BV moet worden opgericht bij notariële akte. Bij oprichting moet een kapitaal van € 18.000 worden
ingebracht (in geld of in natura, bijvoorbeeld bedrijfsmiddelen) en de leiding van de BV wordt gescreend op
haar justitieel en financieel verleden.
De BV kent een algemene vergadering van aandeelhouders die het bestuur (directie) benoemt. Ook beslist
deze vergadering over het uitgeven van aandelen en statutenwijziging. Er kan ook nog een raad van commissarissen
zijn, die toezicht houdt op de directie. Benoeming van deze commissarissen is geregeld bij wet,
waarvan in de statuten kan worden afgeweken. Vaak benoemen de aandeelhouders een deel van de commissarissen.
De BV moet worden ingeschreven bij de Kamer van Koophandel. Ook de jaarcijfers moeten
daar gedeponeerd worden.
Aandeelhouders kunnen nooit meer verliezen dan de waarde van hun aandeel. Bestuurders kunnen in
beginsel niet persoonlijk aansprakelijk gesteld worden, tenzij sprake is van onbehoorlijk bestuur. In dat
geval zijn ook commissarissen aansprakelijk.
De wet heeft verder een aantal gevallen genoemd waarin de directie persoonlijk aansprakelijk is: bijvoorbeeld
voor afdracht van BTW, loonbelasting en sociale premies als niet tijdig de betalingsonmacht gemeld
is.

8- De grote kleine-kansen atlas / Juridische Guideline
Over de winst van de BV moet 34,5% vennootschapsbelasting worden afgedragen (over de eerste
€ 22.689,- is dat 29%).
BTW afdracht is afhankelijk van de soort activiteiten van de BV (bijvoorbeeld een BV van artsen is vrijgesteld).
Een bijzondere BV is de eenmans-vennootschap waarbij alle aandelen (en dus zeggenschap) feitelijk bij één
natuurlijke of rechtspersoon liggen. De wet kent dan aanvullende bepalingen omtrent het vastleggen van
besluiten.
Een aparte maar veel voorkomende situatie is die van de directeur-groot aandeelhouder (DGA). De DGA kan
door de fiscus als zelfstandig ondernemer gezien worden, in plaats van als werknemer.
de naamloze vennootschap (NV)
Met als belangrijkste verschil met een BV dat de aandelen vrij verhandelbaar zijn en niet notarieel worden
overgedragen. De omvang van een NV maakt dat er vaak meer organen zijn dan alleen aandeelhoudersvergadering,
directie, raad van bestuur en raad van commissarissen. Het voert te ver om in dit verband daar
nader op in te gaan.
Dat laatste geldt ook voor de onderlinge vervlechting die tussen rechtsvormen, al of niet met rechtspersoonlijkheid,
kan worden aangegaan. Zo kunnen vennootschappen aandeelhouder van elkaar zijn (moeder en
dochter BV’s) en kunnen BV’s ook een maatschap vormen.
4. Rechtsvormen niet primair op winst gericht
Bovenstaande rechtsvormen beogen doorgaans het verwerven van inkomen en/of winst. Terwijl stichtingen
en verenigingen dat niet als primair doel hebben. Daar gaat het vaak om maatschappelijke doelen.
Verderop zullen we evenwel zien dat dit onderscheid inmiddels sterk vervaagd is.
De stichting
De stichting is een rechtspersoon met volledige rechtsbevoegdheid. Ze wordt opgericht bij notariële akte (of
testament) en de statuten moeten minimaal enkele zaken regelen, waaronder het doel van de stichting en
de wijze van benoeming en ontslag van bestuurders. Een stichting mag geen leden hebben (een onderscheid
met de verenigingsvorm). En het doel van de stichting mag niet inhouden het doen van uitkeringen
aan haar oprichters of aan bestuursleden (een onderscheid met coöperaties]. Dit staat overigens het betalen
aan oprichters of bestuurders van door hen gemaakte onkosten of het vergoeden van ter beschikking
gestelde tijd niet in de weg.
De wet kent slechts één orgaan, namelijk het bestuur. Dat neemt niet weg dat statutair kan worden geregeld
dat er meerdere organen zijn, ook een eventuele Raad van Toezicht. De bevoegdheid tot statutenwijziging
moet expliciet in de statuten zijn opgenomen, zo ook het eventuele bezit van onroerend goed. De stichting
moet worden ingeschreven bij de Kamer van Koophandel.
Zonder een toezichthoudend orgaan bezit het bestuur
alle zeggenschap. Alleen in zeer uitzonderlijke gevallen
kan het openbaar ministerie en de rechtbank ingrijpen
en bestuurders eventueel ontslaan.
Het bestuur heeft een collectieve verantwoordelijkheid
voor het besturen van de stichting. In beginsel zijn de
bestuurders niet hoofdelijk aansprakelijk. Als het
bestuur zich echter schuldig maakt aan onbehoorlijk
bestuur, kunnen de afzonderlijke bestuursleden daarvoor
aansprakelijk gesteld worden. En als een penningmeester
een lening verkrijgt op grond van foute verstrekte
informatie kan hij ook persoonlijk aansprakelijk
gesteld worden.
Van oudsher is de stichting een rechtsvorm ter realisering
van een ‘goed doel’. Inmiddels zijn stichtingen al
lang niet meer beperkt tot ‘goede doelen’ en zijn het
organisaties die werkzaam zijn op sociaal terrein (ruim

De grote kleine-kansen atlas / Juridische Guideline - 9
geïnterpreteerd). Een stichting kan ook een onderneming drijven en kan dan verplicht zijn tot BTW afdracht
en vennootschapsbelasting. De winst wordt in beginsel dan aangewend voor het doel van de stichting.
Het bestuur dient altijd te zorgen voor een deugdelijke boekhouding.
Het overgrote deel van de voorbeelden in deze kansenatlas heeft de stichtingsvorm.
De vereniging
De vereniging is een rechtspersoon met leden, die niet tot doel mag hebben om winst te maken die verdeeld
wordt onder de leden. Winst maken mag wel, maar die moet net als bij een stichting ten goede
komen aan het doel van de vereniging. Het doel mag overigens niet strijdig zijn met de wet, of strijdig met
de goede zeden, of gericht op verstoring van de openbare orde.
De wetgever heeft het oprichten van een vereniging makkelijk gemaakt. Een mondelinge afspraak tussen
twee of meer oprichters volstaat, of een onderlinge overeenkomst.
Tegelijk wordt misbruik voorkomen doordat langs deze weg alleen verenigingen opgericht kunnen worden
met beperkte rechtsbevoegdheid. Dit houdt in dat bestuurders persoonlijk aansprakelijk zijn en de vereniging
geen onroerend goed kan bezitten.
Dit laatste geldt niet voor verenigingen met volledige rechtsbevoegdheid, maar die moeten worden opgericht
bij notariële akte. Ook dient deze te worden ingeschreven bij de Kamer van Koophandel. Inschrijving bij de
Kamer van Koophandel houdt ook in dat wijzigingen in de bestuurssamenstelling en in de statuten worden
doorgegeven (dit geldt ook voor stichtingen).
Soms stellen subsidiegevers als voorwaarde dat de vereniging volledig rechtsbevoegd is. In dat geval kan je
alsnog een zelf opgerichte vereniging bij de notaris omzetten in een met volledige rechtsbevoegdheid.
Bij het oprichten van een vereniging bij de notaris worden de statuten vastgesteld. Minimaal moet een aantal
zaken hierin worden geregeld, waaronder het doel van de vereniging, de verplichtingen (zoals contributie
of te vervullen taken) van de leden of de wijze waarop deze worden vastgesteld, de wijze van benoeming en
ontslag van bestuursleden, en het bijeenroepen van de algemene vergadering. Vaak worden aanvullende
zaken geregeld in een huishoudelijk reglement, zoals de wijze van aanvragen van het lidmaatschap, de contributiebepaling,
het verzorgen van een clubblad of het beheer van een website, taakverdeling binnen het
bestuur, gebruik van de verenigingsruimte e.d. In de statuten is dan geregeld welke procedure gevolgd wordt
voor het vaststellen en wijzigen van het huishoudelijk reglement.
Een vereniging dient tevens een financiële administratie bij te houden. Het bestuur moet jaarlijks hierover
verantwoording afleggen aan de algemene vergadering. Als de jaarcijfers niet door een accountant getoetst
zijn, moet de algemene vergadering een kascommissie instellen die de boeken controleert en verslag uitbrengt
aan de algemene vergadering.
De algemene vergadering is het hoogste orgaan binnen de vereniging, dit in tegenstelling tot een stichting
waar het bestuur het hoogste orgaan is. Wettelijk zijn een groot aantal zaken geregeld omtrent de zeggenschap
binnen een vereniging. Voor een belangrijk deel kan daarvan worden afgeweken, mits dat statutair is
vastgelegd. Het wijzigen van statuten is altijd voorbehouden aan de algemene vergadering.
Hierna wordt verder ingegaan op de zeggenschap binnen een vereniging, als onderdeel van de paragraaf
over coöperaties. (Een coöperatie is een bijzondere vorm van vereniging.)
Onder de voorbeelden van deze kansenatlas komen meerdere verenigingen voor, zoals de agrarische
natuurvereniging Vockestaert, de verenigingen van wijkeigenaren, Vereniging van Beleggers voor Duurzame
Ontwikkeling en het Wooninitiatief Nuenen. Bij woongroepen zijn gebruikersverenigingen regelmatig aan te
treffen, eventueel onder een beherende stichting. Uitzonderlijk is de Vereniging voor Samenlevingsopbouw,
een met veel vrijwilligers opererende welzijnsinstelling die met de verenigingsvorm het ‘voor en door de
buurt’-karakter uitdraagt.

10 - De grote kleine-kansen atlas / Juridische Guideline
5. Een bijzondere rechtsvorm: de coöperatie
Een tussenvorm tussen ‘winststreven’ en ‘maatschappelijk doel’ tref je aan bij de coöperatie. Voorbeelden
hiervan in deze kansenatlas zijn De Nieuwe Band, het Compagniester Banket of de Coöperatieve windenergievereniging
Kennemerwind.
Deze rechtsvorm is in menig opzicht een ondergeschoven kindje. Als je bij een notaris komt met het verzoek
een coöperatie op te richten, zal deze als eerste proberen je van dit idee af te brengen. En als je bij de
Koninklijke Notariële Beroepsvereniging (KNB) informeert naar specialisten op het terrein van coöperaties,
acht men alle notarissen (per definitie) bekwaam. De praktijk wijst echter anders uit. Ook op de website van
de KNB is de coöperatie amper terug te vinden.
Toch is het een rechtsvorm die bij uitstek past op een combinatie van Baat & Nut. We gaan hierna daarom
wat uitgebreider in op de coöperatieve rechtsvorm. (Zie ook de verwijzingen aan het slot.)
De coöperatie: vereniging én onderneming
De coöperatie is een bijzonder soort vereniging. Zij is namelijk tegelijkertijd een onderneming. Kenmerkend
voor een vereniging is het democratische karakter ervan. Een vereniging heeft leden, die gezamenlijk de
algemene ledenraad vormen. Dat is ook het hoogste beslissingsorgaan. In beginsel kan er dus geen besluit
worden genomen dat niet door de meerderheid van de leden wordt gedragen.
Deze wijze van besluitvorming heeft soms als nadeel dat het de slagvaardigheid van de organisatie beperkt.
Als slagvaardigheid heel belangrijk is, kiest men eerder voor een stichting als rechtsvorm. Dat heeft een
bestuur als hoogste orgaan waarin een beperkt aantal personen zitting hebben.
De coöperatie is ook een onderneming. Een onderneming met als kenmerk dat die voordeel moet opleveren
voor de leden. Net zoals andere ondernemingsvormen (zelfstandigen, maatschap en firma’s, vennootschappen)
kan ze winst maken. En over winst moet vennootschapsbelasting worden betaald, voor een coöperatie
op ongeveer dezelfde wijze als vennootschappen.
Maar een coöperatie gaat doorgaans anders met ‘winst’ om. Soms wordt de winst bewust zo klein mogelijk
gehouden. De leden krijgen dan een rechtstreeks voordeel omdat ze goedkoop goederen en diensten geleverd
krijgen. Zij sparen dan kosten uit. Een eventuele kleine winst wordt dan als eigen werkkapitaal gereserveerd,
van waaruit bijvoorbeeld nieuwe gereedschappen worden bekostigd.
Het ‘niet streven naar winstmaximalisatie’ is kenmerkend voor de coöperatie. Samen met de democratische
vorm komt hierin het ideële karakter van de coöperatie tot uiting.
Verschillende soorten coöperaties
De coöperatie is in de wet globaal omschreven. Dat maakt dat er veel ruimte is om een coöperatie naar
eigen inzicht vorm te geven. In de praktijk bestaan dus ook vele varianten. Als belangrijkste onderscheiden
we:
- verbruikscoöperaties, waarbij de leden afnemers zijn van producten en/of diensten die door de gezamenlijke
inkoop/organisatie voordeliger zijn; ook de coöperatieve verenigingen van eigenaren (‘woongroepen’)
vallen hieronder
- werknemers productie coöperatie, werknemers zijn in dienst van de coöperatie en behouden zelf de volledige
zeggenschap over hun productie
- bedrijfscoöperaties, waarbij de leden (zelfstandig) ondernemer zijn die een onderdeel van hun productie
gezamenlijk door de coöperatie laten uitvoeren (gezamenlijke inkoop, of afzet c.q. veiling van hun producten);
er zijn ook bedrijfscoöperaties waarvan leden ondernemer en producent zijn (bijv. coöperatieve meubelmakerij)
Een coöperatie is een rechtspersoon die moet worden opgericht bij notariële akte. De wet maakt onderscheid
tussen coöperatie en onderlinge waarborgmaatschappij; een als vereniging functionerende verzekeringsmaatschappij.
Ook onderscheidt de wet naar personeelsomvang en eigen vermogen zogenoemde grote
coöperaties. Deze hebben verplicht een Raad van Commissarissen. De ‘onderlinge’ en de ‘grote’ coöperatie
laten we hier verder buiten beschouwing.
In de naam moet de aanduiding coöperatief zijn opgenomen met aan het eind de afkorting die aangeeft
welke vorm van aansprakelijkheid geldt voor de leden: WA (wettelijke aansprakelijkheid, lees ‘volledige aansprakelijkheid’),
UA (uitgesloten aansprakelijkheid) of BA (beperkte aansprakelijkheid). Als in de statuten de
aansprakelijkheid niet nader wordt omschreven, geldt automatisch de WA-vorm.

De grote kleine-kansen atlas / Juridische Guideline - 11
Zeggenschap (coöperatie en vereniging)
Al eerder is aangegeven dat de coöperatie vereniging én onderneming is. De wettelijke bepalingen omtrent
zeggenschap en besluitvorming van een vereniging zijn ook van toepassing op de coöperatie. Als we hierna
van vereniging spreken geldt dat dus ook voor de coöperatie; als we spreken over coöperatie is het alleen
op deze rechtsvorm van toepassing.
De algemene vergadering is het hoogste orgaan binnen de vereniging. Voorzover de wet en de statuten niet
anders voorschrijven, beschikt deze algemene vergadering over alle bevoegdheden. Een bevoegdheid die
altijd blijft voorbehouden aan de algemene vergadering is het wijzigen van de statuten.
De algemene vergadering kan ook bestaan uit afgevaardigden. Deze moeten dan door de leden zijn gekozen.
Op deze wijze kan de slagvaardigheid
drastisch worden vergroot.
Zo kan een buurtvereniging
de algemene vergadering samenstellen
door afgevaardigden per
straat te laten verkiezen. Of een
wooncoöperatie met 300 leden
kan per sector van het gebouw
afgevaardigden laten kiezen en
zo de algemene vergadering tot
bijvoorbeeld 30 terug brengen. In
dat geval kan statutair wél worden
vastgelegd dat bepaalde
belangrijke besluiten aan een
referendum onder álle leden
moeten worden onderworpen.
Bijvoorbeeld als het gaat om statutenwijziging.
Het bestuur wordt benoemd uit
de leden van de vereniging. Dat geschiedt in beginsel door de algemene vergadering. Het bestuur mag voor
minder dan de helft bestaan uit niet-leden, waarmee deskundigheid van buiten kan worden aangetrokken.
Deze ‘externe bestuursleden’ kunnen ook stemrecht hebben in de algemene vergadering.
In de statuten kan worden bepaald dat bepaalde geledingen of andere betrokkenen een bindende voordracht
mogen doen voor een bestuurszetel. Maar met een tweederde meerderheid kan de (algemene) vergadering
die de benoeming verricht, zo’n benoeming weigeren.
Statutair kan aan het bestuur alle bevoegdheden van de algemene vergadering worden toegekend, behalve
het wijzigen van statuten. Als bij wijze van spreken alle bevoegdheden zijn toegekend aan het bestuur, dan
blijft altijd de sanctiemogelijkheid over dat het orgaan dat het bestuur heeft benoemd, meestal de algemene
ledenvergadering, het bestuur schorst of ontslaat. Dat ontslag kan altijd en direct, ook als de bestuurder(s)
een arbeidsrechtelijke overeenkomst hebben, bijvoorbeeld als ze tevens directeur zijn.
Bij een belangentegenstelling tussen bestuurder(s) en de vereniging, kan de algemene vergadering iemand
anders aanwijzen die de vereniging vertegenwoordigt.
Voor de coöperatie stelt de wet enkele regels omtrent een Raad van Commissarissen. Voor de vereniging
niet, maar de mogelijke aanwezigheid van commissarissen bij een vereniging wordt in de wet wel genoemd.
De statuten kunnen dus bepalen dat er een Raad van Commissarissen wordt ingesteld. De commissarissen
van de coöperatie zien toe “op beleid van het bestuur en de algemene gang van zaken in de rechtspersoon
en de daarmee verbonden onderneming”. Zij hebben de mogelijkheid bestuurders te schorsen, wat door de
algemene vergadering ongedaan gemaakt kan worden. Commissarissen hebben een raadgevende stem in
de algemene vergadering. Statutair kunnen taak en bevoegdheden van de commissarissen verruimd worden.

12 - De grote kleine-kansen atlas / Juridische Guideline
6. Keuze van rechtsvorm
De wet onderscheidt rechtsvormen primair naar:
1. streven naar winst of inkomen (maatschap, v.o.f., BV, NV)
2. werken aan een maatschappelijk doel,
a. zonder leden via een stichting
b. met leden via een vereniging (volledig rechtsbevoegd of beperkt)
3. streven naar inkomen in gezamenlijkheid / met maatschappelijk doel (coöperatie)
Gelet op de beperkte betekenis van de 1e genoemde voor Associaties van Baat & Nut laten we die verder
buiten beschouwing.
Een tweede kenmerk is de verdeling van zeggenschap. Een vereniging en coöperatie legt de (uiteindelijke)
zeggenschap bij de leden en is democratischer van karakter dan een stichting, waar het bestuur de uiteindelijke
zeggenschap heeft. De laatste is meer slagvaardig in de besluitvorming.
Bij de vraag welke rechtsvorm te kiezen gaat het dan ook in eerste aanleg over de vraag “wat is het doel,
commercieel, maatschappelijk of een mengvorm” en “hoe willen we de zeggenschap regelen”. Maar er zijn
meer afwegingen van belang.
Vele varianten doen verschillen vervagen
In de statuten van vereniging, coöperatie en stichting kan je veel zaken naar eigen inzicht regelen; en dat
gebeurt dan ook in de praktijk. Een stichting kan donateurs hebben, of huurders die vertegenwoordigers in
een donateurs/huurders raad hebben. Deze raad kan weer bepaalde bevoegdheden ten opzichte van het
bestuur hebben (advisering of goedkeuring jaarplannen) en bijvoorbeeld het recht tot voordracht van enkele
bestuursleden. Andersom kan een vereniging werken met een verkozen kleine ledenraad en veel bevoegdheden
van de algemene vergadering delegeren aan het bestuur. Waardoor de vereniging heel slagvaardig
wordt en het verschil met een stichting vervaagt.
Zo ook vervaagt het verschil in “commercieel” karakter. Weliswaar blijft formeel staan dat stichtingen en
verenigingen het verwerven van inkomen of het maken van winst niet als doel mogen hebben. Het verschil
met de commerciële rechtsvormen kan niettemin danig vervagen. Zo zullen de topsalarissen van directeuren
van ziekenfondsen en woningbouwcorporaties (doorgaans stichtingen) bij menig BV-directeur jaloerse
blikken opwekken. Andersom leert de Triodosbank in Zeist dat ideële doelen ook gestalte kunnen krijgen
binnen NV en BV-vorm.
Het is overigens deze variatie van ‘tussenvormen’ die in de praktijk zijn ontstaan, die de notarissen ook het
instrument geven om een ‘aangepaste stichting’ te adviseren als men aanvankelijk komt om een coöperatie
op te richten.
Vanwege deze variatie zal de fiscus in beginsel altijd kijken naar de feitelijke activiteiten en de geldstromen
die in de organisatie omgaan. Zo krijgt een nieuw opgerichte stichting na enige tijd het verzoek om de jaarrekeningen
op te zenden en beoordeelt de fiscus of er sprake is van feitelijke bedrijfsuitoefening; en of er
sprake is van BTW-plicht, afdracht van loonbelasting en vennootschapsbelasting. Niettemin kan bij twijfelgevallen
ook de fiscus zich laten overtuigen door de gekozen rechtsvorm.
Imago
Deze variatie in ‘tussenvormen’ neemt niet weg dat voor overheid en publiek het beeld dat men van een
organisatie heeft toch vaak bepaald wordt door de algemene kenmerken ‘commercieel’ versus ‘maatschappelijk
doel’ en ‘slagvaardig’ versus ‘democratisch’.
Zo is de kans klein dat een overheid subsidie verstrekt aan een BV als het gaat om een maatschappelijk
doel.
En als de insteek van de overheid is dat ‘velen moeten meeprofiteren van de verstrekte subsidie’, dan zal
een vereniging als rechtsvorm al gauw een streepje voor hebben. Het ledental is dan vaak een makkelijk
handvat om het maatschappelijk draagvlak te beoordelen.
Maar als de overheid snel effect wil zien van een slagvaardige organisatie, of als politici de voorkeur geven
aan het makkelijk kunnen aanspreken van kader binnen de organisatie en erop willen kunnen vertrouwen
dat mondelinge afspraken worden nagekomen, zullen deze eerder sympathie tonen voor de stichtingsvorm.
Op dezelfde wijze laat een coöperatie zich vooral associëren met een gezamenlijk belang of maatschappe-

De grote kleine-kansen atlas / Juridische Guideline - 13
lijk doel, waarvoor de leden zich persoonlijk inzetten omdat ze er zelf ook belang bij hebben. Deze persoonlijke
binding maakt dat de organisatie eerder als betrouwbare partner gezien wordt. In beginsel is dit dan
ook een voor de hand liggende rechtsvorm als we het hebben over “Associaties van Baat & Nut”.
Hoe dan ook speelt deze beeldvorming bij de keuze van de rechtsvorm een niet te verwaarlozen rol.
Uitwijkmogelijkheden
Het is goed om je af te vragen waarvoor je precies een rechtsvorm met rechtspersoonlijkheid wilt kiezen. De
lichtste vorm is die van een vereniging met beperkte rechtsbevoegdheid, die je als het ware ter plekke met
een aantal personen kunt aannemen. Dat is een kleine moeite en er is weinig reden om er veel hoofdbrekens
aan te wijden, te meer omdat je de vereniging even zo makkelijk weer kunt opheffen, of bepaalde
afspraken weer kunt wijzigen. Maar juist de beperkte rechtsbevoegdheid is reden om een rechtsvorm met
volledige rechtspersoonlijkheid te kiezen. Dat betekent dat de formele stap naar de notaris gezet moet worden
en dat heeft enkele nadelen:
- het kost geld
- het kost tijd en moeite, wat ten koste gaat van de eigenlijke activiteiten
- binnen de organisatie/groep die er tot dan toe bestaat moet een discussie gevoerd worden over de te kiezen
rechtsvorm en wie dat traject gaat leiden
- er moet gesproken worden over formele doelen, organen, taken, verantwoordelijkheden en functies en wie
deze zou moeten bezetten.
Niet zelden is dit een traject dat onderlinge tegenstellingen blootlegt en zonder duidelijke procedurele
afspraken vooraf zich ontpopt tot een stevige splijtzwam.
Het houdt dus ook risico’s in om zo’n stap te zetten. Dan is het goed om je af te vragen waarvoor je de stap
naar zelfstandige rechtspersoonlijkheid wilt zetten. En of er geen alternatieven zijn, zodat je die stap kunt
uit- of afstellen. We noemen enkele uitwijkmogelijkheden, afhankelijk van de aanvankelijke reden.
a. In aanmerking komen voor subsidie of steun uit fondsen
Je kan een ‘bevriende’ (welzijns)instelling de aanvraag laten verrichten, waarbij jouw organisatie als zelfstandig
project geldt waarvoor de kosten en baten afzonderlijk worden bijgehouden. Risico is dat deze
instelling eigen voorwaarden gaat stellen, waarop je niet zit te wachten. Of dat het imago van jouw organisatie
te veel gekoppeld wordt aan, of geheel onder gaat in dat van de instelling. Aan te bevelen is om minimaal
als vereniging met beperkte rechtsbevoegdheid afspraken hierover met de instelling schriftelijk vast te
leggen.
b. Personeel gaat betaald werken voor jouw organisatie
Personeel in loondienst nemen is een zware verantwoordelijkheid. Daarvoor is een stevige organisatie nodig
met duidelijke afbakening van taken en bevoegdheden. Een alternatief is om medewerkers voor eigen rekening
en risico te laten werken, als free-lance kracht of als zelfstandig ondernemer.
Een andere uitwijkmogelijkheid is om personeel in dienst te laten nemen door een andere instelling, die de
medewerker vervolgens detacheert bij jouw organisatie. Veel grote steden kennen een werkgeversinstituut
speciaal hiervoor opgericht. Of grotere welzijnsinstellingen vervullen deze functie. Afspraken hierover met
woningbouwcorporaties, zorginstellingen of gemeenten zijn ook denkbaar. Kies een instelling die actief is op
het terrein waarop je zelf ook actief bent. Voorts zijn er op aanvraag soms additionele arbeidsplaatsen
beschikbaar die (afhankelijk van de regeling) vanuit een gemeentelijke organisatie worden gedetacheerd
(de zogenoemde WIW-plaatsen, ook bekend als Melkertplaatsen en ID-banen). De voortzetting van deze
regelingen staat thans (begin 2003) echter volop ter discussie.
Ook hier geldt dat je minimaal als vereniging met beperkte rechtsbevoegdheid afspraken schriftelijk vastlegt
met de detacherende instelling. Ga ervan uit dat zij weten wat de implicaties zijn van diverse soorten
arbeidscontracten en richt je zelf vooral op welke risico’s je wel en niet wilt lopen. Een derde uitwijkmogelijkheid
is het inhuren van uitzendkrachten. Als dit op commerciële basis geschiedt betaal je een relatief hoog
uurtarief. En je loopt het risico dat het uitzendbureau van jouw vereniging een zekerheidsstelling verlangt in
de vorm van een bankgarantie. Inhuren op niet commerciële basis is soms mogelijk als er door de lokale
overheid een uitzendorganisatie is opgezet die additionele arbeidsplaatsen gebruikt.

14 - De grote kleine-kansen atlas / Juridische Guideline
c. Beperken van financiële aansprakelijkheid
Door zorgvuldig te zijn bij afspraken waarmee veel geld is gemoeid, kan je de feitelijke aansprakelijkheid
ook beperken. Wees duidelijk over wat een andere partij kan verwachten en sluit de mogelijkheid van aansprakelijk
stellen zo veel mogelijk uit. Bijvoorbeeld, een bijdrage van sponsors aan activiteiten moet niet
inhouden dat jullie verplicht zijn om de activiteiten ook door te laten gaan; of dat er een bepaald aantal
deelnemers zal opkomen. Je kan ook kijken of er partijen of sponsors zijn die een exploitatierisico voor hun
rekening willen nemen; leg dat altijd schriftelijk vast of zorg dat anderen getuige zijn van een mondelinge
toezegging.
Spreiding van financiële risico’s is ook een beproefd middel. Spreek onderling met elkaar af tot welk bedrag
je eventueel risico wilt lopen. Leg dat ook in een verslag vast.
Zorgvuldigheid kan ook zijn dat je van te voren een (bevriende) jurist raadpleegt over risico’s voor aansprakelijkstelling
die je loopt bij voorgenomen activiteiten of acties.
Voor individuele deelnemers of bestuursleden kan een eigen rechtsbijstandverzekering een achtervang zijn.
Het toetreden tot het bestuur van een vereniging met beperkte rechtsbevoegdheid kan overweging zijn om
een rechtsbijstandsverzekering af te sluiten (voorzover niet al aanwezig). Een dergelijke verzekering
beschermt je in ieder geval tegen al te makkelijk ingediende claims van aansprakelijkheid. Neem wel de
moeite om te kijken naar de voorwaarden van de rechtsbijstandverzekering. Een dergelijke verzekering
neemt niet weg dat als je uiteindelijk aansprakelijk blijkt, je wel de schade dient te vergoeden.
Als je ondanks betoonde zorgvuldigheid aansprakelijk wordt gesteld, kan je het de eisende partij zo onaantrekkelijk
mogelijk maken. Misschien is er een tegeneis in te dienen die je onderhandelingsmarge biedt.
Misschien kan jouw eigen organisatie op zo veel publieke goodwill rekenen dat zoeken van media-aandacht
ten koste gaat van het imago van de eiser. Misschien kan je hetzelfde bereiken door politieke steun te verwerven.
Misschien wil een advocaat op basis van no-cure no-pay jullie ‘sympathieke belang’ verdedigen. Of
is er een belangenorganisatie die zich voor jullie wil inzetten (vakbond, consumentenbond, woonbond).
Misschien ook is er een partij bereid om de schade voor jullie te betalen om daarmee het voortbestaan van
jullie organisatie te verzekeren.
In situaties waarin de schuldeiser en jullie organisatie (nog) niet zo lijnrecht tegenover elkaar staan, kan je
de schade wellicht ook beperken door bemiddeling in te roepen van een onafhankelijke gezaghebbende
partij. Toewerken naar een genoegdoening in natura is soms ook een acceptabele uitweg voor een schadeclaim.
Een geheel andere situatie ontstaat als je als actieve groep juist niet herkenbaar bent als (formele) organisatie.
Actiegroepen en internetgemeenschappen die zich inzetten voor bepaalde doelen, kunnen er belang
bij hebben geen (herkenbare) organisatie te vormen. Het aansprakelijk stellen door derden wordt dan ook
heel moeilijk. De eisende partij moet dan achterhalen wie de aansprakelijk te stellen persoon is, hij moet
duidelijk kunnen maken dat deze bij de zaak is betrokken, welk aandeel deze persoon heeft gehad en wat
dat aandeel betekent voor het totaal van de door eisende partij geleden schade. Dit zijn vaak onoverkomelijke
hindernissen. Let wel, we gaan hierbij uit van civielrechtelijke conflicten en niet van schendingen van
het strafrecht.
d. Formaliseren van de eigen organisatie
De behoefte om een rechtsvorm te kiezen kan ook voortkomen uit de behoefte om de eigen organisatie te
formaliseren. Dat wil zeggen het vastleggen van taken en verantwoordelijkheden en de zeggenschap. Het
erkend willen worden als rechtspersoon die formeel naar buiten kan treden, kan hier ook toe gerekend worden.
Dat is bijvoorbeeld het geval als je als groep bezwaar wil aantekenen tegen overheidsbeslissingen of
als je een gemeenschappelijk belang wilt kunnen verdedigen tegen andere partijen.
Hiervoor volstaat het om te beginnen als vereniging met beperkte rechtsbevoegdheid, dan bewandel je
tevens de makkelijkste weg. Als je uitgaat van voorbeeldstatuten hoef je het wiel niet opnieuw uit te vinden
en kan je je richten op de specifieke elementen die je daarin wilt wijzigen. Het wijzigen van de eigen statuten
is relatief eenvoudig en je kunt de interne afspraken laten meegroeien met de eigen organisatie. Als na
verloop van tijd de eigen organisatie redelijk is uitgekristalliseerd, is te overwegen de vereniging om te zetten
in een met volledige rechtsbevoegdheid. Met min of meer kant-en-klare concept statuten is de verschuldigde
bijdrage aan de notaris beperkt en krijg je voor een gering bedrag bescherming tegen persoonlijke
aansprakelijkheid. Maar als dat in jullie organisatie niet speelt en de doelstelling strookt met de verenigingsvorm,
en als er geen onroerend goed in bezit wordt genomen en evenmin de andere genoemde redenen
aanwezig zijn, kan je de vereniging met beperkte rechtsbevoegdheid evenzogoed handhaven.

De grote kleine-kansen atlas / Juridische Guideline - 15
Schema ter afweging
Hieronder volgt ter vergemakkelijking van de keuze voor rechtsvorm een vergelijkend schema tussen vereniging,
coöperatie en stichting. Het is ontleend aan het boekje "De kleine coöperatie".
Wat in Uw situatie belangrijk is
SELECTIESCHEMA RECHTSVORMEN
(selectiecriteria) Stichting vereniging coöperatie
een klein bestuur dat alle verantwoordelijkheid draagt + — —
makkelijk te realiseren gezamenlijke besluitvorming — + +
sociale doelstelling uitdragen + o o
activiteiten voor eigen groep / leden — + +
non-profit karakter uitdragen + + —
ondernemingskarakter uitdragen
(of werkzaam in commerciële sector) — — +
subsidies belangrijkste inkomstenbron + o —
eigen bijdragen leden belangrijkste inkomstenbron
(in geval van stichting ‘donateurs’) o + o
opbrengsten uit activiteiten belangrijkste inkomstenbron o o +
financiële mengvorm
(ondernemer + werknemer, verhuurder + eigenaar) — — +
belastingheffing zo makkelijk mogelijk voorkomen + + —
leden nemen deel als zelfstandig ondernemer — o +
deelname van uitkeringontvangers zo makkelijk mogelijk regelen
(bij stichting is vaak erkenning als vrijwilliger nodig) o + —
leden delen in de winst *) — — +
+ deze rechtsvorm geniet voorkeur
o neutraal
— deze rechtsvorm is ongunstig
Gebruik: bepaal welke selectiecriteria voor u belangrijk zijn. Geef de drie rechtsvormen 1 punt voor iedere plus en trek 1 punt af voor
iedere min; een neutrale waarde levert geen punt. Als een bepaald criterium heel belangrijk is, kunt u ook 2 punten (of meer) optellen
of aftrekken. De rechtsvorm met de meeste punten komt in beginsel in aanmerking. Als de drie rechtsvormen bijna nul scoren, wil dat
zeggen dat de gekozen criteria tegenstrijdig zijn. Dan is te overwegen om een combinatie van rechtsvormen te kiezen, waar de verschillende
activiteiten in worden ondergebracht.
Het met *) gemerkte criterium is naar één kant doorslaggevend. Als er winst wordt uitgekeerd, komen stichting en vereniging niet in
aanmerking. Als er geen winst wordt uitgekeerd, kunnen alle drie nog in aanmerking komen.
Informatie
Voor nadere informatie over rechtsvormen kan je kijken op de website van de Koninklijke Notariële
Beroepsvereniging (KNB): http://www.notaris.nl (waaraan ook bovenstaande informatie voor een belangrijk
deel is ontleend).
Nog bredere juridische voorlichting is te vinden op het Juridisch Startpunt onder http://www.juridisch.com
Dit kent ook een evenknie in het Fiscaal Startpunt onder http://www.fiscaal.nl
Meer informatie over de coöperatieve rechtsvorm is te vinden in "De kleine coöperatie" (Peter W. Voogt, LCO
1998), dat tevens te downloaden is van http://www.kansenatlas.nl
Op deze website is eveneens het vergelijkingsschema van verenigingsvormen en stichting van de KNB opgenomen,
aangevuld met de coöperatieve vorm.
Voorbeeld statuten van vereniging, stichting en coöperatie zijn eveneens te vinden op de website
http://www.kansenatlas.nl (vanaf medio 2003).

16 - De grote kleine-kansen atlas

De grote kleine-kansen atlas / Organisatie Guideline - 17
Organisatie Guideline
"We vormden nu een officiële stichting en de taken in het galeriebestuur waren verdeeld. Maar die taakverdeling
zei verder weinig over de verdeling van de werkzaamheden bij onze eerste klus: de inrichting van de
galerie. Schoonmaken, muurtjes wegbikken, elektriciteit aanleggen, waterleiding verleggen, schilderen,
inrichting regelen. Iedereen deed waar hij goed in was, of had een kennis die iets kon die erbij gehaald
werd. En dat alles op vrijwillige basis. Zorgen voor bier of wijn ter plekke of een pizza wilde de animo nog
wel eens vergroten. Als de voorzitter het al in z’n hoofd haalde om dwingende ‘voorstellen’ te doen, als het
iemand niet paste of geen zin had kon hij hoog of laag springen: het ging toch niet door. Kortom, overleggen
en consensus vorming was noodzakelijk.
En bij het organiseren van tentoonstellingen kwamen we er ook al snel achter dat onze kunstkenner doorslaggevend
was. Weliswaar stond in de statuten dat de keuze voor een te organiseren tentoonstelling was
onderworpen aan een bestuursbesluit, maar denk maar niet dat we iets konden besluiten zonder zijn
instemming. Niemand anders had kennis, gezag en zin om het overleg met kunstenaars te voeren. Dit werd
dus het ‘natuurlijke domein’ van onze kunstkenner; bij problemen waren we op afroep beschikbaar.
En er was wel meer dat in de praktijk afweek van de formele taakverdeling. De secretaris-penningmeester
diende ieder jaar de jaarrekening op te stellen, maar had vaak wel wat anders aan z’n hoofd. Een verzoek
van de voorzitter kon daar maar weinig aan veranderen. En wie kon het eigenlijk wat schelen, als je genoeg
op de bankrekening hebt staan, is dat niet echt een zorg. En als er te weinig geld was, werd het weer tijd
voor een bedelbrief naar donateurs. Niettemin, later bleek dat voor het afsluiten van een belangrijke en
tevens goedkope verzekering de jaarcijfers wel moesten worden opgeleverd. En met een kleine inhaalslag
van de penningmeester werd hier prompt aan voldaan.
Kortom, hier was sprake van een organisatie gebaseerd op onderlinge samenwerking en op gelijkwaardigheid.
Als men niet zelf overtuigd was van nut en noodzaak gebeurde het gewoon niet. Deze organisatiecultuur
is inherent voor een club die drijft op vrijwilligers en waar de wederzijdse afhankelijkheden beperkt
zijn, of gelijkwaardig verdeeld."
De praktijk is dus vaak harder dan de leer. Wat niet wegneemt dat het van belang kan zijn je te verdiepen in
enkele leerstellingen rond de organisatie. De nadruk ligt hierbij op enkele, want als het gaat om "organisatieleer"
zijn er genoeg boeken (en theorieën) om ieder initiatief op voorhand onder te bedelven.
We gaan in op de volgende onderwerpen die van belang kunnen zijn voor het organiseren van je eigen
Associatie van Baat & Nut:
- de verschillende manieren waarop je een organisatie kunt vormgeven
- stadia die de associaties doormaken bij voortgaande groei
- tot slot: aandacht voor het verenigen van het tegenstrijdige als essentie van de organisatieopgave bij
Associaties van Baat & Nut

18 - De grote kleine-kansen atlas / Organisatie Guideline
1. Organisatietypen
De variatie in de praktijk is enorm. Wereldwijd zijn er tientallen miljoen ondernemingen. In de theorie weet
men die verscheidenheid dikwijls toch terug te brengen tot een aantal dat op de vingers van twee handen te
tellen is. Zo ook hier. We onderscheiden:
- De bureaucratische organisatie
- De missionaire organisatie
- De vrijwillige vereniging
- De sociocratische werkgemeenschap
- De innovatieve onderneming
- De netwerkorganisatie
- Virtuele gemeenschappen
De eerste twee van deze zeven typen wordt vooral genoemd als referentiepunt waar de meeste Associaties
van Baat & Nut zich tegen afzetten. Soms nadrukkelijk, zoals tijdens het interviewen blijkt ("zo willen wij het
hier absoluut niet"), maar meestal de facto.
De andere vijf zijn op hun beurt weer te zien als aantrekkelijke oriëntatiepunten wanneer beginnende initiatieven
hun weg zoeken naar de best passende vorm.
1.1 De bureaucratische organisatie
De medewerkers van deze type organisatie nemen helder gedefinieerde posities in. Aan hun positie ontlenen
de functionarissen wat ze mogen doen en laten, alsmede wie ze moeten raadplegen en wanneer. We
kennen de bureaucratische organisatie goed vanuit het openbaar bestuur. Met het harkje als organogram
waar de directeur een in vele onderdelen opgesplitste organisatie bij elkaar houdt. De socioloog Weber
legde zo’n 80 jaar geleden de basisprincipes vast, die heden ten dagen nog zeer goed zichtbaar zijn.
Er is niet alleen een vaste hiërarchie, er is ook een vaste verdeling van taken en bevoegdheden, gebaseerd
op regels, schriftelijk vastgelegd en afdwingbaar (procedures en protocollen). Binnen de bureaucratie ligt
veel gekwalificeerd werk waar gespecificeerde diploma’s voor moeten worden meegenomen. De vrijheid van
handelen van de medewerkers wordt in hoge en bekende mate ingeperkt. De volgorde van beslissen, aan
wie eerst toestemming gevraagd wordt, alvorens er afgeweken wordt van de regel, is van uiterst belang
binnen dit type organisatie.
Het openbaar bestuur hanteert de bureaucratie om rechtszeker en rechtsgelijk gewaardeerde zaken (bijv.
uitkeringen) en diensten (bijv. zorg) te verdelen. Op de markt zien we ook min of meer bureaucratisch georganiseerde
ondernemingen. Mintzberg noemt ze ‘machine organizations’. Denk hierbij bijvoorbeeld aan
autofabrieken, een grote brouwerij, of aan een semi-lopende band bedrijf als McDonalds.
Hiërarchie is essentieel voor de bureaucratie
Formeel is altijd duidelijk wie de baas is en welke afdeling waarover bevoegd is. Maar in de praktijk vallen
klanten en werkprocessen niet altijd simpel in te delen, waardoor het ‘van ‘t kastje naar de muur‘ en competentiestrijd
de efficiëntie en effectiviteit doen dalen. Een sterk hiërarchische organisatie stellen we ons voor
als een met veel geledingen, duidelijke toedeling van taken en verantwoordelijkheden inclusief een eindverantwoordelijk
persoon of orgaan. De geledingen zijn vaak aan elkaar gekoppeld met het ‘linking-pin’
systeem.

De grote kleine-kansen atlas / Organisatie Guideline - 19
Voorbeeld linking-pin
chef levensmiddelen
productieteam
levensmiddelen
chef brood chef groente chef zuivel
mw. 1 mw. 2 mw. 3 mw. 1 mw. 2 mw. 3 mw. 1 mw. 2
afdeling brood afdeling groente afdeling zuivel
De leiders van verschillende eenheden op eenzelfde niveau (bijvoorbeeld de afdelingen brood, groente en
zuivel in een winkelbedrijf) vormen samen een team op een niveau hoger (productieteam levensmiddelen),
samen met de chef levensmiddelen. Er is weinig fantasie nodig om op dezelfde manier een productieteam
non-food ernaast te denken, met afdelingen ‘huishoudelijk’, ‘schoonmaak’ en ‘persoonlijke verzorging’. De
chef ‘levensmiddelen’ en de chef ‘non-food’ vormt samen met de filiaalchef het managementteam, met de
filiaalchef als eindverantwoordelijke. Het model heet ‘linking-pin’ omdat iedere chef deelneemt in twee niveaus.
Zo maakt de chef ‘brood’ deel uit van de afdeling brood en zit tevens in het productieteam levensmiddelen.
De chef vormt de ‘linking-pin’ tussen de twee geledingen.
Een hiërarchische organisatie gaat vaak samen met:
- een uitgekristalliseerd ‘productieproces’ waarin weinig verandering optreedt
- een stabiele externe omgeving
- aanwezigheid van betaalde krachten
- verregaande taakopsplitsing
Baat & Nut
Bureaucratische organisaties kom je onder de Associaties van Baat & Nut niet tegen, maar hiërarchische
wel.
Een zekere hiërarchie is bijvoorbeeld aan te treffen in Galerie Herenplaats. De professionele
teamleiders zijn verantwoordelijk voor het reilen en zeilen van de galerie en kunstuitleen en leggen
verantwoording af aan de teamleider van de PameijerKeerkring. Op hun beurt bepalen ze
waar de vrijwilligers voor worden ingezet en bepalen ze ook het kader waarbinnen de deelnemers
functioneren. Voor verstandelijk gehandicapten geldt meestal dat zij baat hebben bij een duidelijk
afbakening van verwachtingen en taken, met een vaste regelmaat en zo min mogelijk verrassingen.
Vrijwilligers laten zich per definitie geen taken opdringen die ze niet zien zitten en ten koste gaan van hun
motivatie. Maar ze kunnen wel degelijk actief zijn binnen een hiërarchische organisatie. Sommigen geven
namelijk de voorkeur aan duidelijk afgebakende werkzaamheden. Maar ook binnen een zekere hiërarchie
zijn taken af te splitsen met meer eigen invullingruimte en verantwoordelijkheid.
1.2 De missionaire organisatie
Mintzberg schrijft hier het volgende over:
"Wanneer een organisatie overheerst wordt door haar ideologie, worden de leden aangemoedigd naar
elkaar toe te trekken. Met als resultaat weinig arbeidsdeling en specialisatie. …. Wat de missionaire organisatie
bijeen houdt, is het gedeelde geloof en de gedeelde waarden en normen. En de sleutel om dit alles
zeker te stellen is hun socialisering, geëffectueerd door indoctrinatie. … Deze organisatie formaliseert weinig
van zijn gedragingen en maakt minimaal gebruik van planning en control systemen. Bijgevolg is er weinig
technische infrastructuur. Ook wordt er weinig beroep gedaan op externe scholing, omdat de organisatie
daarmee afhankelijk zou worden van externe invloeden. Daardoor mondt de missionaire organisatie uit
tot een vormloze groep leden, met weinig werkspecialisatie, differentiatie in afdelingen en onderscheid
naar status."

20 - De grote kleine-kansen atlas / Organisatie Guideline
Wat Mintzberg schetst is eigenlijk de verloedering van de getuigenis-organisatie. Daar waar ideologie de
boventoon voert, indoctrinatie essentieel is en de hoofdzaak zieltjes winnen. Fragmenten van de missionaire
organisatie zijn terug te vinden in delen van de krakersbeweging en delen van het dierenbevrijdingsfront.
Plus natuurlijk bij allerlei godsdienstige sekten. (Echter: de intensiteit van een ideologie staat als zodanig
niet garant voor verloedering of gewoon stom bezig zijn. Het Leger des Heils of de Scientology beweging zijn
voorbeelden van slimme, goed gediversifieerde organisaties waar hoogopgeleide functionarissen wel degelijk
aan planning and control doen.)
In een recent verleden toonde de Stichting Perdu trekken van de missionaire organisatie. De enthousiaste
deelnemers vergaten hun inzet te coördineren, waarbij er ook een financiële puinhoop ontstond. Inmiddels
is orde op zaken gesteld.
Mintzberg leert ons door te wijzen op dit model, dat je scholing, rationele werkverdeling en heldere afspraken
niet moet verwaarlozen. Verwissel bij individuen hun politieke correctheid niet met de bekwaamheid de
organisatiedoelen te verwezenlijken. Iemand die goed kan dichten, hoeft nog niet goed een podium-werkplaats
annex boekhandel te kunnen runnen.
1.3 De vrijwillige vereniging
"Vrijwillige verenigingen zijn dienstverleningsorganisaties waarin uitvoerenden en klanten op vrijwillige basis
deelnemen aan het primaire proces en waar derhalve geen arbeidscontract bestaat. Bovendien kan worden
verondersteld dat de relevante activiteiten in deze organisaties om zichzelfs wille worden ondernomen,
hetzij omdat ze een hoger doel betreffen, zoals in de politiek of bij Greenpeace of Amnesty International,
hetzij omdat ‘gezelligheid’ doorslaggevend is voor betrokkenen, zoals bij sportclubs en studentenverenigingen.
Vrijwillige verenigingen zijn van huis uit het product van de scheiding van werk en privé sfeer, een
gedoogplek voor die activiteiten die niet passen in de sfeer van de moderne rationaliteit. Ze worden maatschappelijk
bovendien wel gezien als laatste bindende factor waar andere bindingen, het gezinsleven bijvoorbeeld,
niet effectief meer heten te zijn.
De leden, maar ook de actieve kaderleden (de uitvoerenden) en zelfs het bestuur van de vereniging (het
management) participeren in de organisatie op basis van vrijwilligheid. Vandaar de centrale technologie
van deze organisaties: mobiliseren met het oog op een gegeven doel, want alle betrokken zullen zich in dit
laatste moeten kunnen vinden. De bindingen in dit soort organisaties zijn dan ook in hoge mate informeel.
Deze organisaties kennen een bij uitstek formeel democratische besluitvormingsstructuur (de Algemene
Ledenvergadering) maar uiteindelijk zijn de informele verhoudingen doorslaggevend.
Daarbij zijn nog twee elementen van belang: aan de ene kant het reciproque karakter van de bindingen tussen
de in principe gelijkwaardige leden van de egalitaire gemeenschap, die dergelijke verenigingen (willen)
zijn. Aan de andere kant – en soms in strijd daarmee - het (sektarische) wij-gevoel dat aangewakkerd wordt
door de collectieve binding aan een gemeenschappelijk doel. Ook het leiderschap in dit soort organisaties
moet het aan de ene kant hebben van vertrouwen van alle afzonderlijke leden in de persoon van de leider,
maar kan tegelijkertijd niet zonder een zeker charisma, een zekere uitstraling naar het collectief".
Tot zoverre Marja Gastelaars in haar beschrijving van het verenigingsmodel zoals we dat zo goed kennen
van de sportclub, de speeltuinvereniging en milieuorganisaties. Belangrijke kenmerken die zij noemt zijn:
nadruk op onderling vertrouwen, informele verhoudingen, gelijkwaardigheid (met bij de leider een toefje
charisma) en aandacht voor mobiliseren van aandacht van de buitenwereld voor de idealen van de organisatie.
Twee nuanceringen lijken voor onze Associaties van Baat & Nut van belang:
- ook producten kunnen door een vereniging worden aangeboden, niet alleen diensten
- privé en werk zullen in deze associaties juist vaak door elkaar heen lopen, terwijl daarnaast subsidie-eisen
en de Nutsfunctie wel degelijk vormen van rationaliteit voorschrijven.
Voorbeelden van het door elkaar heen lopen van privé en werk: de verschillende woonwerk-projecten (w.o.
‘Aanzet’) en ‘Vockestaert’. Die menging geeft een heel eigen spanningsveld. Bij de Vrouwenmaatschap ging
het fout: het behendig weven van huishouden en eigen bedrijf lukte de deelnemers niet.

De grote kleine-kansen atlas / Organisatie Guideline - 21
1.4 De sociocratische werkgemeenschap
"Wet van de oligarchie"
Overheersend bij dit type organisatie is het verlangen naar
Democratische organisaties zijn vaak onderhevig aan wat democratische zeggenschapsverhoudingen. Hiermee bedoelen
we dat de personen die actief zijn in de organisatie zo veel
wel genoemd wordt de "wet van de oligarchie": na verloop
van tijd treedt een machtsverschuiving op van de leden naar mogelijk hun stem kunnen laten gelden. En dat er zo veel
hun vertegenwoordigers. Dat gaat als volgt. Ter wille van de mogelijk op basis van gelijkwaardigheid naar elkaar geluisterd
slagvaardigheid wordt steeds meer gedelegeerd aan de wordt. Dat wil niet zeggen dat men allemaal dezelfde invloed
bestuurders. Deze bouwen een steeds grotere
heeft. Iemand met meer kennis van zaken zal beter overtuigen
kennisvoorsprong op en worden onmisbaar. Ze raken en al gauw meer invloed hebben.
gewend aan de macht, het aanzien en eventuele privileges. De sociocratie heeft zich bezig gehouden met het ontwerp van
Ze bestieren de organisatie om hun positie te bestendigen een organisatiemodel dat recht doet aan democratische zeggenschapsverhou-dingen.
Voor de uitvoering gaat ze uit van
en gebruiken de hen ten dienste staande middelen en
bevoegdheden ook om eventuele oppositie (in de kiem) te het gangbare hiërarchische (linking-pin) model. Maar voor
smoren. Vooral verenigingen kennen dit risico, en dat beleidsbeslissingen wordt er een model overheen geprojecteerd.
Iedere (productie) eenheid vormt een "kring", ver-gelijk
sterker naarmate het ledental groeit.
Door bijvoorbeeld bestuurders aan een zittingstermijn te de afdelingen brood, groente en zuivel uit het schema. Ook de
binden, is dit tegen te gaan. Laat de termijnen op
bovenliggende eenhe-den (productieteams levensmiddelen en
verschillende tijdstippen aflopen, om te voorkomen dat te non-food) vormen "kringen". De koppeling tussen onderliggende
en bovenliggende kringen wordt nu verdubbeld. Behalve de
veel bestuursleden tegelijk moeten aftreden en er
belangrijke ervaring verloren gaat.
chef neemt ook een van de daartoe verkozen medewerkers
zitting in de bovenliggende kring. Daarmee wordt ‘het geluid
van onderop’ meer gelijkwaardig aan dat ‘van bovenaf’. Voor de besluitvorming gelden verder de volgende
regels:
- besluiten vallen op basis van consent; dat wil zeggen dat niemand overwegende en beargumenteerde
bezwaren heeft, je hoeft het er echter niet mee eens te zijn; als er geen consent is, wordt er geen besluit
genomen.
- toedeling van functies geschiedt op basis van consent, het kiezen van personen op basis van meerderheid
van stemmen.
Essentiële cultuur elementen in dit model zijn een gezamenlijke missie, veiligheid (fouten maken mag) en
onderlinge persoonlijke betrokkenheid.
In Nederland zijn enkele tientallen bedrijven die expliciet werken volgens deze beginselen. Sociocratische
inrichtingsprincipes zoals ‘democratische correcties op de hiërarchie mogelijk maken’, ‘medewerkers kunnen
leren in een stimulerend, betrokken klimaat’ komen we bij de meeste associaties tegen. Elk van de
associaties moet een antwoord formuleren op het spanningsveld ‘gelijkwaardig als mens (democratie),
maar ongelijk qua positie en verantwoordelijkheid (hiërarchie)’. In de reeks van voorbeelden in dit boek zijn
vele creatieve oplossingen te vinden, maar niet de expliciet sociocratische. De Nieuwe Band, een commercieel
en ideologisch getinte coöperatie, zou het model kunnen passen.
1.5 De innovatieve onderneming
In een wereld die mede door globale markten onoverzichtelijk is en waar de kennis van de medewerkers
steeds sneller veroudert, komt een ondernemingstype op dat veel gelijkenis vertoont met de spontane organisatie
die opkomt bij rampen, in plaats van met de klassieke staande organisatie. Mintzberg noemde deze
de ‘innovatieve organisatie’. Kenmerkend is de deels informele onderlinge overeenstemming als belangrijkste
coördinatieprincipe van de werkzaamheden.
De initiatiefnemers stellen zich bij de oprichting daarbij wezenlijk andere opgaven, dan een instelling netjes
willen beheren of de doelstellingen van een vastgesteld jaarprogramma te willen halen. Op projectbasis
wordt gewerkt en verder al naar gelang de zich ontvouwende werkelijkheid, gereageerd wordt er op de kansen
en bedreigingen in de omgeving. Verkokering is taboe, de meeste invloed gaat naar de functionaris die
het meeste afweet van het zich voordoende probleem (expertise, ervaring). Improviseren, behendig maatwerk
leveren is een vereiste. Betrokkenen wordt gevraagd toekomstgericht te denken. Blokkades fungeren
in dit type denken als prikkel om alternatieve wegen en middelen te vinden. Weerstanden worden zo uitdagingen.
De andere wijze van produceren en zich organiseren voor de direct betrokkenen is meer dan een modegril.
Innoveren is voor hen een manier om betekenis te zoeken. Daarbij wordt afstand genomen van een samen-

22 - De grote kleine-kansen atlas / Organisatie Guideline
leving die door verkokering en uitsluitingprocessen mensen in
een isolement drukt. Innovatief denken en handelen geeft vrijheid
terug, laat zien dat er keuzemogelijkheden zijn en talenten
zinvoller besteed kunnen worden.
Neiging naar platte organisatievormen
Om daadwerkelijk te kunnen innoveren vermijdt men in dit
type organisaties om veel lagen aan te brengen tussen uitvoering
en management. Men noemt dat ook wel ‘plat’ organiseren.
Het aantal boven elkaar liggende geledingen wordt
beperkt. Als er al sprake is van vele eenheden, zijn deze
nevengeschikt (horizontale geledingen).
Maar er kunnen ook andere oorzaken ten grondslag liggen
aan een platte organisatie. We noemen:
- de beperkte omvang van de organisatie
- kostenbesparing
- het democratische karakter
- de aard van de activiteiten
- de leiderschapsstijl
De waarde van vrijplaatsen om te kunnen
experimenteren
Op technologisch gebied zijn er tal van vrije ruimten
voorhanden in de maatschappij. Research & Development
afdelingen bij grote bedrijven; ontwerpers in de industrie;
innovatiecentra gelieerd aan de Kamers van Koophandel
voor het midden- en kleinbedrijf; uitvindersbeurzen en -
concoursen. Op sociaal gebied ontbreekt zo'n
infrastructuur om systematisch de samenleving te
vernieuwen.
Daarom zijn innovatieve ondernemingen belangrijk. Wel
kent deze vorm een specifiek risico. Met de projectvorm valt
op den duur toch niet stabiel te leveren. De nutsfunctie
wordt in dat geval bedreigd. Want uiteindelijk, wanneer er
sprake is van een redelijk grootschalige onderneming waar
behoorlijk in geïnvesteerd is, gaat het om productie. En die
valt slechts blijvend te behalen als je op tijd, de gevraagde
kwaliteit en kwantiteit - zoals beloofd en door de klant
gevraagd - weet te leveren.
De relatie met het democratische karakter is tweeledig. Naarmate er minder bovenliggende lagen zijn
binnen een organisatie, is de kans groter dat inbreng van onderop doordringt tot de uiteindelijk verantwoordelijke
personen. Anderzijds betekent een platte organisatie die horizontaal uitdijt, dat er meer eigen verantwoordelijkheid
aan de afdelingen gelaten wordt. Ook de leiderschapsstijl is van invloed. Leiding die slechts
moeilijk kan delegeren, zal zo veel mogelijk zicht willen behouden op de activiteiten. Dit vertaalt zich eerder
in horizontale werkverdeling dan in het creëren van tussenlagen.
Het kan ook te maken hebben met een groot niveauverschil tussen de leiding en de meewerkenden. Dat is
het geval als meewerkenden sterk afhankelijk zijn van de voortrekker die als enige drager van de activiteiten
functioneert. In dat geval heeft het bestaan van een platte organisatie juist helemaal niets met een
democratisch karakter te maken.
Voorbeelden van duidelijk ‘platte organisaties’ zijn Dichters onder de Regenboog, of het Vrouw Kind
Centrum in Leiden. Nog zich uitbottende innovatieve organisaties zijn bijvoorbeeld TANS (Towards A New
Start) en Jepie Pikin in Amsterdam Z.O.
1.6 Netwerkorganisatie
Kenmerkend voor elke organisatie is dat er een schil, een huid omheen zit. Er is een verschil tussen binnenen
buitenwereld. In de binnenwereld van de organisatie is er een gezamenlijk doel, bindende culturele elementen,
een structuur van afspraken (men mag eisen stellen aan de ander, die gehonoreerd moeten worden),
arbeidsverdeling en iets als beleid en strategie. "Binnen is van ons en veilig, buiten heerst de wet van
de jungle" om de functie van die huid even op zijn primitiefst af te beelden.
Op twee manieren schilfert die huid tegenwoordig af. Organisaties (zie bijvoorbeeld de Nederlandse
Spoorwegen, of de Volkshogescholen) worden gesplitst in zelfverdienende eenheden, die ook aan elkaar
factureren. Het idee is de personeelsleden ‘mean’ te maken en de organisatie ‘lean’. Sluw en slank, elkaar
ook tegenwerkend af en toe, om in zichzelf gekeerdheid tegen te gaan. Dat de praktijk vaak tegenovergestelde
effecten laat zien, laten we hier maar even buiten beschouwing.
Een tweede reden waarom de ‘eenheidsorganisatie’ als maatschappelijk en economisch fenomeen minder
herkenbaar is, is de opkomst van netwerken. Organisaties zowel op de markt als in de quartaire sector zijn
in toenemende mate afhankelijk van elkaar geworden. De klant vergt meer maatwerk, dat lang niet altijd
precies past binnen de koker van een aanbieder.
Een drukke tweeverdiener op weg naar het werk zou graag op één punt niet alleen zijn/haar
kind willen afgeven, maar ook de was en een boodschappenlijstje. De behoeften van de
mensen hebben zich gevarieerder ontwikkeld dan de aanbieders in de maatschappij zich
hebben gegroepeerd.

De grote kleine-kansen atlas / Organisatie Guideline - 23
Daarom wordt er meer en meer binnen en tussen organisaties samengewerkt onder noemers als:
- strategische allianties sluiten
- aanbodcoalities scheppen
- ketenverantwoordelijkheid nemen
- vraaggericht werken in een integrale aanpak
Zo wordt een onderneming steeds meer een organisatie van organisaties die wisselend interne en externe
coalitiepartners kiezen, al naar gelang het profijt dat dit voor de eigen afdeling oplevert.
Dit vergt flexibiliteit tot het uiterste, met eerder een sterke horizontale blik: wat gebeurt in de markt, bij de
‘conculega’s, dan de blik naar boven gestrekt: welke orders zal mijn baas vandaag weer verstrekken
De kunst van het netwerken ligt in het gebruiken van spanningen
Toegenomen communicatiecapaciteit dankzij de ICT technologie maakt zappen tussen samenwerkende
partners ook makkelijker. Incidenteel kan contact gezocht worden met deze of gene instantie als organisaties
constateren dat ze elkaar nodig hebben. Hand- en spandiensten kunnen dan verricht worden. Ook kan
een procedure voor regelmatige gegevensuitwisseling tot stand gebracht worden. Regelmatig terugkerende
werkzaamheden waarbij meerdere partners elkaar inschakelen, kunnen leiden tot standaardafspraken
daarover.
Bij regelmatig positief contact echter, wordt al gauw gedacht aan het scheppen van een netwerk. Een netwerk
wordt gecreëerd door organisaties die daarmee voordeel willen behalen.
Een netwerk is een verzameling actoren (organisaties/en/of personen) die doelgericht samenwerken en dit
in principe willen blijven doen. Er wordt samengewerkt om synergie te behalen: winst uit het poolen van vermogens.
Kenmerkend is verder dat de doeleinden van de partners niet geheel samen vallen en in aanvang
is er geen centraal gezag dat de onderlinge betrekkingen reguleert. Het realiseren van de doelen wordt
sterk bepaald door het vermogen onderling afspraken te maken. Om die besluitvormingsprocessen naar
tevredenheid te laten verlopen moeten de deelnemers vertrouwen in elkaar ontwikkelen. Doch niet alleen
dat, partners moeten ook leren eisen aan elkaar te stellen. Participeren in een netwerk betekent een zeker
verlies aan autonomie accepteren om de winst van de samenwerking te kunnen incasseren.
Netwerken zijn instabiel, kennen groei, bloei en verval, criteria voor succes of falen zijn zelden 'hard'. Een
analyse voorafgaand aan het construeren van een netwerk kan meer duidelijkheid verschaffen over de
wijze waarop belangen, bronnen, communicatiepatronen van mensen en instanties die wat met elkaar willen,
vervlochten zijn. Inzicht in die samenhangen helpt helder te krijgen wat gedaan moet worden,wie benaderd
moet worden en hoe veranderingen in gang kunnen worden gezet. En welke spanningen inherent zullen
zijn aan het opereren.
Voor Associaties van Baat & Nut geldt dat zij aan de ene kant licht gehandicapt mee doen in deze ratrace
tussen zich eindeloos groeperende en hergroeperende netwerken. Want:
- men wil vaak vanuit andere waarden dan die van winst en opportuniteit werken
- op de markt gaat het steeds feller om gelijk krijgen, terwijl de getuigeniskant van de Associaties vaak meer
neigt naar het eindeloos oppoetsen van ‘het koperen geestesgoed’
- wisselend partnerschap is voor Associaties in principe een gruwel, trouw een groot goed
- een spanning die opgeroepen wordt in een netwerk is de spanning tussen autonomie van de eigen zaak en
binding aan collectieve afspraken in het netwerk.
Het netwerk brengt nieuwe afhankelijkheden van de aangesloten partners met zich mee. Ze willen iets met
elkaar bereiken en dat kan alleen als men zich aan de afspraken houdt. Dat kan een probleem gaan vormen
bij de los georganiseerde associaties.
Aan de andere kant geeft het werken met vrijwilligers in een semi-vrijwillig arbeidsklimaat voorsprongen:
- extra inzet is dikwijls op ad hoc basis snel gerealiseerd; en als men het leuk vindt, dan kijkt men niet op
een uurtje; vrijwilligers kennen ook geen zware arbeidsrechtelijke complicaties, de organisatie kan lenig
zijn als dat moet;
- aangezien dagelijks leven en "werk" voor vrijwilligers heel nauw bijeen liggen, zijn het bij uitstek ervaringsdeskundigen
in het hedendaagse combineren van zorg, werk en vrije tijd;
- een netwerk betekent een nieuwe, gezamenlijke poging; het is voor een deel een avontuur met een open
einde; partners weten nooit van te voren waar het toe zal leiden; juist ook niet door het ontbreken van formeel
gezag; er is slechts een aanjager, die het grotendeels moet hebben van persoonlijke kwaliteiten en

24 - De grote kleine-kansen atlas / Organisatie Guideline
de reacties die daarmee worden losgeweekt; niet alleen in netwerken, maar in Associaties van Baat & Nut
is "de persoonlijke factor" (lef, integriteit, charisma), belangrijk; je titel of opleiding telt, maar zwaarder tellen
je communicatieve vaardigheden en organiserend vermogen.
- de voedingsbodem van netwerken ligt in de ruilrelatie; netwerken blijven alleen in stand als men van
elkaar profiteert; dit geldt niet zozeer op de korte termijn en voor ieder afzonderlijk, doch op een langere
termijn en voor het totaal van actoren die van een netwerk deel uitmaken; het centraal stellen van de relaties,
het onderhouden van een band is iets dat vrijwilligers kunnen en willen; een netwerk moet echter
geen theekransje worden van mensen die te veel tijd hebben en van vergaderen houden; actoren moeten
elkaar niet alleen kennen, een gemeenschappelijke taal ontwikkeld hebben, elkaar vertrouwen, maar ook
veeleisend zijn naar elkaar. gepassioneerde vrijwilligers hebben die neiging vanzelf.
In ons bestand kan Dichters onder de Regenboog een netwerkorganisatie genoemd worden: een trekkende
kracht met veel koppelingen naar relaties en enkele organisaties. Ook het woonexperiment in Rosmalen
kan gezien worden als een netwerk, om te ontsnappen aan het spinnenweb van de bouw- en aanneemwereld.
Vrienden op de Fiets mag ook een netwerkorganisatie genoemd worden.
1.7 Virtuele organisatie
Sinds de komst van internet is het begrip virtuele organisatie ontstaan. Omdat personen op afstand van
elkaar en doorgaans onzichtbaar voor elkaar communiceren, wordt het niet als echte organisatie gezien.
Niettemin liggen er wel bepaalde organisatorisch principes aan ten grondslag. En je kan zeggen dat het een
bijzondere vorm van netwerkorganisatie betreft. Als nieuwe verschijningsvorm besteden we er wat extra
aandacht aan.
We spreken pas van een virtuele organisatie (of internetgemeenschap) als er een groep is van dusdanige
omvang dat de communicatie vrijwel dagelijks nieuwe impulsen krijgt en de personen vaak genoeg deelnemen
om als deelnemer herkenbaar te zijn. Voorts moet de internetgemeenschap een zekere bestaansduur
hebben of garanderen.
De reden waarom mensen deelnemen in een virtuele organisatie kan zijn:
- een gedeelde interesse waarvoor kennisuitwisseling van belang is (bijvoorbeeld amateur-astronomen,
ouders die met opvoeding bezig zijn, of professionals zoals medici die informatie uitwisselen)
- het delen van een belangrijke ervaring, het leren omgaan ermee en vaak ook het aangaan van sociale relaties
met lotgenoten (denk aan aids- of kankerpatiënten)
- personen met een gedeelde interesse, niet zozeer gericht op kennisuitwisseling maar op een gedeelde
"fantasie", zoals het gezamenlijk spelen van computerspelletjes
- personen die ruil als motief hebben, een virtuele marktplaats.
Voorts is onderscheid te maken in open gemeenschappen, voor iedere ‘netganger’ toegankelijk, en gesloten
gemeenschappen (alleen via gebruikersnaam en wachtwoord). Combinaties komen ook voor, met een deel
van de website vrij toegankelijk en een deel niet. Maar dit heeft slechts tot gevolg dat passanten zich geen
deel voelen van de gemeenschap en er een extra drempel is opgeworpen om lid te worden: de passant kan
niet beoordelen of het interessant genoeg is.
Nu staat het internet bol van de (discussie)groepen met slechts passanten en/of slechts van korte duur, wat
de vraag oproept wat iets tot een virtuele gemeenschap maakt; enkele voorlopige typeringen.
a. Ondersteuning van bestaande organisatie
Als een woongroep een website exploiteert ten behoeve van de gezamenlijke deelauto’s, waarop reserveringen
kunnen plaats vinden, dan is er eigenlijk geen sprake van virtuele gemeenschap. Het gaat feitelijk om
een informatieplatform van een bestaande reële organisatie.
b. Verbreding van een netwerkorganisatie
Bijvoorbeeld als in een wijk een website als informatieplatform wordt ingesteld voor professionals en bewoners.
De professionals van verschillende instellingen vormen vaak al een netwerk. Een website met informatie
uitwisseling zal dan veel overlegvergaderingen overbodig kunnen maken. Om bewoners erbij te betrekken
moet het aantrekkelijk gemaakt worden om de website te bezoeken (bijvoorbeeld een agenda met
dagelijkse activiteiten in de wijk, de typische huis-aan-huisbladen onderwerpen). Het peilen van reacties op
voorgenomen instellingsbesluiten kan hier ook plaats vinden, maar moet gezien worden als slechts één der

De grote kleine-kansen atlas / Organisatie Guideline - 25
communicatiekanalen. Een dergelijke opzet vergt een redactie die tevens de kwaliteit van reacties in de
gaten houdt.
Deze ‘gemeenschap’ is slechts ten dele virtueel, omdat de deelnemers elkaar ook in het echt regelmatig
tegen het lijf (kunnen) lopen. Maar dat vergroot juist de slagingskans.
c. Ideeën- en beleidsontwikkeling
Een omvangrijk probleem met veel verschillende belangen en aspecten en waarvoor een breed draagvlak
nodig is, kan aanleiding zijn tot ontstaan van virtuele gemeenschappen. Denk aan kwesties als ‘de omschakeling
van de landbouw met het oog op milieu en dierenwelzijn’ of ‘wat moet er met onze wijk gebeuren nu
veel woningen op de nominatie van sloop staan’. Het blijkt dat dit alleen werkt als informatiemonopolies
worden doorbroken. Dus geen reacties vragen op beleidsvoornemens, maar de ruwe uitkomsten van het
door de corporatie opgezette bewonersonderzoek toegankelijk maken, opdat anderen een contra-expertise
er op los kunnen laten. En de formeel verantwoordelijken moeten een open discussie mogelijk maken. Dus
de instellingsfunctionaris of ambtenaar mag op persoonlijke titel meedoen. Dit staat doorgaans op gespannen
voet met de houding van directies en politici. Deze laatste moeten de insteek hebben van ‘de discussie
op gang brengen’ in plaats van ‘ik moet een besluit nemen’.
Slechts een lichte vorm van redactie is hier gewenst, om scheldkanonnades of niet ter zake doende bijdragen
te filteren. Bij voorkeur door een onafhankelijke partij.
Als bijzondere variant kan je hier noemen politieke one-issue actiegroepen, zoals krakerbewegingen ("de
vrije ruimte"), mensenrechten activisten, of politieke oppositie tegen dictatoriale regimes, et cetera. De
effectiviteit in beïnvloeding van de publieke opinie is voor deze groepen door het internet sterk gegroeid. In
geval van grote maatschappelijke onvrede kan een dergelijke gemeenschap plotseling zeer snel ontstaan.
d. open of gesloten ‘peergroepen’ rond thema’s
Artsen die discussiëren over actuele gezondheidsthema’s en hun eigen ervaringen met patiënten inbrengen,
organiseren feitelijk hun eigen deskundigheidsbevordering. Deze faciliteit kan zijn opgezet door een
koepelorganisatie van de beroepsgroep, maar kan grotendeels zelforganiserend zijn. En er ontstaat een
andere soort hiërarchie, namelijk op basis van inhoudelijk gezag. Deelnemers geven een waardering in punten
aan de bijdragen van anderen, die bij goede beoordelingen steeds meer gezag opbouwen en gericht om
advies gevraagd worden.
Een voorbeeld van open ‘peergroep’ is de Linux-gemeenschap. Een groep van inmiddels 1000 deelnemers
wereldwijd die zich bezig houden met een alternatief computerbesturingssysteem. Motto voor het openbare
karakter is: "veel ogen zien fouten makkelijker".
Als open ‘peergroep’ kan je ook de groep achter de website van Grote Gezinnen typeren.
e. Zelfhulpgroepen
Patiëntenverenigingen bieden hiermee de mogelijkheid tot (virtueel) lotgenoten contact. Vaak wordt de faciliteit
geboden door een in de sector werkzame instelling (bijvoorbeeld steunpunten mantelzorg) die het
tevens als belangrijke bron van informatie ziet. Actieve deelnemers kunnen lichte redactionele werkzaamheden
verrichten, zoals niet ter zake doende berichten verwijderen.
f. Sociale uitwisseling
Als we hier het voorbeeld van TANS als maatstaf nemen, kunnen we constateren dat het gaat om verspreid
wonende mensen die zich met elkaar als groep identificeren (Marokkaanse jongeren). Men discussieert
over de beeldvorming van buitenaf, typische problemen waarmee ze geconfronteerd worden, politieke
opvattingen, et cetera.
Gestart door vrijwilligers als een project (ook te beschouwen als informele vereniging) is het inmiddels een
soort netwerkorganisatie. Door het land verspreid worden zeer regelmatig themabijeenkomsten georganiseerd
waar de jongeren elkaar ontmoeten. De initiatiefnemers worden door allerlei instanties als gewenste
gesprekspartner gezien en hebben dit geformaliseerd door een stichting op te richten. De virtuele gemeenschap
heeft zo gaandeweg een reële pendant gekregen.
g. Hobby-clubs en vrije tijd
Het spelen van spelletjes via de computer variërend van schaak tot "adventure-games". Of de informatie uit-

26 - De grote kleine-kansen atlas / Organisatie Guideline
wisseling tussen Harley-Davidson liefhebbers of amateur-astronomen. Of de regelmatige bezoekers van
elektronische ruilbeurzen. Voor een deel zie je hier wat vroeger het verenigingsleven was, terugkomen in virtuele
gemeenschappen. Je hoeft de deur er niet meer voor uit. En in sommige gevallen kan men zich een
geheel andere identiteit aanmeten.
Niettemin is opvallend dat het virtuele karakter niet volledig opgaat. De wat duurzamere internetcontacten
worden regelmatig verstevigd middels een reëel treffen. Of dat nu gestalte krijgt in discussiebijeenkomsten,
persoonlijke contacten, speltoernooien of een onderdelenbeurs. Vaak is dit element juist kenmerkend voor
virtuele gemeenschappen, ter afbakening van discussiegroepen waar sprake is van overwegend toevallige
netgangers die slechts passeren of af en toe wat informatie komen halen; deze laatste zijn moeilijk als
gemeenschap te beschouwen.
Het mag duidelijk zijn dat het hebben van een website iets geheel anders is dan het zijn van een virtuele
gemeenschap. De meeste beschreven Associaties van Baat & Nut hebben een website, die overigens ook in
de meeste gevallen slechts de functie van uithangbord hebben. Een virtuele gemeenschap ontstaat pas na
een stevige en langer durende investering in tijd om een ‘kritische massa’ te bereiken, alvorens het zich zelf
in stand houdt. Als er sprake is van een plots opkomende maatschappelijke onvrede, kan dit het bereiken
van de kritische massa sterk versnellen.
2. Stadia die de associaties doormaken
bij voortgaande groei
We karakteriseren de stadia aan de hand van vier elementen: typering van de groep, tijdshorizon, productie
oriëntatie en dominant motief. Zo herkennen we in veel associaties drie stadia. Die stadia worden hieronder
beschreven als ideaaltypen. Ze vormen samen een fasenmodel om doorgaande groei te kunnen duiden en
krachten die inwerken op de ontwikkeling te kunnen herkennen. Lang niet elke Associatie van Baat & Nut
zal de hele cyclus aflopen. Dat hoeft ook geenszins, integendeel, soms betekent klein blijven het juiste formaat
kiezen. In een kader introduceren we de drie stadia.
2.1 Van niks naar fase 1: Kring rond de leider
Een initiatiefnemer, al dan niet met een handvol getrouwen,
heeft een ‘visioen’ en wil dat waarmaken. Dat vereist inspiratie
bieden en mensen aan zich binden. Vrijwillig enthousiasme
voor de goede zaak bindt de mensen. De leider weet van een
individuele fascinatie er een gezamenlijk te bewerken vraagstuk
van te maken.
Veel aandacht voor draagvlak: een minimum aantal mensen
moet actief mee doen of steun betuigen. Om vaardigheden,
plus de overige eerste productiebenodigdheden, in de groep
beschikbaar te krijgen.
Daadwerkelijk neemt men de voorbereiding van ‘produceren
en leveren’ ter hand. Dit betekent oefenen en uitvinden hoe je
adequaat kunt overleggen en te besluiten.
Vertrouwensvorming tussen de leden van de kleine groep is
essentieel. Een valkuil is hier dat de leider geen verwatering
van de ideologie duldt. Discussies over doel en middelen, baat
of nut, tempo en bereik kunnen een beginnend initiatief doen
verzanden. In zijn algemeenheid: een idee is iets van jezelf,
een kans is iets van de omgeving. Die twee moeten op elkaar
passen. Een initiatiefnemer kan wel kansen zien liggen voor
een initiatief, maar dat wil niet zeggen dat zijn idee daarin
past. Het idee hoeft niet absoluut nieuw te zijn, het kan elders
al zijn waarde hebben bewezen, al dan niet in een enigszins
andere versie. Zoals bij het Vrouw Kind Centrum, bij LETS of
bij de Straatkrant.
Kring rond de leider
Van idee, via rondgebazuind initiatief naar een groep
mensen die zich verenigen op een doelstelling en een plan.
De tijdshorizon is weken en maanden. Motief: groeien in tal
en betekenis.
Bondgenoten in actie
Dat plan wordt neergelegd in een externe arena: er worden
extra middelen verworven (geld, gezag, medewerking,
toestemming, steun, informatie en/of kennis). De groep
gaat produceren, komt tot enige regelmaat in de wijze van
organiseren, verzorgt zichzelf (Baat) en komt ook tot output
voor externen (Nut). De tijdshorizon is maanden en halve
jaren. Motief: bloeien als georganiseerd ideologisch
samenwerkverband.
Gestabiliseerde onderneming
Na een fase waar een improviserende productiebrigade de
boel bijeen houdt, groeit de organisatie uit tot een staande
organisatie met geregelde productie. Men kan (zou kunnen)
leveringscontracten niet alleen afsluiten, maar ook
nakomen. De tijdshorizon is meerjaren. Motief is overleven
als zelfstandige politiek-culturele onderneming in een
omgeving die eisen stelt qua schaal, effectiviteit en
kwaliteit.

De grote kleine-kansen atlas / Organisatie Guideline - 27
In zo’n geval luistert het nauw hoe het oorspronkelijke idee toegesneden wordt naar de eigen context. In
Leiden doet men de dingen nadrukkelijk in eigen tempo, de Straatkrant wil nadrukkelijk lokaal blijven, een
optie om meer landelijk te werken is afgewezen. LETS staat of valt met het aansluiten bij couleur locale: de
vrijwilligers moeten zich er thuis bij voelen.
Men kan naar de volgende ronde door indien:
a) voldoende mensen een missie delen en daar opofferingen voor willen getroosten;
b) in de kleine groep er vormen van taakverdeling zijn ontstaan, waarbij min of meer spontaan gecoördineerd
wordt en competenties gevarieerd en voldoende aanwezig zijn;
c) de leider zit effectieve groepsvorming en draagvlak verbreding in de buitenwereld niet in de weg door zijn
door egocentrisme;
d) men weet waar men zijn moet (adres); een boodschap kan communiceren en zijn pleit kan bezorgen in
pers en relevante besluitvormingsarena’s.
Over de Kring rond de leider
Een initiatief moet je niet onmogelijk maken door meteen met een zwaar ge-for-maliseerde organisatie aan
de gang te gaan. Begin bescheiden, geef een groep mensen de kans om aan elkaar en de opgaven te wennen.
Wel is keer op keer een les (zie SBO Hellevoetsluis; zie Stichting Perdu; zie het Volksbuurtmuseum) dat
omvangrijk en betrouwbaar leveren met zich mee brengt dat er regels, verplichtingen en routines tussen de
betrokkenen worden gehand-haafd. Maar die les moeten de mensen zelf al doende leren.
Het lijkt overigens redelijk irrelevant a) of er in dit stadium van Kring rond de Leider al een rechtsvorm is; b)
wat die vorm dan is, als deze er is. Veel belangrijker is hoe de mensen met elkaar omgaan en waar je de
rechtsvorm voor gebruikt. Neem subsidie als mogelijkheid. De fout die je makkelijk kunt begaan is je in een
te vroeg stadium binden aan subsidie-eisen. Als je daartoe bijvoor-beeld een stichting opricht, is die oprichting
niet de fout, maar de hebzucht naar middelen.
Groeien kan op tal van manieren, je kunt ook te snel groeien. In een aantal cases spraken de woordvoerders
nadrukkelijk over de zegenrijke werking van uitblijvende subsidie, niet geaccepteerd worden door de
autoriteiten. Die weerstand maakte hen sterker, de initiatiefgroep werd creatiever, homogener en vastberadener.
’t Maakt je ook bewuster van de verschillende manieren van groeien:
- groeien in kwaliteit is mooi, maar brengt als zodanig geen extra geld in kas;
- groeien in variëteit zal problemen geven in de bestuurbaarheid van het geheel;
- groeien in netwerkcontacten, (inbeddingen) zal problemen geven in termen van informatieachterstanden
bij de thuisblijvers en perikelen rond het onherroepelijk opgeven van zelfstandigheid (want een netwerk als
een vrijblijvend theekransje is tijdverspilling);
- groeien in tal en last zal bestaande (prettige) informele werkwijzen onder druk zetten.
Overigens, niks doen - als dat al bestaat - heeft ook zijn nadelen: de wereld om je heen verandert, draagvlak
bij een achterban slijt, vrijwilligers zoeken voor zich zelf nieuwe horizonten op. In geen enkel opzicht willen
groeien, brengt onherroepelijk verval met zich mee, dat heeft eigenlijk als zodanig nog niets met het kapitalisme
te maken. Dat heeft te maken met het feit dat mensen op zoek zijn naar nieuwe prikkels en steeds
betere oplossingen willen voor zaken die hen storen. De leider moet in deze fase een belangrijker rol spelen
dan professionals. Het inschakelen van professionals in deze fase is zeker niet per definitie verkeerd.
Professionals moeten echter niet de dienst gaan uitmaken, ook niet als zaakwaarnemers. Zie
Vrouwenmaatschap, zie de strijd ertegen bij de particuliere opvang Prins Hendrik, zie het kwetsbare samenspel
tussen professionals en de Sinti bij Romene Sinti.
Een voorbeeld van een associatie die bewust in het stadium van ‘kring rond de leider’ wil blijven, is het
Dordtse Dichters onder de Regenboog. Hier zal de programmatische inhoud voor voortdurende nieuwe prikkels
moeten zorgen om sleetsheid in de formule en verval te voorkomen.
2.2 Van kring naar fase 2: bondgenoten in actie
Het is hier dat er een balans moet ontstaan tussen informeel verkeer tussen bondgenoten naar formele
afspraken tussen functionarissen. Dit vereist omgangsvormen bijstellen na de start met bekenden. Zo’n
balans lijkt des te beter te ontstaan als betrokkenen in begin niet snel succes hebben. Een te vlotte start
kan bewerkstelligen dat relaties nog niet beproefd zijn. De mensen kennen elkaar te weinig en reageren
vooral op karakters i.p.v. collega’s.

28 - De grote kleine-kansen atlas / Organisatie Guideline
De bondgenoten moeten routines ontwikkelen en manieren afspreken om zich formeel te verantwoorden.
Als er sprake is van subsidie komen ook externe vormen van output monitoring aan de orde. Men moet zichzelf
als een organisatie in ontwikkeling nemen, waarbij personen vervangbaar zijn.
Men zal het eens moeten worden over aanpassingen van de doelstelling. Men moet elkaar toestaan in de
praktijk water in de wijn te doen. Zonder vuile handen geen vooruitgang.
Noodzakelijke bronnen nemen in omvang toe en de verwerving ervan wordt deels meer routine. Gebeurt dit
niet, dan zal men klein blijven.
Over Bondgenoten in actie
Na een startperiode wordt een plan neergelegd in een externe arena. Dit om extra middelen te verwerven
(geld, gezag, medewerking, toestemming, steun, informatie en/of kennis). De groep gaat produceren, verzorgt
zichzelf (Baat) en komt ook tot output voor externen (Nut). De tijdshorizon is maanden en halve jaren.
Motief: bloeien als ideologisch samenwerkverband.
De bondgenoten merken dat ze samen wat kunnen en willen. Ze hebben er ook zin in om het idee dat hen
tezamen bracht uit te bouwen. Hun werkzaamheid slaat ook aan bij de buitenwereld.
Dit stadium vormt een periode van consolidatie, verstevigen van de dingen die goed gaan, vervangen van
versleten kwesties. Veelal is het in dit stadium dat de noodzaak van een rechtspersoonlijkheid zich
opdringt. Er worden immers meer en meer verplichtingen met de buitenwereld aangegaan namens het collectief.
Dat vergt dat kwesties goed vastgelegd worden.
Men kan jaren, naar ieders tevredenheid in dit stadium vertoeven als innovatieve organisatie die kiest voor
dynamiek en avontuur i.p.v een stabiele, zich steeds meer formaliserende organisatie te zijn. Om dit duidelijk
te maken geven we hieronder in 6 punten waar het vanaf hangt of een associatie meer of minder kans
van slagen heeft. Die 6 punten behandelen we juist op deze plek omdat in dit stadium de fundamenten
voor een langdurig overleven en bloeien worden gelegd. Die zes punten vormen tezamen ‘de kunst van het
associëren’.
a. visie als overbruggingsmiddel
Visie vormt een drijfkracht, dat gold niet alleen voor de oude
socialisten, dat geldt nu evenzeer voor de Associaties van
Baat & Nut. De visie is een commentaar op de werkelijkheid in
de zin van: ’t klopt niet zoals de dingen lopen zoals ze lopen,
zijn zoals ze zijn en georganiseerd worden. Wij kunnen dat
beter en dat zullen we laten zien. Visie verbindt dus mensen
die elkaar vinden op dit eenvoudige program: ’t moet anders
en dat gaan we organiseren. Visie verbindt ook het hier/nu
met de toekomst, idealisten kennen een wenkend perspectief,
dat is een betere toekomst die er komt mede dankzij hun
optreden.
De slaagkans van een zelforganiserend initiatief is
afhankelijk van verstandig opereren in het krachtenveld
rond groei. Dat krachtenveld kent als kristallisatiepunten:
a. visie als overbruggingsmiddel: mensen op elkaar
betrekken en ’t hier/nu met de toekomst verbinden
b. zingevend samenwerken
c. binnen- en buitenwereld op elkaar betrekken;
d. potenties om zich te ontwikkelen herkennen en in
stelling brengen
e. competenties aanwenden
f. emoties hanteren
Heeft men de eerste ruzies overleefd uit het vorige stadium, dan kunnen de twisten opnieuw binnen de
organisatie oplaaien. Immers sommige mannen en vrouwen van het eerste uur vinden het ideologisch-zuiver-in-de-leer-zijn
minder belangrijk dan als onderneming goed draaien en daarbij succesvol terrein veroveren
op concurrenten.
Associaties van Baat & Nut zijn eigenlijk heel ruziegevoelige verbanden. Splijtzwammen te over: baat versus
nut; ondernemen versus getuigen; zich binden op vrijwillige basis of betaald; democratie versus hiërarchie.
Er kan ook nog eens strijd ontstaan over zaken als prijsberekening; doelgroepdifferentiatie; samenwerkingspartners,
subsidievereisten. En dan hebben we alleen nog maar gehad over disputen, waarvan het duidelijk
is dat de twist ergens over gaat…….
Leiderschap in deze fase betekent dit soort tegenstellingen kunnen overbruggen. Eerder dan charisma als
magneetwerking, wordt charisma nu het vermogen tot synthese. De kunst is zich als leider te muteren.
Indien de oorspronkelijke leider niet tot die kwalitatieve sprong in staat blijkt, wordt het nodig dat hij co-leiderschap
mogelijk maakt.
b. Zingevend samenwerken
Aan de hand van de bespreking van de visie wordt duidelijk dat bij samenwerking het ook gaat om binding
door passend rolgedrag tussen de participanten. Men zal in dit stadium omgangsvormen moeten bijstellen.

De grote kleine-kansen atlas / Organisatie Guideline - 29
Immers na de (vlotte) start met bekenden, staat men voor opgaven die deels ook zakelijker betrekkingen
vergen. Naast het informeel verkeer van de enthousiastelingen van de eerste fase zullen bondgenoten formele
afspraken moeten leren hanteren als waren zij functionarissen. Dit vergt bereidheid om taken, posities
en verhoudingen voortdurend bij te stellen. Belangrijk is dat de deelnemers leren accepteren dat politieke
correctheid niks zegt over organisatorisch vermogen. Belangrijk is ook dat de leider moeite doet om goede
informele betrekkingen te handhaven. Formaliseren van verhoudingen kun je beschouwen als een extra
laag tussen mensen aanbrengen. Formalisering hoeft niet per se te impliceren dat je informele betrekkingen
wegduwt of onderschoffelt.
Rolverschuiving en de extra laag van formalisering hoeven op zich niet gepaard te gaan met veranderingen
in zeggenschap en besluitvorming. Maar dat sluipt wel snel in, zeker waar in dit stadium sprake is van
schaalverandering en gewijzigde technologie. Richt men zich ook nog eens op een andere verhouding met
de buitenwereld (bijvoorbeeld andere doelgroepen, extra diensten, meer omzet ), dan wordt het herijken van
de besluitvormingsprincipes, -organen en –mechanismen noodzakelijk. De kunst wordt dus te bezien wanneer
oude vormen van zeggenschap de doelbereiking te veel gaat hinderen. Op zich al moeilijk genoeg. Dan
heb je als uitvoerings-vraagstukken ook nog eens: ‘Hoe doen we het dan beter’ en: ‘Hoe vertel ik het de
anderen’
c. Binnen- en buitenwereld op elkaar betrekken
Het gaat hier over de houding t.o.v. de buitenwereld (klanten, sponsors en concurrenten) en het verwerven
van externe bronnen, waaronder geld in ruil voor diensten/producten.
Net als bij de groeiende mens wijzigen zich behoeften aan bronnen, zowel kwantitatief als kwalitatief. Kijk
maar eens naar een puber, die slaapt minder, eet anders en heeft andere verlanglijstjes dan een zuigeling.
Die behoefteverandering geldt ook voor Associaties van Baat & Nut, waarmee de afhankelijkheid van de
buitenwereld zich ook wijzigt. De buitenwereld zelf verandert ook continu, het zou dan ook vreemd zijn als
de associatie van Baat & Nut de buitenwereld altijd op dezelfde manier blijft behandelen. Een gemeente
kan na een fase van weerstand, overstag gaan en oprecht samen willen werken. De kunst is om zich niet te
laten verrassen door hetzij de omgeving, hetzij plotselinge opduikende groeistuipen intern. Niet laten verrassen
door actieve scanning en surveillance, vooruit te kijken en intern ook goed te communiceren.
Vergeet niet, een initiatief dat maatschappijveranderend is, wordt altijd bedreigd door conservatieve krachten.
Hoe succesvoller een sociale innovatie, hoe talrijker de actoren die in hun gewone doen bedreigd worden.
Een gewone kruidenier of slager weet doorgaans goed waar het gevaar lonkt, waar de concurrenten mee
bezig zijn en welke prijsprestatie vergelijkingen de klant treft.
Bij de initiatieven als in deze kansenatlas is de situatie onoverzichtelijker. Dit dwingt tot het installeren en
laten werken van specifieke methodes om de omgeving te scannen. De indruk is echter, dat Associaties van
Baat & Nut, althans zoals wij ze hebben leren kennen, niet zo gericht met omgevingsverkenning bezig zijn.
De informatie wat klanten belangrijk vinden, komt eenvoudig binnen doordat er met veel vrijwilligers wordt
gewerkt die ook in hun eigen thuisbasis veel signalen oppikken. Informatie over wat verder weg liggende
ontwikkelingen of over wat de concurrent uitspookt, wordt zelden stelselmatig verzameld.
d. Potenties om zich te ontwikkelen
Leiderschap impliceert in elke fase dat er rekening wordt gehouden met de tijdsfactor, dat wil zeggen de
geschiedenis van de organisatie, zoals die gestold is in cultuur en structuur en zoals die zich aandient in
beelden van de toekomst. Spontaniteit manifesteert zich dikwijls als tijdloos fenomeen. Terwijl een bewustzijn
helpt als ‘in deze fase van ontwikkeling past ons dit en dit type handelen, plus daarbij de volgende organisatieprincipes...
Zijn we een fase verder, dan doen we het zo….. ‘ Een associatie van Baat & Nut moet werken
aan haar ontwikkeling, immers dat doen anderen in de buitenwereld ook, plus dat die buitenwereld min
of meer autonoom verandert: Europese wetgeving, technologische vernieuwingen, demografische verschuivingen.
Ontwikkelen in de goede richting gaat niet vanzelf, kost tijd en aandacht. Ontwikkelen, voor alle duidelijkheid
impliceert in dit boek niet per se omzetgroei. Men kan ook besluiten de omzet op het huidige peil
te laten en de energie te steken in kwaliteit, beter overbrengen van de boodschap of zoeken naar geschikter
doelgroepen. De kunst van het associëren betekent hier de tekens van de tijd niet alleen te kunnen lezen,
maar hun betekenis ook te kunnen vertalen naar de groep en deze inspireren om er gericht actie op te
nemen.

30 - De grote kleine-kansen atlas / Organisatie Guideline
e. Competenties
-zie kader voor een lijstje-
De kunst is te weten wat nodig is op een bepaald moment en waar die competenties te halen zijn en tegen
welke prijs. Voor een deel kunnen competenties intern ontwikkeld worden, door mensen te stimuleren verborgen
talenten te activeren. Voor een ander deel zal een beroep gedaan moeten worden op de buitenwereld.
De kunst is in te zien wat stagneert of zal gaan stag-neren, omdat in de kern van de organisatie
bepaalde competenties niet of onvoldoende aanwezig zijn.
Noodzakelijke vermogens in een Associatie van Baat & Nut
- recruterend vermogen:
zijn de juiste personen/instanties tot deelname te bewegen : "entrepreneurs use the resources of
others to achieve their entreprenerial objectives"
- misverstanden vermijdend vermogen:
verschillen in taal- en denkwereld kunnen overbrugd worden
- bindend vermogen:
hier gaat het om eisen aan elkaar kunnen stellen, afspraken kunnen/willen maken en nakomen;
zich willen verantwoorden, uithoudingsvermogen tonen.
- deal making vermogen :
inspelen op behoeften van potentiële coalitiepartners c.q. onderhandelingspartijen.
- het conflict oplossend vermogen:
bruggen kunnen bouwen om te binden want botsingen zijn er meer dan normaal.
- het coördinerend vermogen
functioneel geschakelde werktrajecten gebruiken
- pragmatiek vermogen:
gelijk krijgen in plaats van slechts gelijk hebben, dus ook een concept naar succesvolle uitvoering
kunnen loodsen
- het synergetisch vermogen:
draagvlak voor voorstellen kunnen ontwikkelen; bij samenwerken zorgen dat frictiekosten lager
zijn dan toegevoegde waarde door samenwerken.
- prestatievermogen:
kunnen leveren, meer nog: aan betekenisvolle anderen duidelijk maken dat wat nu door de
associatie opgebracht wordt, voorheen onmogelijk was.
- leervermogen:
binnenwereld en buitenwereld beter op elkaar laten aansluiten
f. Emoties hanteren
Tot nu toe nauwelijks besproken, weglaten zou echter helemaal onvergeeflijk zijn. Geen enkele associatie
komt er vanwege een koele berekening van deze of gene. Integendeel, verontwaardiging over hoe zaken
lopen vormt de drijfveer. Hier houdt de metafoor van kunstig opereren ook op, de emotie moet authentiek
zijn wil ze werken. De ervaring van lotgenoot zijn is bijvoorbeeld bij patiëntenzelforganisaties essentieel. Zie
in onze cases de Sinti in Stein of de zelfbouwers met hun bivak in Rosmalen. Soms is de emotie lokaal: het
gemeenschapsgevoel maakt dat de vrijwilliger in Hellevoetsluis heel hard wil lopen voor ‘zijn mensen’, maar
naar verwachting geen voet voor de andere wil zetten in buurgemeente Brielle.
Die emoties kunnen zo specifiek zijn, dat het overplanten van een successtory uit dit boek onmogelijk
wordt. Als receptenboek is deze encyclopedie ook niet bedoeld.
Emoties zijn essentieel voor bloei van een associatie, zelfs wanneer het een virtuele gemeenschap betreft:
de webmaster zal veel lol aan ’t werk moeten beleven, anders houdt ’t op. Bovendien: in chatrooms wordt
emotioneel gediscussieerd, met eigen codes en taal, opgeroepen door het specifieke medium.
Emoties moeten kunnen, spontaniteit is essentieel. Een sensitiviteit voor emoties en hun functionaliteit
wordt een basisvereiste voor een leider.
Men kan de overstap wagen naar de volgende fase indien:
a) Men eisen aan elkaar durft te stellen, men ontwijkt elkaar niet er zijn bruikbare vormen van conflictbeslechting
ontwikkeld. Er ontstaat een subcultuur en de missie wordt uitvoeriger gedocumenteerd en uitgedragen.
b) De bondgenoten en hun productiebrigade kunnen alle dagelijkse operationele en logistieke problemen
oplossen. Op een manier die de lust in het produceren eigenlijk alleen maar doet toenemen. En in de
organisatie zijn nog reserves qua middelen en inzetbereidheid aanwezig.
c) Leiding wordt gedeeld, besluitvorming speelt zich af op diverse niveaus en diverse rondes.

De grote kleine-kansen atlas / Organisatie Guideline - 31
d) Public relations wordt zeer belangrijk, dat vereist nu hoge kwaliteit. Immers een verdere, latere sprong
van stadium 2 naar 3 vergt relatief grote investeringen die voor een belangrijk deel extern gezocht moeten
worden.
2.3 Van Bondgenootschap naar fase 3: de gestabiliseerde onderneming
De Min of meer gestabiliseerde onderneming
Na een fase waarin de improviserende productiebrigade de boel bijeen houdt, groeit de organisatie uit tot
een staande organisatie met geregelde productie. Men kan (zou kunnen) leveringscontracten niet alleen
afsluiten, maar ook nakomen. De tijdshorizon is meerjaren. Motief is overleven als zelfstandige politiek-culturele
onderneming in een omgeving die eisen stelt qua schaal, effectiviteit en kwaliteit.
Zakelijke betrekkingen zijn normaal geworden, hoewel geenszins exclusief. De idealen van de associatie vergen
nu eenmaal ook personele betrekkingen. Voorts is er sprake van voort-durende bijstellingen en nadere
afbakeningen van taken, posities en verhoudingen. Personeel wordt gehuurd, initiatiefnemers van het eerste
uur nemen plaats als bestuurder of stuurman.
Schaalverandering en gewijzigde technologie brengt een andere besluitvorming met zich mee. Er ontstaan
geregeld fricties tussen baat en nut; commercieel en non-profit; tussen management eisen en goede bedoelingen;
tussen risico’s nemen op markten en bescherming van bestaande positie/rechten. Die fricties zijn in
de kern gezond, zullen nooit overgaan, maar moeten wel worden beheerst.
De volwassen onderneming is sterk context gericht. Wil nieuwe vormen, diensten, producten aanbieden om
het ideaal telkens bij de tijd te kunnen verwezenlijken. Dynamiek in assortiment en doelgroepen vertaalt
zich ook in lenigheid van geest en souplesse in coalitievorming. De interne democratie wordt mede gebruikt
om debatten over opportunisme versus politiek correct zijn, uit te vechten.
Met behulp van de zes kristallisatiepunten valt ook duidelijk te maken waar de crux ligt in dit stadium. Tot
slot komt het verschijnsel aan bod dat doorgaande groei, doorgaande professionalisering lijkt mee te brengen.
a. Kwaliteiten te gelde blijven maken: ondernemen vanuit een visie
De initiatiefnemer heeft mensen weten te overtuigen dat zijn idee werkt, anders gingen ze niet met hem in
zee. (Fase 1) Inmiddels heeft de associatie gedemonstreerd dat het idee werkt.
Nu komt het er op aan te laten zien dat in gewijzigde omstandigheden het idee blijft werken.
De voorbeelden wijzen naar de volgende gevaren voor zo’n vernieuwingsinitiatief bij groei:
- afhaken van vrijwilligers van het eerste uur, die verdere formalisering van verhoudingen een achteruitgang
vinden;
- te zware management opgaven voor de oorspronkelijke leiders, chaos neemt onevenredig toe;
- commercialisering sluipt naar binnen, waarmee de nadruk komt te liggen op vraagstukken van bedrijfsvoering;
hoe je de maatschappij kunt verbeteren, komt weinig meer aanbod.
b. Zingevend samenwerken: de verhouding professional – leek
Zeker bij de eerdergenoemde transformatie van een vrijwilligersploeg naar bondgenoten in actie kan deze
verhouding opspelen. Het is een stadium waar dikwijls professionals een onmisbare bijdrage aan het geheel
leveren. De verhouding oorspronkelijke initiatiefnemer en anderen krijgt een extra ‘herschikkingsimpuls’
met ’t op het tapijt verschijnen van de profes-sional. Uit de cases blijkt de noodzaak dat de
aanstichter/bezieler - op tijd ! - een stapje opzij doet en ruimte maakt voor de professional. Omdat anders je
slechts met een zichzelf bedrui-pen-de sekte bezig bent. De revolutie voeren is wat anders dan de tent runnen.
Ook moet de leider de visie praktisch maken: ook andere mensen moeten de visie kunnen gebruiken
voor de productieopgaven. Een aantal voorbeelden laat zien dat de komst van een professional nieuwe
groei mogelijk maakte. Zie bijvoorbeeld: SBO, de Straatkrant, Stormvogel, Vereniging voor
Samenlevinsopbouw.
Wat is eigenlijk adequaat professioneel handelen in dit type organisaties De voorbeelden geven ons deze
aanwijzingen : a) over een tolerantie voor ambiguïteit beschikken, in chaos kunnen functioneren, echter
nooit leidend tot een laissez faire houding; b) kunnen opereren in de slagschaduw van grote ego’s; c) de
strategie niet willen claimen, maar wel ter discussie kunnen stellen; d) vrijwilligers gedifferentieerd kunnen
belonen; e) een vermogen tot consensusbouw.

32 - De grote kleine-kansen atlas / Organisatie Guideline
c. Binnen- en buitenwereld op elkaar betrekken
Voor zichzelf, maar niet in zichzelf gekeerd. Dat blijft een lastige knoop om te leggen.
Voor de buitenwereld, maar zichzelf daarbij niet verliezend. Per stadium loopt die discussie langs andere lijnen,
hetgeen eisen stelt aan het leervermogen van de associatie. Vooral ook afleren wordt hier bedoeld:
niet denken dat met oude inzet het thans weer zal lukken. De voorbeelden leren ons het volgende over wat
slim is en wat niet:
Drijf de tegenstelling niet op de spits. Bijvoorbeeld de Bikkershof is openbaar terrein, maar ’s avonds wel
met een hek gesloten. Verleid mensen tot een bijdrage: de tuin Bikkershof is gratis, de fietsenstalling erbij
niet. Veroorzaak met je formule synthese effecten ( 1 + 1 = 3). Bij Aanzet, Stormvogel, De Straatkrant vormen
begeleid wonen en werken een succesformule die niet alleen vruchten afwerpt voor de deelnemers,
ook de samenleving plukt er vruchten van. Maak de dingen niet nodeloos ingewikkeld: de Dordtse Dichters
onder de Regenboog koestert de bescheiden schaal die zo goed past bij zowel vrijwilligers, maar ook de intimiteit
van poëzie recht doet. Wat deelnemers trouwens als baat beschouwen varieert niet alleen per persoon,
maar ook in de tijd. Behoeften kunnen evolueren: In de particuliere kinderopvang Prins Hendrik stellen
ouders zichzelf ook meer eisen dan vroeger. Ook in het Volksbuurt-museum evolueerden criteria, vrijwilligers
ondervonden het plezier van zaken steeds beter doen – waarmee de publieke aantrekkingskracht
steeds sterker werd.
d. Potenties om zich te ontwikkelen: de omgang met geld en met andere bronnen
Geld alleen maakt niet gelukkig, maar je hebt ’t wel nodig. Aanhakend bij de hierboven genoemde vraagstukken
ligt er de kwestie: vraag je subsidie aan Waar, wanneer en waartoe Met het geld komen de gouden
koorden immers. De voorbeelden laten hier het volgende zien.
Een erkende nutsfunctie valt niet lang vol te houden zonder subsidie. Bovendien moet er een positieve correlatie
zijn tussen de hoeveelheid subsidie en de omvang van de nuttigheids-functie. De subsidietitel mag
het gevoel van eigenwaarde, weidser, het zelfbeeld niet aantasten. Zo weigert TANS principieel geld uit allochtonenpotjes,
Nora Storms is ook kieskeurig waar het gaat om subsidie: nooit mag verslaafdheid in haar
ogen als een exclusief medisch vraagstuk geoormerkt worden; Theater STUT wenst niet in de categorie
Welzijnswerk geplaatst te worden. De andere bronnen die je nodig hebt door je ideologische invalshoek zijn:
cultureel kapitaal, enthousiasme van de deelnemers, draagvlak in de samenleving. Subsidie mag deze
zaken niet verdringen. Zoeken naar particuliere sponsors en deelnemers is een uitstekende manier om het
contact met de buitenwereld op peil te houden. Klanten, deelnemers, sponsors en subsidiënten: probeer te
formuleren wat een aangename en nuttige mix is, passend bij de groeifase van de organisatie.
e. Competenties
Hier besteden we aandacht aan het onderwerp ‘sociaal ondernemen’. Immers hiervoor viel al herhaaldelijk
de term ondernemer. In onze ogen betekent dit vooral de vaardigheid om een aantal beginselen in overeenstemming
met elkaar te brengen –in reactie op waargenomen marktkansen. Als redelijk grote organisatie
wordt de associatie regelmatig uitgenodigd mee te doen in gezamenlijke ondernemingen. Dat roept discussie
op, intern en extern. Bij teveel private klusjes opknappen kan terecht de overheid als voornaamste subsidiënt
zeggen: heb je ons nog wel nodig De doelgroep kan zeggen: kies je nog wel voor ons, zoals in het
begin Het niet gesubsidieerde bedrijfsleven kan roepen ‘concurrentievervalsing’.
Eigenlijk zijn er dan drie beginselen in het geding. Geen ervan heeft ’t monopolie; primair kiezen voor het
ene kan betekenen dat je ‘zondigt’ bij het tweede of derde.
1 het opportuniteitsbeginsel: risico’s durven nemen, grenzen verkennen, letten op hogere belangen in
een lange termijn strategie. Het overleven van de organisatie is in het geding, bijvoorbeeld door te zorgen
dat je meedanst op het bal, te zorgen dus dat je in relevante netwerken in de stad mee blijft draaien. Om
zo ook invloed uit te oefenen ten bate van de doelgroep. Meedoen om mee te kunnen blijven doen.
2 het profijtbeginsel: aan wie komt de inspanning vooral ten goede
3 beginsel van de geloofwaardigheid: je moet je altijd kunnen blijven verant-woorden en ook subjectief, in
de ogen van de doelgroep, geloofwaardig zijn.
Wel of niet een aan een project meedraaien moet aan de hand van deze drie beginselen afgewogen worden.
Stel daarom telkens voor het aanpakken van kansen deze drie vragen:
1. Is het handig voor de lokale positie om dit aan te nemen (het opportuniteits-beginsel)
2. Komt het de doelgroep conform onze ideologie ten goede (het profijtbeginsel)
3. Zijn de verplichtingen die je aangaat nog wel te rijmen met de doelstelling (het geloofwaardigheidsbeginsel)

De grote kleine-kansen atlas / Organisatie Guideline - 33
Belangrijk is, dat voorafgaand aan de acceptatie van een klus, de associatie overlegt over opbrengsten,
methoden en termijnen met de partner. Dat is een kwestie van onderhandelen, waarbij concessies gedaan
worden.
Over die concessies, en welke dan wel, kan natuurlijk strijd ontstaan in de associatie. Dat debat moet niet
uit de weg gegaan worden. Het moet zelfs opgezocht worden. We leven in een gebroken wereld, de kunst
bestaat uit het zo dicht mogelijk naderen van Utopia. Er is niet één juiste weg, waarheid of methode. Het
debat moet echter niet ontaarden, dat kan gebeuren bijvoorbeeld door zwak management, of door het stelselmatig
slechts kiezen voor één beginsel. En waar geloofwaardigheid in het geding is, zal zwaar geïnvesteerd
moeten worden in uitleggen waarom je (het zo) doet.
Uitleg hoeft niet tot overeenstemming te leiden. Je goede wil tonen door op andere momenten extra je best
doen, kan een oplossing zijn. Een andere oplossing is om als beschaafde staatsburgers tegen elkaar te zeggen:
‘we agree to disagree’, we zijn het niet met elkaar eens, maar we hebben wel wat met elkaar en gaan
dus verder samen.
f. Emoties
Privé en werk zullen in associaties vaak door elkaar heen lopen, men waardeert de associatie bijvoorbeeld
juist om het gegeven dat deze mix en losse omgang juist wel mag, daar waar in het bedrijfsleven zulks
taboe is.
Toch ligt hier een spanningsveld: subsidie-eisen en de Nutsfunctie kunnen wel degelijk vormen van rationaliteit
voorschrijven.
Als emoties onmisbaar zijn, hoe moet het dan in de inmiddels relatief grote organisatie waar spontaniteit
niet meer vanzelfsprekend is geworden Of althans: er niet meer zo vanzelfsprekend mee omgegaan kan
worden Emoties zullen ingekaderd moeten worden. Schrik niet, inkaderen is fundamenteel iets anders dan
aborteren. Bij de Stichting Perdu, die overigens wellicht dit derde stadium nog niet bereikt heeft, werd dit
duidelijk. De hartstocht voor de zaak miste het complement van op de centen passen, de bonnetjes goed
opbergen etc. Het gevolg was een crisis, bijna was de zaak ten onder gegaan. Heel duidelijk kiest Jepie Pikin
voor het combineren van emotie en ratio: naastenliefde met een goede boekhouding; warmte en spontaniteit;
gepaard aan hygiëne en kwaliteit van de maaltijden.
Je moet ook plezier kunnen scheppen in je bezigheden, met je maten. Het moet vooral ook leuk blijven,
anders gaan vrijwilligers afhaken. Dat is een keiharde wet in het werken met vrijwilligers. Bij grotere associaties
moet dit explicieter georganiseerd worden.
2.4 Doorgaande professionalisering onvermijdelijk
Hieronder behandelen we tot slot het thema, dat doorgroeien bijna altijd betekent doorgaande professionalisering.
Moet je dit tegenhouden Kun je dit tegenhouden Waar liggen de grenzen Hoe Wat is een metacompetentie
in dit verband
Groei in aantal medewerkers geeft disproportionele groei van het communicatie-verkeer. Er moet niet alleen
binnen afdelingen gecommuniceerd worden, ook tussen de afdelingen. Maar ook zelfs binnen de afdelingen
alleen al, neemt de kans op misverstanden toe.
Meer mensen geeft ook altijd meer diversiteit in standpunt. In strenge kloosterordes of het
Vreemdelingenlegioen bijvoorbeeld, weet men dit op te vangen door intensieve initatieprocedures. Lang niet
elke associatie heeft daar tijdens de groei tijd voor of zin in. Waar diversiteit van belangen toeneemt, neemt
de tijd die ’t kost om op één lijn te komen ook sterk toe.
Groei betekent voorts dat de associatie een grotere economische waarde vertegenwoordigt, er is geïnvesteerd
in productiemiddelen. Het klantenbestand en gevormde expertise zijn waardevolle zaken. Het
beheer hiervan zal men niet geheel meer aan vrijwilligers willen tovertrouwen, daar is het een te kostbaar
goed voor geworden.
Tenslotte, het succes van een associatie kan onverwachte en onvoorziene gevolgen hebben: noodzaak te
investeren in nieuwe technologie om de vraag aan te kunnen, meer invitaties van netwerkpartners om mee
te doen, zwaardere eisen door de grotere schaal: denk aan Arbo wetgeving, eisen van de brandweer, contacten
met een accountant etc.
Door te groeien kom je te spelen in hogere divisies met andere regels van het spel. De sportmetafoor is niet
toevallig. Voor het gebeuren tussen de krijtlijnen gelden precies dezelfde regels voor de 4e klasse amateurs
als voor de champions-league. Daarbuiten gelden heel verschillende regels. Om de elftallen op de been te

34 - De grote kleine-kansen atlas / Organisatie Guideline
brengen en te houden, zijn vele extra en onvergelijkbaar ingewikkelder management kwesties aan de orde.
Beter worden als voetbalelftal –in een hogere divisie gaan spelen en dan niet prompt degraderen - vereist
toenemende professionalisering. Denk aan het stadionbeheer, de training, het opstellen van contracten, de
scouting, het commercieel aanwenden van het logo, het positief overkomen in de pers. De investeringen zijn
toegenomen en de afhankelijkheid van afdelingen naar elkaar zijn zo hoog, dat vrijwillige inzet een te grote
risicofactor wordt.
In Associaties van Baat & Nut is min of meer dezelfde tendens zichtbaar: kijk naar LETS, SBO
Hellevoetsluis, AANZET Den Bosch, Volksbuurtmuseum maar ook Straatnieuws en Stichting Stormvogel. In
alle gevallen betekende groei versterking van de professionele kant.
Er zijn ook uitzonderingen: Jepie Pikin wil heel geleidelijk groeien, zonder dat er te grote afhankelijkheid ontstaat
van subsidie en/of betaalde medewerkers. In een bespiegeling hardop ziet de organisatie zichzelf wel
steeds ‘professioneler’ optreden. Maar dat is dan vooral bedoeld als tegenovergestelde van ‘gebrekkig,
haperend, onbetrouwbaar’. De Bikkershof groeit kwalitatief, ook qua inkomsten (fietsenstalling). Maar de
tuin heeft een vaste begrenzing, kan niet groter worden. Wel kan er meer tijd gestoken worden in voorlichting,
daar zijn echter geen profs voor nodig. Ook het woonproject in Rosmalen kende een ‘íntrinsieke’
begrenzer qua inzet van beroepskrachten: de deelnemers moesten die uit eigen zak betalen. STUT is een
idealistisch collectief van beroepskrachten. De vraag of doorgaande professionalisering een bedreiging
vormt voor de idealen, kon daar dus niet gaan in termen van meer of minder beroepskrachten. Zeggen dat
een beroepskracht een ongepaste figuur is, is zeggen dat je zelf niet deugt. Bij STUT is wel het debat
gevoerd over gewenste en ongewenste effecten van doorgaande professionalisering. Maar dat debat ging
over hoe theater maken met de vrijwilligers. De balans tussen hun inbreng en die van de profs mocht niet
verstoord worden. Voorstanders van meer theaterkwaliteit, opgevat zoals theater in schouwburgen ‘normaal’
wordt beoefend door de daar spelende profs en lettend op de normen van dagbladcritici, verloren het
dispuut en verlieten de associatie. Het tegenovergestelde gebeurde bij de Stichting Perdu: nonchalance, vrijheid,
optimisme, als (voornaamste) beginselen om een tent te runnen, legden het af tegen professionele criteria
als controleerbaar zijn, je houden aan afspraken, niet alleen iets doen omdat je er zin in hebt, maar
ook omdat het noodzakelijk is. Na deze tour d’horizon langs de associaties, roepen we de oorspronkelijke
vragen weer op:
1. Is het zo dat blijven doorgroeien bijna altijd betekent, doorgaande professionalisering
2. Moet je dit tegenhouden
3. Kun je dit tegenhouden Waar liggen de grenzen Hoe
4. Wat is strategisch verstandig
ad 1. Is het zo dat blijven doorgroeien bijna altijd betekent, doorgaande professionalisering
Nee, soms zijn er ingebouwde remmen: oppervlak van een terrein, (Bikkershof); beschikbaarheid van medewerkers
(Herenplaats); marktgrenzen (Straatnieuws).
ad 2 Moet je dit tegenhouden
Daar kan heel verschillend over gedacht worden. Veel ziekenhuizen zijn toch ooit als Associaties van Baat &
Nut begonnen, idem verzekeringsmaatschappijen. Niemand zal er bezwaar tegen hebben dat die sterk
geprofessionaliseerd zijn.
Zo’n consensus neemt al snel af, waar het bijvoorbeeld gaat over het Reddingswezen: aan de kust met
boten of in de stad met de dierenambulance. Deze organisaties opereren deskundig, worden behoorlijk
gesubsidieerd, maar drijven nagenoeg exclusief op de vrijwilliger. Is verdere professionalisering, opgevat als
losser worden van de afhankelijkheid van vrijwillige inzet, hier nuttig en noodzakelijk Bij de brandweer is
allang het pleit geslecht voor professionele inzet. Maar bij de andere twee lijken er weinig voorstanders.
Of neem ons voorbeeld SBO-Hellevoetsluis: is het niet een taak van de overheid om te zorgen dat oude
mensen behoorlijk te eten krijgen Of Aanzet: waarom moet het berusten op goedertierenheid van particuliere
amateurs dat de deelnemers van Aanzet weer een tweede of derde kans krijgen in maatschappij
Hetzelfde geldt natuurlijk voor de zeer grote onderwijsachterstand van Roma Sinti kinderen. Gelijk voor de
grondwet, impliceert toch ook dat de overheid ook gelijke onderwijskansen schept
Dus, uitgroeien tot een organisatie waar subsidiënten en professionals mede naast het bestuur de dienst
uitmaken, hoeft niet een kwestie van verval te zijn. Integendeel. Zelfs als de aanwezige groep vrijwilligers dit
als onteigening beschouwt, kan nog het algemeen belang met zich meebrengen dat professionals dominant
worden. (Het publiek belang vereist dan wel controles op die machtsuitoefening).

De grote kleine-kansen atlas / Organisatie Guideline - 35
De balans tussen vrijwilligers en professionals intact houden, wordt een keuze. Een keuze die onderwerp
kan zijn van machtsstrijd intern, waarbij fracties extern steun zoeken. Soms neemt de overheid zelf het initiatief
om verdere professionalisering te bevorderen. De balans tussen vrijwilligers en professionals doorbreken
of intact houden, wordt zo een politieke keuze.
Dit laat onverlet dat de balans tussen vrijwilligers en professionals intact houden, in een aantal omstandigheden
grote voordelen biedt. Het zou dom zijn om daar als politieke actor de ogen voor te sluiten.
- Dat wat STUT, het Dordtse poëziefestival, Vrouw Kind Centrum, Stichting Perdu doen, of wat de Vereniging
van Wijkeigenaren beoogt, kan alleen maar in een goede mix. Overnemen van dit werk door professionals
berooft het van doorslaggevende kwaliteit of maakt de werking ervan onmogelijk.
- De Bikkershof, Jepie Pikin, het Zeeuws Palet om maar enkele voorbeelden te noemen, zijn in theorie door
profs te runnen, maar dat kost zeer veel. Geen gemeenteraad heeft daar zin in.
- TANS en de Zelfbouw in Rosmalen lijken helemaal immuun voor overheidssturing m.b.v. professionals.
Ad 3. Kun je het tegenhouden
Ja, als je dat wilt. Je kunt groei beperken, ook als je succes hebt. De Herenplaats balloteert deelnemers;
Jepie Pikin gaat heel bewust, heel zorgvuldig om met de vraag: hoe snel en in welke richting te groeien
STUT stelt wel degelijk eisen waar en wanneer ze optreedt/met wie ze een stuk maken. De kinderopvang
Prins Hendrik en de Zelfbouw in Rosmalen wisten overtuigend aan te tonen dat regelhandhaving door de
overheid een zaak van onderhandelen vormt, ook waar dat professionele inbreng met zich meebrengt.
Ad 4. Wat is strategisch verstandig
Soms is de zuigkracht groot om verder te groeien, met name als je tal van verantwoor-delijkheden voor het
groter publiek op je genomen hebt. Men rekent op je, of je staat simpelweg in meerjarenbegrotingen van
subsidiënten. Of er zijn eisen van veiligheid, belasting of verplichtingen voortvloeiend uit samenwerking.
Wat is een strategie in het geval dat je de vrijwillige inbreng niet wil laten wegdrukken door een van overmacht
van professionals
Om niet in onbalans te geraken richting professionals, lijkt het goed om een zaak te compartimenteren: deel
het conglomeraat op in kleine, zelfbedruipende eenheden. Die afzonderlijk niet te groot worden, zodat vrijwilligers
niet meer de leiding kunnen hebben. Maar die wel onderling los gekoppeld zijn en profiteren van
lichte, centrale professionele ondersteuning. LETS functioneert zo, Aanzet, Stichting Perdu.
3. Aandacht voor het verenigen van het tegenstrijdige
als essentie
De onderneming blijft groeien, bloeit en overleeft indien:
a) Er variatie en keuzemogelijkheid zit in de bronnen van binding. Mensen moeten zelf aan volumeknop en
‘zenderzoeker’ kunnen zitten als het gaat om passie met anderen in de organisatie te delen.
b) Lusten en lasten in de onderneming gedeeld worden. Er mag geen sprake zijn van hege-monie of zelfgekozen
isolement van deelgroepjes in de organisatie. Vereelting van de elite wordt actief tegengegaan
door elites actief te verversen en bij te scholen. Een eventuele monopoliepositie is levensgevaarlijk.
Monopolies doen mensen luier worden en de organisatie vetter. Een actief antidotum beleid bestaat uit
benchmarking, veel externe samenwerking om met anderen in contact te blijven, intensief bijscholingsbeleid
en ver boven de strikte noodzakelijke ondergrens doen aan verantwoording afleggen.
c) Idealen worden periodiek herijkt; netwerken ververst en de leiding werkt actief aan zijn opvolging.
d) Aandacht voor ‘research & development’ moet geïnstitutionaliseerd zijn. Actieve omgevingssurveillance
voorkomt dat bronnen opdrogen en/of de organisatie in zijn dienstbetoon sleets wordt of obsoleet met
zijn waar.
Groei zal consequenties hebben voor de inrichting van de organisatie
Om gewilde, positieve groei mogelijk te maken, benadrukten we het belang van stadia in de groei. Belangrijk
is dat een associatie zich bewust is dat verschillende stadia in groei ook verschillende eisen stellen aan het
intern en extern functioneren. Een initiatief groeit niet vanzelf naar een werkzame staande organisatie, daar
zijn bewuste ingrepen voor nodig. In de praktijk komt dit vaak neer op de transformatie van een vrijwilligersploeg
naar een formele organisatie die kan ‘leveren’. De overgang van het ene stadium naar het andere

36 - De grote kleine-kansen atlas / Organisatie Guideline
kan zich op verschillende wijze voltrekken. Het kan zich min of meer spontaan en onbewust voordoen. Maar
vaker worden die veranderingen schoksgewijs geïnitieerd door de omgeving. Ander-deels kunnen die veranderingen
moedwillig gecreëerd (‘afgedwongen’) worden door de leiding van de associatie.
Er zit onder de vele praktijken een dynamiek in de groei die overeenkomstige krachten in zich draagt. We
hebben die krachten benoemd in zesvoud.
1. Eigenlijk zijn er altijd ontbindende krachten in een groep gaande. Zoals een kind sterft als het niet
gevoed wordt, een tuin overwoekert wanneer niet gesnoeid, een huis vervalt wanneer niet onderhouden.
Men associeert zich vrijwillig, het individu kan zo weer vertrekken als het haar niet bevalt in het collectief.
Daarom zul je actief mensen op elkaar moeten betrekken en ’t hier/nu met de toekomst verbinden
met je visie, anders lukt het je niet om een produktiebrigade op te been te brengen en te houden.
2. Arbeid is een vorm van gecoördineerde, gedisciplineerde actie. Mensen moeten het boeiend, leuk, nuttig
vinden. Kortom wat zij in de associatie doen moet zingevend zijn. Zo niet, dan gaat de disciplinering ook
zijn tol eisen: samenwerken als opgave brengt altijd kosten, fricties met zich mee. Die ontbindende
kracht kan overruled worden door de gegeneerde lust in het samenwerken aan een goed doel.
3. Binnen- en buitenwereld op elkaar betrekken: een negatieve kracht is eilandvorming, isolement, negatie
van de dynamiek in de buitenwereld. Denk bij dynamiek in de buitenwereld aan zaken als veranderde
wetgeving, concurrenten die slagvaardiger zijn geworden, vage, maar o zo werkzame fenomenen als de
tijdgeest of het vigerende politieke klimaat. Overwin die neiging naar inzichzelfgekeerdheid die ideologisch
bevlogen instellingen parten kan spelen.
4. Stilstand is achteruitgang. Toch is ongebreideld groeien ongeveer het stomste wat je doen kunt. De uitdaging
van groei, zo zou men die zuigkracht kunnen benoemen waar de leiding van een associatie zich
mee te verstaan heeft. In de inleiding op dit hoofdstuk stelden we al dat er diverse manieren zijn om te
groeien.
Groeipotentie moet men kunnen herkennen en constructief in stelling weten te brengen, anders wordt
deze stijgkracht naar hogere doelrealisatie een zuigkracht naar de afgrond.
5. Competenties aanwenden: een associatie is een platform waar velen hun talenten willen manifesteren.
Dat biedt kansen, menskracht en expertise worden zo gratis verkregen. Tegelijkertijd kan het gevaar
optreden dat een kliek zich de leiding op het toneel toeeigent. Een kliek is hier een subgroep die niet de
beste formatie vormt voor het voortbestaan, niet de passende competenties in stelling brengt in relatie
tot de uitdagingen die op de organisatie afkomen. Verstarring van de leiding, oligarchische tendensen,
vereelting van de elite, het zijn verschillende woorden voor hetzelfde fenomeen: achteruitgang in de
associatie door te veel macht geparkeerd bij mensen met de verkeerde set van competenties.
Omgekeerd: aandacht voor het verenigen van tegenstrijdigheden vormt de essentie van goed associëren.
De tegenstrijdigheden zijn meervoudig:
- Baat versus Nut;
- getuigen versus dienstbetoon op vraag leveren;
- vrijwillige inzet versus constante kwaliteit leveren;
- democratie als uitgangspunt versus vereisten van coördinatie: leiding/bevoegdheden;
- als autonome organisatie willen beslissen versus vereisten van schaal resp. bindingen door subsidie.
6. Emoties hanteren: waarschijnlijk is dat toch de grootste sleutel naar bloei van een associatie. De mensen
moeten het leuk blijven vinden en op een prettige, doch functionele manier met elkaar omgaan.
Verzuring door conflicten ligt constant als negatieve kracht op de loer. Dat gaat heel makkelijk.
Associaties van Baat & Nut, zo merkten we eerder op, zijn heel conflictgevoelig. Omdat er zoveel tegenstrijdigheid
op elkaar inwerken en dus gecombineerd moet worden.
Het ontkennen van deze krachten kan niet straffeloos geschieden: de boel ploft uit elkaar of de groei stagneert.
Zelfgekozen mindere groei is op zich niet erg: "small can be very beautiful". Maar dan kies je er voor,
dat is wat anders dan geworpen worden in de ongelukkige situatie waar fracties binnen de organisatie
elkaar bestoken met gefnuikte ambities.

De grote kleine-kansen atlas / Exploitatie Guideline - 37
Exploitatie Guideline
Aanvankelijk vond de notaris het maar vreemd dat we een stichting wilden oprichten voor onze galerie. In
zijn perceptie was een galerie een middel om inkomen te genereren en lag de eenmanszaak, firma of maatschap
meer voor de hand. “Nee”, zei ik, “we willen een podium scheppen voor incourante kunst en kunstenaars,
die elders niet aan de bak komen. Verkoop van kunst sluiten we weliswaar niet uit, maar dat is niet
het primaire doel.” En dat was ook zo, want ieder van ons had een baan; we hoefden met de galerie helemaal
geen inkomen te genereren. “Dat houdt wel in”, zei de notaris, “dat eventuele inkomsten moeten worden
aangewend voor het doel van de stichting.”
Dat hadden we ook al voorzien. Als een expositie van een kunstenaar al een batig saldo zou opleveren,
moest daarmee het tekort van een andere expositie gedekt worden. En per saldo zouden exposities nooit
kostendekkend zijn. Daarom was de gemeentelijke ‘waarderingssubsidie’ van belang, alsook de donaties
vanuit vrienden en kennissenkring. En dat laatste kon je juist weer krijgen vanwege het ideële karakter van
de galerie.
Die gemeentelijke waarderingssubsidie was overigens wel bijzonder. Niet alleen vanwege de eenvoudige
wijze van verkrijgen en verantwoorden (zie Juridische Guideline). Maar ook omdat zowel commerciële galeries
(inkomensvormend) als ideële ervoor in aanmerking kwamen. De gemeente erkende dat de aanwezigheid
van meerdere galeries, waarvan vele moeite hadden om het hoofd boven water te houden, een duidelijk
lokaal (maatschappelijk) nut diende.
In deze ‘guideline’ gaan we in op enkele zaken rond de exploitatie van Associaties van Baat & Nut. Onder
‘Productie van baat & nut’ gaan we in op de (financiële) bronnen die worden ingezet. Daarna komen enkele
financiële kwesties rond fiscus en deelname van uitkeringsgerechtigden aan de orde. Noodgedwongen in
wat algemene termen, omdat de regelingen voortdurend onderhevig zijn aan wijzigingen.
1. Productie van baat & nut
Alle Associaties van Baat & Nut ‘produceren’ iets voor hun omgeving, het nut. Het kan om redelijk ongrijpbare
zaken gaan, zoals ‘imago van een etnische groep’ (TANS), of ‘integratie van moslims in de Nederlandse
samenleving’ (Islam en Burgerschap). Het kan ook gaan om heel concrete producten en diensten, zoals
fiets-/kerkepaden in Zieuwent, distributie van maaltijden voor ouderen in Hellevoetsluis of buurtbusvervoer
in Zijpe-Harenkarspel.
Baat, het eigenbelang, neemt enerzijds de vorm aan van makkelijk in geld waardeerbare zaken, zoals
kostenbesparing (betaalbare huur, goedkope kinderopvang, etc) of een (gedeeltelijk) inkomen. Anderzijds
gaat het om al die immateriële zaken die met name vrijwilligers ertoe aanzetten om actief te worden.
Bijvoorbeeld: gewenste sociale contacten, iets om handen hebben, erkenning krijgen, opdoen van vaardigheden,
persoonlijke ontplooiing, netwerkverbreding, opvattingen kunnen uitdragen, etc.
Verhouding tussen baat & nut
De baat (het eigenbelang) tegenover het nut (het algemeen belang) is moeilijk af te bakenen; doorgaans
overlapt het elkaar. De deelauto is voor de gebruiker een goedkope manier van autorijden, voor de samenleving
mogelijk 1 een milieuwinst. De woonwerk accommodatie strekt de bewoner tot persoonlijk voordeel, de
woningbouwcorporatie ziet het als wenselijke aanbodverbreding voor (jongeren)huisvesting.
1) Bekend dllemma is: dient de deelauto als laagdrempelige instap voor niet-autobezitters, òf doet een autobezitter bij
toetreding afstand van de eigen auto.

38 - De grote kleine-kansen atlas / Exploitatie Guideline
En de mate waarin de baat aanwezig is ten opzichte van het nut verschilt ook sterk.
De eigenbaat van de vrijwilligers bij de buurtbus, de ouderenservice en kerkepaden is naar verhouding kleiner
dan het nut voor de lokale samenleving. Terwijl je kan stellen dat de eigenbaat bij deelauto en woonwerk
accommodatie groter is, dan het nut voor de samenleving. Dit is dan ingegeven door het feit dat in het
eerste geval de producenten van de dienst of voorziening andere zijn dan de afnemers; in het tweede geval
is de deelnemer producent èn afnemer tegelijk.
Indien je de opvatting huldigt dat ‘puur’ altruïsme niet bestaat, moet voor de producent die geen afnemer
is, altijd gelden dat er voldoende beloning wordt verkregen uit andere zaken dan het ‘primaire nuts-product’.
Hetzij een geldelijke beloning, hetzij in de vorm van genoemde immateriële voordelen.
Het nut voor anderen is doorgaans de belangrijkste noemer op basis waarvan inkomsten gegenereerd kunnen
worden. Afhankelijk van de mate van nut en voor wie, zal het lukken om specifieke bronnen aan te
boren. Ter oriëntatie op de mogelijkheden laten we de belangrijkste bronnen van inkomsten passeren.
Subsidie
Associaties van Baat & Nut ontvangen hun subsidie het vaakst van de gemeentelijke overheid, vervolgens
van de provinciale en slechts incidenteel van het rijk. Dit laatste als de activiteiten aansluiten op duidelijke
prioriteiten van rijksbeleid en ze van landelijke betekenis zijn (bijvoorbeeld Islam en Burgerschap). Of als de
activiteiten passen binnen bestaande regelingen met doorgaans illustere namen. Zo doet het Wooninitiatief
Nuenen een beroep op de ‘Tijdelijke Woonzorg Stimuleringsregeling’ van VROM. De kerkepaden Zieuwent
zijn mede bekostigd uit de ‘Subsidieregeling eenmalige projecten plattelandsvernieuwing en agrarisch
natuurbeheer’ van het ministerie LNV. Sinds enkele jaren produceert het rijk het ‘Subsidieoverzicht
Rijksoverheid’, welke ook via de website van het ministerie van Financiën raadpleegbaar is.
Typische terreinen waarop de provinciale overheid aanspreekbaar is, zijn ruimtelijke ordening, verkeer en
(openbaar) vervoer, milieu en water, en bovenlokale ontwikkelingen (economie) en voorzieningen (zorg, welzijn,
cultuur). De provincie stemt haar subsidiebeleid doorgaans af met betrokken gemeenten. Zoals ook het
geval van de Buurtbus Zijpe-Harenkarspel laat zien. Ingang voor mogelijke subsidie door de provincie valt
dan ook vaak wel via de gemeente te verkrijgen.
De vier grote steden hebben naar verhouding meer beleidsruimte, omdat ze een deel van de provinciale
taken voor de eigen gemeente verrichten. En de grotere steden zitten naar verhouding wat ruimer in de
mogelijkheden, door speciale rijksprogramma’s zoals het Grote Steden Beleid.
Indien je opteert voor subsidie is de gemeente derhalve een aangewezen ingang. Daarnaast kan je via
internet de rijksregelingen verkennen en de mogelijkheden bij provincies. (Een bruikbare ‘portal’ is
www.overheid.nl)
Subsidie wordt in directe vorm verstrekt (toekennen van een besteedbaar budget), of in indirecte vorm. Dit
laatste betreft faciliteiten die gratis of onder de kost- of marktprijs beschikbaar worden gesteld. Denk aan
het voor een gunstige prijs verkopen van een accommodatie voor woonwerkruimte, of het toewijzen van
kosteloze opbouwwerk begeleiding (LETS ruilwinkels).
In meerdere gemeenten bestaat de mogelijkheid om een beroep te doen op ‘buurtfondsen’, ínitiatieffondsen’,
‘wijkbudgetten’, etc. Kenmerk is dat met eenvoudige procedures binnen een redelijke termijn een
beperkt eenmalig budget kan worden verkregen.
Hou goed in de gaten welke voorwaarden een gemeente stelt voor eventuele subsidies. Er zijn nog steeds
gemeenten die voor een futiel bedrag aanvraag- en verantwoordingsprocedures hanteren (bijv. accountantgoedkeuring
van jaarstukken) die het subsidievoordeel voor een groot deel teniet doen. Probeer daarover te
onderhandelen, of zie er van af.
Fondsen
Fondsen die maatschappelijke doelen steunen zijn er meerdere. Een bekende is het Juliana Welzijnsfonds.
In het jaarverslag wordt uitgebreid verantwoord aan welke initiatieven een bijdrage is gegeven. Voor ons was
dit een aanknopingspunt om Associaties van Baat & Nut op te sporen (Jepi Pikin, Gilden, Eiland De Woude).
Het Juliana Welzijnsfonds geeft geen structurele bijdragen, maar wat de soorten uitgaven betreft stelt het
weinig beperkingen. Het doel is nogal ruim gesteld: het verlenen van financiële steun op het terrein van
maatschappelijk welzijn in Nederland en in bijzondere gevallen in het buitenland. Veel projecten doen met
succes een beroep op dit fonds als het gaat om inrichting en eenmalige aanschaf. (Zie www.jwf.nl )
Een ander fonds dat we tegenkwamen is Start Foundation (gelieerd aan het Start Uitzendbureau). Romene

De grote kleine-kansen atlas / Exploitatie Guideline - 39
Sinti heeft hieruit een beroepskracht (mede) bekostigd gekregen voor enkele jaren. Stichting Start
Foundation is een fonds dat vernieuwende projecten op de arbeidsmarkt ondersteunt en stimuleert. Dat
gebeurt met geld, met advies en door de opgedane kennis op ruime schaal te delen en te verspreiden. (Zie
http://www.start.nl/wg/overstart/produkten/foundation/ )
Een fonds dat heeft bijgedragen aan de vervaardiging van de website versie van deze kansenatlas is het
VSB-fonds. Dit fonds komt voort uit de maatschappelijke activiteiten van de VSB-bank, waarvan de wortels
nog liggen in de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen. Het VSB Fonds verleent financiële steun aan organisaties
zonder winstoogmerk voor het uitvoeren of tot stand brengen van projecten van algemeen maatschappelijk
belang. Op het terrein van zorg en welzijn; kunst en cultuur; sport en vrije tijd; natuur en milieu.
(Zie http://www.vsbfonds.nl/ )
Veel Associaties van Baat & Nut gaven aan gebruik te hebben gemaakt van fondsen, zonder specifiek te
vermelden welke. Het zijn er ook te veel om op te noemen op deze plaats. Maar ook hier biedt het internet
uitkomst. (Zie bijvoorbeeld de ‘portal’ www.fondsen.org )
Bijdragen voor geleverde producten
Voor de meer commercieel getinte associaties is dit de belangrijkste inkomstenbron. Dit geldt bijvoorbeeld
voor De Nieuwe Band, Compagniester Banket, Pergola Associaties, Wereldwinkels, maar ook voor
Kennemerwind en de Buurtbus.
Ook bij niet commercieel getinte associaties kunnen de bijdragen van gebruikers van het product een
belangrijke inkomstenbron vormen. Denk aan entree gelden (Volksbuurtmuseum), verkoopopbrengsten
(Perdu, Straatnieuws) of retributiegelden (Kinderopvang Heemhuys, Rusthuis Sterrewijzer, Wooninitiatief
Nuenen).
De ontwikkeling bij het rijk om voor zorg en begeleiding meer met persoonsgebonden budgetten te gaan
werken, maakt het ontstaan van Associaties van Baat & Nut op die terreinen makkelijker, mits het persoonsgebonden
budget min of meer vrij besteedbaar is.
In veel gevallen ziet men kans om ‘neven’-producten te genereren die dan als (belangrijke) aanvullende
inkomstenbron dient. Loesje doet aan merchandising en organiseert workshops voor bedrijven. Boerderij &
Erf adviseert tegen betaling over bouwkundige zaken. Aanzet in Den Bosch verbouwt oude panden en verkoopt
ze weer met winst. TANS geeft interculturele workshops aan baliepersoneel van de Rabo als tegenprestatie
voor ‘sponsoring’.
Juist het genereren van ‘neven’-producten is een domein waar met creativiteit in geopereerd kan worden.
Als op het eigen werkterrein veel specifieke kennis aanwezig is, kunnen inkomsten gegenereerd worden met
advisering aan derden. Als de ene lets ruilkring een handig computer programma heeft gemaakt, kan het
tegen vergoeding aan andere beschikbaar gesteld worden.
Bijdragen van leden/deelnemers
De vrijwillige inzet van de leden of deelnemers is doorgaans de belangrijkste inkomstenbron, maar dat komt
niet in de exploitatierekening terecht. Overigens, het tegenovergestelde effect, daar waar men produceert
voor eigen baat en men bepaalde uitgaven kan vermijden (bijvoorbeeld kinderopvang Prins Hendrikkade),
komt evenmin in de boeken.
Naast de inzet van eigen arbeidskracht kan men als deelnemer in natura bijdragen, zoals beschikbaar stellen
van eigen auto, computer, ruimte of andere faciliteiten. Zaken die ook niet in de exploitatierekening
terecht komen, maar vaak wel essentieel.
Wel in de boeken verschijnt de lidmaatschapsbijdrage van deelnemers. Als de eigen baat van de activiteiten
groot is, is dat de belangrijkste reden om contributie / bijdragen van de leden te kunnen vragen. Dat lukt
dus wel bij de Vereniging van Beleggers in Duurzame Ontwikkeling, waaruit alle activiteiten incluis de honorering
van de initiatiefnemer worden bekostigd. Of men betaalt in maandelijkse bijdragen aan de afbetaling
van een investering in energiebesparende maatregelen (Groene Dak). Maar dat zal niet opgaan voor een
buurtbusproject. Vrijwillige chauffeurs laten betalen voor de eigen vereniging is tot mislukken gedoemd. Hier
is juist enige onkostenvergoeding (voor gebruik eigen auto) gewenst.
Leerzaam is in dit verband de aanpak van Marjon Edzes van het Compagniester Banket. Deze associatie is
voor een belangrijk deel gericht op eigen baat; dat legitimeert ook het beroep doen op eigen inzet. Maar zij
behandelde deze (nog) onbetaalde inzet als aanloop investering. Zij liet de uren inzet door iedereen vastleggen.
En toen er inkomsten kwamen, werden deze naar rato van investering verrekend. Zo werden ‘scheve
gezichten’ voorkomen.

40 - De grote kleine-kansen atlas / Exploitatie Guideline
Donaties, inzameling, faciliteiten en sponsoring
Donaties of giften van derden worden doorgaans ook verkregen op grond van het maatschappelijk nut dat
wordt geproduceerd. De makkelijkst aan te boren kring daarvoor zijn de vrienden en kennissen van de
direct betrokkenen bij de Associatie van Baat & Nut.
Inzameling, denk aan de gevleugelde term "liefdewerk en oud papier", lijkt bij onze Associaties van Baat &
Nut amper een rol te spelen. De bingo avond, rommelmarkt, fancy fairs en oud papier inzameling lijken
meer tot het verleden te behoren. Eerlijk gezegd zijn het ook zaken die relatief veel vrijwillige inzet vergen
tegenover zeer beperkte inkomsten. De eigen vrijwilligers diensten laten verrichten als tegenprestatie voor
sponsoring, levert vaak meer op. De computer whizkid die de eigen website heeft gemaakt, er ook een laten
maken voor een plaatselijke ondernemer, is zo’n voorbeeld.
Het beschikbaar stellen van faciliteiten (ruimte, begeleiding, gebruik apparatuur, versturen van post, etc)
door gemeente en organisaties (welzijnsinstellingen, corporaties, bedrijven) is doorgaans ook afhankelijk
van de nutsfunctie. Het wordt doorgaans makkelijker en sneller verkregen dan subsidie. Grotere bedrijven
zijn tegenwoordig ook eerder bereid ondersteuning te geven via vrijwillige inzet van eigen deskundigen
(boekhouder, jurist, etc), dan via donaties.
Sponsoring is geld verstrekken (door bedrijven, organisaties) tegenover het verlenen van diensten door de
Associatie van Baat & Nut. Soms is het dienstenuitruil van beide kanten. Hier is minder bepalend wat het
maatschappelijk nut is van de associatie, maar veeleer wat heb je de sponsor te bieden Reclame is maar
één van de mogelijkheden. De eerder genoemde ‘neven-producten’ kunnen ook worden ingezet, zoals de
workshops verzorgd door TANS. Het deelnemersnetwerk van TANS bleek ook z’n waarde te hebben als
rekruteringsdomein voor schaars personeel.
Over de inzet van vrijwilligers
De vrijwillige inzet van leden/deelnemers is, zoals hierboven al gesteld, doorgaans de belangrijkste
‘inkomstenbron’. Dit vergt dat met zorg hiermee moet worden omgesprongen. Enkele opmerkingen:
- mensen willen leren, zich ontplooien: zorg dus dat die bron niet opdroogt doordat de mensen zich gaan
vervelen (routine); een project bloedt dood als men zich geen nieuwe uitdagingen weet te stellen;
- het moet leuk blijven, je moet er lol in hebben; zorg dus dat er geen onproductieve conflicten zijn, want dan
droogt die bron ook op;
- mensen willen ook zinvol bezig zijn, dat houdt in dat men regelmatig resultaat wil kunnen zien van de
eigen inzet; zorg dus dat er regelmatig (tussen)resultaten zichtbaar worden en besteed er aandacht aan.
Of meer algemeen, hou in de gaten wat de vrijwilligers drijft en zorg ervoor dat dit ook geboden kan worden.
Het financiële arrangement mag deze en andere bindende krachten niet doorkruisen. Zie ook de guidelines
over organisatie en complicaties.
2. De fiscus
We zullen ons hier beperken tot enkele veelvoorkomende kwesties, omdat – zoals bekend – je op dit complexe
terrein eindeloos kunt uitweiden. Voor een Associatie van Baat & Nut loont het bij ingewikkelde zaken
al gauw om een boekhouder of accountant in de gelederen of de bekendenkring te hebben, die men kosteloos
kan raadplegen. Voor de doe-het-zelver mag de website ‘portal’ www.fiscaal.nl als goed vertrekpunt
gelden.
(Onderstaande regelingen en bedragen gelden voor 2003 en kunnen aan wijzigingen onderhevig zijn.)
Onkostenvergoeding vrijwilligers
Als er sprake is van aantoonbare onkosten die integraal worden vergoed door de associatie, blijft dit buiten
de fiscale heffing. Dat wil zeggen voor de associatie zijn het onbelaste kosten (voorzover de associatie zelf
belastingplichtig is). Voor de vrijwilliger valt het buiten de inkomstenbelasting. Bijvoorbeeld, als vrijwilligers
kilometers rijden met de eigen auto voor de associatie kunnen die probleemloos vergoed worden met de fiscale
kilometervergoeding van € 0,28.
Ook een ‘algemene onkostenvergoeding’ (forfaitaire onkostenvergoeding) van ten hoogste € 20,- per week
en € 700,- per jaar is fiscaal vrijgesteld. Hiervoor is niet nodig dat deze bedragen met bonnetjes worden
aangetoond.

De grote kleine-kansen atlas / Exploitatie Guideline - 41
BTW-plicht
Het heffen van BTW over de omzet, c.q. de rekeningen die je anderen laat betalen, is in beginsel verplicht.
Je fungeert feitelijk als belasting incasseerder. De BTW die je zodoende hebt geïncasseerd moet je afdragen
aan de fiscus. Je mag daarop de door jou betaalde BTW over de inkoop als ‘voorbelasting’ weer aftrekken.
Vrijstelling van BTW-heffing wordt enerzijds verstrekt aan bepaalde typen organisaties. Zoals het wettelijk
geregeld onderwijs, niet commerciële radio en televisie, sportverenigingen, instellingen voor jeugdwerk, sociaal
culturele instellingen, etc.
Anderzijds zijn bepaalde activiteiten (leveringen en diensten) vrijgesteld, ongeacht welk type organisatie
deze activiteiten verricht. Opvang van kinderen beneden 13 jaar is bijvoorbeeld vrijgesteld. Dat maakt dat
de Heemhuys Stichting die gerund wordt door zelfstandig ondernemers, voor die activiteit zijn vrijgesteld
voor BTW-heffing.
Als vrijgestelde organisaties zoals sportverenigingen en sociaal-culturele instellingen nevenactiviteiten gaan
ontplooien die normaal belast zijn, denk aan het runnen van een kantine, kunnen ze tot op bepaalde hoogte
ook vrijstelling daarvoor krijgen. Voorwaarde is dat de kantine omzet beneden € 68.067,- blijft, het moet
om kantine exploitatie gaan die in het verlengde van de sportactiviteiten ligt (dus niet verhuur voor bruiloften
en partijen), en de winst moet weer worden aangewend voor de hoofdactiviteiten van de organisatie.
Voor fondswervende nevenactiviteiten geldt een vergelijkbare regeling. Bij de vrijgestelde bedragen wordt
ook nog onderscheid gemaakt tussen ‘leveringen’ en ‘diensten’. ‘Winst’ uit nevenactiviteiten mag niet worden
uitgekeerd aan de verenigingsleden, maar als dat leidt tot verlaging van de contributie mag dat weer
wel (!).
Vrijstelling van BTW-plicht betekent dat ook geen voorbelasting mag worden afgetrokken c.q. teruggevorderd
van de fiscus. ‘Vrijstelling’ onderscheidt zich daarin van het zogenaamde 0%-tarief, daarbij kan wel betaalde
voorbelasting worden teruggevraagd.
Juist vanwege een eventuele aanspraak op teruggave van voorbelasting is het niet altijd voordelig om van
de BTW-vrijstelling gebruik te maken.
Ook voor ondernemers met een geringe omzet kan een BTW-vrijstelling worden toegepast. Dit geldt als op
jaarbasis minder dan € 1.883,- aan BTW behoeft te worden afgerekend (saldo van zelf te heffen BTW en
aftrek van voorbelasting).
Scheiden van rechtspersonen
Juist omdat fiscale regelingen ook gekoppeld zijn aan het type organisatie c.q. de gekozen rechtsvorm, kan
het verstandig zijn om verschillende activiteiten in verschillende rechtspersonen onder te brengen. Zo kan
je de kantine exploitatie in een BV onderbrengen, die BTW-plichtig is en die ook bruiloften en partijen kan
organiseren, terwijl die BV een ‘stevige huur’ betaalt aan de vereniging. Dat houdt de contributie voor de
verenigingsleden laag. Maar als de huur ‘te stevig’ is, kan de fiscus dat als verkapte financiering aanmerken
en dat niet meer als aftrekbaar accepteren voor de vennootschapsbelasting.
Ook het scheiden van commerciële en vrijwillige activiteiten kan van belang zijn. Of het niet in gevaar brengen
van uitkeringsrechten van vrijwilligers. Of het juist als zelfstandige willen gaan werken binnen de
Associatie van Baat & Nut.
We volstaan hier met aanduiding van de mogelijkheid om deze zaken op te lossen door scheiding van activiteiten
in verschillende rechtspersonen. De vormgeving ervan is te specialistisch om hier verder uit te werken.
Raadpleeg daarvoor een deskundige.
3. Uitkeringen
Pas in de jaren negentig drong bij de overheid het besef door, dat het verstrekken van een uitkering met de
verplichting niets te doen (behalve het draaien van het zoveelste kopietje van je sollicitatiebrief) de mensen
nog verder afbracht van het ideaal van de betaalde baan. Onder de noemer ‘sociale activering’ werd het verrichten
van vrijwilligerswerk erkend als belangrijk instrument om vaardigheden en enig arbeidsritme op te
doen, alsook voor het creëren van een persoonlijk netwerk, van waaruit je makkelijker aan het werk komt.
Veel gemeenten geven nu zelfs premies op het oppakken van vrijwilligerswerk. Met de huidige kentering in
de economie lijken de verworvenheden van de jaren negentig weer actueel te worden. Enkele opmerkingen
over de relatie van activiteiten voor Associaties van Baat & Nut met uitkeringsrechten.

42 - De grote kleine-kansen atlas / Exploitatie Guideline
Bijstand
Vrijwilligerswerk wordt doorgaans door de sociale dienst geaccepteerd, zolang het de aanname van een
baan niet in de weg staat. In veel gemeenten wordt zelfs een premie verstrekt die gebaseerd is op de fiscaal
vrijgestelde forfaitaire onkostenvergoeding (zie onder 2. Fiscus). Daarbovenop kunnen feitelijk aantoonbare
kosten ook nog worden vergoed door de Associatie van Baat & Nut. Gunsten in natura leveren doorgaans
geen probleem op, zolang ze geen exorbitante vorm aannemen en/of er geen ruchtbaarheid aan wordt
gegeven.
Vermeldenswaard zijn de afspraken rond de Rotterdamse Lets ruilwinkels. Ruil geeft weliswaar ‘persoonlijk
voordeel’, maar dat wordt ongemoeid gelaten. Enerzijds vanwege de gewenste armoedebestrijding, anderzijds
omdat het beroep op bijzondere bijstand er juist door verminderd wordt. Verder wordt het criterium van
de Amsterdamse fiscus gevolgd, die toen als enige een duidelijke uitspraak over ruilkringen had gedaan. De
fiscus stelde in 1995 naar aanleiding van het succes van de ruilkring Noppes, dat bij deelname aan ruilkringen
er geen sprake mag zijn van verkapt ondernemerschap. Dat is het geval als er meer dan 3000 lets-eenheden
(als equivalent van de gulden) per jaar worden verdiend met eenzelfde soort activiteit. Dit laatste is
van belang. Als iemand steeds ‘de elektricien’ speelt, of ‘de fotograaf’, of ‘de websitebouwer’, komt hij/zij
dus eerder in de gevarenzone, dan wanneer uiteenlopende activiteiten verricht worden. De Lets-organisatie
(als administrateur van de tegoeden) heeft een meldingsplicht voor dit soort gevallen. Ons is geen nadere
uitspraak van de fiscus bekend. Indien je deze criteria respecteert, zit je aan de veilige kant.
Deelnemers in een Lets-ruilkring die daarin tevens als vrijwilliger actief worden, krijgen ook de premie voor
vrijwilligerswerk.
Niettemin, gemeenten kunnen het beleid rond toelaten van vrijwilligerswerk in geval van een bijstanduitkering
zelf invullen. Informeer dus altijd naar de lokale situatie.
(Zie ook de website van het ministerie van SZW onder de zoekterm ‘vrijwilligerswerk’.)
Het starten van een eigen bedrijf is met behoud van een bijstandsuitkering voor een beperkte periode
mogelijk. De vrouwen buurtmaatschap maakt in beginsel gebruik van deze regeling (ware het niet dat het
stadium van feitelijke inkomsten niet is bereikt).
WAO
Bij vrijwilligerswerk geldt voor onkostenvergoedingen hetzelfde als in geval van bijstand. Verder zal het vrijwilligerswerk
niet zo’n vorm moeten aannemen dat daaruit valt op te maken dat de formeel geldende
arbeidsongeschiktheid niet meer opgaat.
Indien er sprake is van bijverdiensten, dan moet dit gemeld worden en leidt dit altijd tot korting op de verstrekte
uitkering. Maar in overleg met de UWV kan het werk bij wijze van proef worden verricht. Voor een
periode van maximaal 3 jaar kan dan gelden dat als men weer uitvalt, men kan terugvallen op het oude
arbeidsongeschiktheidspercentage.
De regeling is echter nogal ingewikkeld. Het plaatselijk WAO-beraad (georganiseerde WAO-ers) kan er meer
informatie over geven.
Wachtgeldregelingen
Deze zijn er in meerdere soorten en maten, afhankelijk van de voormalige werkgever en uitvoerende instantie.
Onkostenvergoedingen zoals hiervóór beschreven, blijven ook hier buiten schot. Voorts een tweetal voorbeelden
over bijverdiensten.
Oudere werknemers hebben weinig perspectief op de arbeidsmarkt en krijgen daarom de ruimte voor zich
zelf te beginnen. Je kan dat in deeltijd doen. Als dat voor bijvoorbeeld 2 dagen per week wordt aangegaan,
wordt de uitkering met 2/5 gekort waarbij de bijverdiensten verder ongemoeid worden gelaten, ook als deze
het gekorte deel overstijgen. Dit kan dus een voordelige opstap naar zelfstandigheid vormen.
Iemand die een wachtgeldregeling geniet kan in beginsel hetzelfde werk als vrijwilliger doen voor de associatie
met eigen rechtspersoon, die dan een rekening voor bijvoorbeeld advieswerk kan uitsturen. De associatie
kan de inkomsten voor eigen doelen aanwenden en ook dezelfde vrijwilliger zijn/haar aantoonbare
onkosten vergoeden.
Werkloosheidsuitkering
Vrijwilligerswerk is – na overleg met de UWV - in beginsel ook mogelijk in geval van een werkloosheidsuitkering.
De hierboven vermelde regeling inzake onkostenvergoedingen geldt ook hier.
Het ‘werken aan het opzetten van een eigen bedrijf’ met behoud van uitkering behoort ook tot de mogelijk-

De grote kleine-kansen atlas / Exploitatie Guideline - 43
heden. De UWV moet wel overtuigd zijn van de slagingskans om op eigen benen te staan.
(Zie ook www.uwv.nl )
Overgang naar gesubsidieerde arbeid
Dit is het meest voorkomend in de beschreven associaties, met als duidelijk voorbeeld het
Volksbuurtmuseum: vrijwilligers waarvan de activiteiten worden omgezet in een aanstelling op een gesubsidieerde
arbeidsplaats. Voorheen banenpool en Melkertbanen, thans WIW-banen en ID-banen. Op het
moment dat we dit schrijven, is het voortbestaan van deze banen onzeker en er is al sprake van wegvallen
van vacante plaatsen.
Als de associatie voldoende inkomsten genereert om een additionele arbeidsplaats om te zetten in een
reguliere, kan men met de gemeente gaan onderhandelen over een structurele bijdrage. Deze kan minimaal
de uitsparing van de gemeente bedragen. Dit betreft de huidige gemeentelijke bijdrage aan de gesubsidieerde
arbeidsplaats, plus het aandeel in de bijstandsuitkering die op termijn zou ontstaan door wegvallen van
de additionele arbeidsplaats, plus de waarde voor de gemeente van het maatschappelijk nut dat geproduceerd
wordt met de om te zetten additionele baan.
Als voorbeeld voor dit laatste: als niet een deel van het ingezamelde afval via Spullenhulp weer in kringloop
wordt gebracht, moet het als afval worden verwerkt en daaraan zijn kosten verbonden voor de gemeente,
die nu worden uitgespaard.

44 - De grote kleine-kansen atlas / Exploitatie Guideline

De grote kleine-kansen atlas / Complicatie Guideline - 45
Complicatie Guideline
Na ruim een jaar liep de galerie zoals de bedoeling was. Het relatiebestand was opgebouwd, adresetiketten
werden per computer verzorgd en we wisten wat gesorteerde post was, we konden ons verheugen in
belangstelling van de pers, vrijwilligers om ‘te zitten tijdens openingsuren’ waren voor handen, voldoende
kunstenaars wilden onder onze gunstige condities exposeren, etc etc. Kortom, de galerie was met vereende
krachten ‘neergezet’; de enige die er feitelijk nu nog omkijken naar had was onze kunstkenner. Hij selecteerde
de kunstenaars en onderhield contacten met hen, de pers, gemeenteambtenaren en andere relaties.
De andere bestuursleden waren op afroep beschikbaar, maar te besturen was er weinig. Maar daarin
school voor mij ook een tekortkoming. Als secretaris-penningmeester was m’n taak beperkt tot 10 keer per
jaar adresstickers uitdraaien, 1 bedelbrief schrijven naar potentiële donateurs en het opmaken van de jaarrekening.
Bepaald geen uitdaging in vergelijking met het van de grond trekken van de galerie in het begin.
Een verhuizing naar een werkplek elders was een prima reden om een punt achter mijn praktische bijdrage
en het bestuurslidmaatschap te zetten. “Als je mijn vriend bent, kan je dat niet maken”, probeerde de
kunstkenner nog. Het kostte enige ‘Seelenmassage’ om de vriendschap niet te verstoren, maar ik maakte
het toch. En het lukte hem uiteindelijk wel om mijn taken over te nemen, met enige hulp van anderen.
Het nieuwe pas gepensioneerde bestuurslid was niet in alle opzichten een succes. Zijn netwerk waarover
hij pochte dat het garant zou staan voor forse donaties en sponsoring, bleek door zijn eigen bovenmatig
alcoholgebruik al danig te zijn weggespoeld. “Nee, we moeten het kunstbeleid van de galerie herzien, opdat
we het beter kunnen verkopen”, was zijn opvatting. Tja, dat was nou net het domein waarop de kunstkenner
z’n eigen gang ging. Het kwam er op neer dat het nieuwe bestuurslid niet de financiële input kon waarmaken,
waarop was gehoopt, nadat de gemeente had aangekondigd dat de subsidieregeling voor galeries
zou komen te vervallen. De situatie zag er al met al ongunstig uit. Een slapend en onvolledig bestuur, met
een nieuw ex-bestuurslid. In z’n roes is hem waarschijnlijk ontgaan dat ie met een klein zetje van zijn zetel
is gevallen.
Uiteenlopende verwachtingen omtrent te vervullen rollen binnen een associatie kunnen een belangrijke
complicerende factor vormen. Vooral voor vrijwillige inzet is het belangrijk te onderkennen wat mensen
drijft, dan wel naar welke soort werkzaamheden hun voorkeur uitgaat. Wordt daarin niet voorzien, dan
haakt men af.
In deze guideline gaan we in op enkele (soortgelijke) bijkomende verschijnselen van het functioneren van
associaties van Baat & Nut.
1. Vrijwilliger en/of beroepskracht
We komen leveranciers van arbeid in de Baat & Nut associaties in vele gedaanten tegen. Om de vrijwilliger
goed in beeld te kunnen brengen maken we eerst een onderscheid met beroepskrachten.
A. Een verschijningsvorm van de beroepskracht is de ingehuurde professional, die komt en gaat en tussendoor
loon ontvangt via een CAO of een andere vergelijkbare regeling. Zo’n klassiek ingeschaalde professional
vinden we bij het SBO, De Vrouwen buurtmaatschap, en ook het Nivon kent op haar landelijk bureau in
Amsterdam of bij de Federatie in Rotterdam, zulke beroepskrachten. Het feit dat zij in loondienst hun
arbeidskracht verhuren doet natuurlijk niets af aan hun toewijding of deskundigheid. Maar zij hebben geen
deel gehad aan de oprichting van de associatie, maar komen via de arbeidsmarkt er later bij.
B. Dan zijn er beroepskrachten die de aanstichters en primaire dragers van de associatie vormen. Die zo
verwant ermee zijn, dat ze minimaal onder drie categorieën kunnen vallen: inkomensafhankelijke beroepskracht,
actievoerder, leverancier (soms zelfs eigenaar) van het concept. Als maatschappelijke geëngageerde

46 - De grote kleine-kansen atlas / Complicatie Guideline
persoon neigt hun betrokkenheid en productie-inzet verder dan van een gewone beroepskracht.
Bij Boschtion bijvoorbeeld is het onderscheid betaalde kracht en vrijwilliger opgeheven in de zin dat alle
betaalde krachten ook vrijwilligerswerk moeten doen. Dat ‘moeten’ is geen rechtspositioneel moeten, maar
verder wel een verplichting in elke zin. “Zoveel mogelijk mensen krijgen betaald, maar iedere kracht verricht
ook vrijwillige werkzaamheden, de directeur incluis. Iemand krijgt voor het ene project betaald en doet een
ander vrijwillig”. Een ander voorbeeld: Piet Sprengers oprichter van de duurzame beleggingsclub raakt ook
in verwarring als hem gevraagd wordt zichzelf in de geijkte categorieën te beschrijven.
C. Dan zijn er bestuursleden van een associatie die elders als professional hun brood verdienen. Als expert
besturen zij, maar onbezoldigd en vrijwillig. Als bestuurder nemen zij ten opzichte van andere vrijwilligers al
een ietwat andere positie in. Zij zijn gewend te denken op middellange en lange termijn. Zij nemen voorts
hun professionele habitus en oordeelsvermogen mee. Al met al zijn dit bijzondere vrijwilligers, gewaardeerd
en veel gevraagd overigens.
D. De deelnemers aan een Lets ruilwinkel, zijn dat per definitie vrijwilligers Neen, het zijn leden van de
associatie die door te ruilen persoonlijk profijt binnenhalen.
Wanneer zo’n lid zich dan extra inzet voor de organisatie door bijvoorbeeld gratis public relations activiteiten
te doen Ja , dan is dat vrijwilligerswerk. Maar wel in het verlengde van een zaak waar je zelf baat bij hebt.
Zo’n vrijwilliger kom je veel tegen: de ouders die in de Speel O theek meehelpen, de poezieliefhebbers die
een festival organiseren, de bewoners die schoffelen in de Bikkerstuin.
E. Een ander klassieke vrijwilliger is de zorgzame helper: Bestuursleden bij Aanzet, die ook op de werkvloer
hun handen uit de mouwen steken, de vrijwilligers bij Jepie Pikin die maaltijden maken of Wim Brouns die in
Stein de Romene Sinti helpt.
F. Maar hierna wordt het ingewikkeld met de vrijwilligers. Bij de Kinderopvang of de deelauto-pool gaat het
om belanghebbenden die zich geassocieerd hebben om een gewilde voorziening in hun midden te krijgen.
En daarbij in enkele gevallen, vrijwillig anderen buiten de eigen kring, van die voorziening mee laten profiteren.
G. Bij circus Saranti bijvoorbeeld heb je naast de auteur-eigenaar van het concept, andere vrijwilligers. Die
auteur-eigenaars van een concept die doen het vrijwillig, maar zijn toch veel sterker belanghebbend dan de
andere leden/deelnemers/vrijwilligers. Deze hiërarchie, dikwijls ook anciënniteit geeft specifieke aandachtspunten
voor een beroepskracht als hij zo’n associatie begeleid.
H. Onder C zagen we de hybride variant van de professional die ergens in een bestuur gaat zitten. Hybride
varianten kom je ook tegen ‘bottom up’. Neem het kunstenaarsatelier ‘Herenplaats’: is Piet daar nu cliënt,
vrijwilliger of deelnemer, als kunstenaar semi-prof of afhankelijk amateur Of neem de Straatkrant: is Jan
die begon met verkopen, thans met zijn I/D baan een in een methadon traject verkeerde patiënt, begeleid
wonen cliënt, of vooral ras-organisator die de logistiek van de distributie deels coördineert Deze meervoudige
rollen zijn aantrekkelijk als je aan deze mensen een emancipatietraject wilt bieden.
I. Tenslotte ook een officiële definitie helpt niet altijd. We lichten dat als volgt toe.
Het opbouwwerk heeft altijd geworsteld met het idee ‘vrijwilliger’. Deelnemers aan een actie tegen verloedering
van hun straat zijn dat vrijwilligers Hooguit in de zin dat niemand verplicht is.
Maar wat is hun vrijheid waard als dit de vrijheid is om te lijden onder de verloedering. Deze protesterende
bewoners zijn belanghebbenden die voor hun rechten opkomen, zij doen niet aan vrijwilligerswerk. Maar zij
werken wel in hun vrije tijd aan een betere samenleving en in die zin vallen ze weer onder de nizw/nov definitie:
“werk dat in enig georganiseerd verband onverplicht en onbetaald wordt verricht ten behoeve van
anderen of de samenleving “.

De grote kleine-kansen atlas / Complicatie Guideline - 47
2. De ijzers die je in het vuur hebt liggen
Laten we de variëteit inventariseren. We ontmoeten in de cases naast de beroepskracht:
- de consument, bijvoorbeeld in de gedaante van luisteraar, als bezoeker of gebruiker;
- leden/donateurs;
- gebruikers die vrijwillige arbeid leveren;
- vrijwillig werkzame professionals;
- ‘gepromoveerde vrijwilligers’ in ID of WIW banen;
- de auteur-eigenaar/leverancier van een idee, die inkomen genereert uit de associatie;
- de oprichter-leider zonder inkomensbelang.
De wereld van en de arbeidswereld rondom de vrijwilliger is niet eenduidig. Het beloningselement gaat
belangrijker worden om mensen over de streep te trekken. De vrijwilliger vraagt zich af: ‘what’s-in-it-for-me’.
Met andere woorden: wat is het specifieke belang waar het hem/haar om te doen is Of om het in managementpotjeslatijn
te zeggen: wat is de ‘stake’ van deze stakeholder bij de organisatie Mensen kunnen ook
meerdere stakes (belangen) in portefeuille hebben:
als consument/bezoeker/gebruiker wil je een specifiek en liefst constante kwaliteit van het aanbod;
als lid kan diezelfde persoon soberheid en ideologisch zuiver handelen bepleiten;
in overwerktijd kan hij vrijwillig zich melden als deelnemer aan een project;
als collega-beroepskracht kan hij eisen stellen aan afspraken;
als auteur/leverancier van het concept kan hij ‘boven de wet’ staan en de koers bepalen.
Voor een professional kan het lastig zijn om in die bonte veelvoud de juiste toon aan te slaan.
Te meer daar binnen een uur iemand een andere pet op kan zetten: leden of gebruikers kunnen vlot mee
gaan werken, doch in de gesprekken tijdens de lunchpauze de facto de positie kiezen van consument.
Gezagsverhoudingen liggen ingewikkeld, ook tussen vrijwilligers, denk alleen al aan de oudgedienden t.o.v.
de nieuwkomers of de uitvoerend vrijwilliger t.o.v. de besturend vrijwilliger.
Voor de juiste omgang als professional met de anderen zijn veel meer de stakes die iemand inbrengt in een
debat van belang, plus de mate waarin hij/zij in staat is coalities te sluiten rond de claims die voortvloeien
uit die stakes, dan wat de status is van die ander: consument, vrijwillig producent of beroepskracht.
3. De dimensies zeggenschap en profijt
Zijn het vooral deelnemers/vrijwilligers die het voor ’t zeggen hebben, of deelt vooral de beroepskracht de
lakens uit Of is de zeggenschap min of meer gelijk verdeeld
Cases verschillen in dit opzicht en het geheel daagt uit om er even bij stil te staan.
Daarbij moet wel bedacht worden dat zeggenschapkwesties in dit bestand dikwijls louter kwalitatief
beschreven werden. Daarom zullen beelden over die zeggenschapsverhoudingen impressionistisch zijn. Er
wordt kortom losjes ingedeeld.
Naar zulke indicatieve patronen hebben we ook gezocht met behulp van het ‘Baat versus het Nut karakter’.
Bij deze tweede dimensie werd ook een vlotte indeling in drievoud gemaakt. Is een associatie overwegend
gericht op winst voor de producenten (Baat); gaat het om een mix; of ligt het zwaartepunt van de opbrengst
bij publiek buiten: de Nutsfunctie
De twee dimensies: zeggenschap en profijt kunnen in een drie bij drie matrix afgebeeld worden. We plaatsen
de afzonderlijke cases op grond van hun positie op die twee dimensies in een rubriek en kijken dan of
die cases gezamenlijk nog andere aspecten overeenkomstig hebben.

48 - De grote kleine-kansen atlas / Complicatie Guideline
VRIJWILLIGER VRIJWILLIGER & PROFESSIONAL
Dominant PROFESSIONAL gelijk Dominant
NUT overwegend 4 7 en 8
BAAT/NUT MIX 2 en 3 6 9
BAAT overwegend 1 5
De 2 combinaties met grijze arcering zijn buiten onze zoektocht gehouden. Ze verwijzen naar een situatie
waar Baat & Nut door professionals niet tegelijkertijd worden gezocht; zulke gevallen zijn niet verworven
voor het bestand.
Opnieuw wijzen wij op het impressionistische karakter van de plaatsingen, deze collectie is niet een systematisch
a-select getrokken steekproef. Voor het signaleren van tendensen in het bestand hoeft dat geen
bezwaar te zijn. Belangrijk is wel de pretenties van de uitspraken niet op te schroeven. Het zijn hypothesen
die naar voren komen in het beperkte casemateriaal.
Plaatsing van de afzonderlijke cases in de matrix 1
We delen de beschikbare voorbeelden als volgt in over de 9 rubrieken.
1 Baat Overwegend / Vrijwilliger Overwegend
Voorbeelden zijn:
- Woningbouwproject / Rosmalen;
- Kinderopvang Prins Hendrik / Amsterdam
- Deelauto Lismortel / Eindhoven
- Kerkbouw op het eiland De Woude
Bij elk van deze cases blijkt het te gaan om een gemeenschap die in een beperkt, duidelijk afgebakend territoir
een voorziening voor zichzelf schept. Eerst en vooral geldt het gebruik voor zichzelf, wanneer er ruimte
overschiet kunnen buitenstaanders er gebruik van maken, met uitzondering in Eindhoven. Daar blijft het
gebruik [van de deelauto] exclusief voorbehouden aan de leden van een woongemeenschap. Die gemeenschap
fungeert als wervingsterrein, maar de vereniging voor de deelauto staat juridisch los van de woonvorm.
2 en 3 Baat & Nut Mix / Vrijwilliger Dominant
Rubriek 2 betreft:
- De Speel o theek / Leusden
- Het Zeeuws Palet / Vlissingen
- Vrienden op de Fiets / Zevenaar;
Het blijkt hier te gaan om veel verspreid wonende leden die een voorziening voor zich hebben gecreëerd.
Maar we hebben deze cases bijeengebracht vanuit een ander gezichtspunt dan het territoir. Dat is: er is een
ballotage, niet iedereen wordt toegelaten, maar er zijn geen overdreven strenge eisen of kosten. Eigenlijk
kan iedereen die zich aangetrokken voelt tot de voorziening, zich gedraagt en z’n contributie betaalt, er lid
van worden. De voorziening is sterk Baat georiënteerd, er is geen drift om een boodschap uit te venten, wel
wordt m.b.v. een specifieke voorziening voorzien in een concrete behoefte van een af te grenzen doelgroep.
Daarbij wordt gewerkt met lidmaatschappen.
1) Om planningstechnische redenen sloot de deadline voor deze paragraaf nadat de 42e case was
ingeleverd. Dat is de reden dat de 18 overige op deze plek niet genoemd worden, of ontbreken als
voorbeeld.

De grote kleine-kansen atlas / Complicatie Guideline - 49
Rubriek 3 betreft:
- Kibra Barera Dramatische producties te Rotterdam
- Jeugdcircus Saranti / Friesland
- Vrouw Kind Centrum / Leiden
- Stadstuin Bikkershof / Utrecht
- Natuurvriendenhuis Nivon / Vlaardingen
- Grote Gezinnen Online
- Birlik Turkse migrantenzelforganisatie / Rotterdam
Rubriek 3 t.o.v. rubriek 2 verschilt slechts in nuance; het openbare gebruik is sterker mogelijk. De nutsfactor
is in de mix krachtiger, doch domineert zeker niet. Ook de zelforganisaties van Turkse Nederlanders en de
Grote Gezinnen hebben een nutfactor: niet-doelgroepleden maken er gebruik van, laten zich voorlichten,
schakelen de organisatie in. In de Nivon Natuurvriendenhuizen zijn niet-leden welkom, idem stadsflaneurs
in de binnentuin Bikkershof. Het circus en het toneel zoeken de openbaarheid voor hun voorstellingen, het
Vrouw Kind Centrum kent een sterke kern van kaderleden, maar staat open voor elke vrouw.
Je hoeft geen lid te zijn om te profiteren, daar komt het onderscheid met rubriek 2 op neer.
4 Nut dominant / Vrijwilliger Dominant
Tot nu toe hebben we eigenlijk maar 1 case die in dit hokje past: TANS, dat is Marokkaanse groep van jonge
geslaagde mensen die met hun netwerk voorlichting geven en de dialoog zoeken om de Marokkaanse
gemeenschap in een positief daglicht te stellen. Zodoende is er individueel profijt voor de leden. Zij krijgen
waardering, komen in kringen en staan op formele en informele adreslijstjes. Maar daar lijkt het hen niet in
de eerste plaats om te doen. Ze treden op als zelfbenoemde ‘public relations officers’ voor de Marokkaanse
gemeenschap. Ze zoeken die functie vanuit verantwoordelijkheidsbesef, ze lijken geenszins gestuurd te zijn,
laat staan aangestuurd te worden. Dat er zo weinig cases in deze rubriek vallen, wijst er wellicht op dat het
op lange termijn zeer moeilijk is van vrijwilligers als club, opofferingen te vragen die overwegend aan anderen
ten goede komen.
5 Baat Overwegend/ Vrijwilliger – Beroepskracht Mix
Voorbeelden zijn:
- Adopteer een koe / ’s-Gravenland
- Pergola associaties / Tuinderij de Aardvlo in Utrecht
Motor achter het ontstaan van deze nieuwe initiatieven zijn professionals. Zij werven boeren en buitenlui
voor combi’s . Het eigenbelang van de boer is zichtbaar, doch deze laat zich beïnvloeden door professionals
en de consumenten. Bij de Aardvlo kan trouwens de consument tevens producent worden. Optreden dus als
‘prosument’.
6 Baat Nut Mix / Vrijwilliger – Beroepskracht Mix
Voorbeelden zijn:
- Junkiebond / Rotterdam
- Straatkrant / Utrecht e.o.
- Romene Sinti / Stein
- Lets Ruilwinkels / Rotterdam
- Vrouwen Buurtmaatschap / Leiden
In deze rubriek blijken zelforganisaties te zitten, waar een zaakwaarnemer voor impulsen zorgt. De zaakwaarnemer
staat de doelgroepleden bij, het zijn meestal ervaringsdeskundigen.
De Straatkrant werd opgericht door een medewerker van de kerk, wordt nu gedragen door mensen die zeer
dicht tegen de scène aan leven. Bij Romene Sinti, maar ook bij de Junkiebond zien we die gedeelde leiding
van zaakwaarnemer en direct betrokkene. Lets ruilwinkels worden door de deelnemers gedragen, in
Rotterdam prikkelt de overheid professionals om een Lets-kring in het leven te roepen en dan te begeleiden.
Tenslotte bij de FNV vrouwenmaatschappen was het de bedoeling dat de professional en de deelnemers
gelijkelijk het project leidden.

50 - De grote kleine-kansen atlas / Complicatie Guideline
7 en 8 Nut dominant / Vrijwilliger – Beroepskracht Mix
Voorbeelden van rubriek 7 zijn:
- Jepie Pikin / Amsterdam
- Aanzet / Den Bosch
- Service Bureau Ouderen / Hellevoetsluis
- Atelier Herenplaats / Rotterdam
- Tuin van Kapitein Rommel / Castricum
Voorbeelden van rubriek 8 zijn:
- Lokale omroep Boschtion / Den Bosch
- Volksbuurtmuseum / Den Haag
- Dichters onder de Regenboog / Dordrecht
- Stichting Perdu / Amsterdam
De cases in de categorie 7 kenmerken zich doordat de vrijwillige inzet zich richt op doelgroepen waar men
zelf geen lid van is. Het duidelijkst is dit bijvoorbeeld bij Jepie Pikin: de volwassenen daar helpen bij het
warm eten geven en uit hun isolement halen van kinderen. De vrijwilligers bij Aanzet helpen mensen die
naast de maatschappelijke ladder zijn geraakt. Bij het Service Bureau Ouderen in Hellevoetsluis zullen de
maaltijdbezorgers zeker zelf ook bejaarde ouders hebben, maar dat is niet algemeen zo en ook geen rekruteringsgrondslag
voor de medewerkers. Bij Atelier Herenplaats en de tuin van Kapitein Rommel werken vele
doorsnee burgers schouder aan schouder met verstandelijk gehandicapten.
Het verschil tussen rubriek 7 en 8 is opnieuw een kwestie van nuance. Bij 7 gaat het om tamelijk duidelijk
afgebakende doelgroepen. In de meeste gevallen met expliciete ballotage. Bij 8 mikt men op ‘het bredere
publiek‘.
Bij de lokale omroep Boschtion is dat iedereen met een ontvanger in het zendgebied; het
Volksbuurtmuseum staat open voor wie maar wil komen; De Dordtse dichters zoeken heel nadrukkelijk de
openbaarheid en Stichting Perdu wil een brug slaan tussen alle poëzieliefhebbers, aan vraag en aanbodzijde.
9 Professional dominant / Baat en Nut mix
In deze rubriek gaat het om:
- Vereniging van Beleggers voor duurzame Ontwikkeling
- STUT theater / Utrecht
- Coöperatie de Nieuwe Band / Marum
- Coöperatie Compagniester Banket / Oost Groningen
Op kleine schaal zien we Piet Sprengers tal van zaken combineren. In zijn eentje oprichter en drijvende
kracht achter de vereniging die duurzame economie wil bevorderen m.b.v. beleggingsgedrag. Hij, net als de
mensen in andere cases in deze rubriek, haalt zijn inkomen uit het initiatief. Dat geldt voor de theatermakers
STUT en de agrarische groothandel De Nieuwe Band. Ook bij het Compagniester Banket is het hoofdmotief
inkomensvorming op een maatschappelijk respectabele manier.
4. Over de rol van de professional
Een aardige omschrijving van de taak van een professional in het groepswerk is: hij/zij is de ‘missing member’.
Bekend is dat in projectgroepen verschillende competenties en sociaal emotionele stijlen vertegenwoordigd
moeten zijn.
De professional als het ontbrekende groepslid
Renes onderscheidt de rollen van inspirator, conservator, denker, practicus, ondernemer, ondersteuner en
tenslotte integrator in een succesvolle projectbrigade. De taak van een professional wordt vaak geformuleerd
rond kwesties als continuïteit, coördinatie, kwaliteitsbevordering (integrator). Maar zijn rol kan omvattender
gezien worden als de ‘missing member’: complementair optreden dus.

De grote kleine-kansen atlas / Complicatie Guideline - 51
Bijvoorbeeld, als het Baat karakter ten onrechte teveel aandacht krijgt t.o.v. de Nutsfunctie kan de professional
dit ter discussie stellen. Als een fractie van het vrijwilligersbestand de organisatie claimt, waarmee
een bepaalde stroming de meningsvorming gaat overheersen, kan de taak van de professional zijn om
tegengas te organiseren, om massale uittreding of een lamleggend conflict te voorkomen. Hartstocht, spontaniteit,
openheid het zijn alle uiterst belangrijke houdingselementen die in de productie/dienstverlening
gelegd moeten worden. Ontbreken deze, dan initieert en faciliteert de professional een proces waarbij zulke
waarden weer ruimte in de associatie verkrijgen.
Een ander belangrijk aandachtspunt vanuit die rol van ‘het ontbrekende groepslid’ is te letten op de buitenwereld:
gepassioneerde associés kunnen de neiging hebben teveel te letten op elkaar of eindeloos de boodschap
bij te willen slijpen. Terwijl de buitenwereld met een specifieke vraag zit, of op bedreigende wijze aan
het veranderen is.
Een soortgelijke bedreiging ontstaat wanneer de associatie te weinig let op het verversen van de elite (lees
kaderleden) of algemener het rekruteren van nieuwe leden verwaarloost, juist bijvoorbeeld omdat men zo
lekker bezig is met de huidige ploeg.
In het bijzonder ligt er de gevoelige taak van een beroepskracht daar waar een auteur/oprichter een ploeg
medewerkers aan een ideaal om zich heen verzameld heeft. De beroepskracht doet er dan goed aan duidelijk
te maken dat:
- macht als productiemiddel het beste werkt als deze gedeeld wordt;
- er meer dan één weg naar het doel is en/of dat de beginselen meervoudig geïnterpreteerd kunnen worden;
waarbij de visie van de oprichter/leider niet ipso facto de beste koers is, lettend op de thans heersende
omstandigheden;
- hoe werkt de oprichter/leider aan zijn opvolging
Is het werk van een professional anders naar gelang het accent Baat of Nut
In de eerste plaats hebben we dit trachten te relativeren via bovenstaand betoog over het ‘missing membership’
karakter van de rol van de professional. In de tweede plaats, kijkend naar de contrastgroepen, lijkt
het materiaal het volgende te suggereren.
De cases Baat overwegend (no.’s 1 en 5) ten opzichte van de cases Nut overwegend (no.‘s 4 en 7/8).
Baat overwegend
Ad rubriek 1: er zijn geen professionals in dienst;
Ad rubriek 5: professionals proberen plaatselijk het adopteren van de formule te bewerkstelligen. Dus zij
spelen een actieve initiërende rol.
Nut overwegend
Ad rubriek 4: professionals organiseren zichzelf, licht.
Ad rubriek 7/8: de professionals krijgen vooral een taak in het managen van de complexiteit. Besprekingen
met de subsidiënt; relatie met samenwerkende organisaties; beheer van de begroting op een degelijke
manier. In geen van deze gevallen is er sprake van dat de professional over een competentie beschikt die
niet in het totale bestand aan vrijwilligers voorkomt. Maar zo’n professional combineert wel zulke competenties
in zich en heeft ook een opdracht om die combinatie voor specifieke taken in te zetten.
Conclusie: Baat versus Nut lijkt vooral de plek van de meewerkende professional te beïnvloeden. Bij Baat
voorin het proces en buiten de directe kring staand, maar wel op afroep te consulteren. Bij Nut tijdens het
groter en complexer worden, binnenin als garantie voor kwaliteit die de steunberen (leden, sponsor en subsidiënten)
wenselijk achten.
De professional als bruggenbouwer
In de organisatorische guideline werd aangegeven dat een associatie tijdens haar groei verschillende stadia
doormaakt. Een professional mag aangesproken worden op het feit dat hij de stadia herkent en ook weet
dat er bij de diverse overgangen speciale aandachtspunten voor de begeleiding aan te pas komen. Meer in
het bijzonder achten we het van belang dat een zelforganisatie niet aan zichzelf ten gronde gaat. Bekend
zijn de interne conflicten tussen de bevlogen deelnemers. Als de associatie dan opgenomen is in netwerken
waar verstandige, liefhebbende buitenstaanders escalaties kunnen voorkomen, zal dat een zegenrijk gegeven
zijn.

52 - De grote kleine-kansen atlas / Complicatie Guideline
Een associatie kan ook op een te kleine schaal blijken te opereren. Zoiets kan aan de orde komen bij een
wijziging in de omgeving: politieke verschuivingen bij de subsidiënt, een fusieproces van aanpalende organisaties,
kostenstijgingen bij de inkoop van productiemiddelen. Het signaleren van zo’n sluipende dreiging,
het ontwikkelen en agenderen van alternatieven, zijn typisch zaken die een beroepskracht als zijn taak
dient te beschouwen.
Een associatie van Baat en Nut vormt een fenomeen dat men groeperingen die op sociaal economische
achterstand staan, eigenlijk graag gunt. Als een instrument om vooruit te komen. In het bestand valt te zien
dat dit motief in de praktijk ook de achtergrond vormt om zo’n organisatie van de grond te tillen. Voor een
kleine selectie: zie Aanzet, zie Romene Sinti, zie de SBO zie de Rotterdamse LETS.
De vraag kan opgeworpen worden of een associatie van Baat & Nut niet een te ingewikkeld fenomeen is om
direct en zonder beroepskracht door een sociaal-economische achterstandsgroep van de grond te tillen.
Zijn er voorbeelden waar dit lukte Weinig, maar er is er minstens één: de coöperatieve groothandel in agrarische
producten. Een tweede kan zijn Grote gezinnen online, waar internettips voor de huishoudportemonnee
verstrekt worden.
Achterstandsgroepen op sociaal-cultureel gebied kunnen kennelijk veel beter hun belang vanaf de grond af
aan opbouwen: zie Birlik, Perdu, Zeeuws Palet, Vrienden op de Fiets om maar enkele te noemen.
Dat het moeilijk is om je aan je haren uit het moeras te trekken, kan ook afgelezen worden aan Stichtingen
als Aanzet, Herenplaats, De tuin van Kapitein Rommel, Stormvogel, Jepie Pikin waar zeer betrokken zaakwaarnemers
zwakken hielpen bij het oprichten en/of instandhouden van hun associatie.
Sociaal economische achterstand verwijst niet alleen naar inkomen, maar ook naar competenties. Juist bij
die groepen die baat zouden hebben bij zo’n associatie zijn de bronnen kennis, informatie, vaardigheden,
belangrijke relaties relatief schaars gezaaid. Wanneer dan één bron gaat vloeien: te weten geld, zal dat als
zodanig niet de opbouw van een geheel zelf gedragen sociaal economisch initiatief kunnen faciliteren.
Het is dan ook aanbevelenswaardig, wanneer subsidiënten of sponsors zo’n associatie aanbevelen aan een
groep in relatieve achterstand, dat er tevens professionele steun geboden wordt. Dat hoeft niet blijvend te
zijn, of een full-time beroepskracht; dat kan ook anders. Essentieel is te accepteren dat de Associatie van
Baat & Nut, zonder steun, een te ingewikkeld instrument kan zijn om te stijgen op de maatschappelijke ladder.
Doorgaande op dit perspectief van de Associatie van Baat & Nut als kansenvergrotend instrument voor
zwakkere groepen, komt de beroepskracht opnieuw in beeld. Met name om een associatie die al goed
draait te wijzen op de mogelijkheid winst te behalen door zich te vermenigvuldigen. Zich te versterken door
een band aan te gaan met een achterstandsgroep. De particuliere kinderopvang Prins Hendrik biedt een
aantal plaatsen aan buurtgenoten buiten de eigen woongroep. Het mes snijdt zo aan twee kanten: geen
lege plekken, daarentegen meer hulp, terwijl voor kinderen van de buren een nabije opvangmogelijkheid
ontstond. De Stichting Vrienden op de Fiets stelde, toen de organisatie in enigszins stabiel water terechtgekomen
was, de voorzieningen open voor wandelaars.
Zulke uitbreidingen van doelgroep en/of leden van de associatie vormen een normaal agendapunt. Het is
typisch een taak van een beroepskracht om rationeel te wijzen op voor- en nadelen. Het mislukken van de
FNV-buurtmaatschappen kan ook in dit licht bezien worden. Een vakbond die eigenhandig ondernemers wil
kweken is even gewaagd bezig als de vegetariër die een slachthuis wil bestieren. Het ware beter geweest,
wanneer veel dichter bij de ondernemerswereld aanliggende organisaties zoiets hadden opgezet. Maar dan
niet zoals nu met een strenge schifting op talenten om ondernemer te worden. Maar door het faciliteren van
mensen met een potentie waar markt voor bestaat. Een goede meubelmaker, instrumentenmaker, decorschilder,
verzorger van kinderpartijtjes, etc. hoeft nog geen goede verkoper te zijn. Maar ze kunnen wel
degelijk als zelfstandig ondernemer fungeren in coöperatief verband, als de coöperatie voorziet in die elementen
van het zelfstandig ondernemerschap waarin men zelf niet goed is: verkoop, inkoop, PR, adminstratie,
regelen financiering, etc. Waarom hebben VNO/NCW of de Kamer van Koophandel bij het begeleiden
van starters alleen maar oog voor ‘volledig bekwame’ zelfstandige ondernemers en negeren ze de associatie
van talenten als mogelijkheid voor geslaagd ondernemerschap
Of anders: je kan bestaande associaties ook een contract aanbieden om zichzelf te vermeerderen via deelnemers
uit de sociaal-economisch zwakkere doelgroep. Dat is wat min of meer gebeurt bij de LETS groepen
in Rotterdam: de overheid is van mening dat LETS én een zinvol instrument is voor achterstandsgroepen én

De grote kleine-kansen atlas / Complicatie Guideline - 53
dat deze innovatie niet zonder meer door doelgroepleden geadopteerd wordt. Integendeel, dat vereist professionele
coaching.
Op dezelfde manier constateerde mevr. Nora Storm dat een restaurant runnen door een groep ex-verslaafden
nooit door hen alleen gedaan kan worden. Er zullen altijd één of twee personen er zich tegenaan moeten
bemoeien die volkomen los van drugs staan. “Juist omdat jij niet gebruikt, kunnen we je zo goed gebruiken”,
zo hoort menigmaal mevr. Storm van de gebruikers.
Ook de boeren, boerinnen en buitenlui die zich verenigden rond het Compagniester Banket en op zich goed
bekend waren met de coöperatie als voertuig voor verandering op het platteland, bundelden zich niet zonder
blijvende stimulans van een bedrijfskundig geschoolde kracht. Dat was de bevlogen oprichter, een
figuur die we vaak tegenkomen bij de associaties.
Voor een goed werkende associatie van Baat & Nut is het geenszins verplicht om een beroepskracht erbij te
hebben. Dikwijls is het handig. In ieder geval lijkt een sociaal economische achterstandsgroep zich sociaal
economisch niet aan de haren uit het moeras te trekken. Met een beroepskracht komt voor hen een associatie
van Baat & Nut in het vizier.
5. De overdraagbaarheid van een associatie
Het voorgaande roept de vraag op, onder welke omstandigheden associaties overdraagbaar zijn. In hoeverre
kunnen cases uit deze kansenatlas gekloond worden Of als directe imitatie niet mogelijk lijkt, op wat
voor manier zijn ze wel navolgbaar Vijf vragen dringen zich op.
1. Er zijn altijd lokale omstandigheden. Welke daarvan invloed uitoefenen en hoe is niet altijd inzichtelijk.
2. De hartstocht van de bevlogen pionier, zijn(haar) charisma en doorzettingsvermogen, kun je dat
ontberen
3. Doet het stadium (zie organisatorische guideline) er toe
4. Zeggen de dimensies uit voorgaand schema iets over dit punt
5. Wat leert de theorie over innovaties ons op dit punt
5.1 Lokale omstandigheden
Soms is het niet moeilijk om die aan te wijzen. Het Compagniester Banket kon alleen maar opkomen door
een situatie van algemene verandering, dwang tot experimenteren zoals die voor de Nederlandse boeren
vanaf 1990 geldt. Een gemeenschap die het qua sociaal economische omstandigheden voor de wind gaat,
zal een minder gunstige voedingsbodem zijn voor dit coöperatief initiatief.
Soms is een reeds bestaande gemeenschap voorwaarde om een Baat & Nut initiatief voort te brengen. In
ons bestand geeft een conservatieve schatting aan, dat dit in een derde van de gevallen zo is. Dat betekent
niet dat zo’n initiatief als Jepie Pikin uitsluitend onder Surinamers in Amsterdam herhaalbaar is. Wel dat je
moet kunnen steunen op vrijwilligers die je ruimschoots uit eigen kring kunt rekruteren, plus dat die mensen
vlot, goed en goedkoop kunnen koken.
Het bouwen van een buurthuis zoals in De Woude de bewoners het zelf doen, kan elders ook, maar vereist
wel een zeker isolement, waar men sterk op elkaar is aangewezen. Soms lijkt de schaal van de gemeente
waarin een initiatief gedijt, van groot belang.
Een werkplaats voor kunstenaar uit de zorgsector heeft een grote stad nodig om binnen de kunstenwereld
te kunnen functioneren. Datzelfde geldt voor de boekhandel annex poëzie impresariaat Perdu, dat valt toch
niet te doen in, laten we zeggen, Den Helder. Dan ontbreken medewerkers en voldoende (kopers-)publiek.
Idem dito voor STUT.
Duidelijk footloose is een initiatief als Vrienden op de Fiets, dat overigens juist omdat deze associatie al het
gat in de markt heeft gedicht, puur om die reden niet te herhalen valt. Footloose (niet aan een specifieke
vestigingsplaats gebonden) tonen zich ook de Beleggersclub, het jeugdcircus, of Adopteer een Koe, om
maar enkele te noemen. Footloose wil niet per definitie zeggen dat er geen afhankelijkheden zijn op de plek
van vestiging. In theorie is bijvoorbeeld het woonexperiment in Rosmalen in elke Nederlandse gemeente te
herhalen, maar je hebt wel te maken met het plaatselijk openbaar bestuur, plus de afhankelijkheden in
sociale en geografische ruimten.

54 - De grote kleine-kansen atlas / Complicatie Guideline
Samengevat: lokale omstandigheden kunnen dus verwijzen naar:
- noodzakelijke schaal (kopers; bezoekers; deelnemers)
- relatief isolement / verdichting van een gemeenschap
- draagvlak onder sponsors/ inbedding in gunstige Umwelt van bronnenleveranciers
- veranderingsgezindheid van het milieu waarin je het initiatief positioneert
5.2 De bevlogen pionier, misbaar
Bij dezeatlas van initiatieven hebben we gekozen voor het melden van de geslaagde initiatieven. Op één uitzondering
na kunnen we dus niet vergelijken. Je hebt een flinke serie van ook mislukte initiatieven nodig om
te weten in hoeverre de rol van de hartstochtelijke initiator reikt. Kijkend naar het bestand dat we wel hebben,
kan niet anders de conclusie zijn dan dat die initiator zeer belangrijk is. Er is in het begin een kartrekker
nodig die zich met hart en ziel wijdt aan de zaak. De associaties die minder gedomineerd worden door
één initiatiefnemer zijn typisch de al wat langer bestaande (NIVON natuurhuizen; STUT; Bikkershof).
Kan een beroepskracht die functie overnemen Die vraag is belangrijk aangezien de leken-pioniers die
functie zelden buiten hun eigen oorspronkelijke plek vervullen. Zij kunnen en willen best voorlichten en coachen,
maar dat is toch wat anders dan de associatie met blote knuisten zelf opbouwen. Opnieuw worden we
bij de beantwoording van die vraag gehandicapt door de eenvoudige opzet van deze studie; het is geen vergelijkend
onderzoek naar succes- en faalfactoren. Voorzichtig valt te stellen dat professionals deels plaatsvervangend
voor pioniers kunnen optreden. Immers bij een aantal cases zijn het ook professionals die de
associatie oprichten. Waar het echter gaat om charisma, enthousiasmeren, inspireren zal dit hoge eisen
aan de beroepskracht stellen. Hij/zij doet het werk voor een nieuwe associatie om den brode, dat is wat
anders dan vanuit geloof, urgentie, kortom met heilig vuur. Een ‘counterpart’ uit eigen culturele kring zoals
die in ontwikkelingslanden naast de professional uit het Westen fungeert, zal hier nuttig zijn voor die emotionele
kanten van inspiratie bieden en de subcultuur van de betrokkenen fijn aanvoelen. Besef wel dat we
dan al bezig zijn met de plaatsvervanger van de plaatsvervanger.
Beter lijkt het een ‘jumelage’ (stedenband) aan te brengen tussen een oorspronkelijke associatie en een
navolger elders. Sponsors, subsidiënten, beroepskrachten en vrijwilligers kunnen op het zelfde niveau en
gemeenschappelijk steunen op de expertise van de oorsprong. Zij kunnen overleggen en kijken wat het zelfde
en wat anders moet. Zo’n jumelage gedurende het oprichtingsjaar lijkt zinvoller dan een beroepskracht
in het diepe gooien.
5.3 Doet het stadium er toe
Ja, voluit uitgekristalliseerde associaties zijn als zodanig nooit geheel overdraagbaar. Neem STUT of de kinderopvang
Prins Hendrik of het Volksbuurtmuseum, deze hebben in de loop van hun kristallisatie keuzes
gemaakt die misschien ook helemaal niet geschikt zijn om te imiteren. Tussen de oogharen door moet je
eigenlijk altijd kijken naar de werkzame elementen in de formule. Vraag je af: wat is essentieel en wat is de
rand, de garnering. Wat lijkt noodzakelijk en welke aspecten zijn naar wens te wijzigen. De meeste - niet
footloose - associaties voegen zich naar de plaatselijk of regionale cliënten. Plooien zich naar de socio-politieke
context. Zijn het resultaat ook van bepaalde karakters in de dominante coalitie. Daar zit altijd ook een
element van toeval in.
Voluit uitgekristalliseerde cases brengen hun geschiedenis mee. Daar valt wel wat van op te steken: weerstanden
overwinnen, de wijze waarop de pionier anderen naast zich is gaan dulden, wijze waarop de noodzaak
om bewust in te grijpen i.p.v. geleidelijk te rijpen zich aankondigde. Een gewaarschuwd man telt voor
twee, zo is het ook wel weer.
Nog wat prille initiatieven bieden de openheid van ongewisse uitkomsten, dat kan een inspirerend voorbeeld
vormen.

De grote kleine-kansen atlas / Complicatie Guideline - 55
5.4 Zeggen de dimensies iets over de overdraagbaarheid
Baat versus Nut
Rubriek 5, waar Baat overheerst en prof-vrijwilliger in evenwicht is: de beide cases in ons bestand blijken
expliciet gebouwd om uitgezaaid te worden.
Rubriek 1, Baat met een vrijwilligersploeg die dominant is, cases lijken in principe goed herhaalbaar, mits je
een goede ploeg geïnteresseerden weet te vinden om de handen uit de mouwen te steken.
Rubriek 4, 7 en 8 waar Nut overheerst, lijken lastiger na te maken. Waar Nut overheerst, is de afname van
het geproduceerde aanbod niet bij voorbaat verzekerd. Ideologie en op de markt opereren staan dan op
gespannen voet. Evenals gebruik maken van subsidie, maar eigenlijk zelfstandig alles willen blijven bepalen.
Waar Baat overheerst, kun je soms ook gebruik maken van de bindende elementen die er al zijn in een
gemeenschap waar het initiatief zich afspeelt. Dat scheelt kosten van public relations en marketing.
Zeggenschapsverhoudingen
Rubriek 2/3 vrijwilliger dominant vergelijken met rubriek 9 professional dominant, met gelijk houden van
de baat/nut mix. Geen van beide rubrieken lijkt dan algeheel overdraagbaar. Met name rubriek 9 verzet zich
verrassend tegen rechtstreekse imitatie. Het is in deze rubriek waar de professional zeer specifieke gaven
moet hebben: beleggingsspecialist, toneelspeler, bedrijfskundige of distributeur, plus een daaraan gekoppelde
specifieke bevlogenheid.
Bij de rubriek 2/3 zijn zeker bepaalde initiatieven met of door een beroepskracht na te maken, denk bijvoorbeeld
aan grote gezinnen online, maar dan op een ander onderwerp. Of denk aan het jeugdcircus, de
Turkse zelforganisatie of de speel-o-theek die ook al lang elders worden gedaan. Maar andere ook duidelijk
niet: de Natuurvriendenhuizen zijn te kostbaar; het Zeeuws Palet vergt toch een heel eigen omgeving en klimaat:
relatief isolement, vol enthousiaste ploeg vrijwilligers en een welwillend openbaar bestuur.
Samengevat: een door baat gedomineerde associatie is, mits alle overige omstandigheden gelijk zijn, makkelijker
na te bouwen. Een professioneel dominante associatie vergt schaarse en aparte competenties, mèt
bevlogenheid, die geenszins tot het standaardrepertoire van de professional behoren.
5.5 Wat leert de theorie over innovaties ons over de overdraagbaarheid
1. Een associatie moet passen in het ter plekke en op dat moment aanwezige denkklimaat: het kan zijn dat
de tijdgeest er nog niet rijp voor is.
2. Een associatie die overgenomen wordt, komt binnen in een bestaand verband. Dat kan een ploeg losse
enthousiastelingen zijn, een groep, een organisatie of een netwerk. Belangrijker dan de sociologische
categorie zijn de macht- en marktverhoudingen. Een associatie die deze overhoop gooit heeft een kleinere
kans om geadopteerd te worden.
3. Het alles of niets karakter van de imitatie: een associatie die de kans biedt om eerst uit te proberen of
allerlei modificaties toestaat, heeft een grotere kans om overgenomen te worden.
4. Een associatie die haaks staat op vertrouwde praktijken en gewoonten krijgt het moeilijk. Hoe meer verdringing
van het tot dan toe gewaardeerde, hoe meer weerstand.
5. Een associatie kan met verkeerde waarden geassocieerd worden door de groep die gezocht wordt om
mee te doen, als de personen/ instellingen die de innovatie bepleiten, een fout imago hebben.
6. Schaal, complexiteit, te voorziene investeringen en de bijbehorende ‘emotionele lading van het geheel’ of
‘nestgeur van het collectief’ moeten passen bij de groep die de nieuwe drager wordt van de bij hun ter
plekke na te bouwen associatie. Van te voren moet nagegaan worden of deze schaal, complexiteit etc. ter
plekke anders zijn dan in het oorspronkelijke milieu waar de associatie gedijde. Indien anders: zijn de
oorspronkelijke schaal, complexiteit etc. essentieel en wat lijken de interactie effecten van deze factoren
Hoe meer essentieel anders, hoe kleiner de kans op succes bij enting.
De conclusie is dan ook: laat je inspireren door de hierna geschetste 60 kansen. Maak indien gewenst er
een eigen variant van voor jouw specifieke omstandigheden. Vermijd zomogelijk valkuilen door lering te
trekken uit deze guideline en die over de organisatie. Kom je voor keuzes te staan over rechtsvorm en
exploitatie dan staan ter oriëntatie nog twee guidelines tot je beschikking. Daarboven kan je allerlei praktisch
zaken aantreffen op de website www.kansenatlas.nl Hier kan je gebruik maken van de doorklik mogelijkheid
naar websites van beschreven associaties en verschillende informatieleveranciers.
Kortom, een heel arsenaal om je kans te grijpen. Succes gewenst!

56 - De grote kleine-kansen atlas

58 - De grote kleine-kansen atlas

De grote kleine-kansen atlas / Stut Theater - 59
Stut Theater
Hennie Wiersma / Harry Broekman
Introductie
In 1976 willen vrouwen uit de Utrechtse wijk
Pijlsweerd het vierjarig bestaan van hun huurcomité
vieren met een toneelstuk, dat over hun acties
gaat. Een comitélid, Hennie de Jong komt daarvoor
terecht bij Jos Bours, dramaturg aan de toenmalige
Academie voor Expressie en Marlies Hautvast,
docente drama en werkend in een vormingscentrum
voor jongeren. De comitéleden vertellen over
de buurt op zo’n levendige manier dat de professionals
voorstellen: “Wij moeten dat niet spelen, dat
moeten jullie zelf spelen.” Dit gebeurt en met zo’n
groot succes, dat een jaar later de mensen uit die
buurt opnieuw een toneelstuk maakten.
Zo is een troupe ontstaan. Ineke van Adrichem,
Frans Blom, Peter van der Hoek, Ruth van
Koesveld en Carel Meyer vormden de
Toneelbegeleidingsgroep Stut. Stut is een
buurttoneelvoorziening, die theater maakt met
mensen uit (arbeiders-)buurten. Het gaat om theaterproducties
waarin de bewoners hun leven in de
wijk tot uitdrukking brengen.
Internationaal heet dit Community Theatre. Destijds was echter
niemand in Nederland op die manier bezig. Je had wel politiek theater
en vormingstoneel, maar dat werd altijd gespeeld door professionele
acteurs. Er was geen enkel initiatief waar de bewoners de
hoofdpersonen zijn en spelen vanuit eigen ervaring. We spreken over
de jaren ‘60-’70, dat is de periode waarin de initiatiefnemers
opgroeiden en studeerden. Dat was een politiek zeer actieve tijd.
Oorlog in Vietnam, bezettingen van scholen en universiteit, alom
werden er fabrieken gesloten, waardoor arbeiders afgedankt werden.
Marlies Hautvast werkte in een vormingscentrum voor werkende
jongeren en was betrokken bij een film over aan de kant gezette
Limburgse kompels. In de buurt waar ze woonde viel het haar ook op
hoe intens en levendig de bewoners zich door de tegenstrijdigheden
van het leven van alledag wisten te bewegen. Hun taal en
lichaamsuitdrukkingen: ze ontdekte daar de theatrale kwaliteiten en
mogelijkheden van. Haar drijfkracht is de wil tot een betere wereld
gekoppeld aan de lust in theater de talenten van de buurtbewoners te
ontwikkelen. Zij wilde de mensen zelf aan het woord laten over de
ingrijpende veranderingen in hun bestaan. Zij wilde die mensen een
middel in handen geven om hun eigen leven tot uitdrukking te
brengen. Niet dat daarmee de maatschappij zou veranderen. Wel kun
je zo op toneel bij het gevoel van mensen komen; dat is soms zinniger
dan de zoveelste standpuntendiscussie.
Burgers worden zo producenten van hun eigen cultuur.
Utrechts subsidiegeld wordt zo gebruikt om
theatrale middelen in te zetten voor een categorie
bewoners die in de media nauwelijks hun verhaal
kwijt kunnen. “Het verhaal van binnenuit” komt op
de planken.
Als Stut dat verhaal opvoert, ontstaat er intensief
en spontaan communicatie met mensen in de
zaal. In de praktijk blijkt dat bij dit type theater je
artistieke ambities kunt realiseren zonder daarmee
het verhaal af te nemen van de mensen die het
spelen, de wijkbewoners. De dramaturgie heeft als
bijkomend effect dat er ook op beleidsniveau meer
aandacht komt voor die wijken.
Initiatiefnemers en vrijwilligers
De bewoners uit oude en nieuwe Utrechtse volkswijken
die bij Stut theater maken, betreffen laaggeschoolde
mannen en vrouwen van alle leeftijden
en nationaliteiten. Stut werft deze mensen niet op
de noemer amateurtoneel, maar op hun inzet om
levenservaringen te vertalen naar een theatervorm.
Stut wil mensen op hun eigenheid aanspreken en
die laten communiceren met buurtgenoten. Stut
werkt niet met één vaste groep bewoners. Het aantal
spelers varieert van minimaal 3, naar enkele
dozijnen
Na het 10-jarig bestaan wilde Stut een stap verder
zetten. Niet steeds meer op een nulpunt beginnen
door de vraag de buurt in te gooien: “Wat zullen we
als onderwerp kiezen” Stut ging de thema’s die er
leven in een wijk benoemen en daarop mensen
mobiliseren.
Voorstellingen werden zo meer themagebonden en
vrijwilligers werden gericht uitgenodigd vanuit hun
ervaring met dat thema.
Voordeel van deze werkwijze is, dat je met een
groep meer de diepte in kunt. Dat bleek winst,
want je merkt dat bewoners over het thema heel
veel te vertellen hebben.
Zo’n thema was onder meer de WAO. WAO was een
hot item, want mensen werden niet ontslagen
maar via een glibberige weg de WAO ingedrukt. Ze
maakten een productie met mensen uit een staalfabriek,
de bouw en de schoonmaak. Stut ging
hierna vaker specifieke groepen in de samenleving
opzoeken om voor hen te spelen.

60 - De grote kleine-kansen atlas / Stut Theater
Daarnaast veranderden de wijken, ze werden kleurrijker.
Tot dan toe speelde Stut alleen met
Nederlandse autochtone buurtbewoners. Die mensen
hadden zorgen over de veranderingen in hun
wijk. In de toneelgroepen werd de migratie steeds
meer onderwerp van gesprek en niet altijd op de
leukste manier. Stut wilde die problematiek niet
exclusief spelen met Nederlandse bewoners, doch
met de nieuwkomers erbij.
Hoe echter de buitenlanders erbij betrekken Het
bleef een aanhoudende zorg. De doorbraak ontstond
toen contact werd opgenomen met
Antoinette Arts, opbouwwerkster in Kanaleneiland.
Zij begeleidde een werkgroep sociale veiligheid,
alsook een Marokkaanse koffieochtend, een
Turkse theemiddag en een Hollandse kaartochtend.
Vanuit die verschillende hoeken kwamen alle
verhalen bijeen en bleek dat iedereen elkaar van
alles de schuld gaf. Antoinette Arts vroeg de vrouwen
in een gezamenlijke groep te gaan zitten om in
die groep te gaan praten over de dingen die hen
bezig hielden, zodat ze op den duur met elkaar een
toneelstuk erover konden maken.
Dat lukte.
Het blijft echter moeilijk. Marokkaanse vrouwen
zijn niet makkelijk naar het toneel te krijgen. Wel
als publiek in de zaal, gaandeweg juist met hun
man, maar ze kennen het toneelpodium niet als
vorm. Dat is voor hen onbekend, bestaat vaak in
hun leven niet. Je bent eigenlijk een hoer als je je
zo laat zien, is de gedachtegang bij veel vrouwen
van Marokkaanse afkomst in de Utrechtse arbeiderswijken.
Turkse vrouwen staan meer open,
maar bij Marokkaanse blijft het moeilijk.
Om het toneelproject toch succesvol te laten zijn,
worden door heel Utrecht gesprekken gevoerd met
groepen als Turks Ouderen comité, Marokkaanse
Ouderraad, bewonersorganisaties en buurtopbouwwerkers.
De verschillende nationaliteiten zie je
terug in de zaal, want de mensen komen om “hun”
spelers te zien.
Profijtgroepen
Een ontwikkeling van de laatste jaren is dat we niet
alleen buurtbewoners in de zaal hebben zitten,
maar ook functionarissen van instanties die in de
buurt werken. Bijvoorbeeld bij “ Krulletjes”, een
stuk gespeeld met Turkse en Marokkaanse VMBO
leerlingen, zaten in de zaal ook mensen van de
GGD, jeugdhulpverlening, scholen, jongerencentra,
wijkbureaus en de politie. Politieagenten speelden
ook mee in het toneelstuk. Het kostte veel energie
hen erbij te houden, maar het bleek nuttig. Op
deze manier leren functionarissen en bewoners
elkaar op een andere manier kennen. De politie in
Utrecht maakt ook steeds meer gebruik van het
middel theater bij haar voorlichting.
Draagvlak
Stut heeft altijd actief gelobbyd bij politici en ambtenaren.
Stut nodigt hen uit naar voorstellingen te
Cultuur
Tranen in de regen - over opvoeding

De grote kleine-kansen atlas / Stut Theater - 61
komen, dat werkt enthousiasmerend. Belangrijke
steunpilaren door de jaren heen: Hoofd culturele
zaken bij de gemeente, Hennie van Tilburg en zijn
medewerker Martha ter Stegge.
Nora Rozemond van de Stichting Kunstzinnige
Vorming kent Stut van begin af aan en heeft de
troupe met raad en daad bijgestaan. Voor betrokkenheid
van vooral allochtone bewoners (met
name vrouwen) heeft opbouwwerkster Antoinette
Arts van Kanaleneiland gezorgd.
Er zijn maar weinig mensen op niveau, die zich in
dit type theater verdiepen. Daarom is voor Stut van
bijzonder belang Eugene van Erven. Hij werkt in
Utrecht aan de Universiteit en doet onderzoek naar
community theatre, film en boek. Stut zit in zijn
netwerk, naast groepen uit Latijns America, de
Filippijnen, Costa Rica en Kenia. Stut heeft de uitwisseling
tussen beoefenaars van community theatre
actief bevorderd. Dat geeft waardering en kader
aan dit soort werk.
Stut heeft altijd medewerking gehad van de voormalige
PSP, maar die had geen macht in Utrecht.
Binnen de PvdA was de toenmalige wethouder van
Financien Van Lith de Jeude, (huidig burgemeester
van Deventer) belangrijk voor de subsidietoekenning.
Hij kwam kijken en vond ook dat Stut vanuit
de portefeuille Cultuur gesteund moest worden.
Dat was en is nog altijd niet vanzelfsprekend. Stut
wordt vaak in het hokje van welzijnswerk geplaatst.
In de politiek blijkt de opvatting hardnekkig, dat als
Eigenheid als bron
" Wanneer je met mensen gaat werken vanuit hun levenservaring,
dan bouwen zij van daaruit ook een analyse op, veel intuïtiever, maar
wel degelijk een analyse hoe dingen in elkaar zitten. We hebben
afgeleerd, dat je hun iets te leren hebt op dat gebied. Wel op gebied
van theater maken, niet van: je moet je levenservaring op een juiste
manier interpreteren.
Wij moesten leren luisteren en de juiste vragen leren stellen, dat is ook
moeilijk voor mensen die gestudeerd hebben."… " Gesprekken over
thema's zoals opvoedingsproblemen kunnen snel ontaarden in
discus-sies over ‘de juiste aanpak’, waarbij mensen standpunten
ventileren. Wij proberen nu juist te ontsnappen aan zo'n nietdynamische
benadering. Ervaringen zichtbaar maken en met elkaar
delen, dat is waar we in deze fase op uit zijn. Wat voor ervaringen
zitten er verborgen achter een standpunt Soms samen, soms apart,
we letten nog steeds op de passende mix van allochtoon en
autochtoon. Buitenlanders kregen jaren geleden plots veel aandacht,
je ving heel makkelijk subsidie.We hebben echter voortdurend gezegd,
we moeten de autochtone groep blijven bedienen, want dat is juist de
groep, waar de aandacht van afgehaald is. Zij voelen dat zij op een
zijspoor gezet worden en kunnen daarom rare dingen gaan doen.
Mogelijk sluiten zij zich op, willen met niemand meer contact of
komen slechts negatief naar buiten."
Cultuur
je met de mensen in de achterstandswijken werkt,
je feitelijk met welzijn bezig bent.
Een principieel standpunt van Stut is, dat zij beoordeeld
wil worden op theater maken. Theater heeft
een eigenstandige culturele functie. De betekenis
mag niet verengd worden tot voorlichtingsinstrument
of opvoedingsmiddel. Het is geen welzijnswerk.
Het kan wel het welzijn van mensen
bevorderen, maar dat is niet het uitgangspunt.
Hoewel Stut dus zeer professioneel met theater
maken bezig is, wordt gesteld: “kan het niet wat
goedkoper, met Melkertbanen bijvoorbeeld “ Het
antwoord van Stut luidt: “ Waarom zou je bij dit
soort theater werken met mensen in een
Melkertbaan Omdat de bewoners van deze wijken
wel met wat minder zouden kunnen Dat is toch
absurd“
Begeleiding en Werkwijze
Stut haakt in op dingen waar de mensen mee
bezig zijn. Om zo verbanden en initiatieven die al in
de samenleving zitten, bespreekbaar te maken;
opdat de onderlinge beeldvorming gaandeweg verbetert.
De regisseur leidt de bijeenkomsten met de aspirant-spelers,
de schrijver is aanwezig en noteert
uitspraken. Er loopt altijd een tape mee. Zo leert
de schrijver de karakters, de houdingen en de taaleigenheden
van de spelers kennen. Zo kan hij de
rollen straks naar de mensen toe schrijven. Dan is
de afstand tussen de rol en de persoon heel klein
en dat is belangrijk voor mensen zonder toneelopleiding.
De schrijver bewerkt in dramatisch opzicht
de ervaringen.
De afgelopen drie jaren zijn bijvoorbeeld stukken
gemaakt met Turkse, Nederlandse en
Marokkaanse ouders (Tranen in de Regen, 1997).
Voorts een stuk over de geschiedenis van de
Fruitbuurt en een over de Zeven Steegjes met
bewoners uit deze typisch oude volksbuurtjes.
Voorts speelde Stut een stuk over liefde op leeftijd
met bewoners uit Sterrenwijk en Ondiep (Liefde
1999), een stuk over de problemen van veel jonge
Marokkanen om op het goede pad te blijven
(Zonen van de Maghreb, 1999).
Succes
Het succes van dit werk is niet alleen gebaseerd op
de manier waarop mensen aangesproken worden
om met hun ervaringen te werken. Ook de contacten
die Stut heeft opgebouwd in de wijken zijn van
groot belang. Wanneer Stut in buurthuizen of andere
instellingen optreedt, is er meer aan vooraf
gegaan dan alleen een affiche ophangen. De echte
werving van bezoekers gebeurt door persoonlijke
contacten in de buurt met alle groepen. Als een
voorstelling uitkomt, dan vindt een première van

62 - De grote kleine-kansen atlas / Stut Theater
drie dagen plaats in Utrecht. Een uitgebreid
bestand van personen en organisaties ontvangt
mail; ook de pers wordt ingeschakeld.
Zo heeft Stut Theater een dubbele kwaliteit ontwikkeld:
de contacten met buurten en bewoners enerzijds
en anderzijds de artistieke vertaling van die
contacten in aansprekende toneelproducties.
In het kader van het Grote Steden Beleid zou, volgens
Stut, iedere wijk zijn buurtheater moeten hebben.
In de toekomst wil Stut internationaal de contacten
rond community theatre verder uitbouwen en de
ervaringen van Stut verder overdragen op jonge
theatermensen.
Organisatie
Rond 1994 was er intern debat bij Stut. Er was een
groep mensen die er een meer exclusieve toneelgroep
van wilden maken. Zij verloren het pleit. De
andere groep met daarin ook de initiatiefnemers,
blijft trouw aan de oorspronkelijke uitgangspunten.
Dit leidde tot een breuk binnen de groep.
De huidige rechtspersoon is een stichting. Het gaat
er thans meer hiërarchisch en formeler dan vroeger
aan toe. Frans de Vette (zakelijke leiding) en
Marlies Hautvast (artistieke leiding en regie) vormen
de directie. De overige taken worden ingevuld
door: Jos Bours (teksten en dramaturgie), Elsbeth
Reijmers (acquisitie en publiciteit), Ingeborg
Hornsveld, Tecla Hobby en Donna Risa (regie),
Nanda Coppens en Bart Heijnemans (techniek),
aangevuld met Wilco Boekhorst als stagiair.
Financiën
In de beginjaren werkten de leden van de troupe
onbetaald. De mensen van Stut studeerden en/of
bekostigden hun levensonderhoud met parttime
baantjes. Zo schiepen zij de mogelijkheid om aan
dit type toneel te werken. Drie jaar na de oprichting
vindt de theatergroep, dat hetgeen zij te bieden
hebben professioneel gemaakt moet worden.
De subsidieaanvragen worden naar een aantal
plekken gestuurd: waaronder het Ministerie van
CRM. Per 1 januari 1980, verkrijgt de groep voor
een periode van 3 jaar f 60.000,- p.j. experimentensubsidie.
Na wederom 3 jaar beschouwt het
Ministerie het experiment als geslaagd. De
gemeente Utrecht wordt geacht de subsidiëring
over te nemen, maar aarzelt daarover. De beslissende
raadsvergadering wordt bezocht door 80
spelers. Met succes, er wordt f 100.000, — voor
een jaar toegekend. Aanvankelijk zou het geld
ondergebracht worden bij de Stichting
Kunstzinnige Vorming. Echter, wederom na actie,
verkrijgt en behoudt Stut zelfstandig de subsidie.
Het budget bestaat thans uit diverse jaarlijkse subsidies:
- Structurele subsidie Gemeente Utrecht:
€ 321.750;
- Ministerie van OC&W: € 49.500;
- Incidentele subsidies;
- Bijdragen in de dagkosten bij optreden. Betaald
moet worden voor een touringcar voor spelers en
de apparatuur. Deze zijn in de begroting om-niet
verwerkt.
De spelers worden niet betaald, dus de uitkoopkosten
kunnen redelijk laag blijven. Ook vanwege
de subsidies wordt niet commercieel gewerkt en
dat wil Stut ook niet: dan worden niet de mensen
bereikt die zij willen bereiken. De entree voor de
voorstellingen bedraagt meestal niet meer dan
€ 2,50.
Ontwikkeling en toekomst
Stut geeft workshops en leidt regisseurs op.
Uitwisseling van ervaringen, in binnen- en buitenland,
is een belangrijk aandachtsveld. Bij het 20
jarig bestaan werd een congres georganiseerd
zowel voor binnenlandse als buitenlandse gasten.
Bij het 25 jarig zal Stut opnieuw landelijk bekendheid
geven aan het belang van dit type theater.
Informatie
STUT Theater
Lange Lauwersstraat 69
3512 VH Utrecht
(030) 231 18 01
Contactpersoon Elsbeth Reijmers
website www.stut.nl
Cultuur

De grote kleine-kansen atlas / Lokale omroep Boschtion - 63
Lokale omroep Boschtion
Jeroen Flamman
Introductie
Boschtion is de lokale omroep van ’s-Hertogenbosch
en verzorgt in die regio de nieuwsvoorziening
via radio, televisie, text-tv en internet.
Boschtion FM zend 24 uur per dag uit. Met behulp
van een geautomatiseerd systeem wordt ’s nachts
non-stop uitgezonden, terwijl overdag en ’s avonds
voornamelijk live uitzendingen worden gemaakt.
Alle uitzendingen hebben als doel: het informeren
en vermaken van het publiek in en rond
’s-Hertogenbosch. De omroep is onderdeel van het
publieke bestel.
De lokale omroep is ontstaan vanuit de behoefte
actuele lokale informatie te verzamelen en te verspreiden,
en vanuit een persoonlijke interesse met
radio bezig te zijn. Zo’n vijftien jaar geleden vormde
zich een klein clubje mensen dat vanuit hun hobby
radio wilde gaan maken. Vanwege het negenhonderdjarig
bestaan van Den Bosch streek de KRO
neer in de stad om vanuit een tijdelijke studio speciale
uitzendingen te verzorgen. Een deel van de
tijd kon het hobbyclubje de studio gebruiken om
radio te maken. Na het afbouwen van de studio
richtte het clubje een noodkeet in om van daaruit
de uitzendingen voort te zetten. Dat was nog in de
tijd dat er op exact het juiste tijdstip in een kastje
aan de straat een schakelaar moest worden omgezet
om ‘in te prikken’ op het net. Iedereen nam
deel op vrijwillige basis, iedereen bracht eigen
spullen en apparatuur in. Er ontstond een stichting,
de Bossche Lokale Omroep Stichting (BLOS)
met zogenaamde ‘tientjes-leden’, die periodiek
voorzien werden van een eigen blad, ‘Signaal’. Er
werd opstartgeld van de gemeente ontvangen en
al vrij snel kon de BLOS zich verder professionaliseren.
Maar de noodkeet moest verdwijnen. Na enige
tijd kreeg de stichting een oud schoolgebouw toegewezen,
waarin ze tijdelijk als anti-kraak wacht de
activiteiten voort konden zetten. Het gebouw
moest opgeknapt en verbouwd worden, en omdat
daar geen geld voor was, werd het televisieprogramma
‘De Uitdaging’ aangeschreven. Angela
Groothuizen en consorten kwamen naar Den
Bosch en ze kreeg het met haar programma voor
elkaar om voldoende bijdragen van omstanders en
bedrijven te verzamelen opdat de verbouwing door
kon gaan. De oude gymzaal werd een TV-studio,
het theater schonk een hoeveelheid stoeltjes, en
sindsdien kon de BLOS ook live tv-programma’s
gaan uitzenden.
Maar financieel liepen de zaken slecht, zo slechts
zelfs dat in 1996 de BLOS failliet verklaard moest
worden. In diezelfde periode gingen in het kader
van gemeentelijke herindeling de gemeenten
Rosmalen en Den Bosch samen. De Rosmalense
Omroep Stichting (ROS) nam de activa van de
BLOS over waarna de stations op de oorspronkelijke
frequenties en onder de van oudsher bekende
namen hun uitzendingen konden voortzetten.
Vanaf 1 september, toen ook een nieuwe programmering
inging, deden ze dat onder de gezamenlijk
naam Boschtion.
Omstreeks 2000 ontstond een nieuwe organisatorische
en financiële dip. Conflicten en stammenstrijd
als gevolg van de fusie (ROS-ers versus BLOSers,
televisie versus radio, vrijwilligers versus
betaalde krachten) zorgden ervoor dat een nieuw
faillissement op de loer lag. De directeur verliet
Boschtion en een aantal weken lag de omroep stil.
Er werd een interim aangewezen, Albert Jan Struik,
die een verlaten kantoor aantrof met letterlijk een
dikke laag stof. Sindsdien is alles op alles gezet de
omroep weer draaiende te krijgen. En in ongeveer
anderhalf jaar tijd heeft Boschtion een behoorlijk
stabiele financiële ruggengraat gekregen.
Vrijwilligers
De omroep heeft van oorsprong gewerkt met een
zeer grote groep vrijwilligers naast een klein clubje
betaalde krachten. Vrijwilligers dienen zich aan uit
liefhebberij, om sociale contacten op te doen, om
te leren als opstap naar betaald werk en vanuit
ideëel oogpunt. Voor vrijwilligers bestaat de ruimte
om zelf invulling te geven aan de werkzaamheden;
mensen met een idee voor een programma(onderdeel)
kunnen dit meestal uitproberen. Voorheen
was vrijwel iedereen welkom als vrijwilliger; er was
altijd wel een klusje dat gedaan kon worden.
Tegenwoordig worden nog steeds geen strenge
selectiecriteria gehanteerd, maar in een persoonlijk
gesprek wordt met name gekeken of iemand
past in het team en bepaalde werkzaamheden
en/of verantwoordelijkheden aankan.
Volgens Struik is de scheiding tussen betaald en

64 - De grote kleine-kansen atlas / Lokale omroep Boschtion
vrijwilligerswerk een van de oorzaken geweest van
de teloorgang en financiële malaise. Hij heeft daar
dan ook de bezem doorgehaald, en gezocht naar
een vorm die meer rendement op zou leveren. De
huidige formule is een mengvorm tussen vrijwillig
en betaald werk, alsook het combineren van taken.
Zoveel mogelijk mensen krijgen betaald, maar
iedere betaalde kracht verricht ook vrijwillig werkzaamheden,
directeur incluis. Iemand krijgt voor
het ene project betaald, en doet een ander project
vrijwillig. Zo wordt recht gedaan aan de motieven
van mensen om bij Boschtion te werken, blijven ze
ruimte houden voor eigen invullingen, maar is de
verantwoordelijkheid en betrokkenheid groter en
kunnen duidelijke taakverdelingen worden
gemaakt. Tegenwoordig zijn er zo’n 40 mensen
actief bij Boschtion. Niemand verricht alleen
betaald werk en slechts enkelen, met name de
ouderen en al jarenlang betrokkenen, zijn volledig
vrijwilliger.
Aan actieve werving van nieuwe krachten wordt zo
min mogelijk gedaan, omdat dit een verkeerde profilering
van Boschtion naar buiten toe teweegbrengt.
Nieuwe plaatsen worden zoveel mogelijk
intern opgevuld, via het eigen netwerk en via de
eigen media.
Profijtgroepen & draagvlak
Boschtion wil informeren en vermaken, en richt
zich daarbij met een pluriforme programmering in
principe op alle inwoners van Den Bosch en
omstreken. Met Boschtion worden zoveel mogelijk
maatschappelijke groeperingen bereikt. De naamsbekendheid
onder de doelgroepen is groot en kijkcijfers
laten zien dat er een bereik van zo’n 55% is.
De alternatieven voor het verspreiden van lokale
informatie zijn dan ook gering: de krant, huis aan
huis bladen en enkele internetsites.
Vanuit de gemeente wordt geen structurele subsidie
verstrekt. Er waren opstartgelden en afbouwgelden,
die Boschtion tot ongeveer acht jaar heeft
weten te rekken. Tegenwoordige inkomsten worden
via reclamegelden verworven. Bedrijven maken
dan ook graag en veelvuldig gebruik van de doelgroepgerichte
reclamemogelijkheden die Boschtion
hen biedt.
Onder de vooral oudere ambtenaren, die de lokale
omroep nog uit de beginperiode kennen, bestaat
een beeld van Boschtion als amateurclubje.
Raadslieden en wethouders daarentegen zien het
belang in de lokale omroep, om zichzelf onder de
bevolking te profileren en te gebruiken voor politieke
doeleinden.
Ook lokale verenigingen en instellingen maken
gebruik van Boschtion, om leden te werven en activiteiten
aan te kondigen.
Met radio-uitzendingen (Radiopoppodium) worden
lokale en regionale popgroepen en artiesten een
podium geboden zichzelf te presenteren. Via de
contacten met ondersteunende instellingen als het
popcollectief en Stichting Brabantpop worden lokale
bands benaderd. Hoewel het in de beginperiode
veel moeite heeft gekost bands te overtuigen dat
een lokale omroep een rol kon spelen bij de promotie
van hun muziek, komt er tegenwoordig steeds
meer muziekmateriaal binnen, en worden er veel
interviews en af en toe ook live sessies gehouden.
Het bereik hiervan strekt zich inmiddels uit tot
bands in Rotterdam, Den Haag en zelfs in
Leeuwarden.
Begeleiding
Van begeleiding in de opstart en latere doorstart
van de omroep is nooit sprake geweest. Het vallen
en opstaan van de omroep illustreert dat. In
Nederland bestaan inmiddels vele lokale omroepen,
ieder met een eigen geschiedenis en ontwikkeling.
De BLOS is voor velen daarvan een soort
voorganger geweest die als voorbeeld heeft
gediend. Tegenwoordig komen omroepen van ongeveer
gelijke omvang nog steeds bij Boschtion langs
om informatie en ervaringen uit te wisselen.
Boschtion heeft als lokale omroep en onderdeel
van het publieke bestel te maken met de
Mediawet. Van daaruit worden belangen behartigd
door de Organisatie Lokale Omroepen in
Nederland (OLON). Zij geeft adviezen en representeert
de lokale omroepen in overlegstructuren.
Werkwijze & organisatie
Boschtion heeft de stichtingsvorm, wat bepaald is
door de Mediawet. Beleid en besluitvorming ligt formeel
in handen van het bestuur, bestaande uit een
voorzitter, penningmeester, secretaris en woordvoerder.
De directeur concretiseert het vastgestelde
beleid en coördineert de dagelijkse gang van
zaken; in de praktijk zijn deze verantwoordelijkheden
gedelegeerd naar de verschillende groepen:
radio, televisie en redactie.
Omdat Boschtion formeel een publieke omroep is,
moet de programma-inhoud formeel vastgesteld
worden door een raad, bestaande uit representanten
uit alle geledingen van de samenleving.
Samenstelling daarvan wordt door Boschtion voorgedragen
aan de gemeenteraad die goed- of
afkeurt. Deze raad van representanten komt vier
maal per jaar bijeen en bepaalt officieel het programmabeleid.
Maar tot op heden functioneert zij
niet goed, overigens bij meerdere omroepen, vanwege
moeizame communicatie en slechte
opkomst. Sommige omroepen laten bestuur en
raad van representanten dan ook samenvoegen.
Cultuur

De grote kleine-kansen atlas / Lokale omroep Boschtion - 65
Cultuur
Veel programma’s komen tot stand door middel
van coproducties met informatieaanbieders. Met
de ziekenomroep worden mensen en materieel uitgewisseld,
er wordt samengewerkt met audiovisuele
producenten en informeel wordt contact onderhouden
met andere stations van gelijke omvang.
Qua leidinggevende stijl heerst er een losse, open
cultuur; er wordt veel ruimte geboden voor eigen
ideeën en invullingen, echter alleen zolang dit past
binnen de doelstelling van Boschtion en het tot
resultaten leidt. Deadlines worden strak gehanteerd,
maar daadwerkelijke consequenties aan het
niet nakomen daarvan zijn er niet. Dit vergt veel
van de interne communicatie: er is ontzettend veel
tijd en energie nodig om mensen aan te sturen en
betrokken te houden. Aan externe communicatie
en P.R. wordt bijna niets gedaan. Na de crisisperiode
van Boschtion heeft de omroep vele negatieve
publiciteit over zich heen gehad, wat het imago en
de goodwill geen goed heeft gedaan. Er is grote
behoefte aan investering in de P.R.: het draagt bij
aan het imago, levert meer kijkers op en meer kijkers
zorgt voor meer advertenties; maar het ontbreekt
aan de mankracht om daar structureel aandacht
aan te geven.
Financiën
De directeur legt de jaarlijkse begroting voor aan
het bestuur, die deze vaststelt. Vervolgens werkt de
directeur conform begroting, in wekelijks overleg
met de penningmeester, eindigend met balans en
resultatenrekening, uiteindelijk vastgesteld door
een accountant. De omvang van de jaarlijkse
exploitatie bedraagt ongeveer driehonderdduizend
euro. Grootste bron van inkomsten zijn de reclameopbrengsten,
goed voor bijna tweederde van de
begroting. Daarnaast worden inkomsten verworven
door middel van coproducties, (materiële) sponsoring,
kleine projectsubsidies en de voormalige
omroepbijdrage voor lokale stations (ongeveer een
euro per huishouden). De coproducties worden
beschouwd als grootste groeimogelijkheid.
Belangrijkste kostenposten zijn de personeelslasten,
die bijna 90% van het totaal beslaan.
Voorts zijn structurele kosten de rechten die aan
BUMA-STEMRA betaald moeten worden en de
lasten voor het materieel.
Lange tijd zijn de financiën het grootste knelpunt
voor de omroep geweest; er werd niet serieus en
structureel gewerkt aan het werven van reclameinkomsten,
wat leidde tot een tonnengroot verlies
in 1999 en 2000. Met de huidige inkomsten en
activiteiten ten behoeve van reclamewerving wordt
verwacht in 2003 een omzet van een miljoen te
halen.
Ontwikkeling en toekomst
Na een grote crisis begint Boschtion langzaam
weer omhoog te krabbelen en met name een financieel
gezonde basis te krijgen. De fusie van de
twee kleine lokale stations is uiteindelijk de grootste
bottleneck geweest; het werd een organisatorisch
rommeltje, enkele individuele belangen voerden
de boventoon, conflicten en stammenstrijd
zorgden voor veel onrust en vooral het niet serieus,
structureel en actief werven van reclame-inkomsten
deed de omroep bijna de das om.
Met een verwachte omzet van een miljoen in
2003, een structurele aanpak van externe communicatie
en P.R. en een personeelsbeleid dat naar
mengvormen tussen vrijwillig en betaald werk
zoekt, kan Boschtion zich inmiddels weer meten
met de middelgrote lokale omroepen van
Nederland. Het organisatiebeleid is gebaseerd op
de gedachte dat er geld verdiend moet worden om
programma’s te kunnen maken, en niet andersom.
Individuele doelstellingen en motieven van vrijwilligers
worden ten dienste gesteld van de belangen
en doelen van de organisatie, opdat wildgroei voorkomen
wordt.
Informatie
Stichting Boschtion
Albert Jan Struik (directeur)
Gestelseweg 2B
Postbus 11040
5200 EA ’s-Hertogenbosch
Tel. (073) 644 11 55
E-mail boschtion@home.nl
Website www.boschtion.nl
OLON
Postbus 441
6500 AK Nijmegen
Tel.: (024) 360 12 22
E-mail buro@olon.nl
Website www.olon.nl

66 - De grote kleine-kansen atlas / Stichting Perdu
Stichting Perdu
Jeroen Flamman
Introductie
Perdu is ontstaan in Antwerpen, 1984, als klein
antiquarisch boekhandeltje ‘De Verloren Tijd’, in
het leven geroepen door Chris Keulemans met een
erfenis van fl.50.000,-. Behoefte was werk te
maken van een grote interesse voor literatuur en
poëzie.
De zaak draaide niet goed en binnen twee jaar
werd de boel bijeengeraapt en verscheept naar
Amsterdam, stad der kansen, voor een nieuwe
start. In De Pijp kon De Verloren Tijd wat vastere
voet aan de grond krijgen, er werden boeken verkocht
en af en toe een avond georganiseerd.
Maar specialisatie was nodig om het hoofd boven
water te houden; de concurrentie nam toe, nieuwe
antiquariaten doken overal in de stad op, en geleidelijk
aan heeft dat De Verloren Tijd gevormd tot
wat het sinds 1994 en nog steeds is: Een stichting,
met een gespecialiseerde poëzieboekhandel, een
kleine uitgeverij, een bescheiden tijdschrift en met
de Avonden een structureel aanbod aan georganiseerde
literatuursessies als podium voor onderbelichte
auteurs. En een nieuwe naam: Stichting
Perdu.
Drijfkracht voor het overleven is altijd de passie
voor literatuur en poëzie geweest, voorheen bij
Keuelemans, tegenwoordig bij de grote club vrijwilligers
die de stichting draaiende houdt. Geld heeft
altijd een ondergeschikte rol gespeelt; het is een
middel om de literaire doelen te verwezenlijken.
Initiatiefnemers en vrijwilligers
Ideële stichtingen lijken geen overlevingskans te
hebben zonder gedreven kartrekker. De drijvende
kracht achter Perdu is Chris Keulemans geweest,
zonder wie Perdu nooit had bestaan. Al vanaf het
begin werkte hij met vrijwilligers. Tegenwoordig
wordt Perdu door een twintigtal vrijwilligers draaiende
gehouden, met sinds januari 2002 een
gesubsidieerd zakelijk leider en een WIW-er als
zaalbeheerder.
De vrijwilligers zijn voornamelijk hoger opgeleide
herintreders met een grote interesse voor literatuur,
en studenten uit de hoek van de geesteswetenschappen
en Nederlandse literatuur. Zij willen
allen hun passie botvieren en de literaire wereld
van binnenuit ontdekken. Veel van de vrijwilligers
die actief zijn binnen Perdu komen na niet al te
lange tijd terecht bij de gevestigde uitgeverijen.
Perdu fungeert wat dat betreft voor de vrijwilligers
steeds meer als opstap naar betaald werk in de
wereld waarin zij zich thuis voelen. Uitgeverijen zijn
blij met Perdu, die in de stichting een kwalitatieve
leverancier van ervaren krachten zien. Beloond
worden de vrijwilligers in feite niet. Onkosten worden
wel vergoed, ze krijgen een korting in het poëzieboekhandeltje
en tijdens vergaderavonden is de
drank gratis (waarvan soms gretig gebruik gemaakt
wordt).
Onder de vrijwilligers is vrij veel verloop, vooral vlak
na de zomer waarin veel studenten verkassen en
uitgeverijen het nieuwe fondsseizoen ingaan. Maar
Perdu hoeft niet structureel nieuwe vrijwilligers te
werven; zij bieden zich meestal zelf aan.
Selectiecriteria waren er in de beginperiode nauwelijks,
maar worden tegenwoordig steeds strenger
gehanteerd, met name voor de uitgeverij en de
Avonden. Interesse voor en enige kennis van literatuur,
maar vooral het vullen en nakomen van toegezegde
beschikbare uren geldt als belangrijk criterium.
De vrijblijvendheid voor vrijwilligers wordt
steeds minder, omdat de geschiedenis heeft
geleerd dat nonchalance en laksheid onder vrijwilligers
Perdu wel eens de kop zouden kunnen
kosten. Dat knelpunt uit zich vooral in de financiële
administratie. De meeste vrijwilligers gaan gemakzuchtig
om met de opmaak, het bijhouden en verantwoorden
van de kasgelden, waardoor het administreren
voornamelijk betekent orde scheppen in
een enorme chaos. Twee jaar geleden heeft dit
zelfs geleid tot een ruim te late financiële verantwoording
aan de gemeente, die daarom de subsidie
bevroor. De ‘puinhopen’ die dat opleverde hebben
sindsdien een hoofdrol in de dagelijkse gang
van zaken gespeelt; twee bestuursleden van voor
die tijd kwamen weer terug om orde op zaken te
stellen, en daar wordt eigenlijk nu de laatste hand
aan gelegd.
Af en toe is er sprake van botsingen onder de vrijwilligers.
De uitgeverij, de Avonden en de boekhandel
hebben ieder hun eigen club vrijwilligers, die
soms onderling sterk van mening kunnen verschillen.
Gelukkig blijft dit zich altijd op het inhoudelijke
vlak afspelen, wat ondanks de spanningen ook
voor een scherpte zorgt.

De grote kleine-kansen atlas / Stichting Perdu - 67
Cultuur
Profijtgroepen en draagvlak
Verschillende groepen zijn blij met het bestaan van
de poëzieboekhandel, de uitgeverij en de Avonden
van Perdu. Veel aankomende dichters en schrijvers
wordt vanuit Perdu met de Avonden een podium
geboden om hun talenten te etaleren. Vaak een
belangrijke stap in hun carrière, omdat gevestigde
uitgeverijen het dichters- en auteursaanbod van
Perdu nauwlettend in de gaten houden en de voor
hen kansrijken eruit halen. Daarnaast zien uitgeverijen
in Perdu een aangename samenwerkingspartner
en een goede voedingsbron voor personeel. De
interesses van uitgeverijen voor Perdu wordt op
verschillende fronten steeds duurzamer.
Het publiek wat op de Avonden afkomt is beperkt,
maar enthousiast. Rond de veertig personen, veelal
een vaste groep zeer geïnteresseerde en betrokken
bezoekers; jongeren en ouderen die als sinds
het begin de weg naar Perdu wisten te vinden. Ook
de poëzieboekhandel heeft een klein publiek, hoewel
ze over de meest gespecialiseerde collectie
poëzie van Amsterdam beschikt. De winkel is erg
klein en heeft beperkte openingstijden, maar de
echte poëzieliefhebbers weten de winkel te vinden
en gezamenlijk zorgen zij voor een gemiddelde
dagopbrengst van zo’n tachtig euro.
Perdu heeft de laatste jaren een behoorlijk groot netwerk
en goede naam opgebouwd onder uitgeverijen,
auteurs en de grote en de kleinere literaire en ideële
organisaties. Vanuit het oogpunt subsidie te verkrijgen
en vanuit lobbymotieven heeft Perdu in 2000
zelf een structureel samenwerkingsverband opgezet,
de Literaire Podia Amsterdam (LPA), tegenwoordig
met vijftien omringende literaire instellingen. De grotere
instellingen, zoals Stichting Literaire Activiteiten
Amsterdam, het Goethe-Instituut en de Rode Hoed,
hebben veelal vaste jaarprogramma’s en weinig ruimte
voor incidentele activiteiten. Ze plukken duidelijk
de vruchten van deze samenwerking, aangezien
Perdu juist zeer flexibel met de programmering van
de Avonden om kan gaan, waardoor de instellingen
extra ruimte geboden wordt incidentele en actuele
activiteiten te ontplooien. Ook de kleinere organisaties
maken graag gebruik van de zaal met podium
van Perdu; dat levert hen vele extra mogelijkheden
op die zij zelfstandig nooit zouden kunnen bewerkstelligen.
Ook onder de gemeente Amsterdam begint Perdu
vastere voet aan de grond te krijgen. Voor 1994
bestond Perdu nog niet als stichting en moest men
het zonder subsidie stellen. Daarna verstrekte de
gemeente incidenteel subsidies; het is pas sinds kort
dat Perdu een structurele subsidie van de gemeente
ontvangt, waar een zakelijk leider mee bekostigd kan
worden om de zaak draaiende te houden.
Begeleiding
Van professionele begeleiding tijdens de oprichting
en het vervolg is nooit sprake geweest. Perdu had
de benodigde deskundigheden veelal zelf in huis of
probeerde deze zich eigen te maken. Toch is er wel
duidelijk een behoefte aan begeleiding en professionele
inbreng. Met name waar het gaat om zaken
als bestuur en beleid heeft Perdu veel kopzorgen
en problemen gekend. Mede door snelle wisselingen
in de bestuurssamenstelling en het vrijwilligersbestand,
en een onzorgvuldige of ontbrekende
overdracht van kennis en werkzaamheden moest
het wiel vaak opnieuw worden uitgevonden. Twee
jaar geleden leidde dat tot een volledige instorting
van de organisatie, chaotische administratie, grote
huurschulden en een bevriezing van de gemeentesubsidie.
Oude bestuursleden kwamen weer terug
om de zaak op poten te zetten; de administratie
moest op orde komen, de beide redacties van de
Avonden en de uitgeverij moesten weer gaan draaien,
en alles moest uit de kast gehaald worden om
de gemeentesubsidie te continueren. Sinds kort
wordt de boekhouding dan ook uitbesteed.
Organisatie en werkwijze
Stichting Perdu heeft een viertal kernactiviteiten.
Van oorsprong is het een boekhandel, gespecialiseerd
in poëzie. Rechtstreekse contacten met uitgevers
leveren het assortiment op. De eigen uitgaven
van Perdu worden hier verkocht en veel aankomende
dichters nemen de kans om hun in eigen
beheer uitgegeven bundel op de tafels van de winkel
te leggen. Toen in 1994 besloten werd als
Stichting verder te gaan, zodat subsidie kon worden
aangevraagd, konden ook de andere activiteiten
structureel worden voortgezet. Perdu organiseert
de Avonden, een wekelijks aanbod aan
binnenlandse en buitenlandse literaire programma’s
met lezingen en voordrachten. Perdu heeft in
het pand de beschikking over een klein zaaltje met
podium, tribune en bar; dit zaaltje wordt ook verhuurd
aan andere organisaties. Veel van de activiteiten
tijdens de Avonden komen tot stand via de
samenwerkingsverbanden met de grotere en kleinere
organisaties. Dat levert ook vaak ruilacties op;
zo kan een literair tijdschrift een avond in Perdu
organiseren en krijgt Perdu in ruil daarvoor gratis
advertentieruimte in hun blad. Op die manier
komen af en toe grote namen Perdu binnen, en
biedt het Perdu mogelijkheden om op andere locaties
activiteiten te ontplooien. De derde kernactiviteit
is de uitgeverij, waarvan het fonds is onderverdeeld
in verschillende reeksen: vertaalde literatuur,
dichtwerk en bijzondere debuten. Per jaar verschijnen
drie titels; ieder redactielid neemt een
titel voor zijn rekening. De vierde, maar kleinere
activiteit is het uitbrengen van het poëzietijdschrift

68 - De grote kleine-kansen atlas / Stichting Perdu
Zanzibar, dat aan zo’n honderd abonnees wordt
verstrekt.
De taakverdeling is vrij eenvoudig; iedere kernactiviteit
heeft zijn eigen club vaste vrijwilligers. Er is
een redactie Avonden (zes personen), een redactie
uitgeverij (drie personen), een redactie Zanzibar
(twee personen) en een groep boekhandelaren
(acht personen). Overkoepelend zijn een zakelijk
leider en een zaalbeheerder actief. De redacties
van de avonden en de uitgeverij komen wekelijks
bijeen en de groep boekhandelaren voert eens per
twee maanden overleg. Zij dragen zelf zorg voor
inhoud en organisatie van hun activiteit, en worden
daarbij ondersteund door de zakelijk leider, die
daarin een coördinerende rol vervult en verantwoordelijk
is voor de dagelijkse gang van zaken.
Formeel is de besluitvorming in handen van het
stichtingbestuur. Zij bestaat uit zes mensen en
komt een keer per maand bij elkaar. Daarnaast
wordt ieder half jaar een plenaire bijeenkomst
gehouden, de zogenoemde Raad. In de praktijk
blijkt dat eindbeslissingen daar worden genomen,
hoewel dat formeel niet is vastgelegd, maar vanuit
de geschiedenis zo gegroeid.
Reclame en P.R. is tot op heden behoorlijk onderbelicht
gebleven. Perdu heeft een eigen website,
een programmaboekje voor de Avonden, en af en
toe worden advertenties in kranten en tijdschriften
geplaatst. Maar het is voornamelijk de mond-totmond
reclame die zorgt voor toestroom van geïnteresseerden
in het aanbod van Perdu en in mogelijk
vrijwilligerswerk.
De sfeer binnen Perdu wordt geïllustreerd door het
pand waarin de stichting is gehuisvest: een oud
kraakpand aan de Kloveniersburgwal, dat een chaotische,
rommelige maar gepassioneerde sfeer uitstraalt.
Aan creativiteit en enthousiasme geen
gebrek, maar het ontbreekt aan een formele en
professionele werkcultuur binnen Perdu, wat vaak
uitmondt in het achter de feiten aanlopen en
dwingt tot het verrichten van ad hoc werkzaamheden.
Het zijn de gedrevenheid en flexibiliteit als
kracht - maar tegelijk ook valkuil - voor Perdu.
Financiën
Perdu heeft de beschikking over een eigen budget.
De boekhouder administreert, het bestuur
bewaakt, en een accountant controleert. Het budget
is opgebouwd uit de gemeentesubsidie,
opbrengsten via de boekhandel, kaart- en drankverkoop
bij de Avonden, verkochte werken van de
uitgeverij, abonnementen op het tijdschrift en de
losse zaalverhuur. Al met al kan Perdu het hoofd
net boven water houden. Omdat de afhankelijkheid
van gemeentegelden groot is, staan er voor de
middellange termijn plannen op stapel om ook
sponsors een bijdrage te laten leveren. En om via
een in het leven te roepen ‘Vrienden van Perdu’
donateurgelden te werven.
Het accuraat bijhouden en aanleveren van de
administratieve gegevens aan de boekhouder en
het zorgen voor een sluitende exploitatie blijven
belangrijk aandachtspunten.
Ontwikkelingen
In de huidige vorm bestaat Stichting Perdu nu zo’n
acht jaar. Mede dankzij de voorgeschiedenis heeft
het vanaf die tijd een enorm netwerk opgebouwd,
een grote goodwill onder organisaties en geïnteresseerden
en voldoende draagvlak om verder op te
bouwen. Volgens eigen zeggen de redenen voor het
huidige succes. Aankomende dichters stappen via
Perdu de gevestigde literaire wereld vinden, vrijwilligers
hoeven nauwelijks geworven te worden en de
grote uitgevers staan geregeld aan de deur voor
nieuw personeel. De toezegging van een structurele
gemeentesubsidie heeft het succes wat dat
betreft bevestigd.
Toch blijft het een zware klus om Perdu draaiende
te houden en continuïteit te waarborgen. Steeds
weer komt de noodzaak van meer professionaliteit,
beleid en structuur naar voren. In de toekomst
moet Perdu zich daarop meer gaan richten. Men
wil beleid voor de vrijwilligers gaan ontwikkelen en
hen op contractbasis inzetten. Gestreefd wordt om
een betaalde kracht aan te stellen voor de administratie,
om een hoofdboekhandelaar als ID-baan
aan te stellen en om meer structuur aan te brengen
in de wijze van besluitvorming en overdracht
van werkzaamheden. Financieel dient allereerst
een soepel lopende administratie de continuïteit te
waarborgen. Maar daarnaast wil Perdu nieuwe
inkomsten gaan genereren, via sponsoring en
donateurschap. De echte commerciële kant op
gaan wordt gemeden, uit angst dat dit ten koste
gaat van de doelstellingen. Ook inhoudelijk wil men
vernieuwen, om daarmee een grotere aantrekkingskracht
uit te oefenen. Gedacht wordt aan een
nieuwe activiteit die literatuur en toneelmakers bij
elkaar brengt, en aan het verbreden van de horizon
met meer politieke en maatschappelijke thema’s.
Informatie
Stichting Perdu
Sven de Graaf (zakelijk leider)
Kloveniersburgwal 86
1012 CZ Amsterdam
Tel. (020) 627 62 95
e-mail perdu@perdu.nl
website www.perdu.nl
Cultuur

De grote kleine-kansen atlas / Het Zeeuws Palet - 69
Het Zeeuws Palet
Jeroen Flamman
Introductie
Het Zeeuws Palet is een beeldende kunstenaars
vereniging. Ze is 20 jaar geleden opgericht door
een aantal amateur beeldende kunstenaars uit
Zeeland. Vanuit de gedachte dat mensen die op
niet-beroepsmatige wijze bezig zijn met schilderen,
tekenen en beeldhouwen, een hoge drempel kennen
om te exposeren of op andere wijze met hun
werk ‘naar buiten te treden’. Mooie kunstwerken
en waardevolle kennis en ervaringen bleven binnenskamers,
en dat was zonde.
Het voornaamste doel van het Zeeuws Palet is om
ervaringen uit te wisselen en nieuwe mogelijkheden
te zoeken, om zo tot verdieping van het eigen
werk te komen ten aanzien de beeldende kunstbeoefening.
De geschiedenis van het Zeeuws Palet start bij
scheepswerf De Schelde. Een aantal werknemers,
in hun vrije tijd kunstenaar, namen het initiatief om
gezamenlijk een expositie van hun werk te organiseren.
De Schelde bood hen de ruimte, en in totaal
38 werknemers konden met trots de in hun vrije
tijd gemaakte kunstwerken exposeren. Reacties
van deelnemers en bezoekers waren zo positief,
dat het een eerste stimulans gaf om in georganiseerd
verband te werken aan de behoefte van vrijetijdskunstenaars
om met eigen werk naar buiten
te treden. Het was de wethouder van Cultuur
destijds (dhr. Bruinogen), die een officiële expositie
in een museum beloofde, maar alleen op voorwaarde
dat het een provinciaal draagvlak zou krijgen.
Dat was geen probleem, vanuit heel Zeeland
bleek meer dan voldoende animo onder de vrijetijdskunstenaars.
De expositie was zo’n succes,
dat de oorspronkelijke initiatiefnemers in 1981
een vereniging in het leven riepen genaamd
A.B.K.Z.: Amateur Beeldende Kunstenaars
Zeeland. Er werden twee oude leslokalen betrokken
(in Middelburg en Goes) als ateliers, waarin de
leden groepsgewijs op gezette tijden konden werken,
zodat kennis, ervaring en creativiteit uitgewisseld
konden worden. Sinds een jaar of drie
heeft de ruimte in Middelburg plaatsgemaakt voor
een eigen open atelier in Vlissingen.
Professionele kunstenaars zagen de vereniging
niet direct zitten. Ze vonden het geen ‘kunst’, wat
vanuit de vereniging naar buiten kwam, het waren
amateurs. Er verschenen vervelende artikelen in
de kranten waarin het bestaansrecht van de vereniging
werd bekritiseerd. Achteraf mag gezegd worden
dat dit er mede voor gezorgd heeft dat de vereniging
nu nog steeds bestaat. Het werd de uitdaging
om zichzelf te bewijzen, om erkenning te krijgen
voor hetgeen ze ondernamen en wat hen heeft
doen volhouden en overleven. Jaren later werd de
naam van de vereniging veranderd in het Zeeuws
Palet, om de negatieve associatie met het begrip
amateurisme te voorkomen.
Deelnemers
Het Zeeuws Palet wordt vormgegeven en draaiende
gehouden door het bestuur. Een aantal mensen
dat vanuit de Schelde bij het eerste initiatief
betrokken was, zit nu twintig jaar later nog steeds
in het bestuur. Ze zijn al die jaren belangrijke trekkers
van de vereniging geweest. Een van hen, dhr.
Aerssens, is vanaf het eerste begin gekozen als
voorzitter, en is dit jarenlang gebleven. Inmiddels
heeft hij het voorzitterschap overgedragen, maar
als bestuurslid is hij nog steeds zeer actief en met
zijn twintig jaar bestuurservaring pikt hij alle taken
en werkzaamheden op die niet onder de reguliere
functies vallen.
Sinds de oprichting heeft het bestuur altijd uit
zeven personen bestaan, allen kunstbeoefenaars
in hun vrije tijd, allen op vrijwillige basis, gedreven
door de behoefte elkaar te ondersteunen en naar
buiten te treden met hun werk.
In de loop der tijd is de samenstelling van het
bestuur enigszins veranderd. Nieuwe bestuursleden,
afkomstig uit het ledenbestand, worden
benoemd op basis van hun eigen (bestuurs)kwaliteiten
en de diversiteit in de samenstelling van
het bestuur.
In de beginjaren heeft een persoonlijke conflictsituatie
tussen twee bestuursleden tot een grillige
sfeer en een dreigende escalatie geleid. Een van
de desbetreffende bestuursleden moest het veld
ruimen. Vier jaar geleden ontstond er wederom
een persoonlijke conflictsituatie. Deze keer escaleerde
de zaak wel, met het gevolg dat er geen
besluiten meer genomen werden en nieuwe activiteiten
uitbleven. Na wederom het vertrek van een

70 - De grote kleine-kansen atlas / Het Zeeuws Palet
bestuurslid, keerde de goede sfeer terug en konden
de werkzaamheden weer worden voortgezet.
Sindsdien wordt bij het benoemen van nieuwe
bestuursleden ook nadrukkelijk gelet of hij of zij
binnen de cultuur past. De sfeer en cultuur binnen
het bestuur zijn belangrijke factoren gebleken voor
haar voortbestaan en daadkracht.
Drie jaar na de oprichting kende het Zeeuws Palet
tussen de honderd en honderddertig leden, en
sindsdien is dit behoorlijk constant gebleven. Op
het moment van schrijven zijn dat er 112. De leden
zijn vrijwel allemaal tussen de 55 en 75 jaar, en de
meeste zijn vrouwelijk. Het zijn vooral de mensen
die door pensionering of gebruikmakend van de
VUT-regeling, de ruimte, rust en vrije tijd krijgen
zich op actieve wijze met kunst bezig te houden.
Van het huidige bestand is ongeveer tachtig procent
al sinds de beginjaren lid van het Zeeuws
Palet. Een prachtig signaal dat de tevredenheid
onder de deelnemers groot is, maar eveneens een
waarschuwingsteken, aangezien de ouderdom van
het ledenbestand de vereniging ook kwetsbaar
maakt.
Van een echt wervingsbeleid om tot nieuwe leden
te komen is geen sprake. Het is vooral de mond-totmondreclame
en naamsbekendheid die nieuwe
mensen aantrekt.
Mensen kunnen niet zomaar lid worden van het
Zeeuws Palet, er gaat een ballotage aan vooraf.
Hoewel je hobbyist bent, dus geen professioneel
kunstenaar, dien je wel over voldoende technische
kwaliteiten en een eigen stijl te bezitten. Een speciale
selectiecommissie beoordeelt dit, aan de hand
van de gemaakte werken van een aspirant-lid.
Men wil ervoor waken een club voor “Ravensburg
kunstenaars” te worden: “Mensen die menen kunstenaar
te zijn door vakjes in te kleuren zijn niet
welkom. Er wordt nadrukkelijk gelet of de kunstenaar
een eigen stijl heeft. Maar, je hoeft heus geen
uitzonderlijk talent te zijn.” Een toelating tot de vereniging
betekent dat er respect is voor hetgeen
iemand maakt, wat de leden dan ook trots doet
zijn op hun lidmaatschap.
Belangrijkste reden voor mensen om lid te worden
en te blijven is het met anderen delen van hun
hobby. De atelierbezoeken zijn ware marktplaatsen
waar kennis en ervaring worden uitgewisseld, waar
men elkaar stimuleert en inspireert, waar nieuwe
technieken worden aangeleerd en waar ook de
gezelligheid een belangrijke rol speelt.
Draagvlak
Uiteraard wordt er geëxposeerd, zowel in particuliere
als in openbare ruimtes. Er worden speciale
‘kunstmarkten’ georganiseerd, waarmee in verschillende
Zeeuwse steden op publieke plaatsen,
tussen de winkels, op de stadspleinen, marktkramen
worden neergezet waar leden hun eigen werk
laten zien, en een kijkje in de eigen keuken tonen
door ter plekke te schilderen, tekenen of te beeldhouwen.
Met name winkeliersverenigingen reageren
hier enthousiast op en vragen om herhaling,
aangezien de kunstmarkten zorgen voor een extra
toeloop naar de winkels.
Het Zeeuws Palet is verbonden aan de overkoepelende
organisatie Z.S.A. (Zuidelijke Samenwerking
Amateurs). De Z.S.A. wil gezamenlijk de dialoog
aangaan met andere Zuid-Nederlandse organisaties
die beoefening van vrijetijdskunsten stimuleren;
om te leren van elkaars werkwijzen, visies en
ideeën.
Vanuit het provinciaal overkoepelend orgaan
SCOOP, Zeeuws Instituut voor Zorg, Welzijn en
Cultuur, wordt sinds een jaar professionele ondersteuning
geboden, met name om het draagvlak
onder officiële instanties, gemeentes en Provincie
te vergroten.
Het Zeeuws Palet spant zich in om tot nieuwe
samenwerkingsverbanden te komen, ter vergroting
van de kansen op subsidietoekenning en benutting
van de raakvlakken met andere culturele organisaties.
Gedacht wordt aan het geven van workshops
bij educatieve centra en het laten verkopen van de
‘beste’ werken bij galerieën. De oorspronkelijke
negatieve houding van professionele kunstenaars
is inmiddels verdwenen, maar van een echt coöperatieve
houding is nauwelijks sprake. Het ware
enthousiasme krijgt het Zeeuws Palet nog steeds
van haar leden. Zij zijn de echte dragers.
Begeleiding
In feite is het bestuur autodidactisch. Met vallen en
opstaan hebben de bestuursleden de vaardigheden
onder de knie gekregen die noodzakelijk zijn
om de vereniging draaiende te houden. Ze blijken
tot dusver prima in staat het hoofd boven water te
houden, hoewel ze hier en daar wel enige vrijwillige
ondersteuning hebben gekregen. Zo hebben ze bij
het opstellen van de statuten hulp gehad van een
kunstminnende notaris uit Vlissingen.
Sinds een jaar krijgt het bestuur professionele
begeleiding vanuit SCOOP. Er worden vrijblijvende
adviezen gegeven en ideeën aangedragen, met
name voor het opstellen van subsidieaanvragen,
nieuwe methodes om geld te verwerven en mogelijkheden
voor samenwerkingsverbanden, aangezien
vanuit belangrijke subsidieverstrekkers zoals
Provincie en gemeenten steeds meer eisen worden
gesteld aan de mate waarin het Zeeuws Palet
samenwerkt met andere organisaties. De begelei-
Cultuur

De grote kleine-kansen atlas / Het Zeeuws Palet - 71
Cultuur
ding vanuit SCOOP wordt met open armen ontvangen,
maar uiteindelijk staat de zelfredzaamheid
van het bestuur centraal.
Organisatie en werkwijze
Het Zeeuws Palet is een vereniging. Voornaamste
reden voor deze keuze is dat de bestuursleden niet
hoofdelijk aansprakelijk gesteld kunnen worden.
Het bestuur van het Zeeuws Palet organiseert één
keer per jaar een ledenvergadering. Hierdoor
komen de voornaamste wensen van de leden naar
voren en op basis daarvan worden de belangrijkste
besluiten voor het volgende jaar genomen. Dit tot
grote tevredenheid van de leden. Daarnaast
bezoekt het bestuur twee jaarvergaderingen met
de andere bestuursverenigingen voor vrijetijdskunstenaars,
verbonden aan het Z.S.A.
Besluitvorming in het bestuur vindt democratisch
plaats op basis van consensus. Kritiek mag geuit
worden maar verdient wel nuance, en is bij voorkeur
niet op de persoon zelf gericht.
De taakverdeling is in de loop der jaren uitgekristalliseerd.
Het zevenkoppig bestuur bestaat nu
uit een voorzitter, een penningmeester, een secretaris,
een subsidie-adviseur, een evenementenorganisator,
een PR.-functionaris en een notulist. Al
de werkzaamheden die niet direct onder deze functies
vallen worden voornamelijk verricht door de
oud-voorzitter.
Het bestuur heeft geen beschikking over een kantoor;
het vergadert bij de bestuursleden thuis, en
ziet dit nadrukkelijk als een manier om de positieve
cultuur die er heerst in stand te houden.
Het bestuur informeert haar leden door het uitgeven
van een nieuwsbrief, een eigen website, specifieke
correspondentie betreffende de activiteiten
en door middel van de ledenvergaderingen.
Voorheen bracht men twee keer per jaar een clubblad
uit, maar vanwege de te hoge kosten wordt
deze tegenwoordig alleen via de website gepubliceerd.
Het Zeeuws Palet heeft de beschikking over twee
ateliers. Het atelier in Goes wordt een aantal uur
per week gehuurd, en is op die tijden voor ieder lid
beschikbaar om in te werken. Tot een jaar of drie
geleden huurde men ook in Middelburg een atelierruimte
met dezelfde (beperkte) mogelijkheden voor
de leden. Via een subsidie vanuit de Provincie kon
het Zeeuws Palet echter de beschikking krijgen
over een eigen open atelier in Vlissingen, wat heeft
doen besluiten de huur in Middelburg te beëindigen.
Sindsdien beschikt het Zeeuws Palet over een
(door de Provincie betaalde) eigen ruimte, dat voor
ieder lid op ieder moment toegankelijk is.
Geleidelijk aan hebben de leden zichzelf enigszins
georganiseerd, met name door elkaar op te zoeken
en in groepsverband gebruik te maken van het atelier,
zonder elkaar daarbij in de weg te lopen.
Daarnaast worden voor de leden diverse, en over
het algemeen goed bezochte, activiteiten georganiseerd,
zoals workshops, lezingen, filmavonden,
speciale kunstreizen en werkbesprekingen met
deskundigen.
Financiën
Het Zeeuws Palet heeft de beschikking over een
eigen budget. Daarmee worden de structurele
kosten van de vereniging gedekt. Belangrijkste
kostenpost is de huur van het atelier in Vlissingen,
ten bedrage van ongeveer € 500 per maand.
Daarnaast zijn de nieuwsbrief, het website-beheer
en de huur van de atelierruimte in Goes structurele
kostenposten.
Inkomsten worden verworven via de contributiegelden
van de leden, gelden van donateurs, enkele
sponsorgelden en subsidies van Provincie en de
gemeente Middelburg. Met name de subsidie van
de Provincie speelt een belangrijke rol. Het bestuur
dacht aanvankelijk dat de huur van het atelier in
Vlissingen (de grootste kostenpost) jaarlijks door
de Provincie gesubsidieerd zou worden. Onlangs is
echter gebleken dat het slechts om een startsubsidie
ging (ƒ12.000), waarmee van een jaarlijkse
dekking van de huur geen sprake meer kan zijn en
het atelier met sluiting wordt bedreigd. Ter tegemoetkoming
wordt nu vanuit de Provincie nog een
afbouwsubsidie verstrekt en in de energiekosten
van de ruimte voorzien, zodat het Zeeuws Palet tot
2004 met een sluitende begroting kan werken.
Inmiddels is een subsidie vanuit de gemeente
Middelburg toegezegd, maar dat is niet voldoende.
Er zullen nu ook andere gemeentes worden aangeschreven,
maar het resultaat daarvan is nog onduidelijk.
Op andere wijzen inkomsten verwerven is niet eenvoudig.
Men heeft in het verleden bewust gekozen
de contributie laag te houden (€ 35,-), om zo de
financiële drempel voor leden te beperken. Kosten
van uitstapjes en andere eenmalige activiteiten
worden niet uit contributiegelden bekostigd; deelnemende
leden betalen daar afzonderlijk voor. Ook
de materialen die zij gebruiken betalen zij zelf. Het
op deze wijze in stand houden van een lage contributie
houdt met name de bijna vijftig procent ‘slapende’
leden binnenshuis. Deze leden betalen wel
contributie maar maken niet tot nauwelijks gebruik
van de ateliers. Het verhogen van de contributie zal
waarschijnlijk betekenen dat juist deze leden zullen
afhaken.
Nieuwe initiatieven om inkomsten te verwerven lig-

72 - De grote kleine-kansen atlas / Het Zeeuws Palet
gen inmiddels op de plank. Zo gaat men op zoek
naar nieuwe sponsors, met name in het middenen
kleinbedrijf. Gedacht wordt aan het organiseren
van een veiling van kunstwerken van de leden,
waarvan de helft van de opbrengst naar het budget
van het Zeeuws Palet gaat en de andere helft naar
de maker van het geveilde stuk. Ook zijn er plannen
om tot oprichting over te gaan van de
‘Vrienden van het Zeeuws Palet’. De vrienden betalen
jaarlijks een donatie en kunnen in ruil daarvoor
een jaar lang een kunstwerk naar keuze in
bruikleen nemen.
Indien de vereniging echt in nood komt, heeft de
penningmeester nog een kleine buffer achter de
hand.
Ontwikkelingen
De vereniging mag geslaagd worden genoemd. Al
twintig jaar benutten de leden van het Zeeuws
Palet de mogelijkheden zich verder te ontwikkelen
in hun kunstbeoefening, daarbij elkaar ondersteunend
en gebruikmakend van elkaars kennis en
ervaring. Werken die anders binnenskamers zouden
blijven, worden geëxposeerd en de leden zijn
trots op hetgeen ze maken. Als belangrijkste redenen
voor het succes noemen dhr. Grisel en dhr.
Aerssens de constante lage contributieprijzen en
het zoveel mogelijk tegemoetkomen aan de wensen
van de leden. Maar in feite is het de gedrevenheid
van de bestuursleden van toen en nu die de
vereniging draaiende heeft gehouden.
Grootste onzekerheid voor de nabije toekomst is
het al dan niet aan kunnen houden van het eigen
atelier in Vlissingen. Het verwerven van andere
inkomstenbronnen dan de tot nog toe gebruikelijke
is noodzakelijk. De begeleiding die zij daarbij krijgen
van SCOOP is van groot belang.
Een aantal leden is inmiddels deskundig genoeg
om zelf workshops te gaan geven. Dit scheelt
uiteraard in de kosten en sluit ook prima aan bij de
hoofddoelstelling van het Zeeuws Palet. Daarnaast
wil men gaan kijken naar de mogelijkheden voor
een integrale aanpak met verschillende kunstvormen,
tijdens exposities en werkdagen raakvlakken
zoeken met andere kunsten, zoals toneel of
muziek. Draagvlakken verbreden en nieuwe kansen
aanboren, dat zal waarschijnlijk het motto voor
de toekomst moeten zijn.
Informatie
Het Zeeuws Palet
Mevr. W. van Nassau, voorzitter
Boulevard Bankert 202
4382 AC Vlissingen
Tel. (0118) 413 024
Dhr. R. Grisel, redactie nieuwsbrief & website
Zaanstraat 46
4388 TD Oost-Souburg
Tel. (0118) 464 686
Dhr. J. Aerssens, beheer atelier
De Walestraat 4
4371 CD Koudekerke
Tel. (0118) 551 515
Verdere informatie op de website
http://people.zeelandnet.nl/cn.palet/Persoonlijke
%20webpagina.htm
E-mail cn.palet@zeelandnet.nl
Cultuur

De grote kleine-kansen atlas / Dordtse Dichters onder de Regenboog - 73
Dordtse Dichters onder de Regenboog
Chitra Gajadin
“Wat toegankelijker en emotioneler”
Tijdens de zevende Dordtse boekenmarkt, juli
2002 lopen telkens mensen het Centrum voor
Beeldende Kunst binnen. Waar buiten op straat
“een woestijn aan papier” voor een berg geld wordt
aangeboden, heerst binnen in het kunstcentrum
een oase met bijzonder aangename sfeer. Poëzie
in het Turks, Papiaments, Sranan, Sarnami en
Nederlands. Roemeense volksmuziek en dansende
jonge Hindoestaanse meiden op opzwepende
Bollywoodmuziek. “Sterker dan de zwakste schakel”
heet het programma van Dichters onder de
Regenboog. Vooral de Roemeense meeslepende
volksmuziek trekt het boekenmarktpubliek naar
binnen. Nelu Fieraru (viool), Valentin Vasi (gitaar),
Nicu Turcitu (accordeon), Ioan Sandu (trompet) en
Elena Zanfira (zang) zorgen voor sfeervolle muziek
in deze entourage. Nicolae Turcitu trok jarenlang
over de aardbol met de bekende panfluitspeler
Gheorghe Zamfir. Elena Zamfira afkomstig uit de
Banatstreek - de prima donna van het Roemeense
lied - is ook in Nederland een gewaardeerde zangeres.
Het gezelschap brengt muziek ten gehore
onder meer uit Rusland, Hongarije, en Roemenië.
Bluma Schattevoet (38), een Sintivrouw uit
Culemborg is ook dit jaar het grote succes. Ze
draagt voor uit haar bundel ‘Schaduw Kinderen’.
Bloem in de wind
Zigeunerkind...
teer en toch sterk
op je hoofd plakt een merk.
Je moest steeds maar vechten
en bent nog steeds zonder rechten,
je taal is je macht,
je volk geeft je kracht.
Bloem in de wind
hoor je het fluisteren
Zigeunerkind...
door God bemind.
Ogenschijnlijk uiteenlopende culturen op één podium
zorgen voor afwisseling en creëren tegelijkertijd
ook de daadwerkelijke schakel tussen mensen
en diverse culturen. Of je Bluma uitgelaten ziet
dansen of de Hindostaanse dansgroep Salona uit
Dordrecht, er is meer onderling verband dan je zou
vermoeden. Door dit soort podia komen mensen
samen, die in het dagelijks leven elkaar op straat
zonder enige blijk van herkenning voorbij lopen.
Introductie
Dichters onder de Regenboog, begon in 1994 als
een initiatief van Onno Dekker, bouwkundige, dichter
en uitgever van De Zwarte Maan Uitgevers in
Heerjansdam. Door jaarlijks drie tot vier keer een
manifestatie te organiseren in Dordrecht, is
Dichters onder de Regenboog gegroeid tot een
begrip. In 2001 organiseerde dit collectief de volgende
podia: ‘Van Hoogtezon naar Tropenzon’, ‘De
Taal van Babel’ en ‘Poetas del Sur’. Het concept
van Dichters onder de Regenboog is verschillende
kunstdisciplines combineren. Podia waarin poëzie,
zang, dans en muziek centraal staan. Dekker:
“Tegenwoordig is dat een ingeburgerde formule,
toen wij acht jaar geleden begonnen was dat
nieuw. In die tijd viel je gewoon in slaap op poëziemiddagen.
Het ene gedicht na het andere, het ene
nog zwaarder dan het andere net alsof je in een
kerk zat. Saai domineesland was het. Opgeheven
pinkenwerk. Ik wilde poëzie uit het elitaire circuit
halen. Het moest allemaal wat gewoner en emotioneler.
Ik hou van expressieve voordrachten. Wij willen
geen steriel programma neerzetten waarin achter
elkaar gedichten worden opgedreund in absolute
sfeer en doodse stilte. Poëzie zonder muziek
vind ik helemaal niks.” In de praktijk leidt dat soms
tot moeilijke combinaties: tere poëzie voorafgegaan
door opzwepende ritmes uit Oost Europa. Dit
hoeft volgens Dekker nog niet te leiden tot opwerpen
van hoge muren rond poëzie. Volgens hem
hebben de podia van Dichters onder Regenboog
aangetoond dat het laagdrempelig kan. Een gevarieerd
aanbod maakt poëzie interessant voor mensen
die daar niet dagelijks mee bezig zijn. “Dat is
belangrijk. Bij ons gaat het in tegenstelling tot
andere ‘serieuze’ podia ook om de gezelligheid. Wij
zorgen ook voor lekker eten en drinken.”
Door hun ‘wilde’ imago wordt Dichters onder de
Regenboog niet altijd even serieus genomen door
bijvoorbeeld de afdeling Kunstzaken van de
Dordtse gemeente. Subsidieaanvragen worden
slechts met minimale bedragen gehonoreerd. Het
afgelopen jaar moest Stichting Dunya te hulp
schieten toen de betaling van toegezegde bedra-

74 - De grote kleine-kansen atlas / Dordtse Dichters onder de Regenboog
gen lang op zich lieten wachten. Dichters onder de
Regenboog is blijven bestaan dankzij de financiële
ondersteuning van vooral particulieren. Dekker:
“Vrienden die in de makelaardij zaten en iets in
ons zagen. Mijn boekhouder zei een keer ‘Onno, je
hebt nog zoveel nodig...hup. Gewoon flappen contant
is vaak de beste formule. Geen formulieren.
Sommige dingen betalen we uit eigen zak.”
In het centrum van de Reformatie de stugge
Dordtenaren warm te maken voor een poëziefestijn,
is de uitdaging voor Dichters onder de
Regenboog.
Deelnemers, vrijwilligers en publiek
Dekker is nog steeds de motor van Dichters onder
de Regenboog, maar zijn initiatief is inmiddels uitgegroeid
tot een werkgroep van ongeveer tien vrijwilligers.
Mensen die als ze niet zelf dichten, in
ieder geval poëzie een warm hart toedragen.
Dekker: “Onze aanpak is een staalkaart van wat
iedereen wil in onze werkgroep. Wie een bepaald
idee heeft, moet dat maar gaan uitwerken en als
groep vullen wij het aan. Een beetje anarchistisch.
Onze belangrijkste motivatie is dat wij er zelf plezier
in hebben en als ons publiek dat ook heeft, is
het ideaal.” De podia van Dichters onder de
Regenboog functioneren als ontmoeting tussen
dichters en muzikanten overal vandaan. Daardoor
ontstaan nieuwe samenwerkingsverbanden.
Bijvoorbeeld Irakese musici die contacten onderhouden
met Romamusici. Dekker: “Dat vind ik
leuk. Cultuur gedijt alleen door ontmoetingen en
wrijvingsvlakken. In de geologie is dat ook zo. De
mooiste gesteenten ontstaan waar aardschollen
langs elkaar schuiven. Onder hoge druk en temperatuur.
Zo zijn diamanten ontstaan. Een vreemde
vergelijking misschien, maar zo is het. Je moet verschillen
houden want anders wordt het een saaie
troep. Net zo iets als alleen maar naar
Amerikaanse muziek luisteren die door
Hollywoodbazen wordt bepaald. Beginnende dichters
en ook de al wat bekendere kun je op onze
podia tegenkomen, maar niet iemand als Jules
Deelder; dat is weer te specifiek, te Rotterdams.
Alhoewel we eigenlijk niemand willen uitsluiten.
Persoonlijke voorkeur voor een dichter gaat altijd
vooraf aan discussie in de groep. Wat op het podium
gebeurt, laten we open. Iedereen is vrij om voor
te dragen wat ie wil. Geen verplicht opgelegd pandoer.
We hanteren überhaupt geen richtlijnen en
willen af van het quasi intellectuele, het publiek
moet plezier hebben. Iedereen die van poëzie wil
genieten, moet maar komen.”
De naam Dichters onder de Regenboog is feitelijk
ook ontstaan uit een samenwerkingsverband met
Stichting Rainbow die het Rainbowfestival organiseert
in Dordrecht. De vrijwilligers hebben zich in
de loop der tijd uit diverse organisaties spontaan
bij Dichters onder de Regenboog aangesloten.
Aangesproken door de uitstraling van Dichters
onder de Regenboog wilden sommigen liever meedoen
aan “Onno’s anarchistisch clubje”. John
Stiegelis, Lily Sambo zaten beiden eerst bij
Stichting De Rainbow. Ronny Ommen organiseerde
Surinaamse dagen in Dordrecht. Jouke de Vries zat
eerst in een clubje Dordtse Dichters. Bluma
Schattevoet is een Sintivrouw. Mabel Gonzalez,
een tangozangeres die vond dat Dichters onder de
Regenboog wat versterking kon gebruiken. ‘Zij is
ambassadrice van de Zuidamerikaanse cultuur.
Burhan Kiyak, een Turkse jongen. Anjana Kalloe is
een goeie dichteres die in onze club zit. Gjunler
Abdulla heeft ons ook vaak gesteund.
Affiche
Cultuur

De grote kleine-kansen atlas / Dordtse Dichters onder de Regenboog - 75
Cultuur
Het is wisselend en wie tijd heeft, helpt mee. Ze
komen altijd wel terug, we hebben weinig afvallers.
Bij onze club komt iedereen gelukkig zelf, we hebben
nooit hoeven te werven.’
Dichters onder de Regenboog zijn blij met de toenemende
belangstelling voor hun literair/muzikale
podia. Bij de laatste twee podia in 2001 kwamen
op de een honderd belangstellenden af, waarvan
zestig betalend, terwijl het andere podium ruim vijftig
bezoekers trok. Vergeleken met andere dichterspodia
in Dordrecht of daarbuiten vindt de werkgroep
dit zeer bemoedigend. Deze relatief grote
belangstelling heeft ook te maken met het uitgebreide
netwerk van de organisatoren. Deelnemers
en organisatoren brengen hun eigen achterban
mee. Diversiteit binnen de werkgroep zorgt voor
diversiteit onder het publiek. Door de keuze van
uitvoeringslocaties die én in het centrum van de
stad liggen én de functie van een reguliere cultuurcentrum
vertegenwoordigen, wordt aan de optredende
artiesten een waardig podium verschaft. De
podia van Dichters onder de Regenboog beantwoorden
perfect aan de intentie van de bestuurders
om het culturele aanbod van Dordrecht te vergroten.
Draagvlak
Gebrek aan financiën heeft wel voor hoofdbrekens
gezorgd, maar ook heeft het de werkgroep Dichters
onder de Regenboog enorm versterkt. Door
samenwerking met andere organisaties, sponsors
en door loyaliteit van optredende dichters en muzikanten
is Dichters onder de Regenboog erin
geslaagd een breed netwerk op te bouwen.
Voor de werkgroep is ook bijzonder belangrijk dat
zij door de Rotterdamse Stichting Dunya ondersteund
wordt, zowel inhoudelijk als financieel. Ten
slotte geldt de Stichting Dunya als een zeer expertiserijk
en ervaren organisatie op het terrein van
interculturalisatie van de kunsten; het heeft de
werkgroep gesterkt in het voornemen om op de
gekozen weg verder te gaan.
Met hun aanpak speelt de werkgroep ook in op het
landelijke cultuurbeleid van de voormalige staatssecretaris
Rick van der Ploeg.
Werkwijze
“Vroeger werkten we met vrij veel dichters uit de
Nederlandse cultuur, maar die ben ik steeds meer
gaan schrappen. Onze podia stralen een ‘wij-cultuur’
uit. Je hebt dichters die heel duidelijk bezig
zijn hun eigen product te promoten - dat is ieders
goed recht - maar als je samen een manifestatie
maakt, dan hoor je het ‘wij-gevoel’ te hebben.
Autochtone dichters dragen vaak de ‘ik-cultuur’ uit.
Een solistisch gebeuren van dichters die komen
opdraven en na twaalf minuten weggaan. Onze
club heeft daar weinig waardering voor. Ons gaat
het vooral om de uitwisseling tussen kunstenaars.”
Onderscheid tussen amateur en professionals
noemt Dekker grote onzin. “Geef mij dan maar de
amateurs. Wat betekent amateur Iemand die
houdt van wat hij doet. Professioneel komt in de
praktijk vaak neer op gezeur over honoraria. Er
worden bedragen opgenoemd waar wij een heel
programma mee kunnen bekostigen.”
“Er is een heel groot aanbod en als ik vind dat
iemand leuk kan voordragen dan neem ik me voor
om hem of haar een keertje bij ons uit te nodigen.
Dat betekent inderdaad dat ik heel veel poëziepodia
bezoek. Niet alleen op zoek naar geschikte
kandidaten, maar vooral omdat ik kan genieten
van poëzie.”
Het Dordtse podium wil een breed publiek kennis
laten maken met zoveel mogelijk culturen. Niet thematisch
versneden en hapklaar opgediend onder
het mom van ‘multicultureel’. Een losse aanpak,
waarbij deelnemers zelf bepalen wat en hoe ze iets
willen overbrengen, zorgt vaak voor verrassingen;
’n zekere chaos en een sfeer die volstrekt niet te
vergelijken is met gangbare literaire programma’s.
Bij voorkeur kiezen Dichters onder Regenboog voor
een locatie waar geen feitelijke scheiding is in de
ruimte. Geen verhoging waardoor ook letterlijk
afstand ontstaat tussen publiek en deelnemers.
“We willen geen drempel. Nederlandse theaters
hebben een podium en het publiek zit netjes tegen
de rand van het podium aan te kijken. Opspringen
om mee te doen is er niet bij. Maar de culturen die
wij op onze podia brengen, hebben wel behoefte
om mee te doen. Als er feestelijke muziek wordt
gemaakt, wil men dansen. Marokkanen bijvoorbeeld
zijn helemaal geen theaters gewend, ze willen
actief meedoen. Passieve deelname zoals dat
door autochtonen wordt beoefend, moet je andere
culturen niet opleggen.”
De informele wijze van werken aan de inhoudelijke
invulling van een nieuw programma (rond het
kampvuur in Dekker’s tuin terwijl er rijkelijk wijn
wordt geschonken en lekkere spijzen worden opgediend),
brengt bij de leden van deze club kennelijk
iets bijzonders teweeg. Motivatie om zich te blijven
inzetten is dan ook volop aanwezig.
Organisatie en financiën
De werkgroep heeft geen duidelijke structuur en/of
rechtsvorm. Het wordt ook wel gezien als werkgroep
van de Stichting Rainbow, omdat subsidieaanvragen
voor de gemeente via deze Stichting
Rainbow lopen. Formeel is Onno Dekker als trekker
van de werkgroep vaak persoonlijk aansprakelijk.

76 - De grote kleine-kansen atlas / Dordtse Dichters onder de Regenboog
“Dat is ook niet erg als het om beperkte bedragen
voor leuke dingen gaat. Ik hou ook niet zo van formele
organisaties.” Niettemin wordt de aansprakelijkheid
zo veel mogelijk beperkt door met sponsors
en derden duidelijke afspraken te maken en deze
schriftelijk te laten bevestigen.
Dichters onder de Regenboog kreeg tot nu toe
altijd ad hoc subsidie van de gemeente Dordrecht.
En meestal niet meer dan een fractie van het aangevraagde
bedrag. Zonder particuliere donaties
zouden de podia nooit gerealiseerd kunnen worden.
Om in 2002 toch de gewenste cyclus van vier
podia - één per kwartaal - te kunnen organiseren, is
wederom het als reëel begrootte subsidiebedrag
van 6000 euro aan de afdeling Kunsten van de
Gemeente Dordrecht en bij Stichting Dunya andermaal
het subsidiebedrag van 1500 euro aangevraagd.
Ontwikkelingen
Het Dordtse multiculturele podium Dichters onder
de Regenboog slaagde er in op de Landelijke
Gedichtendag 2002 de Kathinka van Dorp
Poëzieprijs in de wacht te slepen. Een prijs voor
personen en projecten die zich bijzonder verdienstelijk
hebben gemaakt op het gebied van wereldpoëzie
en poëzie-educatie. Voor de leden van de
werkgroep is dat wederom een bevestiging dat ze
door willen gaan op de wijze zoals er tot nu toe is
gewerkt. Ze willen ook de huidige schaal aanhouden.
Klein maar interessant voor een breed
publiek.
Informatie
Dichters onder de Regenboog
John Stiegelis
Mildenburg 58
3328 JG Dordrecht
Tel. (078) 617 75 95
Cultuur

De grote kleine-kansen atlas / Atelier Herenplaats - 77
Atelier Herenplaats
Willy Hilverda
Galerie
Introductie
In Atelier Herenplaats in Rotterdam beoefenen verstandelijk
gehandicapten hun ‘beroep’ van beeldend
kunstenaar uit. Zij worden hierin ondersteund
door deskundige begeleiders. Onder Atelier
Herenplaats vallen tevens een galerie en een artotheek.
Atelier Herenplaats maakt deel uit van
de stichting PameijerKeerkring. Deze
stichting biedt ondersteuning aan mensen
met een verstandelijke of sociaalpsychiatrische
handicap en is werkzaam
in Rotterdam en omgeving. De ondersteuning
vindt plaats op alle levensterreinen:
wonen, werken, vrije tijd en sociale contacten.
Atelier Herenplaats is niet het enige atelier voor
beeldend kunstenaars met een verstandelijke handicap.
Ook op andere plaatsen en in andere
werelddelen zijn dergelijke initiatieven opgezet.
Kunst, gemaakt door mensen met een verstandelijke
handicap, heet ook wel outsider kunst. In een
voorwoord van een van de catalogi van Atelier
Herenplaats wordt outsider kunst als volgt
omschreven: ‘Outsider kunst ontstaat bij mensen
die zich niet kunnen verhouden tot het werk van
hun voorgangers en tijdgenoten. Vrijwel niet beïnvloed
door de normen en trends die de kunstwereld
bepalen, werken zij aan een eigen beeldwereld.’
Discussies over in hoeverre deze kunstvorm
anders is dan de reguliere professionele kunst zijn
veelvuldig gevoerd en het lijkt dat de scheidslijnen
tussen beide steeds vager worden.
Initiatiefnemers
Richard Bennaars en Frits Gronert, beiden groepsleider
bij de PameijerKeerking en beeldend kunstenaar,
namen ongeveer tien jaar geleden het voortouw
in het oprichten van Atelier Herenplaats. De
plannen om in de stad een atelier voor verstandelijk
gehandicapten te beginnen lagen er al langer,
maar in 1991 kon er daadwerkelijk van start worden
gegaan. Het atelier was eerst gevestigd aan de
Herenplaats - vandaar de naam - maar verhuisde
twee jaar later naar de huidige plek: de
Schiedamse Vest, in het hartje van de stad en in
het Rotterdamse Museumkwartier.
“We begonnen met een kale ruimte, twee part-time
begeleiders en vijf tekentafels,” zegt Bennaars.
Vanuit de dagcentra konden bewoners bij Atelier
Herenplaats solliciteren naar het beroep van beeldend
kunstenaar. Het was van meet af aan de
bedoeling dat de deelnemers zich vier of vijf dagen
per week bezig zouden zijn met het uitoefenen van
dit beroep.
Selectie van de deelnemers vindt plaats op basis
van motivatie en talent. Aspirant deelnemers lopen
eerst drie maanden stage bij het atelier. Tijdens
deze periode wordt gekeken of de motivatie en het
talent voldoende zijn. De mensen die alleen voor
de gezelligheid kwamen vallen vanzelf af.
Bij de start in 1991 begon men met zeven deelnemers.
Momenteel bestaat de groep uit 19 mensen.
Wat Bennaars betreft hoeft er geen maximum
gesteld te worden aan het aantal deelnemers: “Als
iemand graag wil en getalenteerd is, moet hij of zij
erbij kunnen.” De PameijerKeerking heeft hier
lange tijd anders over gedacht en vond dat het atelier
vol was. De begeleiders zijn momenteel hard
aan het lobbyen om ervoor te zorgen dat iedereen
die voldoende gemotiveerd en getalenteerd is, kan
deelnemen aan Atelier Herenplaats.
Toen een van de deelnemers na vijf jaar werken in
het collectieve atelier toe was aan een eigen ruimte,
werd dat geregeld. Momenteel werken zes mensen
in een eigen atelier. Deze ateliers vallen ook
onder Atelier Herenplaats. Het doel van Atelier
Herenplaats is dat elke deelnemer uiteindelijk
doorstroomt naar een eigen atelier.
De deelnemers aan Atelier Herenplaats zijn beeldend
kunstenaar. Iedereen is als zodanig aangemeld
bij het Centrum voor Beeldende Kunst in
Rotterdam. Zes mensen staan er officieel als kunstenaar
ingeschreven.
Profijtgroepen en draagvlak
In de galerie komen wekelijks zo’n dertig à veertig
bezoekers. Werk wordt gekocht door individuen,
maar ook veel door bedrijven. De kunstenaars van
de galerie krijgen regelmatig opdrachten om een
kunstwerk te vervaardigen.
Atelier Herenplaats wordt serieus genomen in de
kunstwereld. Op nationaal en internationaal niveau
zijn er de afgelopen jaren al tal van samenwerkingsprojecten
geweest. Er wordt samengewerkt
met galeries in de Witte de Withstraat in
Rotterdam, maar ook met musea in de Verenigde

78 - De grote kleine-kansen atlas / Atelier Herenplaats
Staten en Japan. Het tienjarig jubileum is in 2001
gevierd met een dubbelexpositie in het Gorcums
Museum.
Er wordt hard gewerkt aan de public relations en
het onderhouden van het netwerk in de kunstwereld.
Met deze galerie wordt niet alleen de gehandicapte
deelnemers een mogelijkheid geboden maatschappelijk
optimaal te functioneren, wat een sociaal
doel op zich mag heten. Ook heeft het een positieve
uitwerking op het imago van verstandelijk
gehandicapten in het algemeen.
Begeleiding
In Galerie Herenplaats werken vier vaste groepsbegeleiders,
allen met een opleiding in de beeldende
kunst. De begeleiders zijn in dienst van
PameijerKeerkring.
Zij geven begeleiding bij het maken van de kunst,
letten op de groepsprocessen, coördineren de activiteiten
van de vrijwillige medewerkers en zorgen
dat alle materialen aanwezig zijn.
Gelet op de verstandelijke handicap van de kunstenaars
is deze begeleiding een structurele voorwaarde
om het geheel te laten functioneren.
Werkwijze
In het atelier werken de kunstenaars dagelijks aan
hun oeuvre. Ze worden hierin ondersteund door de
begeleiders. De eerste vijf jaar is er in het atelier
les gegeven aan de hele groep. Niet alleen de verschillende
materialen en technieken kwamen aan
de orde, maar ook kunstbeschouwing en kijken
naar kunst. Na een paar jaar trad er verzadiging op
wat betreft de lessen. Nieuwe mensen krijgen nu
individueel les.
In de eigen galerie vindt elke twee maanden een
opening van een expositie plaats. Dat is niet alleen
werk van de aan het atelier verbonden kunstenaars.
Meestal wordt, naast werk van een van de
eigen kunstenaars, werk van een andere kunstenaar
tentoongesteld.
In de artotheek van Atelier Herenplaats kan werk
van de eigen kunstenaars worden geleend.
Daarnaast ontvangt men regelmatig uitnodigingen
om lezingen te geven of om mee te werken aan
exposities elders in het land of in het buitenland.
Beslissingen over het wel of niet deelnemen aan
exposities, over welke projecten zullen worden geïnitieerd,
neemt men gezamenlijk. Atelier
Herenplaats werkt zo veel mogelijk als collectief.
Cultuur
Belinda Tijssen

De grote kleine-kansen atlas / Atelier Herenplaats - 79
Organisatie
De vier beroepskrachten hebben de taken enigszins
verdeeld, maar de taken zijn niet duidelijk
gescheiden en overlappen elkaar: atelier en kunstenaars,
tentoonstellingen, sponsors en public
relations, financiën.
Op papier is Atelier Herenplaats een dagcentrum
van de PameijerKeerking. Officieel vallen de vier
beroepskrachten dan ook onder een teamleider,
maar ze zijn vrij om eigen plannen te ontwikkelen
en uit te voeren.
Naast de beroepskrachten werken er drie mensen
met ID-banen bij het atelier en zijn er zo’n twintig
vrijwilligers die zich inzetten. Deze vrijwilligers melden
zich spontaan aan, het is niet nodig actief op
pad te gaan om te werven. Vrijwilligers worden
ingezet op de klussen die ze zelf leuk vinden. “Als
mensen iets leuk vinden om te doen, zijn ze er ook
goed in,” is de mening van Bennaars. Zo is een van
de vrijwilligers begonnen met uitvoeren van klussen
als het snijden van passe-partouts. Hij heeft
zich verder ontwikkeld en richt nu hele tentoonstellingen
in. Ook de artotheek, die nog niet zo lang
bestaat, wordt gerund door een vrijwilliger.
Financiën
Atelier Herenplaats maakt deel uit van de stichting
PameijerKeerkring. De stichting financiert het
gebouw, het onderhoud, het personeel en het vervoer
van de deelnemers. De rest, zoals het materiaal,
wordt betaald uit de opbrengsten van de verkoop.
Voor speciale projecten en voor boeken en
catalogi worden sponsors gezocht en gevonden. Zo
is in 2001 een project uitgevoerd dat financieel
ondersteund is door Rotterdam Culturele
Hoofdstad.
De exploitatiebegroting van Galerie Herenplaats
ligt rond de twee ton.
Een dilemma is of de kunstenaars ook een deel
van de opbrengst van hun werk moeten krijgen.
Momenteel gaat al het geld naar ‘het collectief’,
zoals Richard Bennaar het noemt: de galerie en
het atelier. De kunstenaars wonen allen in gezinsvervangende
tehuizen en ontvangen uitkeringen.
Mochten ze met hun werk ook zelf geld gaan verdienen,
dan is de kans groot dat hun uitkering
gevaar loopt.
John Kegreisz
Cultuur
Natuurlijk dragen de beroepskrachten uiteindelijk
de verantwoordelijkheid.
Ontwikkeling
Atelier Herenplaats is klein begonnen. De groei van
de afgelopen tien jaar was een natuurlijk proces.
“Het is van binnenuit ontstaan”, zegt Richard
Bennaars: ”De kern van het succes is dat de beeldende
kunst centraal staat. Alleen talentvolle mensen
kunnen meedoen. We doen geen water bij de
wijn, we streven naar kwaliteit.” Deze houding
heeft ertoe geleid dat Atelier Herenplaats altijd
veel enthousiasme en belangstelling heeft weten
te genereren in de buitenwereld en serieus wordt
genomen in de kunstwereld.
De belangrijkste toekomstwens van Galerie
Herenplaats is dat men graag verder wil groeien en
het de kunstenaars mogelijk wil maken door te
stromen naar eigen ateliers.
Deze galerie maakt duidelijk dat het goed mogelijk
is om extra faciliteiten te scheppen voor deze doelgroep,
met een brede sociale functie, waarmee
tegelijk inkomsten gegenereerd worden om de activiteiten
mogelijk te maken. Als mensen met affiniteit
voor kunst en voor deze doelgroep samenwerking
zoeken met professionele begeleidende
instellingen, is de kans groot dat deze van harte
meewerken.

80 - De grote kleine-kansen atlas / Atelier Herenplaats
Informatie
Atelier Herenplaats
Schiedamse Vest 56
3011 BD Rotterdam
Tel. (010) 214 11 08
Fax (010) 213 38 96
E-mail atelier@herenplaats.nl
Website www.herenplaats.nl
Galerie Herenplaats heeft diverse boeken en
tentoonstellingscatalogi uitgebracht.
Cultuur

De grote kleine-kansen atlas / Het Volksbuurtmuseum - 81
Het Volksbuurtmuseum
Jeroen Flamman
Introductie en initiatief
De Schilderswijk in Den Haag is een wijk met een
uitgesproken stadsvernieuwingshistorie.
Momenteel telt de Schilderswijk zo’n 32.000 geregistreerde
bewoners, waarvan 80% migranten.
In 1971, in de beginperiode van de stadsvernieuwing,
werd een wijkkrant opgericht, de
Schilderswijker, uit een sterke behoefte de cultuur
van de typische volksbuurt van de Schilderswijk zo
goed als mogelijk te bewaren. De Schilderswijker
draaide op vrijwilligers die graag een actieve bijdrage
wilde leveren. Adri Duivesteijn was oprichter en
vier jaar lang hoofdredacteur, maar wegens zijn
intrede in de Haagse gemeenteraad droeg hij het
in 1975 over aan zijn broer, John Duivesteijn. Met
de Schilderswijker als middelpunt ontstonden
voortdurend her en der kleine projecten die de
(diversiteit aan) cultuur binnen de Schilderswijk
belichtten; nog voor het begrip ‘culturele diversiteit’
in zwang kwam was dit in de Schilderswijk al een
feit. Vanuit die projecten is het Volksbuurtmuseum
gegroeid.
In 1986 richtte John Duivesteijn een werkgroep op
om tot een museum voor de volksbuurt te komen,
vanuit een behoefte de volksbuurtcultuur te conserveren
en uitgaande van de gedachte dat het bij
veranderingen in de bevolkingssamenstelling niet
alleen maar gaat om het domweg naast elkaar
leven van culturen; culturen moesten elkaar ontmoeten.
Het museum in de Schilderswijk had als
vertrekpunt een museale functie van het documenteren
en tonen van de ‘oude’ Nederlandse volksbuurten.
Ook moest het ruimte bieden voor ontmoeting,
voor ervaringen van migranten uit binnenen
buitenland.
In 1988 besloot de gemeenteraad tot de bouw van
een accommodatie waarin een museum met aula,
een theaterzaal en een creativiteitsruimte voor het
toenmalige Centrum voor Kunstzinnige Vorming,
later het Koorenhuis, werden gecombineerd.
Dankzij bijdragen van fondsen en sponsors slaagde
de stichting Volksbuurtmuseum er in om nog tijdens
het bouwtraject in 1993 in plaats van de
geplande aula een kleine multifunctionele zaal te
realiseren die, behalve voor lezingen en debatten,
tevens geschikt was voor kleine theaterproducties
en voor muziek- en dansvoorstellingen.
De gemeente begon gaandeweg meer heil te zien
in de activiteiten van het Volksbuurtmuseum, en
verlangde dat het museum een deel van de subsidiegelden
aan zou wenden voor migrantenkunst.
Zo kon het Volksbuurtmuseum zich meer en meer
manifesteren in het ontwikkelen van een cultureel
aanbod voor en door groepen die destijds door
vele andere instellingen voor kunst en cultuur nog
buiten beschouwing werden gelaten.
John Duivesteijn is nog steeds de drijvende kracht
achter het Volksbuurtmuseum. Destijds met weinig
geld en veel betrokken vrijwilligers vechtend om
het bestaansrecht tegenover de gemeente aan te
tonen. Tegenwoordig als directeur van het
museum, omringd en ondersteund door een grote
club betaalde krachten en met verschillende subsidies,
bevlogen werkend aan de cohesie van de wijk
met cultuur als bindmiddel.
Hoewel het Haagse Volksbuurtmuseum in de
Schilderswijk oorspronkelijk was bedoeld als
museum voor de arbeiderswijken, verschoof de
functie in de loop van haar bestaan steeds meer in
de richting van theater. Momenteel is het
Volksbuurtmuseum een multicultureel en multifunctioneel
centrum in de Haagse Schilderswijk,
met als doel het presenteren van kunst- en cultuuruitingen
van heden en verleden, allochtoon en
autochtoon. Door middel van laagdrempelige activiteiten
is het Volksbuurtmuseum een verbindende
schakel tussen Westerse en niet-Westerse culturen,
kleinkunst, ‘Kunst’ en massacultuur. Zij draagt
bij aan het vergroten van kennis en begrip van de
diverse (sub)culturen en stimuleert daarmee de
tolerantie en integratie tussen de groepen onderling.
Het Volksbuurtmuseum is een springplank
voor Haags podiumtalent, voor bezoekers die denken
dat kunst alleen voor kakkers is en voor kinderen
die beginnen met passieve en actieve kunstbeoefening.
Het is thans vooral een theater- en
muziekpodium, werkplaats voor cultuureducatie,
expertise- en adviescentrum voor culturele diversiteit.
Profijtgroepen en draagvlak
Het Volksbuurtmuseum is op de eerste plaats een
expositie- en podiumvoorziening voor de buurt. Niet

82 - De grote kleine-kansen atlas / Het Volksbuurtmuseum
zozeer speciaal voor de Schilderswijk, want het zijn
veelal inwoners rondom de Schilderswijk die een
bezoek komen brengen.
Het Volksbuurtmuseum zorgt er voor dat drempels
geslecht worden voor mensen om de gevestigde
instellingen voor kunst en cultuur te bezoeken. Er
gaapt vaak een kloof tussen de podiumkunsten-
Nederlandse-stijl en de theater- en muziekuitingen
van de verschillende etnische groepen. Het zijn
veelal gescheiden circuits met elk hun eigen tradities,
waarden, codes en publiek. Voor veel bezoekers
is het Volksbuurtmuseum een eerste kennismaking
met het verschijnsel theater.
Het Volksbuurtmuseum werkt veel en intensief
samen met het onderwijs. Er worden nieuwe
methoden ontwikkeld, enerzijds ter stimulering van
de cultuurparticipatie, anderzijds om kunst en cultuur
te gebruiken als middel om onderwijsdoelen
te bereiken.
Ook diverse zelforganisaties hebben een eigen
plek in het Volksbuurtmuseum.
Het Volksbuurtmuseum verzorgt theatervoorstellingen
voor scholen en (migranten) doelgroepen. Het
biedt tevens actief de mogelijkheid aan voor amateur
en semi-professionele theatergroepen om
gebruik te maken van zijn podiumfaciliteiten.
Vanuit een theaterproductiefunctie wordt het
Volksbuurtmuseum steeds meer een broedplaats
voor talent uit de regio; een speciale kunstscout
struint de stad af op zoek naar talent. Hen wordt
de mogelijkheid geboden om onder begeleiding
etnische, jongeren- en wijktheater te maken.
Vanuit het sociaal-cultureel werk wordt steeds
vaker gebruik gemaakt van de innovatieve methoden
die het VBM ontwikkelt om doelgroepen te
interesseren. Welzijnsinstellingen zien in kunst en
cultuur meer en meer een goed middel om mensen
te activeren en sociaal-culturele doelen na te
streven.
Het Volksbuurtmuseum kent een groep donateurs,
particulieren als Vrienden van het
Volksbuurtmuseum, bedrijven onder de noemer
van de Volksbuurtmuseum Businessclub.
De politiek weet het VBM inmiddels ook te vinden;
het loopt ermee te koop en ‘scoort’ ermee.
Structurele subsidietoezeggingen van gemeente en
ministerie geven aan dat de lokale- en landelijke
overheid erkennen dat het Volksbuurtmuseum een
geheel eigen profiel heeft en dat het zich positief
onderscheidt. Overheden geven aan dat de combinatie
van activiteiten van het Volksbuurtmuseum
uniek is.
De bezoekersaantallen van tentoonstellingen
belopen op jaarbasis circa 12.000; de voorstellingen
trekken circa 18.000 personen.
Organisatie
Het Volksbuurtmuseum heeft de stichtingsvorm.
Het is inmiddels gegroeid naar een vrij complexe
organisatie, met directeur, bestuur, een afdeling
PR, programmering / marketing, productiehuis,
educatie, tentoonstellingen, theatertechniek, personeelszaken,
en enkele ondersteunende functies,
en er wordt veel gewerkt met gesubsidieerde
banen (WIW).
Vanuit de doelstellingen werkt het Volksbuurtmuseum
met een multicultureel samengestelde
personeelsformatie. Variërend van autochtoon personeel
waarvan de (voor)ouders negentieneeuwse
migrant waren en woonachtig in de voormalige
arbeiderswijken, tot aan diverse groepen allochtonen
met vertegenwoordigers van de 1e, 2e en 3e
generatie. Allochtone personeelsleden hebben op
alle niveaus een functie als ambassadeur voor hun
gemeenschap. Zo is de medewerker achter de bar
ook vertaler voor een gevlucht kunstenaar die met
de projectleider wil praten. De Hindoestaanse
Cultuur
Museum met zicht op volksbuurt

De grote kleine-kansen atlas / Het Volksbuurtmuseum - 83
Cultuur
administratief medewerkerster geeft ‘haar achterban’
informatie over de Hindoestaanse activiteiten
en geeft tips op welke wijze het publiek benaderd
moet worden. Ook in het bestuur is de helft van de
plaatsen bezet door 1e en 2e generatie allochtonen.
Maar men mist op uitvoerend niveau continuïteit.
Er wordt veel gewerkt met nieuwe mensen die als
projectmedewerkers worden ingehuurd; dat werkt
verfrissend maar kost tegelijkertijd veel energie
omdat ze moeten worden ingewerkt. En de begeleiding
van mensen met een gesubsidieerde baan
doet een groot beroep op de beschikbare capaciteit.
De werkdruk is zeer hoog. Voor sommige
essentiële functies is daarnaast onvoldoende
capaciteit beschikbaar, voornamelijk voor de PR en
communicatie. De totale bezetting beslaat bijna 20
formatieplaatsen, maar dat is voor de huidige activiteiten
gering. Er kan niet tot nauwelijks worden
voldaan aan de ARBO-normen voor het maximaal
per dag te werken aantal uren. Wat betekent dat
het met de huidige bezetting niet mogelijk is de
activiteiten uit te breiden.
Het museum is gestart als vrijwilligersinitiatief en
de organisatie werd na enkele jaren gerund door
40 à 50 vrijwilligers. Een belangrijke omslag vond
plaats toen de vrijwilligersplaatsen werden ingeruild
voor 20 formatieplaatsen aan betaalde krachten.
Inmiddels is er dus sprake van een professionele
organisatie, zij het nog altijd met een stevige
worteling in de wijde omgeving onder zeer uiteenlopende
bevolkingsgroepen.
Werkwijze
Het Volksbuurtmuseum wil maatwerk leveren in de
wijze van culturele kennisoverdracht, door aan te
sluiten op de belevingswereld van de doelgroepen.
Zo is voor veel groepen een theatraal gebrachte
geschiedenis te verkiezen boven de ‘westerse’ tentoonstellingsvorm.
De keuzemogelijkheid tussen
museum, theater en andere ontmoetingsvormen,
of een combinatie hiervan, vormt een cruciaal
onderdeel van de werkwijze van het
Volksbuurtmuseum.
Het museum kiest voor een brede cultuurhistorische
benadering vanuit meerdere kunstdisciplines
en probeert zich te richten op de culturele vitaliteit
van de multiculturele samenleving, in plaats van te
focussen op de problemen. Het vervult daartoe
drie functies:
- een podiumfunctie
- een expositiefunctie
- een expertise- en adviesfunctie op het gebied van
kunstuitingen van migranten.
Door de veelheid van culturen is het niet langer
doenlijk om de programmering van het theater in
handen te geven van één persoon. Het
Volksbuurtmuseum heeft een werkwijze ontwikkeld
met programmering door ambassadeurs
afkomstig uit de verschillende etnische groepen.
Zij kunnen hun programmering laten aansluiten op
potentiële bezoekers uit hun groep. Deze ambassadeursmethode
is zeer succesvol gebleken.
Financiën
Het Volksbuurtmuseum kent een begroting van
bijna anderhalf miljoen euro. Het grootste deel
daarvan wordt gefinancierd uit subsidies van
gemeente, ministerie en diverse fondsen.
Ongeveer een derde van de begroting verkrijgt het
Volksbuurtmuseum door middel van de publieksopbrengsten.
Naast subsidies en publieksopbrengsten
wordt een deel verkregen uit sponsoring.
Daarbij worden bedrijven via de
Volksbuurtmuseum Businessclub als donateurs
aangezocht. Jaarlijks worden ontmoetingen tussen
de deelnemende bedrijven georganiseerd.
Belangrijkste kosten zijn de personeelslasten, die
voor beheer en activiteiten de helft van de begroting
opeisen. Met de huidige financiën komt het
Volksbuurtmuseum ternauwernood rond; er kan
niet aan al de functies gewerkt worden die het
beoogt.
Ontwikkeling
Het Volksbuurtmuseum werkt aan de veelkleurige
samenleving. Met zelf ontwikkelde methoden
slaagt het erin, de cultuur van migrantengroepen
en de wereld van kunst en cultuur daadwerkelijk
met elkaar in contact te brengen.
Eind 1999 bracht men een toekomstschets uit,
waarin is verwoord welke functies het
Volksbuurtmuseum de komende tien jaar wil gaan
uitvoeren. Genoemd worden het huis van verhalen,
een productiehuis, theater en publiek, educatie,
ontmoeting en ‘multiculti-media’. Een dergelijke uitbreiding
van activiteiten vergt een goede fasering.
Anders bestaat het risico dat de organisatie aan
haar eigen ambities ten onder gaat. In een faseringsplan
gaat speciale aandacht uit naar de wijze
waarop de organisatie geprofessionaliseerd wordt.
Het is noodzakelijk om de zakelijke leiding en het
financieel beheer zeer professioneel in te vullen;
daarnaast dienen functie- en taakomschrijvingen
nauwkeurig geformuleerd te worden en verantwoordelijkheden
scherp te worden afgebakend.
In de periode sindsdien zijn al veel nieuwe activiteiten
opgezet en zijn de plannen verder uitgewerkt
voor de komende periode. Maar met de huidige
structurele subsidies, aangevuld met incidentele

84 - De grote kleine-kansen atlas / Het Volksbuurtmuseum
projectsubsidies van fondsen, kan het
Volksbuurtmuseum op dit moment slechts drie van
de zes genoemde functies uitvoeren. Maar ook
nieuwe ARBO-voorschriften en de onmogelijkheid
om daar in de huidige accommodatie aan te voldoen
verhinderen een verdere uitbouw van het
Volksbuurtmuseum. Er zijn derhalve recentelijk
plannen ontwikkeld voor verbouwing en nieuwbouw
in en rond het gebouw, waarvoor nu de tijd is
aangebroken deze uit te gaan voeren.
Cultuur
Informatie
Stichting het Volksbuurtmuseum
Hobbemastraat 120
2526 JS Den Haag
Tel. (070) 389 81 86
e-mail info@volksbuurtmuseum.nl
Internet www.volksbuurtmuseum.nl
Publicaties (zie ook website):
Toekomstschets Volksbuurtmuseum, John
Duivesteijn, september 1999.
Den Haag ontbeert in de strijd tegen tweedeling
netwerk voor kunst, cultuur en ontmoeting, John
duivesteijn, Haagse Krant dd. 05-04-2002

De grote kleine-kansen atlas / Loesje - 85
Loesje
Marjan Beijering
Begeestering en daadkracht
Waar gaat het Loesje om Het leven op de wereld
beter en mooier maken. Voor Loesje is dat geen
luchtkasteel of een activiteit die het beste over
kunt laten aan de bazen, deskundigen en/of begeleiders.
Je idealen verwezenlijken doe je door er
dagelijks een kasteel van te metselen. Laat van je
horen, grijp in, doe mee.
Loesje is opgericht in 1983. Zes mensen uit linksmaatschappelijke
bewegingen (kraak, anti-kernenergie)
besloten hun betrokkenheid met de
wereld op een andere manier te uiten. Er werden
plannen gesmeed rond de keukentafel en de eerste
posters waren al snel een feit. De naam werd
tamelijk willekeurig gekozen: het is een leuke meisjesnaam
die niks betekent. Na de verkiezingen van
1986 kreeg Loesje landelijke bekendheid. De oorspronkelijke
initiatiefnemers zijn niet meer bij
Loesje betrokken, al komen ze nog wel eens om de
hoek kijken.
Loesje-afdelingen zijn er in onder meer Groningen,
Leiden en Leeuwarden. Of de afdelingen actief zijn,
hangt af van of er op dat moment mensen actief
zijn. In totaal hebben ongeveer 20 plaatsen in
Nederland een Loesje afdeling.
In het voorjaar van 1989, na de val van de muur, is
een aantal Loesje-medewerkers naar Berlijn
gegaan om daar contact te zoeken met verwante
groepen. Dat lukte, en een jaar later werd contact
gezocht met de burgerbeweging
in Praag. Inmiddels
heeft Loesje contacten in
verschillende Europese
landen: Slovenië, Zweden,
Finland en Duitsland. In
Denemarken probeert
iemand een groep op te
zetten. En inmiddels is
Loesje ook in Amerika
actief: “Een Amerikaanse
meldde zich met het idee”,
vertelt medewerker Marc.
“We hebben haar in contact
gebracht met een
Nederlander die in de VS
woont en met dezelfde
plannen rondliep.”
Loesje communiceert
Wat wil Loesje
Loesje is geen pressiegroep maar heeft wel een
mening over de wereld en de maatschappij. Loesje
probeert invloed te krijgen door posters te maken.
“Anderen maken een krant, richten een verliesgevend
tv-station op of starten een vakbond. Loesje
kiest voor het affiche als medium. Eenvoudig,
direct, op straat en onder de mensen. Het recht op
de vrijheid van meningsuiting is er niet voor niks.
Goed, doen wij er nog het recht op meningsvorming
en meningsverandering bij.” Loesje lanceert
progressieve ideeën, al zullen veel affiches ook
niet meer dan een glimlach bij de lezer teweeg
brengen. Het maken van affiches is op zichzelf een
doel: “Brainstormen, rondschrijven, verbeelding en
fantasie. Affiches maken is niet alleen leuk en creatief,
je wordt er ook een stuk slimmer en gehaaider
van. Wie regelmatig zelf teksten maakt is niet
meer voor drie gaten te vangen.”
Loesje heeft absoluut geen winstoogmerk. Marc:
“Ons doel is posters op straat te krijgen. We zijn
wel zelfvoorzienend, we verdienen ons eigen geld
en zijn niet afhankelijk van subsidiegevers.”
Wie is Loesje
Loesje heeft ongeveer 1000 leden, waarvan er
ongeveer 100 actief zijn. Op het kantoor in Arnhem
werken 11 mensen: vaste krachten, stagiaires,
mensen uit werkervaringsprojecten en vrijwilligers.
De gemiddelde leeftijd van leden en medewerkers
ligt tussen de 18 en 27 jaar. “Maar er werken ook
een meisje van 12 en een man van 53 mee.” Het
aantal mannen en vrouwen ligt ongeveer gelijk. Het
opleidingsniveau hoeft niet altijd hoog te zijn,
alhoewel de meeste scholieren toch wel op het
Havo of het Vwo zitten. “Die groep heeft een andere
instelling, ze zijn gedrevener,” zegt Marc. De
meeste medewerkers zijn ‘behoorlijk links’, alhoewel
Loesje niet per se politieke teksten maakt.
“Het is een goede manier om je te uiten en iets te
doen met de wereld om je heen. Het werkt omdat
het posters zijn met een meisjesnaam eronder en
niet van een politieke actiegroep.”
Wat doet Loesje
Actieve leden verzinnen samen met andere leden
teksten, zorgen voor goeie ideeën en verspreiden
posters. Posterabonnees betalen € 25,- per jaar,

86 - De grote kleine-kansen atlas / Loesje
zij ontvangen maandelijks de serie teksten met het
ledenbulletin. Maandelijks verschijnt het Loesje
bulletin, met nieuwe plannen, weetjes en nieuws
van de straat.
Eens per maand is er een Redax-weekend en zijn
alle leden welkom in Arnhem. “Dat is een goede
manier om mensen betrokken en gemotiveerd te
houden. De kennismaking met anderen is heel stimulerend.”
Overigens doet Loesje weinig om nieuwe
leden te werven; de meeste mensen melden
zichzelf aan.
Loesje geeft ook workshops aan organisaties zoals
bedrijven, buurthuizen en scholen. De deelnemers
aan de workshop maken kennis met een andere
manier van schrijven en leren op een andere
manier tegen onderwerpen aan te kijken. Het
groepsgevoel wordt sterker doordat teksten niet
individueel maar met elkaar ontstaan, onderwerpen
die tot dan toe nog weinig inhoud hadden,
komen tot leven en de twee uur schrijven staan
garant voor een hoop lol. De workshops worden om
twee redenen gegeven: “Voor Loesje zijn de workshops
een bron van inkomsten. Bovendien vinden
de medewerkers het inspirerend om op deze
manier samen te werken”, zegt Marc: “Van sommige
onderwerpen weet ik niet veel, maar door er
samen over te schrijven spijker ik mijn kennis
aardig bij. Zij hebben de inhoudelijke kennis, wij de
kennis over hoe je teksten maakt. Dat is heel
vruchtbaar.”
Wie luistert naar Loesje
Loesje creëert haar eigen draagvlak. Op de website
staat: “ Je kunt niet zeggen dat Loesje een bepaald
onderwerp op de agenda heeft gekregen of dat
Loesje de mening van mensen veranderd heeft.
Wel oogst Loesje erg veel goede wil op straat.”
“Politici reageren wisselend op Loesje: de ene keer
enthousiast en de andere keer negatief. Maar de
indruk bestaat dat alle fracties maandelijks kijken
of er posters over hen gemaakt zijn.”
Hoe werkt Loesje
Loesje heeft over veel politieke onderwerpen een
mening, maar denkt dat het beter is om over veel
onderwerpen iets te zeggen, dan over één onderwerp
veel. De keuze om posters te het schrijven is
een bewuste, het is een goede manier om aandacht
te vragen voor bepaalde thema’s. Actualiteit
is belangrijk. Loesje heeft een eindredactie die verantwoordelijk
is voor de maandelijkse serie teksten.
Elke eerste weekend van de maand komen
leden uit het hele land bij elkaar om mee te schrijven
en te denken. “Veel mensen sturen ook teksten
in via ons e-mail-adres en de postbus. Bij het
begin van de eindredactie ligt er elke maand een
lijst met honderdvijftig tot tweehonderd teksten
waaruit gekozen kan worden. De sfeer bij Loesje is
over het algemeen goed: er moet wel eens wat uitgeknokt
worden (niet met vuisten, maar met woorden),
maar daar komen we altijd wel uit.
Officieel is plakken in Nederland nog op veel plaatsen
verboden. Maar in de praktijk kijken veel politieagenten
de andere kant op wanneer ze je aan
het werk zien. Ook is in een aantal gemeenten het
verbod op plakken buiten werking gesteld omdat er
niet voldoende plakplaatsen beschikbaar zijn voor
ideële plakkers. Mochten er toch moeilijkheden
zijn dan zorgt Loesje voor een advocaat bij een
eventueel proces. We knokken alle gevallen tot de
Hoge Raad uit omdat we op die manier helderheid
willen scheppen hoe het gesteld is met de vrijheid
van meningsuiting voor ideële plakkers.
Loesje heeft ook politieke ambities gehad. In 1986
deed een partij onder de naam “Loesje” mee aan
de verkiezingen. Dat was meer een publiciteitsstunt
dan een serieuze poging om de macht te grijpen,
maar Loesje kreeg toch nog 12.399 stemmen.
Niet genoeg voor een zetel. In 1998 is er
door een groepje mensen dat betrokken was bij
Loesje opnieuw een politieke partij opgericht:
Jij&Idealisten. Die partij bestaat nog steeds en is te
vinden onder www.idealisten.nl.
Loesje heeft ook een eigen website, een belangrijk
medium volgens Marc: “We hebben maandelijks
80.000 hits. We krijgen veel reacties en tekstvoorstellen
per e-mail. Mensen schrijven nu eenmaal
gemakkelijker een e-mail dan een brief.” Loesje
was een experiment begonnen met een SMS-abonnement,
maar daar blijkt weinig animo voor te zijn.
Hoe is Loesje georganiseerd
De vereniging Loesje is de club waar mensen lid
van kunnen worden en die
posters verspreidt. De
stichting vrienden van
Loesje is er ter controle
van de vereniging. Zij ziet
eens per half jaar de
begroting in, regelt de
huur van het pand, geeft
de boekjes uit en zo meer.
Voor die constructie is
gekozen omdat de leden
zo geen financiële risico’s
lopen. De vereniging kan
zo doen wat ze wil en de
stichting is verantwoordelijk
voor de financiën.
Loesje heeft een secretariaat
in Arnhem waar een
Loesje signaleert
Cultuur

De grote kleine-kansen atlas / Loesje - 87
aantal vrijwilligers en vaste krachten verantwoordelijk
is voor de coördinatie, administratie en ondersteuning.
Wie aan Loesje denkt, moet zich geen
strak georganiseerde vereniging voorstellen, waarvan
de leden op basis van formele afspraken precies
op tijd bij elkaar komen onder leiding van een
bureaucratisch bestuur. Loesje is in de praktijk hetgeen
ze uitdraagt in haar affiches. Een vereniging
die draait op enthousiasme en motivatie, op ideeën
en initiatief. Mensen die actief zijn bij Loesje
zijn dat vanuit zichzelf en niet op basis van democratisch
genomen besluiten. Je hebt er zin in of
niet. “Begeestering en daadkracht, daar gaat het
om.”
Waar doet Loesje het allemaal van
Loesje wil graag onafhankelijk zijn van subsidies
en grote geldschieters. Uit de inkomsten van boekjes,
scheurkalenders en andere producten betaalt
de organisatie alle activiteiten. Plannen zijn er
genoeg, financiële middelen ervoor minder.
Verder krijgt de vereniging een flink inkomen uit de
Loesje-merchandising (kaarten, T-shirts e.d.). De
rest van de inkomsten komt van de 750 betalende
leden en de donateurs. Daarmee zijn de kosten,
naar schatting jaarlijks € 150.000,- gedekt. Zo nu
en dan wordt er een projectsubsidie aangevraagd.
Omdat de organisatie onafhankelijk wil blijven
vraagt ze principieel geen structurele subsidies
aan.
De toekomst van Loesje
Loesje wil een internationale organisatie worden:
“We proberen echt groter te worden in de wereld.”
De organisatie heeft met steun van de EVS
(European Voluntary Service, een programma van
de EU, zie: www.evs-info.com) een internationaal
bureau opgezet dat door twee mensen bezet word.
Marc zou Loesje graag in China willen introduceren:
“Een goed land om posters te verspreiden en
lekker ver weg.”
Informatie
Postbus 1045
6801 BA Arnhem
Tel. (026) 443 77 24
Fax (026) 443 94 22
E-mail naar loesje@loesje.nl
Website www.loesje.nl
Donaties zijn welkom op giro 1280296 van de
Stichting Vrienden van Loesje,
Postbus 1045, 6801 BA Arnhem.
Cultuur

88 - De grote kleine-kansen atlas

90 - De grote kleine-kansen atlas

De grote kleine-kansen atlas / Lets ruilwinkels - 91
Lets ruilwinkels
Peter W. Voogt
Introductie
“Lokale economische transactie systemen” (Lets)
bestaan al lang en zijn over de gehele wereld aan te
treffen; ze heten dan “Local exchange and trade
systems”. Vooral in tijden van armoede en geldontwaarding
vallen mensen terug op deze informele ruil
van goederen en diensten. In instabiele economieën
als Rusland en Argentinië is de gewone man aangewezen
op ruil om niet te verhongeren. En tussen
de beide wereldoorlogen kende Duitsland een enorme
inflatie; toen ontstond er een ruilsysteem met
brandkolen: iedereen had ze nodig, ze waren
waardevast en niet aan bederf onderhevig. De kolen
kregen hier de functie van geld, omdat het echte
geld niets meer waard was. Verschil met geld is echter:
je krijgt er geen rente over. En voor sparen en
speculeren is het ook minder geschikt: waar laat je
al die kolen
Lets werken met een soort ‘namaak geld’ als ruileenheden,
of met kredietpunten. Vaak worden die
met de gangbare munt in een land gelijk gesteld,
althans als die munt niet aan sterke inflatie onderhevig
is. Zo is er in Amsterdam een Lets-kring die
het “voor ‘Noppes’ doet”, ter waarde van (toen) circa
1 gulden.
In de jaren tachtig en negentig van de 20ste eeuw
ontstond hernieuwde aandacht voor Lets in reactie
op de armoede bij langdurige bijstandhuishoudens
en de maatschappelijke uitsluiting van deze mensen.
In Rotterdam vroegen beleidsmakers zich af
waarom initiatieven om Lets op te zetten maar niet
van de grond kwamen. Een van de conclusies was
dat voor het opzetten van een ruilkring mensen
nodig zijn die organisatietalent hebben, met een
deelnemerspubliek van min of meer ideologisch
gemotiveerde personen. Tja, die mensen zijn nou
het minst vaak op de bijstand aangewezen. En in
wijken met vele nationaliteiten zijn er te veel culturele
barrières om zoiets van de grond te trekken.
Kortom, er was een te hoge drempel.
Maar terwijl de beleidsmakers zich hierover nog het
hoofd braken, had Marianne Uiterlinde in Rotterdam
Zuidwijk met enkele andere bijstandsvrouwen al
een oplossing bedacht.
“De plannen voor de ruilwinkel kwamen voort uit de
wens om iets te veranderen aan onze eigen situatie.
Op een gegeven moment ben je het zat om
nooit geld te hebben. Als er iets kapot is struin je
noodgedwongen altijd allerlei markten af. Je weet
waar iets goedkoop te krijgen is of waar je moet zijn
voor goedkope huishoudelijke artikelen. Je wordt
daar heel creatief in. Met mensen in je omgeving
wissel je uit hoe jij aan je spullen komt. Je geeft
mensen tips om handiger te worden met geld.
Onderling ruilden we altijd al kinderkleding, daar
wilden we eigenlijk iets mee. Zo ontstond het idee
van een winkel. Met de winkel willen we anderen
helpen die in dezelfde situatie zitten. We hopen ook
dat mensen elkaar weer leren kennen, dat er een
kring bekenden ontstaat waarmee we samen voor
onze belangen op kunnen komen. Uiteindelijk willen
we loskomen van onze uitkering.”
Marianne en haar medestanders hadden het tij
mee. In Rotterdam was halverwege de negentiger
jaren het sociale activeringsbeleid in wording, dat
nadrukkelijk afstand nam van “verplicht niets doen
tegenover een uitkering”, omdat dat de afstand tot
de samenleving voor bijstandontvangers alleen
maar vergroot en de kans op herintreding juist verkleint.
Eigen activiteiten en vrijwilligerswerk werden
toegejuicht en men kon er zelfs een onkostenvergoeding
voor krijgen (“bonus”). Het belang van deze
ruilwinkel voor goederen werd eind 1996 door de
beleidsmakers onderkend en de actieve vrijwilligers
kregen een “bonus” van de sociale dienst.
Los hiervan was onderwijl een echte Rotterdamse
ruilkring opgezet met behulp van Strohalm als landelijk
steunpunt; dit werd “Rolets”. Lenie van den
Bulk was één van de initiatiefnemers en vanuit haar
baan bij de Stichting Vrijwilligerswerk Rotterdam
(SVR) kon ze hieraan begeleiding geven. Ze zochten
eveneens naar een laagdrempelige variant en zo
kwam vanuit Rolets een ander model voor een ruilwinkel
tot stand, vooral gericht op dienstenuitruil; de
ruil van goederen zag men primair als drempelverlaging.
Het gemeentelijk beleidskader voor ondersteuning
van ruilwinkels was inmiddels geschapen en dit
model werd erkend als belangrijk instrument voor
doorbreking van armoede en sociaal isolement; dit

92 - De grote kleine-kansen atlas / Lets ruilwinkels
laatste vooral door de uitruil van diensten. Najaar
1997 startte de SVR met de eerste ruilwinkel volgens
dit model in Feijenoord. Lenie ondersteunde
ook initiatieven elders en enthousiasmeerde enkele
deelgemeenten om een (start)subsidie te geven.
Inmiddels zijn er zes ruilwinkels in Rotterdam en is
een servicebureau Lets-ruilwinkels ondergebracht
bij de SVR. In oktober 2002 werd het vijfjarig
bestaan van de ruilwinkels met een groot feest
gevierd bij de SVR.
Initiatief en doelgroepen
De ruilwinkels worden als voorziening opgezet in
een wijk waar veel sociale achterstand is. Dat
gebeurt niet zomaar. Er wordt een projectgroep
gestart, bijvoorbeeld op initiatief van de SVR, met
opbouwwerk, welzijnswerk, eventueel een deelgemeentelijke
functionaris. Naast de projectgroep
wordt een vrijwilligerswerkgroep geformeerd die de
winkel gaat draaien. De projectleiding berust bij de
opbouwwerker en de projectontwikkelaar van de
SVR.
Als er voldoende draagvlak is en er bekostiging kan
worden gevonden (fondsen, deelgemeente subsidie,
sponsoring) wordt de winkel gestart. Het
Servicebureau Lets-Ruilwinkels Rotterdam van de
SVR brengt de know-how in: voorlichtingsmateriaal,
computerprogramma, cursus voor winkelmedewerkers
en dergelijke.
Voor deze aanpak is bewust gekozen, omdat de
doelgroep bestaat uit personen die vaak jarenlang
afhankelijk zijn van de bijstand, maatschappelijk
geïsoleerd zijn en gebrek aan zelfvertrouwen hebben.
Een beroep op dienst en wederdienst is vaak al
te veel, dat levert dan de reactie “Wat kan ik nou,
waar iemand anders wat aan heeft”.
Daarom wordt vooral ingezet op ‘Hier kan je spullen
halen die je nodig hebt, in ruil voor spullen die je
over hebt.’ Vervolgens vindt actieve bemiddeling
plaats vanuit de winkel. Dan maken mensen makkelijker
de stap naar het vragen en aanbieden van
diensten. Lenie van den Bulk hierover: “Het verbeteren
van de eigen situatie dient als vertrekpunt, het
vergroten van het zelfvertrouwen en het gevoel van
eigenwaarde kan het gevolg zijn.”
Enkelen maken dan ook na verloop van tijd de overstap
van ‘ruilklant’ naar vrijwilliger. En de meeste
ruilwinkels werken met twee WIW-banen, die eveneens
bij voorkeur uit de doelgroep of de vrijwilligersgroep
worden geworven.
De ruilwinkel beoogt hetzelfde als wat de sociale
betekenis van de Letskringen in beginsel is, maar
dan specifiek voor achterstandsgroepen:
- het biedt een structuur waarin mensen hun tijd en
aandacht en hun kwaliteiten en capaciteiten aan
anderen kunnen aanbieden
- het versterkt de samenhang in de lokale gemeenschap
- het geeft je de mogelijkheid je sociale netwerk uit
te breiden
- het stimuleert het gebruik van onbenutte kwaliteiten
- het is milieuvriendelijk door bevordering van hergebruik
en reparatie
- het geeft je de mogelijkheid meer leuke dingen te
doen als je weinig geld te besteden hebt.
Draagvlak
De inzet van ruilwinkels is door beleidsmakers
erkend als middel om armoede en sociale uitsluiting
tegen te gaan. Rotterdam gaf het medio jaren
negentig op stedelijk niveau een plaats in het
sociale activeringsbeleid, hetgeen deelgemeenten
stimuleerde een bijdrage in de uitvoeringskosten te
leveren. En in het “Nationaal Actieplan ter bestrijding
van armoede en sociale uitsluiting 2001”
(1 juni 2001, tevens rapportage aan de Europese
Gemeenschap) wordt het door het ministerie van
Sociale Zaken en Werkgelegenheid als ‘good practice’
opgevoerd.
Inmiddels zijn op diverse plaatsen dergelijke winkels
ontstaan (Helmond, Utrecht, Epe). Maar onder de
naam ‘ruilwinkel’ gaan verschillende varianten
schuil. Zo komt een ruilwinkel soms voort uit een
Lets-kring. Andere varianten ontstaan vanuit spullenhulp
en kringloopactiviteiten. Het idee wordt ook
omarmd door meer ideologisch bevlogen groepen
die zich inzetten voor milieu, minder consumeren
etc. Of een centraal wonen project (Breda) dat op
die manier uitruil van spullen bevordert. En er zijn
ook (semi-)commerciële varianten, waarbij een spullenbaas
de nog bruikbare zaken opkoopt voor 25%
van de nieuwwaarde contant, of 40% in tegoedbonnen.
Ruilwinkel Feijenoord
Economie

De grote kleine-kansen atlas / Lets ruilwinkels - 93
Economie
Begeleiding
In de Rotterdamse variant geldt een opbouw- of welzijnswerker
als begeleider (projectleiding). Deze
ondersteunt het vrijwilligersteam, onderhoudt contact
met het stedelijke Lets-servicebureau, zorgt
voor subsidie aanvragen en de jaarverslagen.
Hiervoor gelden 5 uur per week.
Het Lets-servicebureau zorgt op zijn beurt voor:
- het toeleveren van benodigde materialen en drukwerk
- inhoudelijke ondersteuning en verbetering van het
LETSysteem
- invalmedewerker bij ziekte regelen
- soft-wareprogramma aanbieden en beheren
- publiciteit en sponsoring op stedelijk niveau
- cursus voor de medewerkers
- beheren gezamenlijke opslagplaats en goederenbus
- uitwisseling van goederen tussen de verschillende
winkels en het bevorderen van onderlinge afstemming
en samenwerking.
- op landelijk niveau contacten onderhouden met
andere LETS-initiatieven
Werkwijze
De basis van de ruilwinkels wordt gevormd door een
vrijwilligerswerkgroep; bij voorkeur een afspiegeling
van de doelgroep, waaronder zich doorgaans veel
allochtonen bevinden. In de initiatieffase zorgen zij
voor publiciteit, zoeken zij een winkel, knappen deze
op en zorgen voor de inrichting, voorts werven ze
deelnemers. Hiervoor gaat men actief ‘de boer op’:
stands op markten, presentaties bij zelforganisaties
van allochtone vrouwen, in sommige gevallen het
opzetten van ‘probeer-ruilmarkten’, etc.
Verder beheren de vrijwilligers de winkel, geven
voorlichting aan klanten, zorgen voor inschrijving
van deelnemers en bemiddelen tussen vraag en
aanbod van klanten, waarbij ook het verwerken van
administratieve gegevens.
Als de winkel gaat draaien kunnen twee personen
op WIW-banen worden aangesteld die zorgen voor
de continuïteit. Zij doen hetzelfde werk als de vrijwilligers
en daarnaast maken zij het bezettingsrooster,
beheren de kas en zorgen voor informatieoverdracht
aan de projectleiding (opbouwwerker).
Vrijwilligers en WIW-ers krijgen eerst een training
van de SVR in omgaan met klanten en het actief
bemiddelen.
Aanbod en vraag van goederen is de laagdrempelige
binnenkomer. Indien iemand iets ziet wat hij/zij
wil meenemen, moet men eerst lid worden. Er vindt
dan een gesprekje plaats waarin wordt nagegaan
wat de persoon zelf kan inbrengen. De winkelmedewerkers
zijn er in getraind om daarbij onvermoede
kwaliteiten bloot te leggen. Deze gegevens worden
in de computer opgeslagen. Ook wordt vastgelegd
dat men zich zal inspannen om de verschuldigde
kredietpunten terug te verdienen. De mensen krijgen
na legitimatie een lidmaatschapspasje.
Men kan ook vragen om diensten. Indien iets
gevraagd wordt waarvoor een aanbieder aanwezig
is, wordt er door de winkelmedewerker contact
gelegd met die persoon. Zonodig helpt deze bij het
vaststellen van de prijs in kredietpunten. Als de
gevraagde dienst geen aanbieder heeft, komt de
vraag ‘in de wacht te staan’. Dit is ook voor anderen
zichtbaar en brengt hen vaak weer op het idee om
een aanbod hiervoor te doen.
De actieve bemiddeling verlaagt de drempel voor de
klanten. Vaak ook ontstaat er een relatie tussen
winkelmedewerker en klant; de laatste komt dan bij
voorkeur op tijden dat die bepaalde medewerker in
de winkel staat.
De actieve bemiddeling heeft ook als voordeel dat
kan worden gestuurd. Mensen met een groot negatief
saldo kunnen dan eerst benaderd worden om
een dienst te verrichten en daarmee weer kredietpunten
te verdienen.
Alle transacties komen in de computer, maar zijn
niet voor anderen zichtbaar. Op verzoek kan met
een overzicht krijgen van de eigen transacties en
het uitstaande saldo.
Vraag en aanbod is (uiteraard) wel zichtbaar en ook
raadpleegbaar via internet.
Organisatie
De ruilwinkels worden formeel geëxploiteerd door
de welzijnsinstelling die tevens voorziet in de projectleiding
(opbouwwerker). De WIW-ers zijn in
dienst van dezelfde welzijnsinstelling. In sommige
gevallen vervult de SVR deze rol van de welzijnsinstelling.
De projectleider zorgt intern voor de begeleiding van
de vrijwilligerswerkgroep. De projectleider maakt
deel uit van de projectgroep, die als klankbord en
als netwerk voor het project dient.
Projectgroepleden komen uit diverse maatschappelijke
organisaties binnen de deelgemeente.
De projectleider wordt bijgestaan door een projectontwikkelaar
van de SVR.
De ruilwinkels gelden als project binnen de desbetreffende
welzijnsinstelling en hebben geen zelfstandige
rechtsvorm. De enige uitzondering hierop
is de ruilkring Hillegersberg-Schiebroek, waar op verzoek
van de subsidiërende deelgemeente een aparte
rechtsvorm gecreëerd is.
Financiën
De exploitatie van een ruilwinkel ligt in de buurt van
€ 15.000,- op jaarbasis, waarbij de huisvestingslasten
de belangrijkste post is. Begeleidingskosten
van opbouwwerk en SVR vallen hier buiten. In een

94 - De grote kleine-kansen atlas / Lets ruilwinkels
enkel geval wordt huisvesting kosteloos, of tegen
sterk gereduceerd tarief, beschikbaar gesteld door
een corporatie.
De kosten van de ruilwinkels zelf worden gesubsidieerd
door de deelgemeente in het kader van armoedebestrijding
of sociale activering. Corporaties treden
ook op als sponsor.
Dat betekent dat deze kosten niet hoeven te worden
terugverdiend; lidmaatschapsgeld is dan ook niet
nodig. Evenmin gaat er van de projectorganisatie
een belasting uit van het ruilverkeer. (Sommige Letsruilkringen
elders bekostigen het werk voor de eigen
organisatie met ruilpunten, waardoor de eigen organisatie
een zwaar negatief saldo heeft; of ze verdienen
dat terug via een heffing op transacties.)
Vrijwilligers krijgen geen beloning in de vorm van
kredietpunten. Vrijwilligers die vallen onder de sociale
activering krijgen van de sociale dienst een
onkostenvergoeding (“bonus”) van ca. € 45,- per
maand.
De deelnemers kunnen vrij ruilen zolang de omvang
van hun transacties per persoon op jaarbasis beneden
3000 ruilpunten blijft (een punt als equivalent
van de gulden). Dit is ontleend aan het criterium
van de belastingdienst, daarboven gaat deze kijken
of er sprake is van ‘bedrijfsuitoefening’. De sociale
dienst laat het ruilen beneden de 3000 punten
eveneens vrij.
Het goed laten draaien van een ruilsysteem met
eigen ruilmiddel (kredietpunten) kent tal van haken
en ogen. Bijvoorbeeld voorkomen dat mensen een
te extreem negatief of positief saldo krijgen, voorkomen
van misbruik doordat mensen met een erg
negatief saldo zonder meer kunnen uitstappen, zorgen
dat er voldoende transacties plaats vinden en
het aanbod voor een breed publiek aantrekkelijk
houden. Door de actieve bemiddeling en sturing
vanuit de ruilwinkel kan men dit soort zaken in de
gaten houden.
Voor verdere informatie hierover verwijzen we naar
de website van Stichting Strohalm te Utrecht, het
landelijk informatiepunt rond Lets.
Ontwikkeling
Begin 2003 is de zesde ruilwinkel in Rotterdam van
start gegaan, in de deelgemeente Prins Alexander.
Zo is het aantal in ruim vijf jaar tijd gestaag uitgebreid.
En in een stagnerende economie zal een dergelijk
instrument voor het tegengaan van armoede
en sociale uitsluiting nog steeds zijn diensten kunnen
bewijzen.
Interessant is te vermelden dat tot begin 2001 is
samengewerkt met de stedelijke Lets ruilkring in
Rotterdam: Rolets. Deze vereniging voldeed aan het
beeld van ideologisch bevlogen en beter opgeleide
personen, die met wisselend succes eigen ruilverkeer
in stand hielden. De samenwerking met de ruilwinkels
betekende dat er ook tussen deze nogal
verschillende circuits geruild werd, en betekende
deels ook het doorbreken van sociale scheidslijnen.
Bij gebrek aan bestuursleden heeft Rolets echter in
mei 2001 moeten besluiten zichzelf op te heffen.
Inmiddels is er een nieuw element toegevoegd aan
de ruilwinkels: de Duurzame Uitleen Service (DUS).
Deze leent gereedschap en recreatieve spullen uit
die men maar af en toe nodig heeft. Alle leden van
ruilwinkels zijn automatisch lid van DUS. Voor het
systeem als geheel is dit een slimme zet, want het
voorziet in het terugverdienen van kredietpunten
door het systeem zelf.
De grote betekenis van de ruilwinkels ligt in het feit
dat deze formule het Lets ruilsysteem toegankelijk
maakt voor achterstandsgroepen. Het laat zich ook
heel goed koppelen aan bestaande ruilsystemen die
op meer ideologische gronden zijn gesticht. Wel
vergt dit de bereidheid om over sociale en culturele
grenzen heen te kijken.
Begeleiding van het opbouwwerk kan zich bijvoorbeeld
richten op het slechten van deze grenzen,
opdat er uiteindelijk een zelfstandige organisatie
ontstaat die beide elementen (ruilwinkel en
Letskring) in zich verenigt. Door goed opgeleide vrijwilligers
aan te trekken (vergelijk het Gilde systeem)
die niet per sé uit de achterstandswijken zelf afkomstig
hoeven te zijn, kan ook in de coördinerende
functie worden voorzien. Beloning in punten kan dit
aantrekkelijker maken, waarbij een onderdeel als
DUS, waarmee het systeem weer punten kan terug
verdienen, de zaken ‘monetair’ in evenwicht houdt.
Informatie
Nadere informatie over de Rotterdamse ruilwinkels
op http://www.lets-rotterdam.nl/
Een beschrijving van de opzet op
http://www.strohalm.nl/lets/ruilwinkel/intro.htm
Meer over Lets op http://www.strohalm.nl/lets/
Verslag van een uitzending door Radio Nederland
Wereldomroep op http://www.rnw.nl/nl/html/html/
ruilwinkel021008.html
Verdere inlichtingen bij:
SVR – Stichting Vrijwilligerswerk Rotterdam
Lenie van den Bulk
Sportlaan 75
3078 WR Rotterdam
Tel. (010) 292 36 66
http://www.svr-rotterdam.nl
Economie

De grote kleine-kansen atlas / Stichting Romene Sinti - 95
Stichting Romene Sinti
Marjan Beijering
Introductie
Wij maken er werk van! Help jongeren op weg in de
Nederlandse samenleving
“Werkgevers willen vaak geen Sinti in dienst, dat
vertrouwen ze niet,” zegt Nando Rosenberg van de
stichting Romene Sinti. “We krijgen ook geen krediet
bij de bank, laat staan dat we een startkapitaal
kunnen regelen.” Stichting Romene Sinti is in
2000 opgericht met Nando Rosenberg als voorzitter.
Rosenberg schat dat van de 3500 Sinti in
Nederland, ongeveer 15% betaald werk heeft. De
Stichting Romene Sinti helpt jongeren aan werk en
begeleidt ze op de werkplek. Daarnaast worden
startende ondernemers ondersteund. “Via de stichting
hebben Sinti betere mogelijkheden bij een
bank. We hebben bijvoorbeeld een contract met de
Rabobank, waardoor het mogelijk is dat we borg
staan wanneer iemand met een persoonlijk ondernemersplan
bij de bank komt.”
In Stein, waar de stichting is gehuisvest, vormt de
Sinti gemeenschap een aparte groep mensen die
weinig aansluiting vindt bij de burgers in de
gemeente. Rosenberg zou daar graag verandering
in willen zien: “Ik wil een betere toekomst voor de
Sinti gemeenschap. We worden hier in Stein nog
maar moeilijk geaccepteerd.” De stichting Romene
Sinti streeft dat doel na door deelname aan de
arbeidsmarkt te stimuleren en te begeleiden.
De Sinti gemeenschap in heel Nederland bestond
kort na de tweede wereldoorlog uit 35 mensen, de
holocaust had ook hier zijn sporen nagelaten.
Inmiddels wonen er ongeveer 225 Sinti in de
gemeente Stein. De Sinti vormen een gesloten, in
zichzelf gekeerde groep die door de buitenwereld
wantrouwend wordt bekeken. De familie
Rosenberg vervulde altijd een voortrekkersrol.
Mede dankzij de inspanningen van Nando”s vader
werd in 1974 een school opgezet voor Sinti-kinderen.
Rosenberg herinnert zich dat zijn opa vaak de
hoop uitsprak dat de Sinti ooit eigen bedrijven, winkels,
zalen enzovoort zouden bezitten, zodat zij niet
langer afhankelijk zouden zijn van anderen. Die
zoektocht naar aansluiting bij de burgermaatschappij
herkent Rosenberg: “Ik hoef ook niet per
se in een woonwagen te wonen. Romene Sinti
betekent romantische zigeuner. Ik vond dat een
passende naam.”
Initiatiefnemers, vrijwilligers
De Stichting is in opgezet door Nando Rosenberg
met ondersteuning van Wim Brouns, die twintig
jaar lang onderwijzer was op de Christoffelschool
voor Sinti-kinderen in Stein. Hij beschrijft hoe hij in
de beginjaren de Sinti ervan doordrong dat scholing
belangrijk was. Zes jaar geleden is de school
opgeheven: Sinti-kinderen gaan nu naar reguliere
basisscholen. Er is wel wat veranderd in 25 jaar; zo
spreken kinderen nu, naast hun moedertaal, goed
Nederlands.
Het initiatief voor de oprichting kwam van Nando
Rosenberg en Wim Brouns samen. Zij vonden het
tijd om ervoor te zorgen dat Sinti-jongeren betere
toegang kregen tot de arbeidsmarkt. De Sinti leven
steeds minder teruggetrokken en er zijn een aantal
Sinti getrouwd met niet-Sinti. Rosenberg: “We hebben
veel meer contacten in het dorp. In de supermarkt
worden we veel minder in de gaten gehouden,
we maken daar nu ook gewoon een praatje.”
Maar het verkrijgen van werk bleef en blijft in vele
gevallen nog een probleem. Dat heeft ook te
maken met de instelling van de mensen zelf. Wim
Brouns: “Het is de Sinti nooit gevraagd wat we nu
eigenlijk zelf wilden. Je ziet dus regelmatig dat jongeren
ergens mee beginnen, maar afhaken omdat
ze er achter komen dat ze eigenlijk iets anders willen.
Daar moet je wel ruimte voor creëren.” Daar
komt bij dat de Sinti enigszins wantrouwend staan
tegenover de burgermaatschappij waardoor ze snel
geneigd zijn op te geven. Rosenberg: “We zien dat
ook met het project “Wij maken er werk van”. In
eerste instantie was iedereen enthousiast. Maar
toen ze zagen dat de gesprekken met de gemeente
moeizaam verliepen, zeiden velen dat ze er niet in
geloofden.”
Wim Brouns bevestigt later dat het een broos evenwicht
is. “Het welslagen van dit project is erg
afhankelijk van mensen die hun nek uitsteken en
van de houding van de gemeente. Het klinkt allemaal
leuk, maar het is bijzonder ingewikkeld om
het goed op te zetten.”
Momenteel zijn er zes jongeren door bemiddeling
van de Stichting Romene Sinti aan het werk. Twee
daarvan zijn gestart met een eigen bedrijfje: een

96 - De grote kleine-kansen atlas / Stichting Romene Sinti
met een autohandel en de ander met een fitnes
zaak. De andere vier werken via de Stichting bij
een baas: twee bij een bouwbedrijf, een als magazijnbediende
en een als kapster. Ook is een meisje
opgeleid als visagist en volgt een ander meisje een
opleiding als winkelassistent op een leerwerkplek
bij Etos. Jongeren uit de gemeenschap die zich
melden bij de Stichting worden in principe altijd
bemiddeld. Dat de bestuursleden zelf uit de Sinti
gemeenschap afkomstig zijn is bepalend voor de
manier van werken. Werkgevers worden benaderd
door de projectleider en de OWWZ-consulent
(Onderwijs aan Woonwagen en Zigeunerkinderen).
Draagvlak
Het project van de Sinti wordt voor het grootste
deel gefinancierd door de Start Foundation, een
fonds ingesteld door uitzendbureau Start. In maart
2000 werden de eerste gesprekken gevoerd met
Start Foundation. In september 2000 zat het
bestuur van Romene Sinti voor het eerst met burgemeester
en wethouders van Stein om tafel. Dat
het zo lang duurde eer die een plekje in hun agenda
konden vrijmaken, zegt iets over de moeizame
relatie tussen Romene Sinti en het gemeentebestuur.
Wim Brouns benadrukt hoe belangrijk het is dat
een stichting als deze gedragen wordt door mensen
die koste wat ’t kost volhouden. Nando
Rosenberg: “Dat lukt alleen als je doelen stelt op
de lange termijn.” Daarnaast is het belangrijk dat
er mensen zijn die beide kanten van een zaak kunnen
belichten, zodat ze als intermediair kunnen
fungeren. Dat geldt ook voor de mensen aan de
“andere kant”. Nando Rosenberg: “We hebben een
wethouder gehad die jarenlang gewerkt heeft op
een arbeidsbureau. Hij weet hoe moeilijk het is,
welke inspanning nodig is. Na de gemeenteraadsverkiezingen
kregen we een nieuwe wethouder die
weinig op heeft met dit soort projecten. Dat
bemoeilijkt de voortgang van het project.”
Begeleiding
Wim Brouns is als begeleider nauw betrokken bij
de activiteiten van de Stichting Romene Sinti.
Hij werkt bij de onderwijsbegeleidingsdienst
Consent te Sittard. De gemeente Stein heeft uren
ondergebracht bij de begeleidingsdienst om aan
de zelforganisatie ondersteuning te geven.
De begeleiding van een intermediair als Wim
Brouns is van groot belang,omdat iemand de taal
van de ambtenaren en politici moet spreken.
Tegelijkertijd is in een aantal gevallen gebleken dat
mensen liever naar een relatieve buitenstaander
stappen dan dat zij overleggen met iemand uit de
eigen gemeenschap.
Werkwijze
De Stichting voert niet alleen het werkgelegenheidproject
uit, maar doet ook een project voorschoolse
opvang. De leden van de stichting voeren
gesprekken met de ouders van de kinderen en wijzen
op het belang van de voorschoolse educatie
voor de groep. Zij overleggen met directeuren van
basisscholen om het onderwijs meer toe te spitsen
op de mogelijkheden van de Sinti-leerlingen. De
stichting is ook actief op het gebied van volwasseneneducatie
en arbeidsoriëntering in samenwerking
met het ROC. Woningbeleid en culturele activiteiten
zijn andere aspecten die aandacht verdienen.
Sinds kort is er een vrouwengroep opgericht
om activiteiten te ontwikkelen voor de dames. Zij
gaan een naaicursus volgen en gaan verder deelnemen
aan activiteiten op het terrein van lichamelijke
conditie trainingen.
Er is een driekoppig bestuur, daarnaast heeft de
stichting een projectleider in dienst die het uitvoerende
werk doet.
De werkmethode, die gehanteerd wordt is gebaseerd
op de individuele vraaggestuurde aanpak:
mensen zijn de motor van hun eigen ontwikkeling.
Rosenberg: “We zijn eigenlijk voortdurend bezig te
bedenken: wat of wie zijn we nu eigenlijk, wat willen
we bereiken. Die vraag werd tot voor kort nooit
aan ons gesteld.”
Wim Brouns: “Elk mens wil wat, dat is de grondgedachte
van het project. Nog niet zo lang geleden
werden alle Sinti-jongens automatisch automonteur.
Nu zie je dat jongeren kok worden, kapster of
cafébaas. We zien ontluikende kwaliteiten en ambities,
daar spreken we mensen op aan.”
Het is belangrijk dat de gemeente de plannen blijft
ondersteunen. Nando Rosenberg: “Het enthousiasme
voor onze plannen is nogal persoonsgebonden,
zo is gebleken. We hebben nu te maken met een
wethouder die weinig in onze stichting ziet. Een
lobby in de gemeenteraad hebben we nog niet
echt, moeten we beter opzetten.”
De projectleider heeft een eigen BV, vandaar uit
voert hij zijn werkzaamheden uit, hij behoort niet
tot de Sinti-gemeenschap. Het benaderen van
werkgevers gebeurt door de OWWZ consulent.
Organisatie
Romene Sinti is een stichting. Door deze keuze zijn
er meer mogelijkheden, zowel voor de subsidiegever,
als ook voor de stichting zelf in haar onafhankelijk
opereren. Het project “Wij maken er werk
van” wordt uitgevoerd door een projectleider die
voor 20 uur in dienst is. Het bestuur bestaat uit
drie personen en vergadert een keer per week. De
bestuursleden krijgen een onkostenvergoeding. Er
is wel contact met de landelijke Sinti-organisatie,
Economie

De grote kleine-kansen atlas / Stichting Romene Sinti - 97
maar niet intensief. “Deze mensen zijn doeners,”
zegt Brouns, “Ze houden niet van ingewikkelde
organisatievormen.”
Financiën
Stichting Romene Sinti kreeg subsidie van de
Stichting Start Foundation en de gemeente Stein.
De looptijd van het project is van 1 april 2002
tot en met 1 juli 2004. De totale begroting is
€ 136.136,-. Van Start Foundation kreeg de stichting
€ 68.068,- de gemeente Stein droeg eenzelfde
bedrag bij.
Daarnaast is met succes eenmalig subsidie
gevraagd van het fonds Katholieke Noden voor een
bijdrage in het openingsfeest van de stichting. Het
Julianafonds is benaderd voor de inrichting van
een leslokaal voor de volwasseneneducatie. Het
bestuur heeft een penningmeester die financiële
verantwoording aflegt aan Stichting Start
Foundation en de gemeente Stein. Wim Brouns: “Ik
heb persoonlijk grote bedenkingen bij het zelf
bedruipen van de stichting. Wij moeten een proces
van 40 jaar langs de kant staan overbruggen in
een paar jaar. Dit is niet te verwachten. Om hier
een duidelijk veranderingsproces in teweeg te
brengen blijven investeringen op langere termijn
gewenst.”
Ontwikkeling
Het project mag al enigszins succesvol genoemd
worden omdat zes jongeren via de stichting aan
het werk zijn. Romene Sinti denkt er over om regionaal
te gaan werken door twee andere plaatsen,
de gemeente Beek en de voormalige gemeente
Born, in het project te betrekken. Daar bevinden
zich eveneens leerlingen van de Sinti-gemeenschap.
“Het proces waarbij we jongeren aan het werk helpen,
blijft doorlopen. Jaarlijks willen we acht mensen
buiten de deur aan werk helpen, en vier
binnen de stichting”, zegt Rosenberg. “Voor de kinderen
van nu moeten straks alle deuren open
staan. Ik zou graag de droom van mijn opa willen
vervullen. Als de Sinti straks eigen bedrijven hebben,
wordt het voor de jongeren veel gemakkelijker
om werk te vinden.”
“We willen samen met de gemeente iets opbouwen
en uiteindelijk zorgen voor een betere acceptatie
van de Sinti. Als ik morgen een restaurant open in
Stein, komen er Marokkanen en Sinti eten, maar
geen Nederlanders. Dan kun je misschien wel
winst maken, maar dat helpt de integratie ook niet
erg vooruit.”
Informatie
Stichting Romene Sinti
P/a Assevedostraat 1
6171 HG Stein
Tel. (046) 426 16 00
Economie

98 - De grote kleine-kansen atlas / De Nieuwe Band
De Nieuwe Band
Ellie Smolenaars
Introductie
In Groningen heerste een gevoel dat het anders
moest met de handel in landbouwproducten. Het
waren de jaren tachtig, er heerste hoge werkloosheid
en de groothandel en supermarkten vergrootten
hun winstmarges op producten. De handel
moest eerlijker en de voedselproducenten
moesten een betere prijs krijgen. In 1983 werd
daarom de coöperatie De Nieuwe Band opgericht
door winkeliers, producenten en werknemers van
de biologische levensmiddelengroothandel in
noordoostelijk Nederland. Doel: “het zonder winstoogmerk
bevorderen, verwerken en verspreiden
van biologische levensmiddelen welke zijn vervaardigd
op mens- en milieuvriendelijke wijze”.
De Nieuwe Band was een initiatief van drie mensen,
die nu nog alle drie actief zijn, als directielid
en als hoofd inkoop. Allard ten Dam is een van
hen: “We zijn begonnen met eigen geld, daarin
gesteund door winkeliers en producenten. We
namen bestellingen van winkels op, deden de
inkopen en binnen een week lag de ingekochte
voorraad in de winkel.” De medewerkers waren
werkloos en ontvingen de eerste drie maanden
geen loon. De oprichters bivakkeerden in een oude
loods tussen de eerste voorraden: “Van afbraakmateriaal
van een sloper hadden we kozijnen
gemaakt, plastic erover en dat was ons kantoor.”
De Nieuwe Band werd in het begin geboycot; de
Federatie van groothandelaren wilde in het noorden
niet nog een nieuwe groothandel toelaten.
In 2002 bedraagt de omzet 7,6 miljoen Euro en
worden 3.000 biologische producten verhandeld
die in 200 natuurvoedingswinkels in Nederland en
35 in België worden verkocht.
De missie is dezelfde gebleven: maatschappelijke
verantwoordelijkheid staat voorop. Die verantwoordelijkheid
uit zich in de uitgangspunten van de coöperatie:
- werken met producten uit de biologische landbouw;
- medeverantwoordelijkheid voor alle partners in de
voedselketen;
- ontwikkelen van langdurige en duurzame handelsrelaties;
- faire prijzen voor producenten;
- transparantie van prijzen en handelswijze;
- het ontwikkelen van ecologische- en sociaal-ethische
criteria in samenwerking met anderen;
- relatief lage kosten voor bedrijfsvoering;
- bij winst deze terug doen vloeien naar afnemers
en werknemers;
- structureel 1 promille van de omzet reserveren
voor goede doelen.
Idealen liggen aan de basis van de groothandel.
En van meet af aan moest het een levensvatbaar
bedrijf zijn. Allard ten Dam: “We willen de wereld
veranderen en ook verbeteren. Zoals Albert Heijn
biologisch werken is niet onze missie. Onze drijfveer
is een sociaal-economische balans vinden.
Harmonie tussen natuur en landbouw bewerkstelligen.
En dat alles op zakelijke wijze, zonder je gek
te laten maken door anderen. “Tegelijkertijd steunen
we mensen die kleine en grote alternatieven
creëren en zich verzetten tegen de doorgeslagen
en grensoverschrijdende ‘vrije’ markteconomie.”
Zo betaalde De Nieuwe Band de boete van Euro
3.000 van de Franse boerenleider en actievoerder
José Bové wegens het openlijk vernielen van genetisch
gemanipuleerde maïsvelden.
De deelnemers
Deelnemers aan de coöperatie zijn 43 afnemerleden
(voornamelijk natuurvoedingwinkeliers) en 18
werknemers van De Nieuwe Band. Waren aanvankelijk
ook de producenten nog betrokken bij de
coöperatie, in 1988 werd, na goed overleg, besloten
dat het beter was om de coöperatie zonder de
producenten verder te laten gaan.
In het begin was er een sterk ideële component bij
de medewerkers. In de jaren negentig is gereorganiseerd;
de motivatie was weliswaar hoog, maar de
werkinzet en inbreng te gering. Nu is er evenwicht
gevonden in een kernteam met 18 mensen.
Als criteria voor het lidmaatschap van de coöperatie
gelden dat natuurvoedingswinkeliers minimaal
€ 22.700,- per jaar afnemen en afnemers zonder
winkel minimaal € 11.500,- per jaar. Werknemers
die langer dan een jaar in dienst zijn en minimaal
zestien uur per week werken kunnen op uitnodiging
lid worden; ook maatschappelijke organisaties
kunnen als lid worden uitgenodigd. De criteria wor-

De grote kleine-kansen atlas / De Nieuwe Band - 99
Economie
den bepaald door de Algemene Ledenvergadering.
Alle winst vloeit naar de leden. Werknemerleden
hebben 30% aandeel in de winst. Afnemerleden
70%. De winst wordt in beginsel na vijf jaar betaalbaar
gesteld om te voorkomen dat De Nieuwe
Band geen geld overhoudt om te investeren.
De afnemerleden zijn verantwoordelijk voor 45%
van de omzet van De Nieuwe Band. Naast natuurvoedingswinkels
wordt er ook geleverd aan restaurants,
instellingen, boerderijwinkels, kinderdagverblijven
en cafés.
Draagvlak
Veel groothandels zijn in de jaren negentig stuk
gegaan. Allard ten Dam wijt dat niet zozeer aan
instorting van het draagvlak als wel aan moordende
concurrentie tussen de toenmalige groothandels.
Met stuntprijzen en extreme kortingen op producten
hebben groothandels zichzelf opgeblazen.
De Nieuwe Band is gebleven bij het recept eenvoud
en eerlijke prijzen en is de enige van de kleine
groothandels die overleefde.
Het draagvlak voor biologische producten is de
laatste jaren sterk toegenomen. Biologisch is
gewoon geworden. De Nieuwe Band vindt dat de
supermarkten het biologische product te gewoon
maken. De supermarkten hanteren de minimale
eisen waaraan een biologische keurmerk moet voldoen.
De Nieuwe Band wil blijven streven naar
reële prijzen voor kwalitatief hoogwaardige producten.
De winkeliers zijn gebaat bij een groothandel met
aandacht voor smaak en kwaliteit. En bij eerlijke
prijzen. Toen De Nieuwe Band werd opgezet,
“schaarden de noordelijke winkeliers zich en
masse achter het initiatief”, aldus Allard ten Dam.
De Nieuwe Band is voorstander van samenwerkende
vrije winkeliers. De Nieuwe Band richt zich hiermee
op de gespecialiseerde natuurvoedingswinkel
en het natuurwinkelpubliek. Consumenten trekken
profijt van de eerlijke producten die door De
Nieuwe Band in de natuurvoedingswinkels terechtkomen.
Zij bepalen uiteindelijk het draagvlak en
het succes.
De Nieuwe Band is voortdurend op zoek naar
mooie producten voor natuurvoedingswinkels. De
coöperatie probeert het assortiment uit te breiden
door ook zelf producten te ontwikkelen en importeert
daarnaast producten uit Turkije, Italië, Polen
en Kyrgyzistan. Leveranciers komen omdat ze zich
meer herkennen in de manier van werken van de
Nieuwe Band, dan in die van andere aanbieders in
de markt.
Werkwijze
In de werkwijze van De Nieuwe Band ligt de nadruk
op het centraal stellen van kwaliteit en smaak van
de producten en op transparantie van de werkwijze
en prijsstelling. Niet het prijsinstrument is het
achterliggende verhaal, maar de meerwaarde van
de producten. Deze meerwaarde wil De Nieuwe
Band communiceren naar de consument.
De meerwaarde ligt niet in een groot en goedkoop
aanbod van steriele producten. De Nieuwe Band
streeft naar levend voedsel met verbinding met de
natuur. Dat je kunt proeven wie het gemaakt heeft.
Slow food en regionaal geproduceerd voedsel
genieten de voorkeur. Variëteit in smaak, geur en
kleur staan voorop. Natuurvoedingswinkels moeten
het beste van het beste bieden en zich niet
richten op de massa van de consumenten.
Allard ten Dam pleit voor een sociale balans, een
milieubalans en traceerbaarheid van producten.
Hij is tegen uitholling van begrippen als groen,
natuurlijk, duurzaam, ethisch en verantwoord.
Nu komen de klanten vanzelf, d.w.z. door de BSEen
MKZ-crisis, de biologische winkels binnenlopen.
De klanten vasthouden is de kunst. Daartoe moet
worden geïnvesteerd in kennis van de mensen in
de winkel, in communicatie en kwaliteit.
De Nieuwe Band heeft meerdere keren lezingen
voor biologische winkeliers georganiseerd.
Organisatie
De Nieuwe Band is een coöperatie. De algemeneen
dagelijkse leiding ligt bij het bestuur dat tevens
directie is. De Algemene Ledenvergadering
benoemt en ontslaat het bestuur.
In 1983 begonnen met drie mensen, zijn er nu 35
werknemers. Omgerekend in volledige banen gaat
het om 22 arbeidsplaatsen. Alle werknemers worden
volgens de CAO betaald.
Er heerst een niet-formele cultuur. In de uitvoerende
organisatie staan korte lijnen en informeel overleg
voorop. Met de groei van het bedrijf en door
externe ontwikkelingen is er echter veel aan het
veranderen.
Er is steeds meer behoefte aan structureel overleg,
informatie zwart-op-wit en functioneringsgesprekken.
Op kantoorniveau is er discrepantie tussen de
toegenomen drukte en omzet en de capaciteit. De
eisen die van buitenaf gesteld worden nemen toe,
zoals die op de controle van producten, de wetgeving
op ARBO-gebied, de verzoeken om informatie
van journalisten, universiteiten en bedrijven.
De Nieuwe Band is op zoek naar een financieel
personeelslid en zoekt versterking met een assortimentsverantwoordelijke
en medewerker verkoop.
De organisatie heeft moeite mensen te vinden voor
deze vacatures.

100 - De grote kleine-kansen atlas / De Nieuwe Band
Uitbesteed zijn: reclame; salarisadministratie; ontwikkeling
van etiketten en verpakkingen; laboratoriumonderzoek
van producten. Alle andere taken,
inclusief website-beheer en computeronderhoud,
worden zelf verricht.
Financiën
Het bijzondere is dat alle winst van de coöperatie
naar de leden gaat. Het doel van De Nieuwe Band
is niet het maken van winst, maar het verhandelen
van zoveel mogelijk mens- en milieuvriendelijke
producten. De winstdeling is het hart van deze
strategie en versterkt de winkelier. De winst wordt
niet direct, maar pas na minimaal vijf jaar uitgekeerd
en dan pas nadat het eigen vermogen van
De Nieuwe Band 20% bedraagt van het totaal vermogen.
Dat is om kredietverstrekkers een garantie
te kunnen bieden en om te kunnen blijven investeren.
De omzet steeg van 2,8 miljoen Euro in 1992 tot
7,6 miljoen Euro in 2002. Vooral na 1997 is het
goed gegaan. De winst over 1998, 1999, 2000 en
2001 was respectievelijk € 5.900, € 65.800,
€ 72.600 en € 100.000. Het eigen vermogen
bedroeg per 31 december 2001 € 303.000. In de
loop der jaren is reeds € 45.000 uitbetaald aan
gestopte of uitgetreden leden. Door de winst uit te
keren betaalt de coöperatie daarover geen vennootschapsbelasting.
De bruto winstmarge in 2001 bedroeg 16,6 %.
Personeelskosten nemen daarvan 9% voor hun
rekening, gevolgd door transport (3%), algemeen
(1,5%), afschrijvingen (1%), huisvesting (0,5%),
rente (0,5%) en marketing/pr (0,1%).
Ontwikkeling
De Nieuwe Band is een succes, hoewel ze dat zelf
relativeren, en heeft als een van weinige kleine
groothandels de jaren negentig overleefd. Het
geheim “Dat we ons niet gek hebben laten maken
door anderen”, zegt Allard ten Dam, “Ze zeiden
tegen ons: ‘jullie zijn niet serieus, jullie hebben
teveel idealen.’ Maar juist omdat we ons betrokken
voelen bij de producenten en ons hart ligt bij lekkere
smaakvolle producten die met aandacht
gemaakt zijn, zijn we er nog steeds en groeien we
al jaren harder dan de markt. Wij zijn consequent
gebleven, transparant. Niets mooier maken dan
het is. We hebben niet meegedaan aan wat normaal
is, maar naar de lange termijn gekeken en
zijn blijven zoeken naar wat we echt willen.”
Bijna alle levensmiddelen die De Nieuwe Band verkoopt
zijn biologisch. Zes jaar geleden was 67%
van de omzet biologisch. De niet-biologische producten
worden sindsdien afgebouwd en momenteel
is 97% van de omzet biologisch. In 2003 moet
dat 100% zijn.
De Nieuwe Band hanteert een driesporen beleid
wat betreft het assortiment. Ze richt zich meer op
biologisch-dynamische producten vanwege de
extra inspanningen die o.a. deze boer(inn)en doen
voor een betere omgang met dieren en werken aan
bodemvruchtbaarheid. De Nieuwe Band wil onder
eigen naam met een lijn biologisch-dynamische
basisproducten komen.
Ten tweede gaat het meer en meer om traceerbare
producten. Rechtstreekse kontakten hebben de
voorkeur omdat het de onderlinge verstandhouding
bevordert en op prijsniveau zowel de aanbieder als
De Nieuwe Band profiteert. Zo kunnen producten
met een hoge kwaliteit tegen relatief lage consumentenprijzen
aangeboden worden. Aanbieders
worden ook gescreend op sociale aspecten. Open,
eerlijke en volledige informatie uitwisseling van
producenten, waar men van op aan kan, staat centraal.
Het derde spoor zijn de bijzondere producten en
delicatessen. Juist bijzondere producten, ambachtelijk
gemaakt, wil de Nieuwe Band verder ontwikkelen.
Om al deze producten te kunnen herbergen,
wordt in de loop van 2003 het huidige pand fors
uitgebreid. Een verdubbeling van het oppervlakte is
gepland.
De Nieuwe Band is twintig jaar een eigen koers blijven
varen en is zich blijven vernieuwen. Blijven bij
wat men belangrijk vindt, maar ook niet schromen
om het mes in het personeelsbestand te zetten
toen in de jaren negentig idealisme te zeer de
boventoon leek te gaan voeren. Specialisatie op
een klein marktsegment - natuurvoedingswinkeliers
en consumenten - en het presenteren van
nieuwe productlijnen is een heldere toekomststrategie.
De vaste afzetkring voor producten en een clubgevoel
van betrokken producenten en winkeliers is
het sociale kapitaal van de coöperatie. De grote
organisatorische kracht van de drie mensen die de
coöperatie hebben opgezet en twintig jaar zijn
gebleven is het onmisbare menselijke kapitaal.
Informatie
De Nieuwe Band
Noorderringweg 12
9363 TC Marum
Tel. (0594) 64 53 53
Fax (0594) 64 33 85
E-mail info@nieuweband.nl
website www.denieuweband.nl
De website vermeld de producten en productnieuws.
De publicatie ‘Mythen van de biologische landbouw’
is te bestellen.
Economie

De grote kleine-kansen atlas / Compagniester Banket - 101
Compagniester Banket
Chitra Gajadin
Introductie
Hardnekkig hangt de mist boven de grond,
silhouetten van paarden verdrinken in de leegte.
Het zomerseizoen toen honderden “westerlingen”
dit landschap verkenden, is voorbij. De boerinnen
die toen hun gasten verwelkomden met specialiteiten
van eigen boerderij, overdenken nu de nieuwe
recepten.
Coöperatief Compagniester Banket begon tien jaar
geleden als een boerinneninitiatief met een culinair-culturele
fietsroute voor groepen in het gebied
tussen Hoogezand en Veendam. Tijdens deze
fietstocht bezoekt men boerderijen in de dorpen
Borger- en Tripscompagnie, bijzondere tuinen,
musea en andere bezienswaardigheden.
Bezoekers krijgen op elke boerderij een regionale
delicatesse als gang opgediend. Acht boerinnen
koken zo op basis van lokale producten een kostelijk
“tien gangen diner” waar men de hele dag over
doet. Prijs all-in is € 50,- per persoon. Het
Compagniester Banket is in de afgelopen jaren
doorgegroeid tot een stevige organisatie voor plattelandsontwikkeling.
Een coöperatie van vijf personen
ontwikkelde zich tot een hecht samenwerkingsverband
met 160 deelnemers. Intussen zijn
drie succesvolle projecten ontwikkeld. Naast de
culinair-culturele fietsroute, kwam “De Vlag Uit
Route”. Vier fietsroutes voeren langs bezienswaardigheden
in het gebied tussen de Pekela”s en
het Zuidlaardermeer. In april 1999 werd begonnen
met de franchise formule van boerderijbussen.
Vanuit deze bussen die elke dag een andere standplaats
hebben, wordt een breed assortiment van
regionale producten verkocht. Natuur en
Milieucentrum De Heemtuin in Muntendam waar
het Compagniester Banket vanaf het begin mee
heeft samengewerkt, is ook lid van de coöperatie.
Initiatief en deelnemers
Marjon Edzes uit Sappemeer werd tien jaar geleden
gevraagd iets te bedenken voor vrouwen uit
Borgercompagnie die toen voor het eerst lid werden
van de plaatselijke landbouwvereniging.
Voorzitter Henk Doornbosch vroeg aan haar, of ze
“iets leuks” voor de vrouwen wilde verzinnen.
Edzes: “Ik heb er over na lopen denken en toen
dacht ik, ja, wat deze vrouwen interessant zouden
vinden is een mogelijkheid om meer geld te verdienen.
Eind jaren tachtig liepen de inkomsten uit de
akkerbouw sterk terug en veel boeren zagen zich
gedwongen tot nieuwe bezigheden. Limousine-koeien,
palingkwekerijen, asperge- en aardbeienteelt
kwamen naast de traditionele akkerbouw. Ik dacht,
ik kan beter iets organiseren voor de boerinnen dat
hun kans op inkomen vergroot, een mogelijkheid
biedt elkaar beter te leren kennen en op die
manier elkaar te steunen.” Edzes schreef een plan,
liet het lezen door Henk en Sjoeke Doornbosch,
Ineke Flik en Reina Weijer. Vervolgens nodigde ze
alle boeren en boerinnen op Borger- en
Tripscompagnie uit voor een brainstormavond.
Tijdens deze avond legde ze uit dat alle initiatieven
afzonderlijk te klein waren om toeristen te trekken.
Een Rotterdammer reist niet helemaal naar
Groningen af om een palingkwekerij te bezoeken.
Maar een culinair fiets- of koetsarrangement langs
boerderijen, musea en tuinen waarbij onderweg
streekdelicatessen worden opgediend met als
afsluiting een diner, is wel interessant.
Enthousiasme voor dit plan was groot. In no time
werden de plannen voor plattelandstoerisme uitgewerkt
en de coöperatie Het Compagniester Banket
opgericht. Met uitgesloten aansprakelijkheid, zodat
er geen drempel zou zijn om mee te doen.
De coöperatie kan geen schulden maken.
Inmiddels is deelname aan de culinair-culturele
fietsroute toegenomen tot ongeveer duizend
bezoekers in 2002.
De naam Het Compagniester Banket is vanzelf
voortgekomen uit de twee dorpen Borger- en
Tripscompagnie. Trekkers van Het Compagniester
Banket zijn: Marjon Edzes, Reina Weijer, Kina van
Hoorn, Willem Schaap, Audrey Beekhuijs, Annelies
Edzes en Gerard Geling. Hun overtuiging is dat uit
samenwerking kracht ontstaat waardoor men tot
veel meer in staat is. Nog een belangrijk doel van
Het Banket is te laten zien hoe mooi de streek is.
Toerisme blijkt de succesformule voor een gebied
waarin landbouw niet meer voldoende inkomen
genereert. Afnemende EEG-subsidie zal volgens de
voorzitter van Het Compagniester Banket ervoor
zorgen dat de graanteelt geheel verdwijnt uit
Nederland. Edzes: “Veel kinderen van akkerbouwers
kiezen niet meer het beroep van hun ouders.

102 - De grote kleine-kansen atlas / Compagniester Banket
Daarmee gaat niet alleen traditie maar ook veel
kennis verloren. Wat je wel ziet is dat sommige
bedrijven nu op parttime basis verder gaan.”
Aanvangsinvesteringen werden gedaan met eigen
financiële middelen en later werd subsidie verleend
door de provincie Groningen en voor de boerderijbussen
door het ministerie van Landbouw.
Edzes hanteerde vanaf de start een belangrijk uitgangspunt:
de uren die iedereen werkte voor Het
Compagniester Banket moeten in rekening worden
gebracht bij de coöperatie. De uren die ze niet konden
betalen werden op een achtergestelde lening
geboekt. Edzes: “Vooral boerinnen zijn gewend om
maar voor niks te werken en dan is het net alsof
het werk dat ze doen geen waarde heeft. Alsof
vrouwenwerk minder waard is dan mannenwerk,
daar ben ik heel erg op tegen. In het begin vond
iedereen het een belachelijk idee, er was veel
weerstand. Ik heb er echt voor gevochten dat ze
hun uren opschreven. Vrijwilligerswerk heeft geen
status, deze vrouwen hadden status nodig. Wie
status heeft, functioneert beter. Als we nu winst
maken, gebruiken we de hoogte van ieders achtergestelde
lening als verdeelsleutel. Degenen die het
meeste energie in de coöperatie hebben gestoken,
krijgen ook de meeste winst. Dat zou ik ook aan
andere projecten willen meegeven: maak je kosten
zichtbaar. Want nu we succesvol draaien en er
nieuwe ondernemers zich bij ons aansluiten, is dat
juist extra belangrijk. Niemand heeft meer rechten
dan een ander.”
Edzes beschrijft Het Compagniester Banket liever
niet als een organisatie die “ideëel” bezig is. “Ik
geef voorkeur aan de term duurzaam of maatschappelijk
ondernemen. Wij zijn niet vrijblijvend vrije tijd
aan het besteden. We zijn bezig waarde toe te voegen.”
In verband met etniciteit van de trekkers zegt
Edzes lachend dat Audrey Beekhuijs een Hagenaar
is. “En zelf zijn wij de nazaten van gevluchte doopsgezinden
uit Thuringen, gewoon asielzoekers dus
die hier driehonderd jaar geleden naar toe kwamen.
Deze veenkoloniën zijn opgebouwd door asielzoekers.”
Er zijn evenveel mannen als vrouwen die participeren
in de coöperatie. De helft daarvan is agrariër
de andere helft plattelander. Bijvoorbeeld mensen
die de verkoop doen in de boerderijbussen.
Aanvankelijk was de motivatie van veel boerinnen
om gezamenlijk iets te ondernemen, later werd het
inkomen dat ermee verdiend kan worden belangrijk.
Al duurde het zeker vier jaar voor men wat terugzag
van de investeringen. In principe kan iedereen die
een bijdrage wil leveren, meedoen in de coöperatie.
Belangentegenstellingen kunnen soms een rol spelen.
Sommige boeren begrijpen niet waarom kantoorkosten
zo hoog kunnen oplopen. Edzes moet
dan opnieuw uitleggen dat het voeren van een gedegen
administratie evenals een duidelijk communicatieplan
essentieel is voor deze vorm van ondernemen,
waarbij je als coöperatie afhankelijk bent van
bezoekers, klanten, deelnemers, subsidiënten. Een
belangrijke succesfactor is volgens Edzes de wil om
door te zetten en samen te werken. En de betrouwbaarheid
van iemands inzet. Een woord is een
woord voor een Groninger. Een ander punt van succes
is vanaf het begin het gebruik van internet- en
emailfaciliteiten. “Email is voor ons bedrijf van
wezenlijk belang want als een boer op het land is
kun je hem niet bereiken en soms moeten we in een
keer dertig mensen bereiken. Iedereen leest “s
avonds zijn email.” Een van de voorwaarden om
mee te doen aan Het Compagniester Banket is dan
ook het bezit van een computer en een basisvaardigheid
om er mee om te kunnen gaan. In de
startfase was het grootste knelpunt het gebrek aan
financiën waardoor er soms bezuinigd werd op bijvoorbeeld
advertenties terwijl dat wel had gemoeten.
Veel tweedehands aangeschaft materiaal ging
telkens kapot en zorgde voor nogal wat frustraties.
“Nu is het langzamerhand gelukkig zo dat we bedrijven
kunnen inhuren voor het onderhoud van koelingapparatuur
en motoren.”
Draagvlak
Niet alle leveranciers van producten zijn lid van de
coöperatie. Klanten en toeristen kunnen zich via
internet aanmelden. De belangrijkste vorm van
reclame voor Het Compagniester Banket is de
mond tot mond reclame. Daardoor komen klanten
steeds makkelijker naar hun toe. Toch zou Edzes
over meer geld willen beschikken om te adverteren
waarmee een bredere profijtgroep bereikt kan worden.
Een belangrijke derde voor Het
Compagniester Banket is de NLTO, de Boerenbond.
Wethouders en burgemeesters in omliggende
Marjon Edzes - initiator en drijvende kracht
Economie

De grote kleine-kansen atlas / Compagniester Banket - 103
Economie
gemeenten vervullen vaak ook een belangrijke
ambassadeursrol. Priester Herman Verbeek uit
Groningen heeft Het Compagniester Banket altijd
gesteund. Een aantal Tweede Kamerleden heeft
interesse getoond en deelgenomen aan het
Banket. Draagvlak is verkregen met doorzetten, dat
creëerde tevens ondersteuning door het lokaal
bestuur. Gemeente Hoogezand-Sappemeer heeft
Het Compagniester Banket vanaf het begin moreel
ondersteund en daadwerkelijk deelgenomen aan
bijvoorbeeld het allereerste Banket. Ook andere
gemeenten tonen interesse. Onderhouden van persoonlijke
contacten met beleidsmakers noemt
Edzes een tijdrovende maar belangrijke taak. “De
mensen die je steunen moet je ook deelgenoot
maken in je succes door ook hun namen te blijven
noemen in contacten met de media.”
Begeleiding
Marjon Edzes is niet alleen initiatiefneemster maar
ook degene die de boerinnen begeleidt vanuit de
managementfunctie die ze inmiddels bij het
Compagniester Banket vervult. Haar persoonlijke
inzet en betrokkenheid bij het platteland is een
belangrijke drijvende kracht geweest. Ze is zelf een
tijdje akkerbouwer geweest, heeft een biologische
melkschapenhouderij gerund, en na een carrière in
de journalistiek besloot ze bedrijfskunde te gaan
studeren. Na enige tijd als chef communicatie bij
de gemeente Delfzijl te hebben gewerkt, besloot ze
het in het management te gaan zoeken. Naast het
Compagniester Banket heeft ze ook het management
over De Heemtuin.
Edzes ziet het als een uitdaging om schijnbaar
onmogelijke projecten waar te maken, ook al gaat
het in haar ogen vaak langzaam. “Er liggen hier
veel kansen die anders onbenut blijven. En dat is
zonde. De hoge werkloosheid en de slechte inkomens
gaan me toch aan het hart. Bij Het
Compagniester Banket en De Heemtuin zie je mensen
opbloeien. Dat is heerlijk.”
In de regio groeit het besef dat Het Compagniester
Banket wat te bieden heeft. Ze moesten eerst zien
wat Het Compagniester Banket kon waarmaken.
Eerder waren al tal van initiatieven gestrand. “En
boeren zijn koning op hun eigen bedrijf. Het is heel
erg wennen om samen besluiten te nemen en
compromissen te sluiten. Als het groepje om je
heen er maar in blijft geloven en als de successen
maar naar buiten worden gebracht, kom je er wel.
De omslag in het denken is gemaakt. Eerst kwamen
alleen mensen van buiten de regio voor het
culinaire arrangement, nu ook mensen uit de
streek. Dat geldt ook voor de boerderijbus.” (Uit
“Buitengewoon”, ministerie van Landbouw, nov.
2001)
Werkwijze/organisatie
Zeven leden van de coöperatie vormen het algemeen
dagelijks bestuur. Het Compagniester
Banket vergadert elke maandag en neemt de
stand van zaken door, taken worden verdeeld en
afspraken gemaakt over de tijdplanning. Via e-mail
houdt het team elkaar op de hoogte van de voortgang.
Twee keer per jaar zijn er ledenvergaderingen,
dan wordt het beleid bepaald en verantwoording
afgelegd door het dagelijks bestuur. De projecten
van Het Compagniester Banket hebben elk een
projectleider. Gerard Geling is verantwoordelijk
voor aansturing van de boerderijbussen. Reina
Weijer is verantwoordelijk voor de Banketten.
Marjon Edzes is verantwoordelijk voor de algehele
gang van zaken, wat haar een dag in de week kost.
De rest van de week werkt zij als manager van
Milieu- en Natuurcentrum De Heemtuin. De boerderijbussen
werken volgens een eigen franchise
handboeksysteem. Communicatie en promotie
geschiedt via de internetsite, nieuwsbrieven en
advertenties. Belangrijke succesfactor in deze
werkwijze is de flexibiliteit en betrouwbaarheid van
de mensen die meedoen aan Het Compagniester
Banket. Soms is de fysieke bereikbaarheid van alle
deelnemers die in een straal van zestig kilometer
van elkaar verspreid zitten wel een probleem.
Tijdens uitvoering van de culinair-culturele route is
met elkaar blijven afstemmen over welke groep
wanneer op een boerderij verwacht kan worden in
verband met het opdienen van een gang, van cruciaal
belang.
“De manier waarop wij werken heet sociotechniek.
Steeds in teams het product verbeteren en nadenken
over beleid en strategie.” Het Compagniester
Banket is een coöperatie met uitgesloten aansprakelijkheid.
Voor deze vorm werd gekozen omdat bij
aanvang geen van de deelnemers over voldoende
kapitaal beschikte om te investeren in het bedrijf.
Nadeel is dat er geen leningen worden afgesloten.
Onder deze voorwaarde willen banken geen leningen
verstrekken. Edzes: “De risico”s die we nemen
kunnen wij dus niet afwentelen. We werken vanuit
onze eigen kracht, dus je haalt er wel “energiekapitaal”
uit. Energie verandert mensen, geen
geld.” Iedereen die in de coöperatie participeert,
doet dat als zelfstandige ondernemer en stuurt
een rekening voor gemaakte kosten.
Financiën
De verwachte omzet voor 2003 bedraagt driehonderd
duizend euro. Het totale budget van Het
Compagniester Banket wordt verkregen uit eigen
inkomsten, subsidies van het ministerie van
Landbouw, de EG en de provincie. Belangrijkste uitgaven
vormen de arbeidskosten en de inkoop van

104 - De grote kleine-kansen atlas / Compagniester Banket
producten/grondstoffen. Voor de kosten die
gemaakt worden hanteert men het marktconforme
tarief. Financiële verantwoording aan derden met
name aan de subsidieverstrekkers gaat vooraf aan
accountantscontrole. Eenderde van de kosten gaat
op aan administratiekosten. Een succesfactor in
het voeren van de financiële administratie is volgens
Edzes hun boekhoudkundig software programma,
dat heel makkelijk de projecten kan
administreren. De komende jaren verwacht de coöperatie
eindelijk alle openstaande uren te kunnen
uitbetalen. De kosten van administratie, marketing
en aansturing worden verdeeld over meerdere bussen
en gaan daardoor per eenheid omlaag. De
omzetverdubbeling is het rendement van jarenlange
begininvesteringen zonder enig winst. De franchiseformule
die is ontwikkeld voor de boerderijbussen
wil de coöperatie in de komende jaren landelijk
uitbreiden. Het concept moet in de komende
tijd sterk verbeterd worden zodat er een modaal
inkomen uit verkregen kan worden voor een franchisehouder.
“Ons streven richt zich op het oprichten
van nieuwe coöperaties die als franchisehouder
gaan opereren. Een milieuvriendelijk concept
waarbij het standaard aanbod van een boerderijbus
lokale producten vertegenwoordigt, aangevuld
met producten van dichtbij. Ons uitgangspunt is
dat wat lokaal wordt geproduceerd, lokaal wordt
gegeten. Want als in Rotterdam geen geitenkaasmelkerij
is en in Utrecht wel, krijgt de Rotterdamse
boerderijbus de Utrechtse en niet de Groningse geitenkaas.”
Van de culinair-culturele route wordt in
2003 een handboek gemaakt waardoor het mogelijk
wordt in de toekomst ook in andere gebieden
nieuwe routes uit te zetten. “Gebieden waar we
ook nu actief zijn met een boerderijbus en waar we
al een netwerk hebben.” Edzes wil van Het
Compagniester Banket een krachtige netwerkorganisatie
maken die onafhankelijk van subsidie inkomens
kan verschaffen aan alle deelnemers.
Ontwikkeling
De associatie is een groot succes, “maar het kan
nog veel beter”, vindt Edzes. Met name het gebruik
van het Banket. Met onze huidige capaciteit kunnen
wij makkelijk een verdubbeling aan van het
aantal toeristen. Van de Vlag Uit route waarbij mensen
de vrijheid hebben om van het ene naar de
andere locatie te fietsen wordt te weinig gebruik
gemaakt. In de praktijk blijkt dat mensen liever willen
boeken voor iets waarbij ze worden ontvangen
met een kop koffie en een heerlijk stukje Groninger
koek. Verder hopen we dat het lukt nieuwe coöperaties
op te richten, zodat de betrokkenheid van
leveranciers niet meer vrijblijvend is. Toen we startten
met de boerderijbussen hadden we verwacht
dat meer leveranciers actiever zouden meedoen in
de coöperatie, bijvoorbeeld een dagje in de week
winkelier zijn in de boerderijbus, maar heel vaak
blijven ze nu alleen maar leverancier van een product.
Of dat ze meedoen in het bestuur of verantwoordelijk
worden voor reclame. Wij doen het als
management team ook, dus waarom zouden zij het
niet ook doen”
Geheim achter het succes is volgens Edzes dat er
eerst heel goed nagedacht is over de strategie en
toen pas is begonnen aan de uitvoering. Er werd
ingezet op samenwerking met een brede groep.
Verantwoordelijkheid wordt niet door één maar
door velen gedragen.
Informatie
Het Compagniester Banket
secretariaat Buro Edzes
Noorderstraat 330
9611 AT Sappemeer
Tel. (0598) 39 71 45
E-mail info@banket.org
Website www.banket.org
De Vlag Uit Route van Het Compagniester Banket
“Ontdek het Groningen achter de banderdeur”
Economie
Wat gebeurt er eigenlijk achter die banderdeur Als u zich dat wel
eens afvraagt, dan moet u beslist de Vlag Uit Route gaan fietsen. De
coöperatie van boeren, boerinnen en buitenlui, Het Compagniester
Banket, heeft in het “Vlag uit Route boekje” 4 fietsroutes opgenomen
door een, bij toeristen, nog tamelijk onbekend, maar heel mooi gebied
van de provincie Groningen. De routes leiden langs kleine,
interessante ondernemingen en gaan richting Slochteren, de
Pekela”s, Zuidlaren en Veendam. De routes zijn 35 tot 40 kilometer
lang, ze zijn zo opgezet dat het startpunt tevens het eindpunt is.
Onderweg zijn veel, vaak kleine, ondernemingen waaraan een bezoek
gebracht kan worden. De aard van deze ondernemingen is heel divers.
Zo kan er een bezoek gebracht worden aan mevrouw Jongman met
“Kunst op zolder” in Borgercompagnie, Atelier Joke Screen met mooie
zeefdrukken in Zuidbroek, de tuin “De Lanteerne” van de familie
Broekema in Nieuwe Pekela, Molenmuseum “De Wachter” in Zuidlaren
of “t Wasch Huuske in Oude Pekela. In totaal doen er 45 locaties mee.
De locaties zijn herkenbaar aan de “Vlag Uit Route” vlag. Als bij een
locatie de vlag uithangt, is de deur voor de bezoeker open. Kortom,
een verrassend dagje uit door een mooi gebied van de provincie
Groningen. In principe zijn deze tochten fietstochten, maar ze kunnen
ook met een beetje aanpassing met de auto gereden worden.
De Vlag Uit Route Boekjes zijn verkrijgbaar bij de VVV”s, via
www.banket.org, de deelnemende locaties aan de Vlag Uit Route, de
Boerderijbus en via onderstaand telefoonnummer.
Inlichtingen: telefoon (0598) 61 43 54 of (0598) 39 71 45.
Internet: www.banket.org.

De grote kleine-kansen atlas / Pergola-associaties - 105
Pergola-associaties
Chitra Gajadin
Introductie
“Vers, verantwoord voedsel uit de buurt”
Strohalm richtte in 1998 het Pergola Steunpunt op.
Dit Steunpunt hielp landbouwbedrijven en consumentengroepen
bij de opzet en ontwikkeling van
Pergola-associaties. Nu is het Steunpunt ondergebracht
bij Platform Biologica en het Centrum voor
Landbouw en Milieu en Stichting Milieubewustzijn.
Najaar 2002 begonnen zij gezamenlijk een driejarig
project waarbij een van de doelstellingen is
twintig nieuwe Pergola-associaties te starten in de
komende tijd.
Een Pergola-associatie is een samenwerkingsverband
van boeren en consumenten. Een groep mensen
die betrokken wil zijn bij een boerderij sluit een
contract met een boer om zijn producten af te
nemen. Op deze manier is de boer verzekerd van
afzet van betaalbare biologisch-dynamische producten.
Bovendien kunnen deelnemers helpen op
het land of bij planning en distributie. Ze kunnen
activiteiten organiseren zoals oogstfeesten. Boer
en consument krijgen op deze wijze elkaar weer in
beeld. Het dagelijks voedsel is geen anonieme aangelegenheid
meer, maar krijgt een gezicht.
In de jaren tachtig ontstond in de Verenigde Staten
de behoefte bij biologische boeren naar contact
met hun consumenten. Op hun beurt wilden consumenten
meer afweten over de omstandigheden en
wijze waarop hun voedsel werd geproduceerd.
Meer dan duizend bedrijven in de VS en Canada
werken succesvol volgens het CSA-model:
Community Supported Agriculture. In Nederland
werd in 1997 De Oosterwaarde in Deventer, de eerste
Pergola-associatie. Een jaar later volgde
Biologisch Dynamische Tuinderij De Aardvlo in
Utrecht en De Nieuwe Ronde in Wageningen.
Frank van Beuningen is een van de honderd deelnemers
van de Aardvlo. Hij woonde als kind in
Afrika en heeft aan de landbouwuniversiteit in
Wageningen gestudeerd. Een tijdje werkt hij aan
agrarisch natuurbeheer bij een particuliere natuurbeheersstichting.
Als vrijwilliger bij het Pergola
Steunpunt van Strohalm geeft hij advies aan boeren
en consumenten die een Pergola-associatie willen
worden. Recentelijk nam Van Beuningen deel
aan een conferentie over CSA’s in de VS. “Het is
heel fascinerend om te zien dat er in zo’n grote
wereldstad als New York een band bestaat met het
platteland. We zijn toen op een afhaalpunt
geweest. De boer kwam aanrijden en mensen stonden
al klaar om te helpen met uitladen en neerzetten.
De consumentenkring van die CSA had ook
een actie op touw gezet om geld in te zamelen voor
een nieuw bedrijf, want de boer moest verhuizen.
Dus persoonlijk contact met de boer en betrokkenheid
met zijn bedrijf.”
Inmiddels werken vijf bedrijven als Pergola-associaties.
De overeenkomst tussen de boer en een consumentenkring
hangt af van het soort bedrijf. Bij
de één gaan de producten in een wekelijkse tas, bij
de ander via de wekelijkse marktkraam en bij weer
een ander kan men zelf oogsten.
Initiatief
Initiatief voor een allereerste Pergola-associatie in
Nederland werd genomen door Jolien Perotti. Zij
begeleidde De Oosterwaarde in Deventer in 1997
tot een Pergola-associatie. In 1998 vroeg Perotti
aan Michel Smits van De Aardvlo in Utrecht of hij
interesse had om een Pergola-associatie te vormen.
Michel Smits kwam in 1992 bij De Aardvlo. Hier
verbouwt hij op twee hectare gepachte grond ongeveer
veertig gewassen. Smits had verschillende
redenen om een Pergola-associatie op te richten:
een stukje zekerheid over de afzet van zijn producten,
betrokkenheid van consumenten bij het bedrijf
en het vormen van een gemeenschap.
Belangrijke economische doelstelling is dat de
boer er een redelijk inkomen aan overhoudt. Van
Beuningen: “Deelnemers kunnen precies zien wat
zij betalen en wat de boer krijgt. Op deze manier
ondersteunen ze landbouw met een toekomst.”
CSA’s hebben gemeen dat er sprake is van een
gedeelde opbrengst en risico, open en inzichtelijke
financiën en gezamenlijke besluitvorming over de
prijs en de productie. Hiermee onderscheidt deze
structuur zich van elke andere vorm van voedselproductie
en verkoop.

106 - De grote kleine-kansen atlas / Pergola-associaties
Langs de Kromme Rijn, binnen de omlijsting van de
muren van landgoed Nieuw Amelisweerd en de hoge
bomen van Oud Amelisweerd ligt Tuinderij De Aardvlo.
In 1980 nam een groep moestuinders het initiatief om
een tuinderij te beginnen op een moestuincomplex.
De tuinen zijn sinds 1700 in gebruik als moestuinen
van de landhuizen Oud en Nieuw Amelisweerd. Bijna
alle soorten groente die toen verbouwd werden,
groeien nu nog steeds op het land. De Aardvlo werkt
volgens de principes van de biologisch-dynamische
landbouw. Er wordt geen gebruik gemaakt van
chemische bestrijdingsmiddelen en kunstmest.
Centraal staat de zorg voor vitaliteit van bodem,
gewassen en de mens; niet een zo groot mogelijke
productie van gewassen. Honderd deelnemers uit
Utrecht en omstreken hebben een biologisch
groenteabonnement van De Aardvlo.
Vrijwilligers en deelnemers
De teelt van veertig producten vergt een heleboel
menskracht en zorg. De Aardvlo heeft een groep
van 15-20 vrijwilligers die elk minimaal 2 dagen
per week meewerken in het bedrijf. De belangstelling
om vrijwilliger te worden op De Aardvlo is groot,
er is een wachtlijst. De Aardvlo stelt als eis dat een
vrijwilliger zich voor een heel seizoen verbindt aan
het bedrijf. In de praktijk blijven de meeste vrijwilligers
langer. De vrijwilligers zijn vaak mensen die
zijn vastgelopen in hun werk, bijvoorbeeld door een
burn-out. De Aardvlo is voor hen een vorm van
arbeidstherapie.
De meeste deelnemers hebben zichzelf aangemeld.
Ze hoorden van iemand of lazen een advertentie
in de natuurvoedingswinkel. Jaarlijks is er
onder de deelnemers een verloop van 10% (10
mensen), meestal door een verhuizing.
Deelnemers kunnen elke woensdagmiddag en
eens in de maand op zaterdag het bedrijf bezoeken.
Uit de jaarlijkse enquête blijkt dat de helft van
de deelnemers dit jaar wel eens op het bedrijf is
geweest.
Over de motivatie van een boer om een Pergolaassociatie
te worden vertelt Van Beuningen: “Een
boer die veertig gewassen verbouwt, kan zich niet
druk maken om de verkoop ervan. Als je graag
goede en gezonde producten wil verbouwen, is het
beter om je energie daaraan te besteden in plaats
van achter een kraam te staan. Elke dag horen
consumenten over dingen die niet kloppen in hun
voedsel waardoor hun behoefte om betrokken te
zijn bij de productie, toeneemt. Deelnemers van De
Aardvlo, zitten dicht bij huis, ze kunnen er heen en
weten wie het verbouwd heeft. Het voedsel komt
ook direct naar hun toe, dus ze hebben er meer
controle over. Het is vers, verantwoord voedsel uit
de buurt.”
Door deelnemers zoveel mogelijk te betrekken bij
de gang van zaken op De Aardvlo kweekt het
bedrijf ook begrip. Bijvoorbeeld wanneer schade
wordt aangericht door een storm en er daardoor
ineens twee weken niets in het pakket zit! Een
werkgroep van negen personen maakt elke week
een ‘meelevertje’ die bij de groentepakketten
wordt gestoken. Deze nieuwsbrief is voor de deelnemers
heel belangrijk en wordt goed gelezen.
Belangentegenstellingen tussen de deelnemers
kunnen wel eens voorkomen over de samenstelling
van het groentepakket. De een vindt elke week sla
wel lekker en de ander niet. Sommigen vinden het
prettig om kruiden in het pakket te hebben, anderen
niet. Deelnemers kunnen via enquêteformulieren
hun wensen kenbaar maken. In het verleden
heeft boer Smit van De Aardvlo op basis daarvan
wat aanpassingen gedaan. Uiteindelijk neemt hij
de beslissing wat er verbouwd zal worden.
Een van de belangrijkste reden voor een consument
om een contract af te sluiten is hun behoefte
aan verse groente. Wat op dinsdag geoogst wordt,
kunnen ze woensdag afhalen.
Begeleiding
Via het Steunpunt Pergola werd tot nu toe een brug
geslagen tussen boer en consument. Van
Beuningen: “Dat is niet eenvoudig, anders was die
brug er allang geweest. De begeleiding is dus een
soort bemiddeling tussen boer en consument, proberen
de gezamenlijke belangen op te sporen en te
benutten, gebruik makend van ervaringen elders in
Nederland en de VS. Dat kan heel concreet zijn:
een stappenplan opstellen en meekijken met de
uitvoering ervan. Soms ook meer op de achtergrond:
als een soort klankbord fungeren.”
Economie
Illustratie groentepakket
De inhoud van het pakket varieert van week tot week, afhankelijk van
de seizoenen, de weersinvloeden en de leverbare producten
(teeltplan).
Er zijn grote en kleine pakketten. Grote pakketten leveren groente voor
ongeveer 4 maaltijden voor 3 volwassenen. Kleine pakketten leveren
groente voor ongeveer 4 maaltijden voor 2 volwassenen. De prijs voor
het jaar 2002 is in overleg met de deelnemers vastgesteld op:
6,78 euro per week voor een klein pakket.Een voorbeeld van een klein
groentepakket: In het voorjaar In het najaar: 1 kg. Spinazie,
1 pompoen, 1 bosje radijs, 1 bos worteltjes, 1 krop sla, 1 spitskool,
1 struik paksoi, 1 pond prei, 1 bosje lente-uitjes, 1 bos bietjes en 1
bos worteltjes Bij het pakket wordt iedere week een kort briefje
bijgeleverd met nieuws over het land, recepten e.d.

De grote kleine-kansen atlas / Pergola-associaties - 107
Werkwijze
De Aardvlo werkt met een
maximum van honderd
deelnemers. Wekelijks
honderd standaardpakketten
met diverse groente
samenstellen, is nogal tijdrovend.
Verder moet er
voor de boerenmarkt en
de boerderijwinkel ook
nog voldoende groente
Meeoogsten op de Oosterwaarde overblijven. De levering
van de pakketten loopt
van 28 april tot de kerst. Van januari tot en met
maart worden geen pakketten geleverd want er
staat dan te weinig op het land. Een deelnemer die
wil stoppen kan iemand anders zoeken om zijn
abonnement over te nemen. Het geld dat vooruit
betaald is, krijgt hij niet terug. De gewassen zijn
immers al gezaaid, dat kan je niet terugdraaien! De
inhoud van de pakketten bestaat uit minstens vier
tot vijf verschillende groenten voor ongeveer vier
maaltijden. De pakketten bestaan zoveel mogelijk
uit groenten uit eigen tuin. Een deel van de pakketprijs
is gereserveerd voor aankoop van groenten bij
telers uit de omgeving.
De Aardvlo organiseert elk jaar een najaarsvergadering
waarin de teeltplannen voor het nieuwe seizoen
worden gepresenteerd. In het voorjaar voor
het seizoen begint, legt de boer zijn productieplan
en begroting voor aan de deelnemers. Deelnemers
verplichten zich van tevoren gezamenlijk een deel
van de kosten op te brengen door een overeenkomst
van een jaar aan te gaan. Zeventig procent
van de opbrengst van De Aardvlo wordt door boer
Michel Smits op de Utrechtse markt en via de boerderijwinkel
verkocht. De rest wordt verdeeld over
de groentepakketten. Op diverse afhaalpunten,
soms bij een particulier of bij winkeliers, kunnen
deelnemers elke week hun tas met groente afhalen.
Deelnemers aan de associatie hebben behalve
het afhalen van hun groentepakket geen andere
verplichtingen. Op een enquêteformulier kunnen ze
aangeven wat ze wel of niet lekker vinden. De boer
houdt daar enigszins rekening mee, maar werkt
uiteindelijk niet alleen op basis van consumentenvoorkeuren.
Van Beuningen: “Er moet ook een
bepaalde logica in zitten. In elk supermarkt kun je
het hele jaar door appels kopen maar De Aardvlo
heeft alleen appels na de oogst in het najaar.
Belangrijk is dat er een dialoog op gang komt waarin
de boer uitlegt hoe het zit en de consument
begrijpt waarom iets wel of niet in een groentepakket
zit.”
Economie
Organisatie
Van Beuningen is met vier anderen actief in de
kerngroep, te vergelijken met het bestuur van
Pergola-associatie De Aardvlo. De boer zit er ook
in. Eens per zes weken wordt vergaderd. De kerngroep
organiseert naast de voor- en najaarsvergadering,
ook andere speciale dagen zoals een oogstfeest.
De Aardvlo bestaat uit een Stichting en een
Vennootschap onder Firma (VOF). De stichting
staat op afstand en bewaakt de continuïteit. Smits
zit met zijn eenmanszaak BD Tuinderij De Aardvlo
in de VOF en heeft een samenwerkingsovereenkomst
met de stichting, die hem veel vrijheden
geeft onder de voorwaarden: De Aardvlo moet een
moestuin blijven; de productiemethode is
Biologisch Dynamisch; er is plaats voor vrijwilligers.
Drie mensen werken met een gesubsidieerde baan
bij het bedrijf.
Financiën
In 2001 werd er bij De Aardvlo 166.700 gulden
omgezet. Een kwart daarvan kwam uit de Pergolaassociatie
en de rest uit overige handel.
Uiteindelijk wordt in overleg tijdens het najaarsoverleg
bepaald wat de boer maandelijks zal gaan
verdienen. In 2001 was dat een maandelijkse
netto minimumloon van 1.698 gulden. Een optie
om meer te verdienen en dat door te berekenen in
de prijs van zijn producten wees Smits van de
hand. Voorop staat bij hem de ideologische samenwerking
met anderen en niet zo zeer eigen winstbejag.
Ontwikkeling
De Aardvlo is een succes, hoewel het qua betrokkenheid
met de deelnemers een beetje op en neer
gaat. Een jaar geleden wilde niemand in de kerngroep
zitten, nu zijn er wel nieuwe aanmeldingen.
De meeste deelnemers zijn tevreden over de kwaliteit
van hun groentepakket. Boer Smits had graag
gezien dat er meer betrokkenheid ontstaat bij de
deelnemers. Mocht er een keertje iets misgaan
met de oogst dan zullen deelnemers meer begrip
opbrengen wanneer ze zelf een persoonlijke band
met de Aardvlo hebben opgebouwd.
Het totaal aan CSA’s in Nederland laat tot nu toe
wel te wensen over, bij elke grote stad zou er een
moeten zijn. CLM en Platform Biologica willen dit in
de komende drie jaar realiseren.

108 - De grote kleine-kansen atlas / Pergola-associaties
Informatie
CLM
Gerwin Verschuur
Postbus 10015
3505 AA Utrecht
Tel. (030) 242 73 47
Platform Biologica
Joost Guijt
Postbus 12048
3501 AA Utrecht
Tel. (030) 233 99 86
Biologisch Dynamische Tuinderij De Aardvlo
Michel Smits
Koningslaan 5 a
3981 HD Bunnik
Tel. (030) 251 77 07
Economie
http://www.strohalm.nl/pergola/index.htm

De grote kleine-kansen atlas / Buurtbus Zijpe-Harenkarspel - 109
Buurtbus Zijpe-Harenkarspel
Peter W. Voogt
Introductie
In de kop van Noord-Holland werd men begin 2001
geconfronteerd met inkrimping van de buslijndiensten
van de private vervoerder Connexxion. Het
betekende dat enkele dorpen geheel zonder openbaar
vervoer kwamen te zitten. En bepaalde trajecten
werden omgezet in een ‘scholierenlijn’ (op een
dag twee maal heen en terug, maar niet bruikbaar
voor forensen).
Voor Jeroen Tijm was dit aanleiding om het initiatief
te nemen voor de buurtbus Zijpe-Harenkarspel.
Zelf was hij 1,5 jaar chauffeur geweest op de
buurtbus die tussen 1982 en 1994 reed in hetzelfde
gebied, maar wegens succes was vervangen
door een reguliere dienst.
Jeroen: “Ik ben eerst eens wat informatie gaan
inwinnen over het oprichten van een buurtbus. Op
internet zijn al heel wat buurtbusverenigingen te
vinden dus via e-mail is al gauw contact gelegd.
Met een stappenplan van een andere buurtbusvereniging
ben ik wat plannen gaan opzetten.”
Kenmerk van een buurtbus is dat deze maximaal 8
passagiers kan vervoeren, de bus wordt gereden
door vrijwilligers en het openbaar vervoer bedrijf
zorgt voor de bus en het onderhoud. Een buurtbus
rijdt net als de stads- en streekbus volgens een
vaste dienstregeling en een vaste route. De buurtbus
heeft een eigen vervoerbewijs, maar OV-jaarkaarten
zijn in de buurtbus ook geldig. De dagelijkse
zaken worden door een bestuur geregeld.
Initiatief
Het eerste plan voor een route en dienstregeling
van Jeroen Tijm kwam voor een groot deel overeen
met die van de buurtbus van weleer. Februari
2001 werd dit plan ingediend bij het bestuur van
de gemeente Zijpe. Tijdens een overleg ruim een
maand later kreeg hij te horen dat hij minimaal 30
vrijwilligers moest zien te werven. Met brieven
gericht aan lokale kranten en radiostations werd
een oproep gedaan. Dit leverde wel enkele reacties,
maar nog zeker niet voldoende. Inmiddels
begonnen de media ook zelf artikelen aan het initiatief
te wijden, waardoor nog meer meldingen
binnenkwamen.
Jeroen Tijm besloot medio 2001 naar dorpsraad
bijeenkomsten te gaan om het initiatief mondeling
toe te lichten. Inmiddels was ook de nieuwe dienstregeling
van Connexxion ingegaan. En dorpen als
Sint Maarten en Burgerbrug voelden nu aan den
lijve wat het inhield om geheel van openbaar vervoer
verstoken te zijn. Op de dorpsraad van Sint
Maarten werd het initiatief met luid applaus
begroet. Het Noordhollands Dagblad schreef een
enthousiast artikel, waarna de aanmeldingen
inmiddels waren opgelopen naar 35 vrijwilligers.
Daarop werd het projectvoorstel opgestuurd aan
de gemeenten Zijpe en Harenkarspel. De beide
gemeenten ondersteunden het plan en stuurden
het door naar de provincie. Op een overleg op 10
september met deze overheden werd als streefdatum
voor de start 2 januari 2002 afgesproken. In
de tussenliggende periode zou dan de buurtbusvereniging
opgericht moeten worden en het
bestuur worden aangesteld. En alle dingen
moesten worden geregeld die nodig waren om de
bus ook daadwerkelijk te laten rijden.
Op 4 oktober 2001 heeft de oprichting plaatsgevonden
van de Buurtbusvereniging Zijpe-
Harenkarspel. Het bestuur was gevormd zodat
daadwerkelijk met de start kon worden begonnen.
Er moest enorm veel geregeld worden. Contacten
werden gelegd richting Connexxion. Zij moesten
onder andere voor een bus gaan zorgen, maar zij
moesten eerst opdracht krijgen van de provincie.
Dat kregen zij ook. De vraag was echter, of de bus
wel op tijd geleverd zou kunnen worden. Verder
duurde het vrij lang voordat alles echt ging lopen:
pas eind november kwam alles op gang. Al met al
dus een kleine 5 weken om alles nog op de rails te
krijgen.
In dat tijdsbestek moesten nog de volgende dingen
gebeuren:
- Medische keuringen chauffeurs
- Proefritten met chauffeurs over de route
- Goedkeuren dienstregeling
- Plaatsen haltevoorzieningen
- Plaatsen haltepalen, waar dat nog nodig was
etc.
Mede door de enorme inzet van de coördinator is
dit alles toch nog in goede banen geleid. Ook de
beide gemeenten hebben zich ervoor ingezet. Er
zijn nieuwe halteperrons aangelegd in
Eenigenburg, Burgerbrug en Sint Maartensbrug.
Ook Connexxion heeft zich ingezet voor het slagen

110 - De grote kleine-kansen atlas / Buurtbus Zijpe-Harenkarspel
van de start van de buurtbus. Met instructeur Nico
van Connexxion hebben alle chauffeurs een proefrit
kunnen maken. Deze proefritten vonden plaats
in de ochtenden van 11, 12, 13, 17 en 18 december.
Rond deze data zijn ook de chauffeurs
gekeurd die nog geen keuringsbewijs op zak hadden.
Vlak voor Kerstmis was alles in kannen en kruiken,
op één ding na: de bus. Gelukkig werd er toegezegd
dat de bus voor 1 januari geleverd zou worden.
Op 2 januari vond de opening plaats met een
busrit voor de ‘officials’. Vanaf ’s middags werd er
volgens dienstregeling gereden.
Deelnemers
De chauffeurs zijn vooral mensen die met de VUT
zijn gegaan. Deze mensen zien dit als een welkome
afwisseling op de alledaagse dingen: ze zijn er
weer even uit en horen zo ook weer de laatste
nieuwtjes. Verder vinden ze het belangrijk dat mensen
weer uit een vervoersisolement geraken en dat
ze met de buurtbus kunnen reizen om boodschappen
e.d. te doen. Naast deze al wat oudere mensen
zijn er ook jonge mensen, die zich het lot aantrekken
van de mensen die anders bijna nergens
meer heen kunnen. Op het aantal van 34 chauffeurs
rijden momenteel 3 vrouwen, de rest is man.
Er zitten geen allochtonen bij maar die zijn natuurlijk
ook altijd welkom.
Dertig vrijwilligers draaien eens per twee weken
een dienst van vier uur, de anderen fungeren als
invalkrachten.
De chauffeurs kregen een opleiding bij servicemedewerker
N. Verbaan van Connexxion. Die wees
de betrokkenen op de gevaarlijke punten in de
route en bracht ze de fijne kneepjes bij van het personenvervoer.
“Het is toch iets anders als in je
eigen auto rijden. Je kunt niet even stevig doorrijden
om verloren tijd in te halen. Ben je te laat, dan
ben je te laat, heb ik iedereen steeds voorgehouden.
Niets aan te doen.” Een speciaal rijbewijs is
overigens geen vereiste, iedereen kan met rijbewijs
B buurtbuschauffeur worden. Er kunnen maximaal
acht passagiers mee met de bus. Zit het voertuig
vol, dan moet de chauffeur wachtenden bij de
halte teleurstellen.
Draagvlak en begeleiding
Het zal duidelijk zijn dat de lokale bevolking, vooral
zij die niet zelf per auto kunnen reizen, baat hebben
bij de buurtbus. Dat de buurtbus voorziet in
een behoefte volgt duidelijk uit de stijgende
gebruikscijfers. In het eerste jaar van bestaan
(2002) werden 15.311 passagiers vervoerd;
gemiddeld 1275 per maand. Topmaand was oktober
met 1518 passagiers.
Jeroen Tijm: “Af en toe moesten zelfs mensen bij
de halte worden geweigerd, omdat de bus vol was;
wat op zich natuurlijk heel vervelend is.” Als voorzitter
van de vereniging bedankt hij de vrijwilligers
en de passagiers. Hij moedigt de mensen aan om
de buurtbus te blijven gebruiken. Maar ook constateert
hij: “Het is mooi dat er op deze manier weer
een bus door de dorpen rijdt. Maar eigenlijk zou
een dergelijke publieke dienst natuurlijk de verantwoordelijkheid
van de overheid moeten zijn.”
Als chauffeur op de vroegere buurtbus wist Jeroen
Tijm natuurlijk al het een en ander over de organisatie
van een buurtbus. Verder was voor het
opstarten van de nieuwe buurtbusdienst de medewerking
en begeleiding van Connexxion een
belangrijke factor. Voor formele zaken krijgt men
ondersteuning vanuit de gemeenten.
Werkwijze en organisatie
Het onderhoud van de bus wordt verzorgd door
Connexxion. In principe zou er ook een reservebus
zijn. Maar onlangs werd gemeld dat er door geldgebrek
geen reservebus meer voorhanden was. Dit
zou dus inhouden dat bij pech of onderhoud er
geen bus rijdt. Dat gaat dus ten koste van de
betrouwbaar in de dienstverlening.
Connexxion krijgt geld voor de buurtbus van de provincie
en er waren in de concessie die Connexxion
is gegund voor het openbaar vervoer nog geen
afspraken gemaakt aangaande buurtbussen. Maar
inmiddels is het zo, dat als er van te voren aangegeven
wordt, wanneer de bus voor onderhoud
binnen komt, er voor een reserve voertuig gezorgd
wordt.
Afspraken die gelden tussen Connexxion en de
buurtbusvereniging worden feitelijk vastgelegd in
de overeenkomst tussen provincie en Connexxion.
Connexxion zorgt ook voor de speciale strippenkaartjes.
De buurtbusvereniging verkoopt deze aan
de chauffeurs. Zij moeten zelf voor voldoende voorraad
zorgen voor verkoop in de bus. Als de voorraad
op is, dient de vereniging bij Connexxion weer
een voorraad kaarten te bestellen. De ritinkomsten
worden in zijn geheel overgemaakt aan
Connexxion.
Buurtbus in actie
Economie

De grote kleine-kansen atlas / Buurtbus Zijpe-Harenkarspel - 111
Coördinator Gerard Apeldoorn van de vereniging
zorgt ervoor dat het rooster iedere keer weer bezet
is door chauffeurs, ook bij vakantie of verhindering
van chauffeurs. Zoveel mogelijk wordt rekening
gehouden met eigen voorkeuren. Bij aanmelding
kan worden opgegeven wanneer men het liefst wil
rijden. De dienst op een dag wordt verdeeld in 3
delen: ’s morgens van 6:55 tot 11:10, dan van
11:18 tot 15:12 en van 15:20 tot einde dienst
19:27. Op zaterdag rijden er 2 chauffeurs: van 8:41
tot 13:10 en van 13:20 tot 18:12.
Een chauffeur moet het liefst een eigen auto hebben
om naar het vertrekpunt te gaan. Men krijgt
een kilometervergoeding om naar het begin/eindpunt
te rijden. Degene die overdag rijdt kan ook
met de bus zelf mee reizen naar Schagen en daar
opstappen als chauffeur.
De chauffeurs zijn verzekerd, de verzekering loopt
via Connexxion.
De buurtbusvereniging heeft een uitgebreide website.
Met een zeer functioneel gebruik: stremmingen
en wijzigingen in de dienstregeling kan men
actueel nalezen op de website. Route-informatie en
dienstregeling is er ook op te vinden. Daarnaast
een uitgebreide documentatie over de geschiedenis
en verslaglegging over passagiersaantallen. De
website wordt verzorgd door Jeroen Tijm.
Bij de oprichting stelde de provincie de eis dat een
vereniging zou worden opgericht, waarbij de vrijwillige
chauffeurs de leden vormen. De bestuursleden
zijn uit de groep vrijwilligers benoemd.
Financiën
De vereniging zelf wordt gesubsidieerd door de provincie.
Na een half jaar is het ook gelukt enige subsidie
van de gemeenten Zijpe en Harenkarspel te
krijgen. Het overgrote deel ervan gaat op aan
onkostenvergoedingen voor de chauffeurs.
Daarnaast maakt de vereniging de nodige
onkosten.
De buurtbus werkt niet met zones, maar per rit.
Gemiddeld genomen zijn de passagiers voordeliger
uit dan met een gewone lijndienst. Een vierrittenkaart
kost € 4,20 (ƒ 9,26) dan wel € 2,30 (ƒ 5,07)
voor kinderen van 4 tot 11 jaar en 65-plussers. Bij
een enkele reis is het tarief respectievelijk € 1,30
(ƒ 2,86) en € 0,70 (ƒ 1,54). OV-jaarkaarten zijn
ook geldig.
Ontwikkeling
De eerste maanden van 2003 laten een stijging
zien ten opzichte van het eerste jaar, de buurtbus
zit dus nog steeds in de lift. Op welk niveau de
gebruikersaantallen zullen uitmonden is nog
afwachten. Als dat eenmaal duidelijk is, loont het
zeker de moeite om de exploitatie van de buurtbus
– gereden door vrijwilligers met een iets lagere ritprijs
- af te zetten tegen die van een reguliere lijndienst.
Niet dat verwacht wordt dat de geschiedenis
zich herhaalt, zoals de eerdere buurtbus die in
1994 werd omgezet in reguliere lijndienst. Wel
geeft het misschien aan wat het effect is van lager
tarief op het gebruik, inzet van goedkopere (kleinere)
bussen en waar inzet van buurtbussen structureel
een alternatief kan bieden voor regulier openbaar
vervoer. Ook de wijze van werven van (steeds
nieuw benodigde) vrijwilligers kan dan wellicht
systematischer gestalte krijgen.
Informatie
Vereniging Buurtbus Zijpe-Harenkarspel
Voorzitter/secretaris Jeroen Tijm
Lijsterbesweg 6
1744 LL Sint Maarten
Tel. (0224) 56 26 53
E-mail buurtbus@quicknet.nl (Jeroen Tijm)
Websites:
http://www.travel.to/buurtbus
http://www.buurtbus.nl (buurtbussen algemeen)
Economie

112 - De grote kleine-kansen atlas

De grote kleine-kansen atlas / De Vrouwen Buurtmaatschap - 113
De Vrouwen Buurtmaatschap 1)
Willy Hilverda
Introductie
De FNV Vrouwenbond gaat er vanuit dat het voor
alleenstaande ouders niet mogelijk is de uitkering
volledig te kunnen verlaten, omdat ze ook nog zorgtaken
hebben. Daarom moeten er nieuwe oplossingen
gezocht worden om werken en zorg te combineren.
In 2000 heeft de FNV Vrouwenbond het initiatief
genomen tot een experiment met twee zogenaamde
Vrouwen Buurtcoöperaties. Doel van het
project was twee buurtcoöperaties te ontwikkelen
die alleenstaande moeders zonder betaalde baan
optimale voorzieningen bieden om in een
beschermde omgeving te experimenteren met de
combinatie zorg en arbeid. Deze pilots moesten leiden
tot een overdrachtsmodel in de vorm van een
handleiding, De twee pilotprojecten zijn uitgevoerd
in Rotterdam en Leiden.
Inspiratie voor de Vrouwen Buurtmaatschap deed
de FNV op bij vrouwencoöperaties in Zuid-Amerika
en de Nederlandse LETS ruilwinkels. De twee pilots
hebben geleid tot het model voor een Vrouwen
Buurtmaatschap. Het eindproduct van het project.
De Vrouwen Buurtmaatschap biedt onderdak aan
klein ondernemerschap en scholing en doet een
groot beroep op eigen initiatief van de deelneemsters.
Bijzonder aan de Vrouwen Buurtmaatschap
is de organisatievorm. De vrouwen runnen de
maatschap samen en kunnen elkaar op die manier
helpen en stimuleren en van elkaar leren. De vrouwen
krijgen zelfvertrouwen, wennen eraan om buitenshuis
actief te zijn en ze bouwen een arbeidsritme
op. Daarnaast biedt de maatschap ruimte voor
de ontwikkeling van individuele activiteiten en
daarmee van individuele talenten.
Uiteindelijke doel is dat de activiteiten in de maatschap
leiden tot werk waarmee de vrouwen hun
sociale en economische positie kunnen verbeteren.
De Vrouwen Buurtmaatschap heeft vijf uitgangspunten:
1) Arbeid en zorg zijn onafscheidelijk. Het werk in
de maatschap wordt rond de zorgtaken georganiseerd,
dus bijvoorbeeld onder schooltijd. De
maatschap biedt een plek aan kinderen.
2) Er zijn minimaal tien vrouwen nodig om de
maatschap goed van de grond te krijgen, deze
vrouwen moeten minimaal tien uur per week
besteden aan de maatschap. De groep vrouwen
moet groot genoeg zijn om verschillende werkzaamheden
binnen de maatschap te ontwikkelen
en onderling te kunnen verdelen.
3) De vrouwen hebben het zelf voor het zeggen.
Zelforganisatie en zelfbeheer zijn belangrijk.
4) De wensen van de vrouwen staan centraal. In
het uitvoeren van de wensen worden ze ondersteund
door een deskundige begeleidster. De
begeleidster stelt met elke vrouw een individueel
trajectplan op.
5) Deelname is niet vrijblijvend. Van elke deelneemster
wordt verwacht dat ze aanwezig is,
meedenkt en meedoet. Omdat voor elke vrouw
een persoonlijk trajectplan wordt opgesteld zal
de uitkomst van het geleerde en bereikte er voor
elke vrouw anders uitzien.
Initiatiefnemers
De FNV Vrouwenbond is de initiatiefnemer van het
project. Aanleiding om de het project op te zetten
waren de subsidiemogelijkheden die de Commissie
Dagindeling bood om te experimenteren met nieuwe
wegen om werk en privé te combineren.
In Rotterdam is samenwerking gezocht met OK:
Onbenutte Kwaliteiten. Het project OK is in het
leven geroepen voor Rotterdammers die al geruime
tijd gebruik maken van een bijstanduitkering. Het
project is bestemd voor mensen die langer dan
een jaar werkloos zijn. Het doel van OK is deze
mensen weer te betrekken bij de samenleving.
1) Toen het project in 2000 van start ging werd de term Vrouwen Buurtcoöperatie gebezigd. In de Handleiding die in 2002
verscheen wordt gesproken van een Vrouwen Buurtmaatschap. De naam is veranderd omdat de term coöperatie veel
negatieve reacties opriep. Men associeerde het teveel met de jaren zeventig. Ook was het project niet een echte
coöperatie. Een coöperatie kenmerkt zich door democratische besluitvorming. Alles wat geproduceerd wordt, komt ten
goede aan de leden. Een maatschap is meer van deze tijd: er wordt wel samengewerkt, maar het gaat om de mensen
zelf en niet om het collectief.

114 - De grote kleine-kansen atlas / De Vrouwen Buurtmaatschap
OK was een heel geschikte samenwerkingspartner
voor de Vrouwen Buurtcoöperatie. OK kon voorzien
in een financiële bijdrage, is op deelgemeentelijk
niveau georganiseerd en bracht een schat aan
ervaring mee over de beoogde doelgroep.
In Rotterdam is het project opgezet in de deelgemeente
Prins Alexander.
De deelnemers
De Vrouwen Buurtmaatschap is bedoeld voor
gemotiveerde alleenstaande en herintredende
moeders, die een grote afstand hebben tot de
arbeidsmarkt. De maatschap biedt de vrouwen de
ruimte om uit te zoeken wat ze graag zouden willen
doen. De vrouwen kunnen hun eigen mogelijkheden
(her)ontdekken en een stap zetten naar werk
en scholing, die aansluiten bij hun mogelijkheden
en hun wensen.
Om van start te gaan met een Vrouwen
Buurtmaatschap is een groep nodig van minimaal
tien gemotiveerde vrouwen, die minimaal tien uur
per week willen werken in en aan hun eigen maatschap.
Dit moeten alleenstaande moeders zijn,
zonder baan.
De werving is niet eenvoudig, dat is wel gebleken
bij de pilot in Rotterdam. Er is een folder ontworpen
en verspreid. Ook zijn er advertenties
geplaatst in verschillende bladen en werd een
voorlichtingsbijeenkomst gehouden bij een organisatie
voor allochtone vrouwen. Er hebben overigens
geen allochtone vrouwen aan het project
deelgenomen. Daarnaast zijn er contacten geweest
met buurthuizen en zijn OK-deelnemers benaderd.
Al deze inspanningen leverden niet voldoende deelnemers
op. Vervolgens zijn nog 500 cliënten van
SoZaWe aangeschreven. Deze actie leverde één
deelneemster op.
Het is belangrijk dat de wervingscampagne goed
op de doelgroep gericht is. Waarschijnlijk is schriftelijk
materiaal niet het meest passende instrument
om de doelgroep te bereiken. Mond-tot-mond
benadering lijkt meer geschikt voor deze doelgroep.
Uiteindelijk hebben in Rotterdam acht vrouwen
deelgenomen aan het project. Gedurende het project
hebben drie vrouwen zich om verschillende
redenen teruggetrokken, zodat er slechts vijf vrouwen
het traject geheel hebben doorlopen.
De belangrijkste motivatie voor alle deelneemsters
om mee te doen was de mogelijkheid de kinderen
mee te nemen. Dat het een project voor alleenstaande
moeders was, sprak de meeste aan, evenals
de mogelijkheid scholing te volgen. Een aantal
deelneemsters raakte ook geïnteresseerd door de
mogelijkheid creatief en ondernemend bezig te
kunnen zijn.
Omdat er minder deelneemsters waren dan de
bedoeling was, werd op een aantal punten afgeweken
van de oorspronkelijke opzet. De basiscursus
was bijvoorbeeld veel korter.
Ook op andere punten is afgeweken. Voor geen van
de deelneemsters is een individueel trajectplan
opgezet.
Gaandeweg het project bleek ook dat niemand een
vastomlijnd idee had van wat een Vrouwen
Buurtcoöperatie was, zodat iedereen andere verwachtingen
had. Duidelijkheid over het model en
een duidelijke structuur is noodzakelijk voor dergelijke
projecten, zodat teleurstellingen kunnen worden
voorkomen.
De deelneemsters kregen allen beschikking over
een persoonlijk budget voor de te maken kosten
per individueel project. Ook waren er middelen
beschikbaar voor scholing. Over beide budgetten
was bij de deelneemsters veel onduidelijkheid.
Achteraf klaagden de deelneemsters dat de gang
van zaken rond de vergoeding van kosten erg
bureaucratisch was. De hoogte van het budget
voor scholing is de deelneemsters ook nooit duidelijk
geworden.
Naast de kritiek waren er ook punten waarover de
deelneemsters wel tevreden waren. Zo waren ze
zeer te spreken over de manier waarop het project
de mogelijkheid bood activiteiten te combineren
met de zorgtaken voor hun kind. Uiteindelijk heeft
deelname aan het project bij de vrouwen geleid tot
meer zelfvertrouwen en meer vertrouwen in de
eigen toekomstmogelijkheden. Het deelnemen aan
het project heeft ook geleid tot het vergroten van
vaardigheden als het maken van een begroting en
het werken met de computer.
De sfeer van het project in Rotterdam is steeds
nogal negatief en wantrouwend geweest. De deelneemsters
klaagden veel en wensten meer begeleiding
en ondersteuning. De les die de FNV
Vrouwenbond hieruit geleerd heeft is dat er alleen
van start gegaan kan worden met voldoende gemotiveerde
deelneemsters. Als die er niet zijn, moet
besloten worden het project niet te laten doorgaan.
Profijtgroepen
De oorspronkelijke gedachte was dat ook anderen
baat konden hebben bij de diensten die de
Vrouwen Buurtcoöperatie (in het model van de
maatschap is dit idee losgelaten) zou ontwikkelen.
Een idee was bijvoorbeeld een buurtcafé te starten
waar ouderen uit de wijk goedkoop zouden kunnen
eten. Deze gedachte bleek vooralsnog te hoog
gegrepen.
Economie

De grote kleine-kansen atlas / De Vrouwen Buurtmaatschap - 115
Economie
Draagvlak
Via een medewerkster bij de Bestuursdienst van
de gemeente Rotterdam werd de FNV
Vrouwenbond getipt om contact te zoeken met het
project OK. De stedelijk manager van dit project
was enthousiast. OK-Alexander was ook enthousiast
over het project en wilde graag meewerken aan
de pilot in Rotterdam. Er is gekozen voor deze deelgemeente
omdat men het idee had dat er veel
leden van de doelgroep woonden en omdat OK-
Alexander op dat moment weinig aanbod had en
graag mee wilde werken.
Ook heeft men samenwerking gezocht met de
deelgemeente en met Stichting Welzijn Alexander.
Op zich waren deze instellingen enthousiast, maar
dit heeft zich niet vertaald in financiële ondersteuning.
Wel kreeg de Vrouwen Buurtmaatschap,
tegen betaling, een plek aangeboden in wijkcentrum
Oriënt in de wijk Oosterflank.
Een groot probleem van het project is geweest dat
het steeds een project van de FNV is gebleven en
niet werkelijk is gedragen door andere instellingen
of betrokken partijen in de wijk. De FNV is natuurlijk
een relatieve buitenstaander die geen netwerken
heeft in de wijk.
Begeleiding
Bij de FNV Vrouwenbond was een projectleider in
dienst die het project landelijk aanstuurde. Voor de
pilotprojecten in Leiden en Rotterdam was een projectbegeleider
aangesteld voor 32 uur per week.
Ze verdeelde haar tijd tussen Rotterdam (16 uur)
en Leiden (16 uur).
Over de intensiteit van deze begeleiding verschillen
de uitvoerders en de deelneemsters van mening.
De projectleiding beschouwde de begeleiding als
intensiever dan in andere projecten of binnen het
reguliere OK-vrijwilligerswerk. De deelneemsters
ervoeren de begeleiding als te beperkt en niet efficiënt
verdeeld over meerdere dagen.
Werkwijze
Het was de bedoeling dat er veel initiatieven vanuit
de deelneemsters zelf zouden komen. In het
Rotterdamse project gebeurde dit nauwelijks. De
projectbegeleidster droeg de ideeën aan en de
deelneemsters namen het uiteindelijke besluit.
In Rotterdam zijn een aantal concrete activiteiten
gerealiseerd:
- een deelneemster heeft zich beziggehouden met
het opzetten en organiseren van (thematische)
kinderfeestjes, waarvan koken en verhalen vertellen
onderdeel kunnen zijn. Ook heeft ze zich
beziggehouden met de voorbereidingen van decoratie-
en decorbouw voor evenementen, scholen
en dergelijke.
- een deelneemster is bezig met het uitwerken van
lesideeën voor kinder-creatief-middagen en legt
hiervan een map aan.
- de derde deelneemster staat haar hierin bij
- de vierde deelneemster legt zich toe op het schrijven
van verhalen, gelegenheidsgedichten en wil
op termijn een bundeltje uitbrengen
- de vijfde deelneemster verzorgt kindertraktaties
op basis van uitsluitend natuurlijke materialen en
bij voorkeur gezond snoep. Daarnaast werkt ze
samen met de eerste deelneemster op het gebied
van thematische decorbouw.
Het concept van de Vrouwen Buurtcoöperatie veronderstelde
een multifunctioneel gebouw, dat
bestaat uit verschillende ruimtes waar verschillende
activiteiten kunnen plaatsvinden. De ruimte in
wijkcentrum Oriënt waar men terecht kon, voldeed
niet aan het ideaalbeeld. Er was maar één ruimte
beschikbaar en deze bevond zich op de eerste verdieping.
Uiteindelijk bleek deze plek ook veel voordelen
had. Er zijn veel contacten ontstaan met
medewerkers en bezoekers van het wijkcentrum.
Via deze contacten zijn bijvoorbeeld opdrachten
binnengehaald.
Financiën
De pilot is voor 75% gesubsidieerd door de
Commissie Dagindeling. De resterende 25% moest
door anderen gefinancierd worden. Financiële bijdrage
zijn verleend door: OK-stedelijk, OK-Alexander,
Stichting DOEN, Stichting Bevordering Volkskracht
de provincie Zuid-Holland. En de FNV
Vrouwenbond heeft uit eigen middelen bijgedragen.
De exploitatiebegroting van de Vrouwen
Buurtmaatschap Rotterdam bedroeg ongeveer
€ 30.000 (exclusief personeelskosten).
Ontwikkeling
De Vrouwen Buurtcoöperatie in Rotterdam is niet
geworden wat initiatiefnemers en deelnemers
ervan verwachtten. Ook de pilot in Leiden wordt
niet voortgezet.
Uit het evaluatieonderzoek Van SoZaWe blijkt dat
ook OK enkele lessen van het experiment heeft
geleerd:
- het is belangrijk om voorzichtig te zijn met aanbodgerichte
projecten; het participeren in en creëren
van nieuw aanbod is zinvol en wenselijk wanneer
het aansluit bij een behoefte;
- de Vrouwen Buurtcoöperatie heeft laten zien dat
het wenselijk is aandacht te besteden aan de
opvang van kinderen bij activeringstrajecten;
- het experiment leert dat voor sommige OK-deelnemers
de ontwikkeling van eigen initiatief goed
kan plaatsvinden in groepen van ‘gelijkgestemden’;
intensieve begeleiding is hierbij van groot
belang.

116 - De grote kleine-kansen atlas / De Vrouwen Buurtmaatschap
In 2002 verscheen een handleiding van de FNV
Vrouwenbond over het model van een Vrouwen
Buurtmaatschap. De ervaringen van de pilots zijn
verwerkt in deze handleiding. De brochure geeft
antwoord op praktische vragen als:
- waar moet je op letten als je een Vrouwen
Buurtmaatschap op wilt zetten
- hoe vind je vrouwen uit de doelgroep
- hoe houd je de maatschap draaiende
- wat levert het op
Deze handleiding wordt verstuurd naar mogelijke
initiatiefnemers zoals gemeenten. Per 1 november
2002 start en implementatietraject om het model
van de Vrouwen Buurtmaatschap landelijke te verspreiden.
De pilots met de buurtcoöperaties hebben
namelijk een schat aan informatie opgeleverd.
Hoewel de pilot in de Rotterdamse deelgemeente
Prins Alexander niet wordt voortgezet, is een aantal
van de deelneemsters eind 2002 nog steeds actief
in wijkcentrum Oriënt. Het idee om traktatiemanden
voor jarige kinderen te maken is verder ontwikkeld
en wordt uitgevoerd, evenals het idee om in
het wijkcentrum kinderpartijtjes te organiseren.
Informatie
FNV Vrouwenbond
Postbus 8576
1005 AN Amsterdam
Tel. (020) 581 63 98
E-mail fnvvrouwenbond@vc.fnv.nl
Publicaties:
“Handleiding. Een Vrouwen Buurtmaatschap van
stap tot stap.” (FNV Vrouwenbond)
“De Vrouwen Buurtcoöporatie in Prins Alexander.
Een evaluatieonderzoek vanuit het perspectief van
de OK-methodiek”, Ellen van der Giessen (SoZaWe
gemeente Rotterdam).
Economie

118 - De grote kleine-kansen atlas

De grote kleine-kansen atlas / Jeugdcircus Saranti - 119
Jeugdcircus Saranti
Jeroen Flamman
Introductie
Saranti is het enige jeugdcircus van Friesland.
Ontstaan in 1959 is het een van de oudste jeugdcircussen
van Nederland, zelfs van Europa. In
samenwerking met de Leeuwarder speeltuinvereniging
Het Westen, nam de heer Akker, destijds
gestationeerd militair met een lange circusachtergrond,
in 1959 het eerste initiatief om iets met circus
voor kinderen te gaan doen. Hij wilde een
werkgemeenschap creëren waarin kinderen konden
kennismaken met circus, daarin vaardigheden
op konden doen en hun fantasie en vindingrijkheid
verder konden ontplooien. Vanuit de speeltuinvereniging
bestond veel animo onder met name de
ouders. Samen met hen werd de stichting
Kindercircus Saranti opgericht, met direct al zo’n
40 leden (kinderen) en hun ouders die als vrijwilliger
werkzaamheden voor het circus verrichten. Een
circus met voorstellingen, optredens en acts opgevoerd
door kinderen, op de achtergrond begeleid
en georganiseerd door de ouders. Met jongleurs,
koordlopers, eenwielers, acrobatiek en clowns
werd meteen al in het eerste jaar 28 keer opgetreden
en na twee jaar had het circus al ruim 75 voorstellingen
op haar naam staan. Het enthousiasme
onder publiek bleek zeer groot. Inmiddels verzorgt
Saranti gemiddeld zo’n 25 voorstellingen per jaar,
in binnen- en buitenland.
Geld voor de opstart was er nauwelijks; mensen
schoten voor, droegen zelf bij met bijvoorbeeld het
vervoer naar de voorstellingen toe, moeders maakten
circuskleding, vaders klusten aan decors en
attributen, met kleine sponsoring konden de noodzakelijke
materialen verkregen worden, en met de
opbrengsten van de voorstellingen kon net quitte
gespeeld worden.
In de beginjaren kon het circus oefenen en trainen
in een buurthuis. Later kocht de voorzitter van
Saranti een ruimte aan een parkeerpleintje en verhuurde
dit aan Saranti. Sindsdien heeft het circus
een eigen thuisbasis om te oefenen, materialen op
te slaan en te vergaderen. Maar met de jaren is de
kwaliteit van de ruimte sterk achteruit gegaan en is
men op zoek naar een nieuwe ruimte.
Ongeveer 15 jaar geleden leek het einde van het
circus nabij; er waren nog maar 10 kinderen actief,
vrijwilligers vertrokken of verhuisden en namen
hun kinderen mee. Er kwam een nieuw bestuur, de
familie van der Wal, maar dat raakte in conflict met
de oude ‘kliek’, over de wijze van omgaan met en
organiseren van het circus. Sindsdien is het ledenaantal
langzaam weer gestegen, maar in feite zijn
de zorgen over het voortbestaan van het circus nog
steeds niet voorbij.
Initiatiefnemers en vrijwilligers
De kinderen maken het circus. Volwassenen spelen
op de achtergrond een bestuurlijke, organiserende
en begeleidende rol. Op dit moment telt
Saranti ongeveer 25 actieve kinderen, tussen de
7 en 18 jaar en voornamelijk afkomstig uit
Leeuwarden. Kinderen die binnenkomen worden
eerst een periode opgeleid als stalknecht, om ze
met alles kennis te laten maken en langzaam maar
zeker vertrouwd te laten raken met het circus. In
de beginperiode duurde deze periode 1, soms 2
jaar, maar omdat dat tot afnemende motivatie leidde
en soms zelfs tot verontwaardiging bij ouders, is
deze ‘inwerkperiode’ aanzienlijk ingekort en worden
de nieuwe kinderen al in een vroeg stadium bij
de voorstellingen betrokken. Na stalknecht af te
zijn, worden de kinderen opgeleid tot artiest.
Tegenwoordig bestaat het bestuur van het circus
nog maar uit drie personen, de heer en mevrouw
van der Wal en een derde, die met elkaar proberen
de boel draaiende te houden, naast hun reguliere
banen. Puur uit liefde voor het circus. Met elkaar
geven zij invulling aan het voorzittersschap, geldbeheer,
secretarisschap, op- en afbouw bij voorstellingen,
materialen- en attributenzorg en onderhoud
van de circuskleding. Normaliter zou het bestuur
uit zeven personen moeten bestaan, maar Saranti
heeft grote moeite voldoende ouders als vrijwilliger
te werven. Een tendens die zich bij veel jeugdcircussen
schijnt af te spelen; overal neemt de
betrokkenheid van ouders zienderogen af. De kostbaarder
geworden vrije tijd, het tijdperk van de
tweeverdieners, de extra vakanties, en een beeld
over vrijwilligerswerk bij het circus dat grote
investeringen in tijd en energie doet vermoeden, lijken
daar oorzaken van te zijn. Extra inspanningen
als het organiseren van ouderavonden, speciale
voorstellingen voor de ouders e.d. hebben ook weinig
opgeleverd.

120 - De grote kleine-kansen atlas / Jeugdcircus Saranti
Naast het bestuur zijn verder nog een aantal vrijwillige
medewerkers actief: een artistiek leider (oudartiest
en zoon Nanouk van der Wal), een gymlerares,
een danslerares, 2 dramadocenten, 2 oudartiesten
van Saranti en een stagiaire van het
Frieslandcollege. Ter vergelijk: vroeger speelden
ruim 40 mensen een actieve rol bij Saranti; bijna al
de ouders van de deelnemende kinderen wilden
graag een bijdrage leveren. Maar dat lijkt nu structureel
veranderd, en de toekomst ziet er wat dat
betreft niet hoopvol uit.
Profijtgroepen & draagvlak
Het jeugdcircus houdt publieksvoorstellingen en
‘verkoopt’ haar voorstellingen aan klanten en
opdrachtgevers. Dit kunnen organisaties van diverse
pluimage zijn: zorgtehuizen, ziekenhuizen,
bedrijven, kleine instellingen en verenigingen, veelal
in het kader van bijvoorbeeld personeelsfeesten
en openingen. Saranti zorgt voor het vermaak van
de mensen en haalt daarmee de inkomsten
binnen. Daarvoor worden, afhankelijk van de klant
verschillende prijzen gehanteerd. Regelmatig
treedt Saranti ook op uit liefdadigheid.
Door de activiteiten die de kinderen in het circus
ontplooien maken zij een ontwikkeling door die
hen meer zelfvertrouwen geeft. Bijvoorbeeld voor
het houden van spreekbeurten. Zij maken zich
expressie- en communicatievaardigheden eigen en
ze leren om te gaan met verantwoordelijkheden.
De ouders en scholen merken dit en spreken hun
grote waardering uit. Aangezien de actieve bijdrage
van ouders structureel aan het afnemen is, wordt
gezocht naar andere wijzen om aan vrijwilligers te
komen. Zo staat Saranti ingeschreven bij de
Vrijwilligersbank en biedt het circus mogelijkheden
aan studenten om stage te lopen en aan nieuwkomers
om binnen het circus de Nederlandse taal
eigen te maken.
Lange tijd bestond er ook de vereniging
‘Vriendenclub van Saranti’, opgericht in 1986 om
Saranti te ondersteunen en om het contact tussen
oud-artiesten, -medewerkers en -bestuursleden te
onderhouden. De vereniging wilde met extra publiciteit
de naamsbekendheid van Saranti vergroten
en morele steun en financiële middelen voor het
circus verkrijgen. Ze verkocht daartoe promotieartikelen
zoals sweaters, t-shirts, pennen, stickers,
petjes e.d. Op haar top telde de vereniging ruim 75
leden, met ouders en oud-betrokkenen die het circus
een warm hart toedroegen. Illustratief voor de
huidige gang van zaken is dat de vereniging nu al
ruim zes jaar ‘slapend’ is.
Hoewel Saranti in Leeuwarden een goede naam
heeft, is vanuit de gemeente niet de waardering
geuit die Saranti graag zou willen. Ook de Provincie
laat het afweten, terwijl Saranti het enige jeugdcircus
van Friesland is. Gemeentesubsidies zijn in de
beginperiode slechts zeer incidenteel verstrekt,
een recent verzoek voor een structurele subsidie
waarmee de vaste lasten gefinancierd konden worden,
werd resoluut afgewezen. Het jeugdcircus lijkt
wat dat betreft een speelbal voor de lokale
bestuurders te zijn; jarenlang viel Saranti onder het
beleid voor Welzijn, daarna was Cultuur het aanspreekpunt
en nu wordt overwogen het onder
Sport te laten vallen. Alsof de gemeente niet goed
raad weet met het circus.
Niet zo heel lang geleden werd vanuit de gemeente
Saranti genoemd als ‘goed doel’, waar de
opbrengst van de opening van een kantoor van
Ernst & Young naar toe moest gaan.
Begeleiding
Begeleiding bij de opstart heeft het jeugdcircus
nooit gehad. Vanuit de speeltuinvereniging en de
actieve ouders werd destijds voldoende kennis en
vaardigheden ingebracht om het circus op te bouwen.
Bij het conflict dat vijftien jaar geleden speelde
is een bemiddelingsorgaan ingeschakeld; naast
bemiddeling gaf dit orgaan ook een globaal advies
uit over de verdere inrichting en organisatie van
Saranti. Maar daar is het bij gebleven.
Toch blijkt nu dat de behoefte aan begeleiding erg
groot is. Het driekoppig bestuur dat alle werkzaamheden
moet verrichten, is een kwetsbare factor
voor het voortbestaan van Saranti. Er is een groot
tekort aan vrijwilligers en geld, en de wegen waar
Trapeze
Jeugd

De grote kleine-kansen atlas / Jeugdcircus Saranti - 121
Jeugd
langs nieuwe mensen en financiën geworven kunnen
worden lijken min of meer uitgeput. Saranti
staat hier overigens niet alleen in; het is met vijf
andere jeugdcircussen aangesloten bij de door
Saranti zelf opgerichte Noordelijke Federatie
Circussen. Zij komen twee maal per jaar bijeen om
ervaringen uit te wisselen en elkaar adviezen te
geven, maar aan deze structurele zaken ontbeert
het iedereen aan passende antwoorden.
Organisatie en werkwijze
Jeugdcircus Saranti is een stichting, zonder winstoogmerk.
Het heeft een klein bestuur tevens ‘dagelijks
bestuur’. De stichting heeft naast de deelnemende
kinderen een klein aantal vrijwillige medewerkers.
Het bestuur neemt de besluiten, werft
aanvragen voor voorstellingen en houdt het circus
draaiende. Met elkaar geven zij invulling aan het
voorzittersschap, geldbeheer, secretarisschap, open
afbouw bij voorstellingen, materialen- en attributenzorg
en onderhoud van de circuskleding. Met
het gebrek aan bestuurs- en mankracht gebeurt
het nemen van besluiten vooral op ad hoc basis,
zonder formele besluitvorming; dat voelt ongezond.
De medewerkers leiden de kinderen op tot
artiesten. Er worden drie trainingen per week
gehouden, waarbij onderscheid gemaakt wordt tussen
de hele kleintjes en de al wat oudere kinderen.
Ondanks de personele problemen waar Saranti
mee te kampen heeft, is de sfeer binnen het circus
zeer goed. Hoewel het geen familiebedrijf is, voelt
het als familie aan. De onderlinge betrokkenheid
en verantwoordelijkheidsgevoel is groot, iedereen
is gemotiveerd en ondersteunt elkaar.
Per jaar houdt Saranti gemiddeld zo’n 20 twintig
(delen van) voorstellingen. Deze vinden veelal
plaats in gymzalen, buurthuizen en op buitenlocaties;
Saranti beschikt niet over een eigen tent. Het
gros van deze voorstellingen vindt plaats op aanvraag,
maar af en toe worden ook publieksvoorstellingen
gehouden.
Aanvragen voor voorstellingen worden geworven
via de gebruikelijke wegen: gouden gids, internet,
stands op beurzen; publiek wordt geworven met
posters, flyers en advertenties. Ook probeert
Saranti contacten met buitenlandse jeugdcircussen
en gewone circussen te onderhouden, wat af
en toe optredens op circusfestivals in het buitenland
oplevert. Daarnaast verkoopt Saranti diverse
merchandise-artikelen, zoals clownsneuzen, pennen,
clownpotloden, clownkoekjes, jongleerballen,
petjes, sleutelhangers en fotokaarten, als bron van
inkomsten en ter vergroting van de naamsbekendheid.
De attributen, decorstukken, materialen en kleding
voor de voorstellingen worden zoveel mogelijk zelf
onderhouden; voor de aanschaf van de grotere en
duurdere artikelen worden veelal fondsen aangeschreven.
Financiën
Als kleine stichting heeft Saranti vrijstelling van
BTW. Het streeft geen winst na, maar probeert
jaarlijks quitte te spelen. Inkomsten worden verworven
via de optredens (gemiddeld € 400,- per
anderhalf uur), de contributiegelden van de kinderen
(€ 30,- per kwartaal), de verkoop van merchandise-artikelen,
incidentele fondsenverstrekkingen,
sponsorgelden, giften en donaties en collecten
tijdens voortstellingen. Jaarlijks gaat er ongeveer
€ 15000,- om in het circus. Daarmee kunnen de
structurele lasten als huur, gas, water, licht worden
bekostigd (ongeveer een derde van het budget), en
de materialen, decorstukken, attributen en kleding.
Saranti zit te springen om een subsidie waarmee
de structurele lasten gedekt zouden kunnen worden,
opdat meer geïnvesteerd kan worden in datgene
waar Saranti goed in is: het opleiden van kinderen
en het maken van circus.
Ontwikkeling
Hoewel een van de oudste jeugdcircussen van
Nederland en Europa, met een lange geschiedenis
waarin grote successen geboekt werden, ziet de
toekomst er voor Saranti niet hoopvol uit. De grootste
knelpunten zijn een gebrek mankracht en aan
financiën, en het ontbreekt aan perspectief om
daar op korte termijn iets aan te doen. Het circus
wordt vooralsnog staande gehouden door een klein
clubje mensen, die het circus een warm hart toedraagt
en een groot deel van hun vrije tijd in
Saranti investeert. Het legt de huidige kwetsbaarheid
van Saranti duidelijk bloot. Wegvallen van
enkelen betekent al zo’n grote aderlating dat het
waarschijnlijk niet meer op te vangen is. Wegen om
aan nieuwe vrijwilligers en gelden te komen lijken
uitgeput, zicht op nieuwe wegen daartoe zijn er
niet of onvoldoende.
Maar: the show must go on. Voorstellingen blijven
van een kwalitatief en hoogstaand niveau. De kinderen
zijn enthousiast, gemotiveerd en laten zich
voortdurend van hun beste kant zien; het publiek
blijft applaudisseren. En daar draait het tenslotte
om.
Informatie
Jeugdcircus Saranti
t.a.v. de heer en mevrouw van der Wal
Huizumerlaan 45
8934 BD Leeuwarden
Tel./fax (058( 289 04 33
E-mail saranti@club.tip.nl
Website www.saranti.club.tip.nl

122 - De grote kleine-kansen atlas / De kinderkledingbeurs in Brunssum
De kinderkledingbeurs in Brunssum
Willy Hilverda
Introductie
Op de kinderkledingbeurs in Brunssum kunnen de
inwoners van Brunssum twee keer per jaar hun
overbodige kinderkleren verkopen. Het project is
eind jaren zeventig geïnitieerd door moeders van
peuterspeelzaal Olleke Bolleke. Ze vonden het
zonde om de goede kleren van hun kinderen
zomaar weg te gooien. De kinderkledingbeurs
wordt nog steeds twee keer per jaar gehouden, in
het voorjaar en het najaar.
Reclame wordt gemaakt door middel van posters
die gratis gedrukt worden door het Limburgs
Dagblad. Ook plaatst het dagblad gratis advertenties.
In 1985 werd het plan opgevat om de niet verkochte
kleren naar een kindertehuis in Colombia te sturen.
Dit naar aanleiding van de reis die een van de
vrijwilligsters maakte naar Colombia om kinderen
te adopteren. Zij zag de armoede daar en ook het
gebrek aan kleren. Toen de contactpersoon van
het kindertehuis overleed en de vervoerskosten
steeds hoger werden, is gezocht naar een nieuwe
bestemming. Tegenwoordig gaan de overgebleven
kleren naar een tehuis voor gehandicapte kinderen
in Roemenië.
De deelnemers
Er zijn momenteel ongeveer twintig vrouwen actief
als vrijwilligster. De meeste vrouwen hebben kinderen.
Ze vinden het leuk met kleren bezig te zijn en
ondertussen gezellig met elkaar te praten.
Bovendien hebben ze een eerste keus uit de kleding
als die eenmaal is geprijsd. Ze betalen overigens
wel de normale prijs. Het is geen probleem
om aan voldoende vrijwilligers te komen. Men
meldt zich vaak zelf aan. Of mensen worden persoonlijk
benaderd als ze de beurs bezoeken.
Draagvlak en begeleiding
De kinderkledingbeurs bestaat al dertig jaar en is
nog steeds succesvol. De kosteloze faciliteiten van
het regionale dagblad zijn belangrijk voor de public
relations en het succes van de beurs. Voorts heeft
hergebruik van goederen in de achterliggende
jaren vanuit milieu oogpunt een positief imago
gekregen. Het feit dat afgedankte maar nog goed
bruikbare kleding ook nog iets oplevert, is dan
mooi meegenomen.
Een uitgebreid artikel over de kledingbeurs verscheen
begin 1999 in het tijdschrift “Genoeg”. Dat
wordt uitgegeven door het infocentrum “Zuinigheid
met stijl”, een groep mensen die het ‘consuminderen’
voorstaat, in plaats van het door de commercie
gepropageerde consumeren (‘meer, meer,
meer’), wat mensen een levensstijl opdringt die
louter gericht is op geld verdienen (‘druk, druk,
druk’). Vanuit deze hoek is men ook enthousiast
over ruilkringen (Lets, ruilwinkels).
Kledingbeurzen zijn er op meerdere plaatsen in
Nederland. Bijvoorbeeld georganiseerd door buurthuizen,
scholen, of sportvereniging. De aanwending
van de opbrengsten loopt uiteen, bijvoorbeeld
voor de eigen vereniging.
De kinderkledingbeurs in Brunssum onderscheidt
zich, doordat het feitelijk zelfstandig door een
groep vrouwen wordt gedraaid. Zij doen dit geheel
zonder verdere begeleiding.
Werkwijze
In het begin zag de beurs er als volgt uit: in de kelder
van Olleke Bolleke werden waslijnen gespannen
om de kleren aan op te hangen. Later kochten
de vrijwilligsters voor een habbekrats kledingrekken
bij winkels. Ook vroegen ze bij winkels of men
kleerhangers over had die gratis meegenomen
konden worden.
De kinderkledingbeurs wordt twee keer per jaar
gehouden, een keer in de lente en een keer in de
herfst. De beurs wordt aangekondigd met affiches
die worden opgehangen op plaatsen waar veel
vrouwen met kinderen komen: scholen, bibliotheek,
zwembaden, consultatiebureau etc.
De beurs zelf is altijd op een zaterdag, maar vanaf
woensdag zijn de vrijwilligers al bezig alles voor te
bereiden. Op woensdag worden de kledingrekken
uit de opslagplaats gehaald en in elkaar
geschroefd. Op de donderdagochtend brengen de
mensen de kleding die ze willen verkopen. De kleren
worden in een plastic zak aangeleverd. In 2002
werden negentig zakken afgeleverd. Iedere zak
krijgt een nummer. Het nummer wordt in een
schrift genoteerd.
Een vrijwilligster pakt de kleding uit, een ander
bevestigt een label, de derde schrijft het nummer
op het kaartje en de vierde prijst het kledingstuk.

De grote kleine-kansen atlas / De kinderkledingbeurs in Brunssum - 123
Er wordt gewerkt met standaardprijzen, maar als
een kledingstuk er nog als nieuw uitziet, wordt er
meer gerekend en als een reparatie noodzakelijk is
minder.
Andere vrijwilligsters hangen de kledingstukken op
een haakje aan de rekken. Tenslotte is er nog een
aantal vrijwilligers die de kleding over de verschillende
rekken op soort en maat hangen. De broeken
hangen bij de broeken, de jurken bij de jurken
etc. Hier zijn de vrijwilligers de hele donderdag en
vrijdag mee bezig.
De verkoop is dan op zaterdag, van 10.00 tot
12.00 uur. Dan zijn er vrijwilligers nodig om de kleding
van de haakjes te halen, de prijzen op te tellen
en af te rekenen. Na de verkoop wordt de kas
opgemaakt. De mensen krijgen voor hun verkochte
kleren 70% van de opbrengst. Van de overige 30%
wordt de overgebleven kleren naar een tehuis voor
gehandicapte kinderen in Roemenië vervoerd. Als
er geld over is gaat dit naar andere projecten voor
kinderen.
Organisatie en financiën
De kinderkledingbeurs is voortgekomen uit peuterspeelzaal
Olleke Bolleke maar is tegenwoordig zelfstandig.
De organisatoren van de kinderkledingbeurs
hebben geen rechtspersoon, het is een
groep vrijwilligers die elk jaar weer aan de slag
gaat.
Er is nauwelijks sprake van een budget. De
opbrengst van de kinderkledingbeurs gaat terug
naar de mensen die kleren hebben ingeleverd en
die verkocht zijn. De rest gaat naar goede doelen.
De reclamemiddelen worden gesponsord door het
regionale dagblad.
Vroeger was de ruimte gratis. Tegenwoordig wordt
gebruik gemaakt van een ruimte in een wijkcentrum
waarvoor men een klein bedrag moet betalen.
Ontwikkeling
Men is zeer tevreden over de huidige gang van
zaken. ”Zoals het nu loopt, loopt het goed,” zegt
contactpersoon mevrouw Lommen. Het enige probleem
is dat het wijkcentrum op de nominatie
staat gesloten te worden en dat het dan moeilijk
zal zijn een goedkope ruimte te vinden.
Informatie
Kinderkledingbeurs Brussum
Mw. Lommen
Boendershof 47
6443 BK Brunssum
Tel. (045) 527 10 86
Mw. Pannekoek, tel. (045) 527 44 30
Website http://www.zuinigst.nl/html/
kledingbeurs.html
Jeugd

124 - De grote kleine-kansen atlas / De Speel-o-theek
De Speel-o-theek
Jeroen Flamman
Introductie
Goed speelgoed is belangrijk voor de ontwikkeling
van kinderen. Maar speelgoed kan erg duur zijn en
soms vindt een kind het maar een korte periode
interessant. Dan is het prettig om speelgoed eerst
uit te proberen alvorens het aan te schaffen. Of
ouders willen hun kinderen regelmatig nieuw en
uitdagend speelgoed aanbieden, zonder daar veel
geld voor te betalen. Een speel-o-theek biedt dan
uitkomst: deze is gericht is op het uitlenen van
speelgoed met de intentie om de aandacht te
vestigen op het belang van spelen voor de ontwikkeling
van het kind.
Initiatief
De historie van de speel-o-theek in Nederland
vangt aan in het begin van de jaren 70. Wie er precies
op het idee kwam om speelgoed te gaan uitlenen,
is niet echt te zeggen. Waarschijnlijk kwam de
inspiratie uit Zweden en Engeland waar toentertijd
al ‘ludotheken’ bestonden. In ieder geval namen
ouderverenigingen van kinderen met een handicap
het voortouw.
Een van de eersten die op het idee kwam een
speel-o-theek ‘voor alle kinderen’ op te zetten was
Marianne de Valck, o.a. schrijfster van ‘Het speelgoedboek,
eerste hulp bij het kiezen van speelgoed’.
Ze kwam op het idee na gelezen te hebben
over buitenlandse speel-o-theken. In 1975 werkte
ze als redacteur bij het maandblad Ouders van Nu
met als specialisatie de praktische baby-peuterverzorging.
Speelgoed was daar een van de speerpunten
van. Na getrouwd te zijn ging ze parttime freelancen
met speelgoedinformatie vanuit haar pedagogische
specialisatie. Ze kwam te wonen in
Hoogland (gemeente Amersfoort) en maakte kennis
met de nieuwe huisarts, die vertelde dat de
bovenverdieping van zijn praktijk leegstond. Dat
was de start: binnen zes weken bestond daar de
speelgoedlenerij, de eerste speel-o-theek voor ‘alle
kinderen’. Marianne de Valck had tijd, de contacten,
kreeg veelal gratis speelgoed, in een gratis
ruimte en werkte met vrijwilligers. De speel-o-theek
leek haar een goed idee om zowel informatie te
geven als te ontvangen. Van een organisatie was
geen sprake, niet eens van een boekhouding.
De bedoeling van de speelgoedlenerij was nauw
verweven met wat nog steeds haar uitgangspunt is:
informatie over spelen en speelgoed is belangrijk
om kinderen zo goed als mogelijk in staat te stellen
tot spelen. Deze informatie is via een goede speelo-theek
op drie manieren te verkrijgen:
- door speelgoed te lenen om er in eigen situatie
mee kennis te maken, ter stimulatie, verbreding
of variatie van het spelen;
- door informatie over speelgoed te krijgen van
medewerkers of uit tijdschriften;
- door informatie uit te wisselen met aanwezige
ouders en kinderen.
Profijtgroepen en draagvlak
Ouders en pers reageerden enthousiast.
Verschillende kranten waaronder ‘de Volkskrant’
besteedden er aandacht aan. Enkele vakbladen
schreven erover, waaronder uiteraard ‘Ouders van
Nu’ waar Marianne zelf nog journaliste bij was. En
bij de opening was zelfs een TV-team van het toenmalige
KRO’s Brandpunt aanwezig. Helaas heeft
Brandpunt de opnamen nooit uitgezonden, omdat
de uitzending steeds verdrongen werd door andere
zaken en na vier weken vonden ze het niet meer
actueel genoeg.
Maar niet alle reacties waren positief. De speelgoedhandel
zag de komst van een speel-o-theek
als een bedreiging, want mensen hoefden het
speelgoed niet meer te kopen. Ook de oprichters
van speel-o-theken voor gehandicapten zagen een
speel-o-theek voor àlle (niet-gehandicapte) kinderen
niet zitten. Deze organisaties waren bang dat
de meer ‘commerciële’ benadering (dat wil zeggen
speelgoed uitlenen dat gewoon in de speelgoedwinkel
te koop was) hun subsidieverleners zou
afschrikken. De angst daarvoor is inmiddels verdwenen,
omdat de praktijk anders uitwees. Ook de
speelgoedhandel ziet de speel-o-theek niet meer
als een bedreiging. De winkels hebben zelf niet de
tijd om pedagogische informatie te geven over het
speelgoed en zijn blij dat ze mensen hiervoor kunnen
doorverwijzen. Bovendien wordt speelgoed dat
populair blijkt te zijn bij de speel-o-theek vaak alsnog
gekocht.
Werkwijze
Zonder budget werd begonnen werd met het aanvragen
van ‘monsters’ bij fabrikanten en impor-

De grote kleine-kansen atlas / De Speel-o-theek - 125
Jeugd
teurs. Die werden toegezegd omdat de speelgoedlenerij
speelinformatie wilde geven. De leners
betaalden een kleine vergoeding. Er waren weinig
kosten en men was heel inventief in het verzinnen
van acties. Samen met Anneke Annink (nu speel-otheek
voor gehandicapten Amersfoort) begon
Marianne de Valck in een jonge wijk met veel
enthousiaste ‘import’ moeders. Als ze iets wilden
of als ze iets vonden, gingen ze verzinnen hoe ze
dat ‘onder de mensen’ konden krijgen.
Hoewel er slechts een week of zes verliepen tussen
het eerste idee en het daadwerkelijke opengaan
van de speel-o-theek, gingen er enkele jaren
overheen voordat de speel-o-theek zijn definitieve
vorm kreeg. Het tekent het idealisme, het enthousiasme
en de inzet van de mensen van het eerste
uur: eerst het idee maar eens waar maken, voordat
zaken als formele beleidsplannen, organisatievorm,
een administratieve opzet enzovoort aan de
orde komen.
Vrijwilligers dienden zich in rap tempo aan. Het
werd een leuke enthousiaste club vrouwen. Een
echte doelgroepomschrijving was er niet en er
waren weinig regels: twee weken lenen, twee stuks
speelgoed. Wel hielden ze op kaarten bij wat het
kind van ieder speeltje vond. De opmerkingen die
de kwaliteit betroffen werden op stencil gezet en
uitgereikt op de voor- of najaarsbeurs in Utrecht
aan alle fabrikanten en importeurs. Dat werd overigens
bepaald niet in dank afgenomen.
Het koffiezetapparaat was erg belangrijk, want ze
wilden mensen laten zitten, laten kijken en laten
praten. De doelgroepen waren in feite de wijkbewoners
(Hoogland had toen een grote nieuwbouwwijk)
en kinderen tot zeven, acht jaar. Zeker in de eerste
jaren kwamen de mensen van ver: Harderwijk,
Blaricum, Hilversum, Amersfoort, Putten.
Organisatie
Binnen de kortste keren waren ruim 100 kinderen
ingeschreven en moest er een organisatievorm
komen om geld (subsidie) en speelgoed te regelen.
Vrienden vormden het bestuur, Marianne de Valck
hield de leiding. De stichtingsakte werd bij de notaris
betaald met saucijzenbroodjes. Omdat de Valck
niet van besturen hield, werd er een andere voorzitter
gekozen. Al snel zaten er drie mannen in het
bestuur en moesten de dames hun uitgangspunten
verdedigen. Het bleven vrienden, maar toch
werd de sfeer anders.
Financiën
Bij de opstart werden geen fondsen en subsidies
aangeschreven. Dankzij staatssecretaris
Kraayenveldt kregen ze in het jaar van het kind
(1979) voor het eerst een subsidie van ƒ 1500,-.
Dit gold voor elke speel-o-theek. Daarvóór had de
gemeente Amersfoort alle aanvragen afgewezen.
Kraayenveldt had het belang van de speel-o-theken
benadrukt en de gemeente kon daarna niet meer
weigeren. Kort daarna kregen ze ook van Jantje
Beton tienduizend gulden om ‘verantwoord’ speelgoed
aan te schaffen. Inmiddels is het uitgangspunt
van de gemeente dat in elke wijk een speel-otheek
dient te staan.
Begeleiding en overkoepeling
Nu, drie decennia later beginnen nog steeds veel
speel-o-theken vanuit een idealisme. Gelukkig is
daar nog de ruimte voor. De aanvankelijke vrees
voor commercieel opererende speel-o-theken is
ongegrond gebleken. Honderden speel-o-theken
zijn intussen operationeel. Zij profiteren van het
werk van de pioniers uit de jaren zeventig.
Merkwaardigerwijs doen deze speel-o-theken het
zonder een overkoepelende organisatie. Hierdoor
verschillen de speel-o-theken veel van elkaar.
Verschil in organisatie (duidelijke georganiseerd
met bestuur en werkgroepen of pure improvisatie)
verschil in aanbod (alleen uitlenen of ook het overdragen
van pedagogische informatie) en het verschil
in leenprijzen zijn groot. Toch is die overkoepeling
er wel geweest: Marianne de Valck schreef
regelmatig in ‘Ouders van Nu’ over de speelgoedlenerij.
De gehandicaptenorganisaties waren ook actief in
het uitdragen van hun ideeën. In 1975 kwamen de
eerste initiatiefnemers bij elkaar. Een van hen nam
het voortouw en richtte nog in datzelfde jaar een
landelijke vereniging op: de Stichting Speel-o-theek
Nederland. In iedere regio hadden ze al snel een
contactpersoon; ze stelden een startersmap
samen en organiseerden bijeenkomsten. Ze probeerden
in de publiciteit te blijven en dat lukte
aardig. De landelijke organisatie heeft naar schatting
vijf jaar goed gedraaid. Marianne gaf en geeft
nog steeds informatie aan initiatiefnemers, over
speelgoed uiteraard. Onder andere door het organiseren
van cursussen over spelen en speelgoed.
Toen moest men omstreeks 1980, op last van de
minister fuseren met de stichting Kind en
Opvoedingsvoorlichting. De speel-o-theken werkten
alleen met vrijwilligers, de opvoedingsvoorlichting
met vaste krachten. Om aan voldoende subsidie te
komen moest het draagvlak stabiel zijn door vaste
krachten. De fusie moest de regiomedewerkers
bestaansrecht geven. Marianne de Valck was tegen
de fusie en vindt tot op de dag vandaag dat ze
gelijk had. De stichting Kind en
Opvoedingsvoorlichting hield zich bezig met zindelijk
worden en eetproblemen, maar wist niets van
speelgoed af. Ze kwamen betuttelend over in het
verlengde van consultatiebureaus. De Valck organiseerde
zelfs nog een protestactie maar kon daar

126 - De grote kleine-kansen atlas / De Speel-o-theek
door omstandigheden niet zelf bij aanwezig zijn.
Het protest had geen kans, de minister besliste en
de stichting Spel- en Opvoedingsvoorlichting werd
een feit. In het begin werkten de regioconsulenten
die uit de speel-o-theken voortkwamen nog goed.
Later werden de subsidies geregionaliseerd en nog
later was alleen de lokale overheid subsidiegever.
Nu is het regionale overleg in veel regio’s bijna verdwenen.
In Gelderland bij Spectrum zijn ze actief,
in Hoek van Holland en in Zwolle (Spil). Ook in
Noord-Brabant is een regionaal centrum actief: het
Brabants Steunpunt Jongeren (BSJ). Marianne de
Valck is in de regio Utrecht weer begonnen met
regio-overleg en cursussen. Officieel vallen de
speel-o-theken onder de preventieve pedagogische
zorgcentra, maar die besteden de daarvoor verstrekte
subsidies liever aan bijvoorbeeld de
opvoedtelefoons.
Ontwikkeling
Helaas krijgen de speel-o-theken slechts weinig
aandacht. Jammer, want een speel-o-theek is veel
meer dan een ‘speelgoed-uitlenerij’: “Een speel-otheek
kan veel meer zijn dan een club waar je
speelgoed haalt en terugbrengt. Speelgoed is
namelijk het visitekaartje van je opvoeding. Bij het
uitzoeken, geven en laten gebruiken van speelgoed
is de volwassene niet alleen klant. Hij is ook opvoeder
met idealen en verwachtingen, volwassene met
ratio en emoties. Ouder met liefde en begrenzing.
Mens met eigen interesses en voorkeuren en
medemens die het beste, het leukste wil voor juist
dat kind.”
Uit alle onderzoeken blijkt dat het speelpeil
(bestaande uit speelduur met een speeltje, concentratie
en inventiviteit (dat wat het zelf verzint)
daalt en daarmee ook de speelwaarde. Uit dezelfde
onderzoeken blijkt deze speelwaarde te kunnen
stijgen wanneer de ouder oprecht waardeert wat
een kind aan het doen is. Een kind speelt vanuit
een natuurlijke behoefte. Een behoefte die mede
zorg draagt voor een positieve ontwikkeling van het
kind. Daarvoor heeft het middelen, ruimte en aandacht
nodig. Weloverwogen geboden.
In actuele discussies duikt de functie van het spelen
steeds vaker op. Bijvoorbeeld de taalachterstand
van allochtonen wegwerken door middel van
spelen. Bewegingsarmoede onder andere in schrijfonderwijs,
door kleuren en knutselen. Sociale
vaardigheden, door het naspelen van de werkelijkheid.
Zelfredzaamheid, zelf oplossingen bedenken
doordat alles niet kant en klaar wordt aangeboden,
bijvoorbeeld door goed speelgoed.
Gemeentelijke richtlijnen bieden 4 m 2 per gezin
aan parkeerruimte terwijl voor het spelende kind
maar 1,2 m 2 wordt gereserveerd. Computers en
Furby’s (praat-pop die opdrachten geeft) vragen
weinig tot niets van de eigen inventiviteit van het
kind en het zelfontdekkend leren. Terwijl dit nu
juist belangrijk is voor de ontwikkeling van een
kind. Speel-o-theken kunnen daarin een belangrijke
rol spelen.
Helaas ontbreekt het bij veel speel-o-theken op dit
moment aan een duidelijke visie en werkwijze. Veel
organisaties zijn enkel bezig met de uitleen en
besteden geen aandacht aan de informatieoverdracht.
Er zijn geen richtlijnen, er is vaak geen duidelijke
visie en de structuur bij de meeste organisaties
ontbreekt. Het ontbreekt aan een overkoepelende
organisatie. Terwijl uit onderzoek blijkt dat
hier wel degelijk behoefte aan is. Het zou de speelo-theken
de kans bieden informatie uit te wisselen
van zowel praktische aard (over o.a. werkwijze,
subsidieaanvragen, het starten van een speel-otheek)
en theoretisch (pedagogiek van het spelen).
Marianne gaat nu, ondersteund door de speelraad
(een organisatie die als doel heeft de behoefte aan
spelen en speelgoed te inventariseren om deze
vervolgens in kaart te kunnen brengen) een overkoepelende
organisatie voor alle speel-o-theken in
Nederland oprichten met de waarschijnlijke titel
VSN (Vereniging Speel-o-theken Nederland). Deze
organisatie moet de contacten gaan bevorderen
tussen, informatie gaan bieden over en de belangen
gaan behartigen van de speel-o-theken. Niet
alleen moet dit bijdragen aan de professionalisering
van de verschillende speel-o-theken en het vergroten
van het draagvlak, hierdoor weten ook de
subsidieverstrekkers tot welke organisatie ze zich
kunnen richten en wat een speel-o-theek precies
inhoudt alvorens ze tot verstrekking overgaan.
Informatie
Adviesbureau Spelen en Speelgoed
Marianne de Valck
Landjonker 23
3834 LEUSDEN
Tel. (033) 494 68 24
Fax (033) 433 29 37
Mobiel 06 502 70 301
E-mail m.valck@wxs.nl
Website www.speelgoedadviesmdv.nl
Meer informatie kunt u vinden op:
www.speelotheek.dse.nl
E-mail splot@dse.nl
Jeugd

De grote kleine-kansen atlas / Particuliere Kinderopvang Prins Hendrik - 127
Particuliere Kinderopvang Prins Hendrik
Marjan Beijering
Opvang van ouders
Introductie
“Reclame maken is nog steeds niet nodig.” Aldus
Hein de Haan en Michiel Frenking over de kinderopvang
door ouders aan de Amsterdamse Prins
Hendrikkade.
“Zeggenschap over je eigen leven, daar gaat om”,
aldus architect Hein de Haan. “Zelf bepalen hoe je
woont, werkt en je kinderen opvoedt.” Zijn architectenbureau
is opgezet als een coöperatie, hij woont
in een appartement dat onderdeel is van een
woongemeenschap en organiseerde daar vanaf
1982 kinderopvang. “Het huis waarin ik woon was
gekraakt, de kinderopvang maakte deel uit van het
witte kinderplan van de Provo’s. Dat dreigde te verdwijnen
juist op een moment dat mijn vrouw zwanger
was. Met veel moeite hebben we de crèche
toen weer van de grond getild. Wij vonden deze
vorm van kinderopvang beter en goedkoper.”
De woningbouwcorporatie die het gebouw aan de
Prins Hendrikkade in bezit kreeg, heeft het pand
grondig laten verbouwen en er 14 appartementen
in gemaakt. Het vijftiende appartement kreeg na
veel vijven en zessen een gemeenschappelijke
bestemming: de kinderopvang. Hein de Haan:
“Maar het mooie van zo’n gemeenschappelijke
ruimte is dat je er ook kunt vergaderen of een feest
kunt geven. In de tuin spelen overdag kinderen en
’s avonds en in het weekend drinken hun ouders er
een glaasje wijn.”
De Haan kijkt met plezier terug op de tijd dat hij
actief betrokken was. “Natuurlijk schoten we ook
wel eens tekort. Als ik met een andere vader stond,
ging een van ons wel in een hoekje eens z”n roes
uitslapen, terwijl de ander voor de kinderen zorgde.
De crèche was in onze tijd mobieler en wilder dan
nu. We gingen veel weg, naar Artis, in een bootje
varen en we maakten grote vuren in de tuin. Dat
zie ik nu weinig meer. Het is allemaal wat tuttiger
geworden.” De kinderopvang functioneert nog
steeds: dagelijks worden er acht kinderen opgevangen.
Michael Frenking, een van de vaders die nu
actief is, is tevreden over deze vorm van opvang.
“De vraag is wel, heb je het er voor over om een
dag niet te werken. Ik ben een van de weinige
vaders voor wie dat geldt. En als ik soms in de
zandbak zit te scheppen terwijl ik het eigenlijk hartstikke
druk heb, wringt het wel eens.”
Doelstellingen
Zelf kinderopvang organiseren is goedkoper en dat
is een groot voordeel, zegt De Haan. Als je een uitkering
hebt of alleenstaande moeder bent is dit
eigenlijk de enige manier. Aan de andere kant is
deze vorm van opvang als je wel werkt, eigenlijk
duurder,” vindt Frenking. “Je moet toch ook de dag
dat je niet werkt erbij rekenen.” Twintig jaar geleden
speelde idealisme een grote rol. Bij de initiatiefnemers
leefde de wens om hun kinderen in een
groep op te laten groeien. Hein de Haan: “Kinderen
leren zo al vroeg met anderen om te gaan. Ze
groeien op met z’n achten in een inspirerende
omgeving. Doordat we allemaal zo betrokken
waren, werd er veel nagedacht en gepraat over
opvoeden. Ik vind dat goed, als je dat niet doet
reproduceer je achteloos de opvoeding die je zelf
hebt gehad. Maar het betekende ook dat er
behoorlijk veel conflicten waren. Als harmonie je
doel is, moet je niet zo”n crèche uitzoeken.”
“In Nederland is er geen cultuur van samen regelen,”
meent De Haan. “Iedereen zit tussen zijn
eigen vier muren met een loodzware hypotheek en
rijdt “s ochtends in z’n eigen Volvo naar een peperdure
crèche. Veel mensen zijn daardoor kwetsbaar,
als er iets mis gaat met hun relatie kunnen ze hun
huis of de kinderopvang niet meer betalen en hebben
ze nauwelijks een sociaal vangnet. In een
groep is het vanzelfsprekend dat je dingen onder-

128 - De grote kleine-kansen atlas / Particuliere Kinderopvang Prins Hendrik
ling zelf regelt, je bent minder aangewezen op een
partner. Het heeft de voordelen van een grote familie
zonder de nadelen.”
Deelnemers
Aan de kinderopvang in het pand aan de Prins
Hendrikkade doen acht kinderen en dus acht
ouderparen mee. De kinderen zijn tenminste twee
jaar (“Niet jonger, er moet wel onderlinge communicatie
mogelijk zijn”). Baby’s zijn thuis of gaan naar
’t Aapje, een alternatieve crèche vlakbij. Twintig
jaar geleden was het zo dat iedere ouder een halve
dag op de crèche stond, waardoor er op vier dagen
voortdurend twee ouders aanwezig waren. Het is
een keer voorgekomen dat een vader niet wilde
meedoen, maar dat werd eigenlijk niet geaccepteerd.
Op woensdagochtend was er een stagiaire,
meestal een pedagogiekstudente aanwezig. Zij viel
ook vaak in als een van de ouders ziek was en er
geen diensten geruild konden worden. Anno 2002
wordt de opvang nog steeds op vier dagen
gedraaid: nu staan er acht ouders ieder een hele
dag. In de praktijk zijn dat vooral moeders: de
meeste vaders hebben zich weer teruggetrokken
op hun werk. “Tja”, zegt vader Frenking, die zelf
wel op de crèche staat, “Het is een andere tijd.
Mensen die hier wonen zijn drukke tweeverdieners.
De meeste vaders zien we nooit, ook niet op vergaderingen.”
Buurtbewoners, mensen die niet in het pand aan
de Prins Hendrikkade wonen, doen ook mee aan
de opvang. Maar ook zij draaien mee als vrijwilliger.
Werkwijze
De kinderen zijn welkom op maandag, dinsdag,
donderdag en vrijdag, tussen 9 en 16 uur. Op de
crèche zitten niet alleen kinderen uit de woongroep,
maar ook uit de buurt, dat is altijd zo
geweest. ’s Middags wordt er warm gegeten. Zoals
bij alle kinderdagverblijven is er een grote wachtlijst.
Met enige regelmaat worden de ruimtes van de
crèche geïnspecteerd door de GG&GD. Dat ging in
het verleden niet altijd zonder slag of stoot.
Aanvankelijk vond de gemeente dat het niet kon,
zo’n ‘illegale crèche’. Maar De Haan bracht daar
tegenin dat de woongroep zelf wel uitmaakte of ze
acht kinderen bij elkaar lieten spelen of niet. “De
zeggenschap ligt hier, niet bij jullie.” Overigens werden
goede tips altijd direct overgenomen. Zo zijn er
aparte kranen gemaakt omdat billen wassen in de
keuken nu eenmaal onhygiënisch is.
Onderling overleg is altijd belangrijk geweest. Er
werd overlegd over praktische dingen zoals het
schrijven van een subsidieaanvraag, maar ook over
inhoudelijke zaken. “Als je samen iets opzet moet
er ruimte zijn voor andere opvattingen dan je
eigen. Voor kinderen is dat niet slecht. Maar het
betekende wel dat er met enige regelmaat onenigheid
was. Het grootste conflict ontstond toen de
groep besloot een alleenstaande moeder te weren
omdat zij zich vreemd gedroeg. Voor De Haan was
het reden om z’n dochter tijdelijk van de crèche te
halen. “Dat kon natuurlijk niet. Die vrouw had
inderdaad af en toe vreemde opvattingen, maar als
je met elkaar leeft moet je elkaar respecteren.
Kinderen snappen heus wel dat niet iedereen hetzelfde
is.” Dat kinderen in vier dagen tijd zestien
verschillende gezichten zien, was volgens hem
geen probleem. “Voor de kinderen waren wij de
vader of moeder van iemand.”
De nieuwe generatie ouders denkt daar anders
over. Het zijn vooral de moeders die de hele dag op
de crèche staan, een enkel paar wisselt elkaar af.
De ouders gaan nog steeds veel met de bolderkar
op pad: naar Artis, naar de Hortus Botanicus of
naar een speeltuin. Er is een vaste dagelijkse regelmaat
en ’s middags wordt er gekookt.
Er wordt geen reclame gemaakt, aanstaande
ouders vinden de crèche doordat ze er via-via over
hebben gehoord. Dat de crèche vroeg sluit is eigenlijk
nooit een probleem, als het nodig is gaan kinderen
nog even met een vriendje of vriendinnetje
mee naar huis.
De kinderen wennen snel, waarschijnlijk omdat het
toch een beetje thuis is. Het komt eigenlijk niet
voor dat een kind niet op de crèche wil slapen of
eten. Ouders hebben veel vertrouwen in elkaar. “Er
is geen sprake van dat je controleert of het goed
gaat. De verhouding is anders dan op normale kinderopvang.
Hier moet je het met elkaar doen.”
Buitenspelen kan ook
Jeugd

De grote kleine-kansen atlas / Particuliere Kinderopvang Prins Hendrik - 129
Organisatie
Het is een beetje een vreemde crèche, meent
Frenking. Er zijn geen statuten, wel is er een
bestuur met een voorzitter en een penningmeester.
De verantwoordelijkheid voor de kinderen
ligt volledig bij de ouders, de kinderen zijn ook niet
apart verzekerd. Maar er is wel weer controle door
de GG&GD, de Brandweer en Bouw en woningtoezicht.
Dat iedereen bereid is om mee te denken en zich
uit te spreken, is een voorwaarde voor deze vorm
van kinderopvang, denkt Frenking. Toch vindt hij
het onderlinge overleg, dat af en toe plaatsvindt,
soms lastig omdat er zo weinig structuur is. “Over
een concreet iets als de bestrijding van hoofdluis
wordt heel verschillend gedacht. Er zijn geen vaste
afspraken voor en de groep ouders is heel divers:
het kost veel tijd om een besluit te nemen.
Vervolgens zie je vaak dat afspraken verwateren of
niet uitgevoerd worden. Zo moet je iedere keer
opnieuw het wiel uitvinden. Maar tot nu toe zijn de
meeste fricties zonder al te veel heftigheid opgelost.
De meeste ouders zijn redelijk flexibel. Je
kiest allemaal de wijste weg omdat je weet dat je
met elkaar door moet. En de kinderen zijn het
belangrijkst.”
Frenking vindt dat de crèche er een beetje ‘shabby’
uitziet. “Er liggen stapels puzzels waar stukjes van
ontbreken en de verkleedkleren moeten nodig worden
uitgezocht. Iedereen vindt dat er iets aan moet
gebeuren, maar het duurt lang voordat er ook echt
wat gedaan wordt.”
Financiën
Ouders betalen ongeveer € 80,- per maand voor
het eten, schoonmaakmiddelen en onderhoud.
Heel af en toe, als er een kastekort is, schieten de
ouders bij. Het jaarlijkse Sinterklaascadeau is de
belangrijkste investering. Als er grote nieuwe dingen
aangeschaft of verbeterd moet worden, worden
fondsen zoals het Prins Bernhardfonds aangeschreven.
Voor eenmalige uitgaven is dat geen probleem.
Zo is er bijvoorbeeld een speelhuis in de
tuin gekomen.
Informatie
Prins Hendrikkade 166-A
1011 TB Amsterdam
Contactpersonen Michael Frenking, Petra Passage,
Tel. (020) 638 59 45
Jeugd

130 - De grote kleine-kansen atlas / Heemhuys Stichting: “Samenwerken naar Zelfstandigheid”
Heemhuys Stichting:
“Samenwerken naar Zelfstandigheid”
Clara van Tol-Selder
Introductie
Steeds meer ouders willen zorgen en werken combineren
Deze ontwikkeling brengt een groeiende
vraag naar kinderopvang met zich mee. Door krapte
op de arbeidsmarkt wordt het belang van goede
kinderopvang zowel voor de werkgevers als voor
werknemers nog groter. Het is de schatting dat in
de komende tien jaren het aantal plaatsen met
vierhonderdduizend zal moeten worden uitgebreid.
Met name de behuizing voor kinderopvang zal een
nijpend probleem worden. Mede daardoor zullen
alternatieve vormen van kinderopvang en dan met
name kleinschalige vormen dringend gewenst zijn.
Met nadruk wordt ook door de overheid de opvang
door (zelfstandig) gastouders/thuisleidsters aan
huis als goede mogelijkheid ondersteund.
De Heemhuys Stichting wil bijdragen aan de vraag
naar kinderopvang, die wordt geboden vanuit het
antroposofisch mens –en wereldbeeld. Daarvoor is
de stichting op zoek naar enthousiaste gastouders/thuisleidsters
die als zelfstandig ondernemer
in de kinderopvang werkzaam willen zijn en die
kwaliteit en visie op het opgroeiende kind belangrijk
vinden. De stichting treed daarbij op als franchisegever
van formules van kinderopvang. Daarbij
ondersteunt zij de franchisenemer door het geven
van voorlichting, scholing en advies op pedagogisch,
bestuurlijk en organisatorische terrein.
Doelstelling
De Heemhuys Stichting wil voorzien in een behoefte
aan huiselijke kleinschalige kinderopvang die
geïnspireerd is vanuit het antroposofisch mens
–en wereldbeeld. Zij wil een professionele variant
bieden op de bestaande vormen van kinderopvang
vanuit kwalitatief hoogwaardig functionerende en
creatief ingestelde bedrijven. De Heemhuys
Stichting wil gastouders/thuisleidsters in staat stellen
om als zelfstandig ondernemer kinderopvang
in de eigen woning of woonomgeving te ontplooien
en zo een eigen inkomen te verwerven.
Visie en concept
Binnen de Heemhuys Stichting wordt gekozen voor
kinderdagopvang in een gastgezin. Het gaat om de
opvang van kinderen van 0-4 jaar en desgewenst
naschoolse kinderopvang. De dagopvang is
nadrukkelijk kindgericht. In de aanpak staat de
leeftijdsfase en wat deze aan behoeftes vanuit het
kind meebrengt centraal. In een huiselijke omgeving
wordt een warme, aandachtige verzorging
geboden. Veel ruimte wordt gegeven aan het eigene
wat zich in elk kind wil ontplooien. Net als in het
eigen gezin spelen kinderen in huis en hof, maken
dagelijks een wandeling, hebben plekjes voor
slaap en rust, helpen met huishoudelijke werkjes,
vieren feest op bijzondere dagen en genieten van
verhaaltjes en kinderliedjes. Ook kinderen met een
(lichte) handicap kunnen in de opvang terecht.
De omgang van de kinderen met elkaar en binnen
het gastgezin krijgt veel aandacht. Ook worden de
ouders/verzorgers nadrukkelijk betrokken bij wat
in de ontwikkeling van hun kind wordt waargenomen.
En hoe die ontwikkeling wordt bevorderd,
zodat de opvoeding zoveel mogelijk vanuit een
gedeeld perspectief kan plaats vinden. Deze kleinschalige
vorm van kinderopvang biedt ouders ook
een belangrijke ontmoetingsfunctie waardoor
opvoedingservaringen en –deskundigheid uitgewisseld
kunnen worden.
Vanuit het eerste bedrijf ’t Zonneke in Deventer is
het concept voor kleinschalige kinderopvang ontwikkeld.
Dit betekent dat binnen het bedrijf ’t
Zonneke volledig uitwerking is gegeven aan de
visie van waaruit gewerkt wordt en de professionaliteit
die dat vraagt. Het gaat dan om theoretische
kennis, sociale vaardigheden, het formuleren van
uitgangspunten, beleidsvoering, bijscholing en dergelijke.
Het ontwikkelde concept staat in grote lijn
als voorbeeld voor anderen, die als zelfstandig
ondernemer kleinschalige kinderopvang willen realiseren.
Het concept voorziet in:
- integrale kindgerichte opvang geïnspireerd vanuit
het antroposofisch mens –en wereldbeeld;
- opvang voor kinderen van 0- tot-4 jaar en desgewenst
naschoolse opvang voor kinderen van
4 -tot- 13 jaar;
- er worden maximaal zes kinderen tegelijk opgevangen
inclusief eigen kinderen beneden de acht
jaar; (in de huidige wet en regelgeving gaan we uit
van 4 kinderen opvang exclusief eigen kinderen);
- minimaal drie dagen per week geopend.

De grote kleine-kansen atlas / Heemhuys Stichting: “Samenwerken naar Zelfstandigheid” - 131
Jeugd
Francisemodel
Dit concept is op 29 september 2000 ondergebracht
in een stichting en heeft de naam
Heemhuys gekregen. De franchiseondernemingen
die volgens deze formule gaan werken worden
Heemhuysen genoemd. Een gezamenlijk gedeelde
visie, de voorbereidende scholing, bemiddeling
–en adviesfunctie en bestuurlijke ondersteunende
faciliteiten zijn bepalend en bindend binnen de
organisatie.
Alle franchisenemers voldoen aan de kwaliteitscriteria
die in de gemeentelijke verordeningen zijn
vastgelegd, omdat ze formeel aangesloten zijn bij
een erkende organisatie: de Heemhuys Stichting.
De rechten en plichten die de Heemhuys Stichting
(franchisegever) en de deelnemende Heemhuysen
(franchisenemers) ten opzichte van elkaar hebben,
worden vastgelegd in een overeenkomst.
De zelfstandige ondernemers hebben binnen deze
franchiseformule een eigen inbreng en er is voldoende
ruimte voor een eigen identiteit.
Het concept is uitgewerkt in een handboek die aan
de ondernemer ter beschikking wordt gesteld. In
dit handboek zijn pedagogische minimumeisen
gesteld waaraan een ondernemer moet voldoen,
die gewaarborgd worden door de Heemhuys
Stichting. Vooral op het gebied van de bedrijfsvoering
blijkt ondersteuning gewenst. Denk hierbij o.a.
aan de vestigings- en inrichtingseisen die aan kinderopvanglocaties
worden gesteld, het opzetten
van de marketingstrategie, de financiële strategie
en organisatorische en administratieve vraagstukken.
Om voldoende deelnemers (ouders met jonge kinderen)
te krijgen, zal de ondernemer zelf inspanningen
moeten verrichten. De Heemhuys Stichting
ondersteunt hierbij met advies en met landelijk
gerichte public relations.
Scholing
De kwaliteit van de kinderopvang is een belangrijk
criterium. Daarom biedt de stichting een gedegen
scholing vanuit het antroposofisch mens –en
wereldbeeld, waarin de ontwikkeling van het kind
centraal staat. De scholing is daarnaast gericht op
het verwerven van kennis, vaardigheden en houding
ten aanzien van het zelfstandig ondernemen
in de kinderopvang. Het volgen van de scholing is
een voorwaarde voor het kunnen starten als franchiseondernemer.
Het behalen van het certificaat
geeft een vergunning voor het starten van kinderopvang
in de franchiseformule van de Heemhuys
Stichting. Nascholing en het verzorgen van themadagen
is een belangrijk onderdeel van het kwaliteitsbeleid.
Voor (zelfstandige)gastouders/thuisleidsters die
een pedagogische bevoegdheid missen en deze
alsnog willen behalen is er de mogelijkheid tot toelating
voor het project “Samenwerken naar
Zelfstandigheid”. Met name het behalen van deelcertificaten
of diploma van de opleiding Sociaal
Pedagogisch Werk (SPW), volgens de methode van
EVC’s, behoren tot de mogelijkheden. EVC staat
voor de formele erkenning van eerder en elders
verworven competenties. Voor de uitvoering hiervan
is een samenwerking aangegaan met
Hogeschool Helicon en de ROC De Amerlanden in
Amersfoort. Zij hebben een samenwerkingsverband
in een aantal deeltijd mbo-opleidingen die
geïnspireerd zijn vanuit de antroposofie.
Projectfasen
Om de Heemhuys Stichting een goede kans van
slagen te geven is gekozen voor een driejarig project
onder de naam “Samenwerken naar
Zelfstandigheid”; het gezamenlijk realiseren van
kleinschalige kwalitatief hoogwaardige kinderopvang.
Het project is opgedeeld in drie fasen:
April 2001 tot juli 2001
Gastouders/thuisleidsters die een Heemhuys willen
beginnen worden gezocht via advertenties en
folders. Belangstellenden krijgen een informatiepakket
toegestuurd. Er worden informatiebijeenkomsten
georganiseerd om eventuele vragen te
beantwoorden over de scholing en het franchisemodel.
Vanaf juni vinden er individuele gesprekken
plaats over de toelating tot de scholing. Er wordt
gekeken naar mogelijke vestigingsplaatsen. De eerste
opzet van de organisatie wordt gerealiseerd.
September 2001 tot juli 2002
Verdere ontwikkeling van de franchiseorganisatie.
De scholing wordt gevolgd met stage- en praktijkbegeleiding.
Er wordt gewerkt aan het opstarten van
de Heemraad (franchiseraad) en het reglement
daarvoor. Het Heemhuys Handboek wordt verder
uitgewerkt.
Vanaf juli 2002 tot februari 2003
In deze laatste fase worden de Heemhuysen gerealiseerd.
De ondernemers beginnen hun kinderopvang
en worden daarbij ondersteund en begeleid
vanuit de stichting. Bij elke scholingsmodule kunnen
nieuwe deelnemers instromen.
Samenwerkingsverbanden
De Heemhuys Stichting maakt deel uit van een
nationaal en internationaal netwerk van antroposofisch
georiënteerde maatschappelijke voorzienin-

132 - De grote kleine-kansen atlas / Heemhuys Stichting: “Samenwerken naar Zelfstandigheid”
gen. Onderzoek en ontwikkeling van de antroposofische
menskunde vormt het verbindende element.
Tevens onderhoudt de Heemhuys Stichting nationale
en internationale betrekkingen met traditionele
kinderopvang-organisaties om te komen tot uitwisseling
van opgedane ervaringen m.b.t. de vernieuwende
vorm van kinderopvang zoals de stichting
deze voorstaat.
Begin 2001 hebben besprekingen tussen de
Heemhuys Stichting en de Vereniging Bond van
Vrije Scholen geleid tot een verkenningstraject ten
behoeve van mogelijke samenwerking op basis van
identiteit. In het begin van 2003 is het samenwerkingsverband
tussen beide instellingen vastgelegd
in een door beide instellingen geaccordeerde intentieverklaring,
met als doel gezamenlijke ontwikkeling
en kwaliteitsborging van de Rudolf Steiner
pedagogie voor het jonge kind.
In de Heemhuysen kunnen ook kinderen met een
(lichte) handicap terecht. Voor plaatsingen van
deze kinderen wordt waar nodig en wenselijk
samenwerking gezocht met heilpedagogische voorzieningen
via het dienstencentrum in werkgebied
Oost Nederland (Gelderland en Overijssel).
Vanaf mei 2002 neemt de Heemhuys Stichting als
ontwikkelingspartner deel aan het Equal project
“Vernieuwing Kinderopvang aan huis”. Equal is een
nieuw initiatief van de Europese Unie op het
gebied van werkgelegenheid. In het verlengde van
de beleidsdoelstellingen van het Europese subsidieprogramma
heeft het Equal- project
“Vernieuwing Kinderopvang aan Huis” de algemene
doelstelling om op een vernieuwende manier
vrouwen met een (dreigende) achterstand op de
arbeidsmarkt in staat te stellen om als (zelfstandig)
thuisleidster in de deelsector van de kinderopvang
aan huis in te stromen.
Realisatie van deze algemene doelstelling wordt
door middel van twee operationele hoofddoelstellingen
nagestreefd:
- het creëren van nieuwe, professionele werkgelegenheid
door het uitwerken en professionaliseren
van verschillende organisatiemodellen in de kinderopvang
aan huis
- het ontwikkelen van de kinderopvang aan huis als
aantrekkelijke vorm van arbeid, door werkloze
vrouwen binnen de sector in staat te stellen hun
individuele arbeidsmarktpositie te versterken.
De stuurgroep die het project begeleid bestaat uit
vertegenwoordigers van sociale partners ABVA-
KABO FNV en de Maatschappelijk
Ondernemersgroep en de pilotprojecten. Het
Equalproject “Vernieuwing Kinderopvang aan huis”
werkt op Europees niveau samen met partners uit
Engeland (de deelgemeente Camden-Londen),
Italië (organisatie in Venetië met een project in
Noord-Italië) en Oosterijk (organisatie in Wenen
met een project kinderopvang op de boerderij).
De Heemhuys Stichting ambieert het Equal-partnerschap
om haar unieke vorm van kleinschalige
kinderopvang in een dergelijk sociaal partnerschap
te kunnen ontwikkelen conform haar uitgangspunten
en conform de wet-en regelgeving.
Financiën
Het werk van de stichting wordt mogelijk gemaakt
door schenkingen van particulieren en door het
verwerven van subsidies en fondsgelden.
Vooralsnog wordt het merendeel van de werkzaamheden
gedaan door de enthousiaste inzet van het
bestuur en een aantal vrijwilligers.
Wet Basisvoorziening Kinderopvang
In 2004 wordt de nieuwe Wet Basisvoorziening
Kinderopvang (WBK) van kracht. De WBK kent een
viertal uitgangspunten:
- marktwerking: de WBK geeft ouders de vrije keus
bij de inkoop van een opvangplaats;
- financiering vanuit 3 partijen: de WBK handhaaft
een gedeelde financiering van de kinderopvang
door ouders, werkgevers en overheid.
Uitgangspunt daarbij wordt dat iedere partij circa
1/3 van de opvangkosten voor zijn rekening
neemt. Ouders betalen een inkomensafhankelijke
eigen bijdrage en kunnen een deel hiervan via de
fiscus terugkrijgen. De overheid gaat er onder de
WBK vanuit dat beide werkgevers ieder 1/6 van
de opvangkosten betalen. Betalen werkgevers
minder dan deze 35%, dan krijgen ouders een
gedeeltelijke (inkomensafhankelijke) compensatie
van de overheid;
Opvang in een heemhuys
Jeugd

De grote kleine-kansen atlas / Heemhuys Stichting: “Samenwerken naar Zelfstandigheid” - 133
- CAO-afspraken: de regering heeft het streven dat
binnen een paar jaar in minimaal 90% van de
CAO-afspraken een kinderopvangregeling is opgenomen;
- landelijke kwaliteitseisen: er is afgesproken dat er
landelijke kwaliteitseisen komen. Er komt een landelijk
orgaan dat toezicht gaat houden op de naleving
van deze eisen.
Ontwikkeling
In de loop van het Equal-project worden per ontwikkelingsmodel
knelpunten geïnventariseerd en worden
aanbevelingen gedaan.
In het land wordt op dit moment ook geëxperimenteerd
met andere vormen van kleinschalige kinderopvang
in een franchiseconstructie. De franchiseconstructies
hebben gemeen dat zij voor wat
betreft het aantal op te vangen kinderen uitgaan
van een maximum van zes kinderen. Deze experimenten
hebben de belangstelling van de Tweede
Kamer. Op het ministerie van VWS wordt onderzocht
welke mogelijkheden er zijn om – met
behoud van kwaliteit - kleinschalige kinderopvang
te bevorderen. Eind 2002 wordt van de staatssecretaris
van SZW een uitspraak verwacht over het
krijgen van experimenteerruimte in de verhouding
van het aantal kinderen per leidster.
Begin 2003 zijn twaalf van de twintig deelneemsters
aan het project “Samenwerken naar
Zelfstandigheid” enthousiast aan de slag gegaan
en hebben hun Heemhuys gerealiseerd. Daarnaast
zijn zes Heemhuysen nog in oprichting. Verwacht
wordt dat deze halverwege 2003 hun deuren openen.
Inmiddels worden aannamegesprekken
gevoerd met nieuwe kandidaten. Deze kunnen
eventueel in de komende scholingsmodule instromen.
Er is een grote vraag naar Heemhuysen. Ouders
wensen voor hun kinderen een huiselijke kleinschalige
kindgerichte dagopvang. En steeds meer
ondernemende vrouwen voelen zich aangetrokken
tot het Heemhuys initiatief. Het biedt hen perspectief
om werk en gezin zinvol te combineren. In het
project “Samenwerken naar Zelfstandigheid” zetten
alle actief betrokkenen van de Heemhuys
Stichting zich in om het nieuwe maatschappelijke
initiatief verder te ontwikkelen.
Informatie
Clara van Tol-Selder (projectcoördinator)
Koningspage 18
7423 GR Deventer
Tel. (0570) 51 77 48
Fax (0570) 51 78 82
E-mail info@heemhuys.nl
Website www.heemhuys.nl
Jeugd

134 - De grote kleine-kansen atlas / Jepie Pikin
Jepie Pikin
Marjan Beijering
Introductie
“We helpen Bijlmerkinderen aan warm eten en
halen ze uit hun isolement.”
Een groep oudere Surinaamse dames is druk doende
in de keuken van het buurthuis Reigersbos. Ze
maken bami, kerriekip en bakken frites. Een aantal
kinderen zit aan tafel te eten. Een van de dames is
mevrouw Purperhart, die samen met haar man het
initiatief heeft genomen voor de Stichting Jepie
Pikin. Zij werkten jarenlang als marktverkopers in
de Bijlmer en ontmoetten daar veel jongeren die
met regelmaat om hulp voor eten vroegen. Het
echtpaar besloot tot de oprichting van de Stichting
Jepie Pikin, wat in het Sranan Tongo ‘Help de kinderen’
betekent.
De stichting is opgericht op 3 april 2000. Zij wil
een actieve bijdrage leveren aan het verbeteren
van de situatie van minderbedeelde jongeren in
Amsterdam Zuidoost. En dat met een minimum
aan middelen en een maximum aan belangeloze
inzet.
Vrijwilliger en woordvoerder Jerrel Jorden: “De anonimiteit
is groot in dit stadsdeel. Je weet niet wat
zich allemaal achter de voordeur afspeelt. Wij willen
met betrekking tot onze doelgroep die anonimiteit
doorbreken vanuit de gedachte: ik ben mijn
broeders hoeder. We hebben geen binding met een
kerk, al zijn we wel door de kerk geïnspireerd. Zorg
voor onze medemens vinden we belangrijk. We
hebben inmiddels een goed netwerk in de Bijlmer.
Pas als je mensen direct benadert krijg je zicht op
de problemen.”
Jepie Pikin is geen Surinaamse organisatie, zegt
Jorden: “ We werken in een multiculturele stad,
voor alle kinderen. We koken ook niet alleen maar
Surinaams. We krijgen ook veel Nederlandse kinderen
die het liefst rode bieten en aardappelen
eten, dat maken we dan ook.
Maar als we de stichting ‘Help de Kinderen’ hadden
genoemd, was de standaardreactie geweest:
Waarmee Dat probleem doet zich hier niet voor.
Als we nu moeten uitleggen wat Jepie Pikin betekent
kunnen we meteen vertellen wat het probleem
is.”
Reguliere organisaties laten het probleem meestal
liggen, vindt Jorden. “Zij weten vaak niet hoe ze
minderbedeelde jongeren moeten bereiken. Ze
delen folders uit en wachten af. Maar ze denken
niet: als jij honger hebt zorgen we eerst dat je een
warme maaltijd krijgt.”
Jorden is van het begin af aan bij de stichting
betrokken. In het dagelijks leven werkt hij als ambtenaar
bij de overheid. Als geen ander weet hij hoe
belangrijk formaliteiten zijn in Nederland. Het jaarverslag
en het werkplan van de Stichting, waarvan
de statuten in mei 2000 zijn vastgelegd bij de
notaris en de KvK, ziet er dan ook gedegen uit.
Mede daardoor verwierf Jepie Pikin een verklaring
van geen bezwaar van het Centraal Bureau
Fondsenwerving.
Deelnemers
Er zijn ongeveer twintig mensen, vrijwilligers, actief
voor Jepie Pikin. De meeste van hen zijn gepensioneerd.
Een of twee mensen krijgen een uitkering
van de sociale dienst en zijn lange tijd niet maatschappelijk
actief geweest. Ze komen bij Jepie
Pikin werkervaring opdoen. Jerrel Jorden: “Ik heb
vijftien jaar in de Bijlmer gewoond en ben aan dit
stadsdeel gehecht geraakt. Wat ons drijft is de
nood die onder jongeren heerst. Het geeft veel voldoening
om te zien dat jongeren op een gegeven
moment zelf kunnen koken. Ze komen dan hier
rijst en groente halen en koken thuis hun potje,
onafhankelijk van vader of moeder.”
Draagvlak en begeleiding
De stichting heeft vijf maanden na de oprichting
contact gezocht het Multicultureel Participatie
Bureau van het Gemeente Amsterdam. Dat is
achteraf gezien heel zinvol geweest. Jerrel Jorden:
“Mevrouw drs Kasia Turajczyk is echt een pleitbezorgster
van Jepie Pikin. Zij hielp ons een juiste
analyse te maken en adviseerde ons bij het schrijven
van een bedrijfsplan.” De stadsdeelraad is
positief over de plannen van Jepie Pikin. Verder
heeft de stichting nog niet veel tijd gehad om een
goed netwerk op te bouwen. Wel wordt veel aandacht
besteedt aan een goede verslaglegging: het
jaarverslag, het activiteitenplan en de nieuwsbrieven
geven een goed beeld van de activiteiten.
Er is een videofilm in de maak waarop alle activiteiten
worden vastgelegd. “Daarin laten we ook de
jongeren uit Holendrecht aan het woord. Tot nu toe
hebben we niet de aandacht op hen gevestigd, hun

De grote kleine-kansen atlas / Jepie Pikin - 135
Jeugd
situatie vergt veel meer uitleg.”
Jepie Pikin was op 22 december 2001 te zien in de
show Lotto Weekendmiljonairs. Volgens Jorden
heeft de stichting nu vooral behoefte aan iemand
die een verslag maakt van de gesprekken met jongeren
en pedagogische begeleiding biedt. “Ik zou
graag contact met een maatschappelijk werker willen
over hoe ik sommige problemen het best aan
kan pakken. We hebben een keer meegemaakt dat
een jongen van 12 jaar zelfmoord pleegde. Dat
was heel verschrikkelijk, ik heb me voortdurend
afgevraagd of we goed gehandeld hadden.
Achteraf wisten meer mensen dat hij problemen
had, hij werd ook gepest op school. Blijkbaar heeft
niemand iets voor hem kunnen doen.”
Werkwijze
In het buurthuis Reigersbos wordt op maandagavond
gekookt voor ongeveer 75 kinderen en jongeren.
Daarnaast wordt er kookles gegeven. Voor
de doelgroep, de minderbedeelde jongeren, zijn de
maaltijden gratis. Als ouders mee willen eten moeten
ze daarvoor betalen.
Jorden: “We waken voor misbruik. Er is een moeder
die haar kinderen hier laat eten omdat ze zelf
een drukke baan heeft, maar zij betaalt daarvoor.
We registreren de kinderen en jongeren die komen
eten, maar treden daar nooit mee naar buiten.
Privacy is voor de jongeren belangrijk, ze schamen
zich ervoor dat ze hier komen eten. We zien veel
kinderen van tienermoeders. Maar ook in veel
andere gezinnen is er een tekort aan begeleiding,
educatie, opvoeding, bijvoorbeeld omdat ouders
verslaafd zijn aan drugs of alcohol.”
Jepie Pikin kookt eenmaal per week in
Holendrecht, een andere wijk in Amsterdam
Zuidoost, voor hang- en probleemjongeren die
daarvoor een bijdrage betalen. Jorden: “We willen
niet dat zij in het buurtcentrum Reigersbos komen
en problemen veroorzaken. Dus houden we die
twee groepen strikt gescheiden.”
Op zondagmiddag organiseert Jepie Pikin sportactiviteiten
omdat zij vindt dat sport, naast educatie
of onderwijs, belangrijk is voor een gezonde toekomst
van de jeugd. “We merken dat veel jongeren
op zondag niets te doen hebben.” De sportactiviteiten
worden door ongeveer 50 jongeren bezocht.
Voor de sportactiviteiten wordt samengewerkt met
de stichting Koryo.
Alle activiteiten zijn een manier om met kinderen
en jongeren in contact te komen. “Kinderen komen
vaak met vriendjes mee, wij benaderen vervolgens
de ouders. Die reageren meestal positief omdat
hun kind bij ons heeft gegeten. Via gesprekken proberen
we er achter te komen wat de kern van de
problemen is.”
Op maandag heeft Jepie Pikin een inloopspreekuur
waar kinderen, jongeren of hun ouders terechtkunnen
met vragen en problemen. Daarbij worden
mensen regelmatig doorverwezen naar bijvoorbeeld
het maatschappelijk werk, de huisartsen of
een bureau jeugdzorg. De stichting werkt ook wel
samen met Stichting Agape, een organisatie voor
drugsverslaafde ouders. “We helpen de kinderen
en indirect de ouders, dat is ook onze intentie.
Soms worden ouders zelf na verloop van tijd actief.
Er is nu bijvoorbeeld een ex-verslaafde vrouw die
helpt organiseren.”
Jepie Pikin heeft al voor de start een marktonderzoek
gedaan in de vorm van een enquête, die werd
uitgevoerd door jongeren die infiltreerden in de
doelgroep. Het kookproject was mede daardoor
meteen een succes. Jorden: “In het begin hadden
we te weinig geld en konden we niet alle jongeren
te eten geven. We hadden ook niet de middelen
om ze kookles te geven. Uiteindelijk zijn we daarmee
gestart bij iemand thuis en na verloop van tijd
konden we in buurthuis Reigersbos terecht.”
“We krijgen nog steeds veel groente die anders
door marktkooplui zou worden weggegooid.
Daarnaast kopen we veel spullen zelf in.
Vrijwilligers om te koken zijn tot nu toe nooit een
probleem geweest: als mevrouw A uitvalt kan
mevrouw B altijd wel.”
Hetzelfde geldt voor de bestuursleden. Jorden: “Er
is voor gezorgd dat de stichting niet afhankelijk is
van een persoon. Daarom vindt het bestuur het
ook belangrijk dat de administratie heel transparant
is.”
Organisatie
“Op advies van de notaris zijn we een stichting
geworden. Het bestuur bestaat uit vijf onafhankelijke
mensen, de penningmeester is verantwoordelijk
voor de boekhouding en ook de andere
bestuursleden hebben vaste taken. Er zijn voldoende
gemotiveerde vrijwilligers. “We weten uit ervaring
dat andere organisaties vaak verwateren doordat
er onvoldoende geld is of zaken onvoldoende
goed zijn georganiseerd. Dat proberen wij te voorkomen.
Daarom hebben we bureau voor fondswerving
in de hand genomen. We zijn tevreden over de
samenwerking, maar willen het toch voortaan zelf
doen. Aan zo’n bureau moet je toch 10% van je
inkomsten afstaan.”
Het bestuur van Jepie Pikin komt 3 tot 4 keer per
jaar bij elkaar. Daarnaast is er eens in de twee
maanden een werkbespreking met het kookteam
en de sportclub: wat loopt goed, wat niet. De voorzitter
en een ander bestuurslid helpen zelf koken,
dus de lijnen zijn kort.

136 - De grote kleine-kansen atlas / Jepie Pikin
Financiën
Door vrijwilligers gemaakte onkosten worden vergoed
als er bonnen ingeleverd worden. Aan het
eind van het jaar krijgen alle vrijwilligers, afhankelijk
van het budget, een kerstcadeau. De meeste
van hen hebben een eigen inkomen via de pensioenfondsen
of de sociale dienst.
De activiteiten van Jepie Pikin zijn bij de fondsen in
goede aarde gevallen. Belangrijke sponsors zijn
Zilveren Kruis/Achmea, Oranjefonds en het VSB
fonds. Het stadsdeel geeft jaarlijks een bijdrage.
SKAN heeft 20.000 euro toegezegd voor een nieuwe
bus voor het vervoer van voedingsmiddelen.
Onze contacten met marktkooplui komen van pas,
we krijgen veel groente die anders weggegooid zou
worden.
Een probleem is dat de fondsen de exploitatie niet
willen trekken. Jorden: “Dat moeten we dus zelf
regelen. We werken met kinderen, het is dus
logisch dat we kinderopvang in gedachten hebben
om op te zetten. In de toekomst willen wij een 24-
uurs kinderopvang. We weten dat daar behoefte
aan is in de Bijlmer.”
Ontwikkeling
Jepie Pikin ontwikkelt zich van een organisatie die
maaltijden verstrekt tot een meer algemene welzijnsorganisatie
voor jongeren. Een belangrijk
speerpunt voor de komende jaren is dat de stichting
meer greep wil krijgen op de doelgroep. De
maaltijden zijn behalve een doel op zichzelf
immers ook een manier om contact te krijgen met
kinderen en jongeren die in een probleemsituatie
verkeren. Jorden: “Jepie Pikin –kookproject is nu
nog een project voor onbepaalde tijd, maar we willen
graag een structurele voorziening worden. We
willen graag dagelijks maaltijden verzorgen. En we
denken na over een mogelijkheid om kinderen te
laten ontbijten, want kinderen die ’s ochtends niets
eten, dat is ook een groot probleem.”
De stichting wordt steeds professioneler. Het opzetten
van een goede administratie is cruciaal gebleken,
want daardoor heeft de stichting de strenge
beoordeling van het Centraal Bureau Fondswerving
doorstaan. Het grootste knelpunt is nu het ontbreken
van een eigen gebouw, want het halen en
brengen van spullen naar het buurtcentrum
Reigersbos wordt een steeds grotere klus. Er zijn
vergaande plannen om een eigen gebouw te verwerven
en daarin 24-uurs kinderopvang op te zetten.
Fondsen en sponsors hebben hulp toegezegd
voor het opzetten ervan, maar de stichting zal de
kinderopvang en de maaltijdvoorziening uiteindelijk
zelfstandig moeten kunnen exploiteren. Jorden:
“Met een gedeelte van de winst kunnen we de
maaltijden voor een deel financieren. De behoefte
aan kinderopvang is ontzettend groot. Het kan niet
anders, er zijn ook kansen voor een formele crèche.
We zitten hier in een omgeving met veel
bedrijven, een Ziekenhuis, banken, en Schiphol
vlakbij. Die kinderopvang zal er niet op korte termijn
komen, het vergt onderzoek, maar stapsgewijs
zal het zeker lukken.”
Informatie
Stichting Jepie Pikin
Soesterberghof 12
1107 GM Amsterdam Zuidoost
Tel./fax (020) 609 05 61
Mobiel 06 551 88 643
E-mail jerreljorden@hetnet.nl
Meer informatie is te vinden in het jaarverslag, het
activiteitenplan, diverse folders en nieuwsbrieven.
Jeugd

De grote kleine-kansen atlas / Kibra Barera: dramatisch bewust worden - 137
Kibra Barera: dramatisch bewust worden
Chitra Gajadin
Shy: Waarom ben ik geboren
Achter de grens van mijn huid verloren
wie maakt het besluit,
heeft God er iets mee te maken of
omdat je moeder je graag wilde, of
heeft je vader je per ongeluk gemaakt
Is liefde de grond onder mijn voeten
achter de grens van mijn huid
zal ik naar een antwoord zoeken.
(tekstfragment van Felix de Rooy uit een scene van “Ai Mama”, de
vierde toneelproductie van Kibra Barera in 1999).
Introductie
Kibra Barera is een stichting die met dramatische
expressie de sociale vaardigheid van allochtone
jongeren wil vergroten. Ze produceert toneelstukken
waarin jongeren hun eigen verhaal uitbeelden
of een rol spelen die zij van binnenuit goed kennen.
Bewustwording ontstaat door actieve participatie
en dit leidt tot groei waardoor jongeren in
staat zijn hun eigen problemen aan te pakken.
In ‘Ai Mama’ delen vier jonge vrouwen hun ervaring
met elkaar over volwassen worden. Over hun keuze
wel of geen moeder te worden tijdens het proces
van tiener naar jonge vrouw. Dit toneelstuk is gebaseerd
op persoonlijke ervaringen van de spelers en
andere geïnterviewden. Momenteel ontwikkelt
Kibra Barera in samenwerking met Dienst Stedelijk
Onderwijs en Stichting Samen Wonen Samen
Leven een lespakket gebaseerd op “Ai Mama”. Het
lespakket seksuele voorlichting voor scholieren zal
als pilot worden uitgezet onder diverse
scholen/instellingen voor voortgezet onderwijs in
Rotterdam. De methodiek van “Ai Mama” houdt in:
praten over seksualiteit aan de hand van vooraf
bepaalde thema’s. Door gesprekken en improvisaties
kunnen scholieren, afhankelijk van hun interesse
en ervaringen, ‘Ai Mama’ uitwerken tot een
volkomen eigen interpretatie.
Initiatief en deelnemers
Kibra Barera begon in 1993 als het project
‘Antilliaanse en Arubaanse jongeren in Hoogvliet
laten zien wie ze zijn’. Onder professionele begeleiding
maakten Antilliaanse jongeren in Hoogvliet
een toneelvoorstelling. Een initiatief van tv-programmamaakster
Yvette Cijntje en theatermaker
Humphry Monte. In die tijd was er vanuit de overheid
een groots project voor Antilliaanse jongeren
‘Nos Causa’ opgezet in Hoogvliet. De Antilliaanse
gemeenschap werd gevraagd met suggesties te
komen. Tijdens een vergadering van deelgemeente
Hoogvliet waarin de problematiek van Antilliaanse
jongeren centraal stond, stelde Cijntje voor om
“iets met drama te doen”. Ze vond dat jongeren
middels dramatische expressie beter inzicht kunnen
verkrijgen in wie ze zijn, hun eigen situatie en
ook wat ze er zelf aan kunnen doen. Vanaf het
allereerste begin was Cijntje er van overtuigd dat
alleen het creëren van inzicht bij de jongeren tot
een oplossing kan leiden. “Ik vond dat jongeren
zelf met een oplossing moesten komen.
Dramatische expressie was een manier dat hen
zou aanspreken.” Ze zette haar ideeën op papier
en zo ontstond het project ‘Antilliaanse en
Arubaanse jongeren in Hoogvliet laten zien wie ze
zijn’, in eerste instantie onder de vleugels van
Stichting Welzijn Hoogvliet. Cijntje verdiepte zich in
wat er op theatergebied gebeurde en kwam in contact
met theatermaker Humphrey Monte. Ze werkten
samen aan drie produkties: ‘Cold’ had als
thema criminaliteit onder Antilliaanse jongeren.
‘Soño’ ging over dromen van Antilliaanse jongeren.
‘Marival’ was een voorstelling over Antilliaanse
homoseksuelen.
Al na de eerste productie ‘Cold’ vonden de jongeren
dat ze een duidelijke naam moesten hebben.
Gekozen werd voor de naam Kibra Barera. Cijntje:
´Barrières doorbreken, geldt niet alleen voor de
spelers maar ook voor onze artistieke aanpak.”
Aan elke productie gingen uitgebreide gesprekken,
discussies en improvisaties met jongeren vooraf.
Voor het eerste toneelstuk werden jongeren via
scholen, buurt- en clubhuizen geworven. Na afloop
van ‘Cold’ werd een studiemiddag georganiseerd
waarbij het thema ‘carrière maken’ uitgebreid aan
de orde kwam. Daaruit bleek dat juist allochtone
meisjes en met name de Antilliaans/Arubaanse,
geen carrière kónden maken omdat ze thuiszaten
met kinderen. De jongeren vonden dat Kibra
Barera daar een stuk over moest maken.

138 - De grote kleine-kansen atlas / Kibra Barera: dramatisch bewust worden
Wanneer ze een zelfstandige stichting worden,
besluit Kibra Barera in 1997 haar doelgroep te verbreden
door zich op allochtone jongeren in het
algemeen te richten. Naast de bestaande doelstelling
om via dramatische expressie sociale vaardigheden
te vergroten, wordt nu ook gestreefd naar
dialoog tussen verschillende jongeren. Verder is
het bespreekbaar maken van taboes als een
belangrijk thema toegevoegd aan hun doelstellingen.
Profijtgroepen en draagvlak
Bij ‘Ai Mama’ waren dat in eerste instantie de jonge
moeders zelf. Verder tieners die risico liepen op
jonge leeftijd moeder te worden. Als lespakket
bestemd voor alle scholieren zal ‘Ai Mama’, naast
de bestaande ‘technische’ seksuele voorlichting,
zich vooral op emotionele aspecten richten. De
methode van ‘Ai Mama’ is juist praten over de beleving
van seksualiteit in plaats van alleen ‘hoe
gebruik ik condoom’. Voor ‘Respect’ de nieuwste
productie van Kibra Barera, wordt geprobeerd een
groep van zeven jongeren samen te stellen uit
zoveel mogelijk culturen. Bij veel jongeren heeft
meedoen aan een productie van Kibra Barera bijgedragen
tot verandering. De meeste raakten
gemotiveerd om een opleiding te volgen. Anderen
leerden zich bewuster op te stellen in een relatie.
Na de gespreksfase speelde een jongere een rol in
het stuk waarin hij soms fragmenten van zijn eigen
verhaal tegenkwam. Dat betekende sterke emotionele
betrokkenheid tussen de spelers van ‘Ai
Mama’. De impact van bepaalde verhalen geldt
voor sommigen veel later nog als een levensles.
Shaira Soekhai (19) volgt een opleiding sociaal
pedagogisch werk. Ze is een van de spelers van
‘Ai Mama’. Ze vertelt hoe zij het stuk heeft ervaren.
“Gedurende een half jaar kwamen we elke zaterdag
bijeen. Op een gegeven moment zijn we een
hele hechte groep geworden. Het heeft mij laten
denken over wat ik zelf zou doen als ik zwanger
raak. Er zijn twee kanten, niet iedereen die een
kind weghaalt is slecht. Ik was toen zestien en
onervaren maar als iemand nu tegen mij zou zeggen
‘ik gebruik geen voorbehoedmiddel’ dan zeg ik:
donder jij maar lekker op! Ai Mama begint met de
vraag, waarom ben ik geboren. Een zin die ik zelf in
het stuk heb uitgesproken en eigenlijk houdt die
vraag mij nog steeds bezig. Ik voel me nu zo sterk
betrokken bij de maatschappij. Ik wil wel de wereld
redden. Later ga ik met dak- en thuislozen werken.”
Elke nieuwe productie van Kibra Barera leverde
materiaal en ideeën op voor een volgende. Cijntje:
“Nu zijn we bezig met de research van ‘Respect’
dat gaat over meisjes die mishandeld worden door
hun vriendje. Dit onderwerp is voortgekomen uit ‘Ai
Mama’. Tijdens de researchfase ervan hebben we
vijftien jonge moeders gesproken en acht van hen
bleek op zeer jonge leeftijd mishandeld te zijn
geweest door hun vriendje. Ik wist wel van vrouwenmishandeling
af maar dat het op de leeftijd
van vijftien, zestien begint, wist ik niet. Dat was
voor ons de reden een productie hierover te
maken.” Om te toetsen of er inderdaad sprake is
van een probleem neemt Cijntje ook contact op
met diverse maatschappelijke instellingen zoals
Scala, GGD, welzijnsorganisaties.
Begeleiding
Vanaf het begin heeft Stichting Vrijwilligers
Rotterdam Kibra Barera ondersteund. “Op allerlei
gebieden heeft de SVR ons zowel moreel als
beleidsmatig gesteund. We hebben er onderdak
gevonden en mogen van hun kantoorfaciliteiten
gebruik maken. Dat heeft ons enorm geholpen om
te groeien.”
Werkwijze
Cijntje: “In 1995 begonnen de voorbereidingen van
‘Ai Mama’. Ik zocht contact met organisaties die
met tienermoeders werkten. Nam zelf de interviews
af met jonge moeders. Het researchmateriaal
gaf ik aan schrijver/regisseur Felix de Rooy.
Tijdens de repetitieperiode ontstonden weer nieuwe
discussies, werd geïmproviseerd op basis van
eigen ervaring van de spelers en hun visie op het
thema tienermoederschap. Zo ontstond tenslotte
het stuk in een soort laboratorium.” Jongeren met
elkaar laten discussiëren noemt Cijntje een wezenlijk
onderdeel in dit proces. “Als je praat, merk je
dat je niet de enige bent die met een bepaald probleem
zit. Je leert iets vanuit andere invalshoeken
te bekijken, een ander kijkt er weer anders tegen
Yvette Cijntje (r) met deelnemers Shaira (l) en Kristel
Jeugd

De grote kleine-kansen atlas / Kibra Barera: dramatisch bewust worden - 139
Jeugd
aan.” Voor elke productie vraagt Kibra Barera bij
verschillende instanties en fondsen subsidie aan.
De artistieke kant van elke productie ligt in handen
van professionals. Werken met amateur-spelers
met als doel bewustwording en inzicht, noodzaakt
de inzet van een deskundig team van een betrokken
regisseur, schrijver en choreograaf.
Elke productie werkte met een nieuwe cast. De jongens
en meisjes met wie Cijntje praat, worden uitgenodigd
auditie te doen. In ‘Respect’ is het de
bedoeling jongeren bijeen te brengen die zelf bloot
hebben gestaan aan mishandeling en anderen die
er niets van afweten. De meeste jongeren hebben
zin om mee te doen aan een toneelstuk. Pas veel
later begint het thema voor hen een rol te spelen.
Een knelpunt vormt de combinatie van amateurspelers
en professionele regisseurs. “Amateurs en
daarbij ook nog jongeren zijn niet gedisciplineerd,
ze verschijnen niet op repetities om tien uur op
zaterdagmorgen of ze komen veel te laat. Dat zorgde
in het begin voor moeilijke situaties.Telkens
moest ik achter ze aan rennen en aan afspraken
herinneren. De eerste weken zijn we bezig om hun
discipline bij te brengen. Soms wordt een regisseur
zo kwaad! Dat maakte mijn positie heel kwetsbaar,
geef ik teveel toe aan een regisseur dan raak ik de
spelers kwijt. Een regisseur wil artistiek verantwoord
theater maken, al dat sociale, psychologische
gedoe hoeft niet van hem. Het liefst werken
ze met ervaren en gemotiveerde spelers. Ik moet
veel moeite doen om een regisseur warm te maken
voor ons project.”
Organisatie
Aangemoedigd door het succes van hun producties,
registreerde Stichting Kibra Barera zich in
1997 als zelfstandig organisatie. “Feitelijk functioneerden
we al vanaf het begin zelfstandig, alleen
het financiële gedeelte werd altijd nagekeken door
Stichting Welzijn Hoogvliet.” Kibra Barera is een
stichting met een bestuur en een vaste medewerker
in de persoon van Yvette Cijntje als projectleidster.
Om producties te maken worden freelancers
ingehuurd. Zodra er subsidie binnen is, wordt
begonnen met de productie van een stuk. Audities
en repetitie starten wanneer een regisseur/schrijver
is gevonden. Cijntje kan niet de begeleiding
doen van een productie en tegelijkertijd werken
aan een nieuwe aanvraag van een volgende voorstelling.
Dus wacht ze tot een productie helemaal
is afgerond. Drie jaar geleden werd ‘Ai Mama’
gemaakt en nu pas is Kibra Barera weer met een
nieuw stuk bezig. De meeste voorstellingen geproduceerd
door Kibra Barera werden voornamelijk
opgevoerd in buurt- en clubhuizen. Reguliere theaters
toonden weinig belangstelling voor amateurtheater.
Alhoewel daar in de afgelopen jaren wel
een kentering in is gekomen en veel jongeren theatervoorstellingen
nu wel geprogrammeerd worden.
Financiën
Subsidieaanvragen gingen in het begin via
Stichting Welzijn Hoogvliet. Van een structureel
budget is nooit sprake geweest. Wel van eenmalige
bijdragen in de exploitatiekosten van bijvoorbeeld
Dienst Sport en Recreatie. Ook SBAW, bureau voor
projectontwikkeling, draagt wat bij. Voor elke productie
wordt apart subsidie aangevraagd. Eigen
budget zou de continuïteit bevorderen van nieuwe
producties. Nieuwe aanvragen de deur uitsturen en
de behandeling ervan afwachten kost veel tijd.
Kibra Barera hoopt door mee te werken aan de
ontwikkeling van het lespakket ‘Ai Mama’ en door
fondsen aan te schrijven, gelden te genereren
waarmee een vlotte doorstart gegarandeerd is.
Begrotingen waren tot nu toe gebaseerd op productiekosten
van een bepaalde voorstelling. De personeelskosten
van de vaste medewerker in de persoon
van Cijntje, worden via een WIW regeling door
deelgemeente Hoogvliet betaald. Jaarrekeningen
worden door een accountant gecontroleerd.
Ontwikkeling
Kibra Barera is een succes en heeft in feite tot nu
toe voorop gelopen in ontwikkelingen rondom
Antilliaanse en Arubaanse jongeren. De formule
om jongeren via toneel aan te spreken en vervolgens
te zorgen voor empowerment werkt goed. De
verbreding qua doelgroep toont aan dat Kibra
Barera in staat is zichzelf te vernieuwen door jongeren
uit diverse culturen samen te brengen.
De drie projecten waar Kibra Barera momenteel
aan werkt zijn:
- lespakket ‘Ai Mama’ in samenwerking met DSO
en SWSL;
- Startstation Hoogvliet videoproductie over jonge
moeders in samenwerking met Stichting
Maatschappelijk Werk Hoogvliet;
- ‘Respect’ een toneelstuk over meisjes die door
hun vriendje mishandeld worden.
Informatie
Stichting Kibra Barera
Sportlaan 75,
3078 WR Rotterdam
Tel. (010) 292 36 60
E-mail Y.Cijntje@svr-rotterdam.nl

140 - De grote kleine-kansen atlas

142 - De grote kleine-kansen atlas

De grote kleine-kansen atlas / Coöperatieve windenergie vereniging Kennemerwind - 143
Coöperatieve windenergie
vereniging Kennemerwind
Jeroen Flamman
Introductie
Zon en wind veroorzaken enorme hoeveelheden
energie. Die gratis natuurkrachten moeten worden
benut. Ze kunnen veel meer worden toegepast en
moeten daarom sneller tot ontwikkeling worden
gebracht. Als we ons klimaat niet willen verzieken
en niet in onze eigen luchtvervuiling willen omkomen,
moeten wind- en zonne-energie een veel grotere
rol gaan spelen in de energievoorziening.
Zonne-energie is nu nog kostbaar en daardoor niet
overal toepasbaar; wind kan nu al wel veel beter
worden benut.
Een moderne windturbine is veel te groot en te
duur voor een normale achtertuin. Hij levert bovendien
véél te veel stroom op voor een huishouden.
Beter is het om samen met anderen geld bij elkaar
te brengen en méér windturbines op windrijke
plaatsen te exploiteren. Zó werkt Kennemerwind
vanaf 1989. Sinds 1996 hebben zij tien turbines,
waarvan negen in het windpark Zijpe nabij
Burgervlotbrug. Met de 10 turbines wekken zij voldoende
schone energie op om een dorp met ruim
600 gezinnen van schone elektriciteit te voorzien.
Bovendien hebben ze plannen voor nieuwe turbines
langs het Noord-Hollands kanaal.
In de Coöperatieve Windenergie Vereniging
Kennemerwind wordt de kennis en ervaring van
veel deskundigen benut. Door deze manier van
samenwerken kunnen veel mensen meedoen met
het opwekken van schone energie en profiteren
van de duurzame voordelen. Alle leden worden
geïnformeerd over de gang van zaken in het verenigingsblad
“Westerwind”. Artikelen van algemene
aard worden bovendien op de website gepubliceerd.
Kennemerwind is ontstaan uit onvrede met de
trage voortgang van duurzame windenergie in de
tijd van de kernenergiediscussie: “Geen kernenergie
of kolen, koop een molen”. Met de vereniging
wordt gestreefd naar meer schone en duurzame
windenergie. Iedereen wil eigenlijk schone energie,
maar lang niet iedereen gelooft dat het ook echt
kan. Drijfkracht achter de vereniging is dan ook om
te laten zien dat schone energie echt mogelijk is.
Er zijn collega-coöperaties die als voorbeeld hebben
gediend voor Kennemerwind, zoals Zeeuwind,
Deltawind en de Westfriese Windcoöperatie.
Voornaamste economische doelstelling is om minimaal
quitte te spelen met de exploitatie en om zo
mogelijk voldoende middelen over te houden om
de maatschappelijke doelen op lokaal niveau te
steunen. De combinatie van economische doelen
en ideële doelen werkt wederzijds versterkend. Het
een kan niet zonder het ander; geld is nodig, de
idealen zijn de motivatie. Geld voor de begininvesteringen
kwam van leningen van leden die ook
vonden dat er meer aan duurzame energie gedaan
moest worden.
Initiatiefnemers en vrijwilligers
De trekkers van Kennemerwind zijn bevlogen mensen
die weten dat duurzame energie mogelijk is en
daarin willen investeren. Ze werken voor een goede
zaak en willen ‘tegenstanders’ hun ongelijk laten
zien.
De actieve leden zijn allen mensen met kennis van
zaken, voornamelijk mannen (ondanks oproepen
aan vrouwen om mee te doen), ouder dan dertig
jaar, redelijk tot goed opgeleid en voornamelijk van
autochtone afkomst. Het zijn allen mensen die de
vereniging bewust steunen.
Nieuwe deelnemers worden niet geselecteerd; de
enige voorwaarde tot deelname is een eenmalige
inleg van € 50,- die na vijftien jaar weer wordt uitgekeerd.
Het aantal leden is in de loop der tijd
gegroeid naar ruim 650, door het uitvoeren van
acties en dankzij de komst van internet.
Mensen zijn actief voor Kennemerwind als vrijwilliger.
Veel van de vrijwilligers zijn deskundig op het
gebied van (duurzame) energie. Er zijn tegenwoordig
ook twee beroepskrachten actief (een molenaar
en een beleidsmedewerker), die ook als vrijwilliger
zijn gestart. Één arbeidsplaats is gesubsidieerd.
Grootste knelpunt rond de deelname is de termijn
van vijftien jaar. Dat is lang, en vormt daardoor een
hoge drempel. Er blijkt ook weinig vernieuwing te
zijn in aantal en samenstelling van de vrijwilligers.
Profijtgroepen en draagvlak
Het grootste deel van de leden is niet actief. Zij
dragen bij aan schone energie door geld aan

144 - De grote kleine-kansen atlas / Coöperatieve windenergie vereniging Kennemerwind
Kennemerwind te lenen. Gemiddeld hebben de
ruim 650 leden tot nu toe zo’n € 500,- geïnvesteerd.
Een lening wordt in 15 jaar met rente
afgelost. Maar mensen kunnen met hun inleg ook
sparen. Al enkele jaren wordt 7% rente uitgekeerd.
Zo wordt geïnvesteerd in schone duurzame energie
en hebben leden er eigen voordeel bij. Naast leningen
zijn ook schenkingen mogelijk. Bij een
‘geschenkovereenkomst’ krijgt de begunstigde - als
geschenk - de jaarlijkse rente en aflossing van de
lening uitgekeerd. Deze rente is hoger dan bij de
bank en voor veel mensen geheel of gedeeltelijk
belastingvrij. De groene stroom kost zo geen eurocent
extra en iedereen krijgt al het uitgeleende
geld weer terug. Tevens hebben de leden invloed
op de gang van zaken in de jaarlijkse Algemene
Leden Vergadering.
Ook externe energiebedrijven profiteren van de
activiteiten van Kennemerwind voor een groter
draagvlak.
Het draagvlak voor Kennemerwind is groot. Door
acties te voeren voor nieuwe turbines, positieve
publiciteit in de media, successen in het verleden
en positieve maatschappelijke actie is het draagvlak
gegroeid. De coöperatie ontvangt steun van
bestuurders die milieuvriendelijke energievoorziening
in hun portefeuille hebben. Op lokaal niveau
geven de plaatselijke milieuverenigingen steun aan
het beleid van Kennemerwind. Bij de start moest
de coöperatie het nog zonder enig draagvlak doen;
pas bij de latere werving van leden verleenden
sommige bestuurders steun. Hoewel het draagvlak
groeiende is, is het wenselijk dit nog meer vorm te
geven, door het bijvoorbeeld in een comité van
aanbeveling uit te werken.
Het toenemende draagvlak wordt ook geïllustreerd
op de markt van windenergie; er is tegenwoordig
zelfs sprake van concurrentie. Dit heeft bij
Kennemerwind tot wijzigingen in de strategie
geleid: niet meer zelf alles realiseren, aangezien er
(te) veel anderen zijn die dat ook kunnen en willen.
Selectie van partners is nodig, op basis van een
juiste houding ten aanzien van milieudoelstellingen,
maatschappelijke kwaliteiten en betrokkenheid.
Begeleiding
Bij het initiatief van Kennemerwind was geen sprake
van directe betrokkenheid van professionele
begeleiders. Wel werd op afstand advies ontvangen
van financiële deskundigen, uit het eigen
ledenbestand of vanuit brancheorganisaties (zoals
ODE, Pawex, VWNH).
Tegenwoordig is er nauwelijks sprake van professionele
begeleiding, hoogstens een advisering van
partners bij planologische procedures. Dit gebeurt
op verzoek van het bestuur.
Andere geraadpleegde deskundigen zijn een molenaar
(tegen uurtarief), een adviseur van een fabrikant
en een stedenbouwkundig bureau in
opdracht.
Werkwijze en organisatie
Kennemerwind is een coöperatieve vereniging met
uitgesloten aansprakelijkheid. Bij een groot project
kan wellicht als rechtsvorm een B.V. overwogen
worden, in verband met de grote zakelijke belangen
die dan spelen.
De organisatie is klein met weinig hiërarchie.
Kennemerwind werkt met een bestuur, een beleidsmedewerker
annex secretaris, actieve vrijwilligers
(boekhouding, hulpmolenaars) en een redactie
voor de nieuwsbrief Westerwind. Er wordt actief
gelobbyd, en veel leden hebben contacten en functies
in overkoepelende organisaties. De vrijwillige
bestuursleden hebben een drukke werkkring,
waardoor een grote zelfstandigheid is weggelegd
voor de beleidsmedewerker op kantoor. De vergadercultuur
is formeel, maar ook ontspannen.
Input vindt plaats door vakgerichte werkkringen
(gemeente, ministerie VROM), (functies in) organisaties,
vaktijdschriften, e-mailgroepen, internet en
dergelijke. Output gebeurt via de nieuwsbrief
Westerwind, de website, brieven, ingezonden stukken,
bijdragen aan Windnieuws, inspraakacties,
een folder en brochure, medewerking aan onderzoeken
en interviews.
Communicatie vindt voornamelijk plaats via de
website en de nieuwsbrief Westerwind. Ook wordt
nadrukkelijk aandacht besteed aan binnenkomende
vragen van derden, afstudeerders, scholieren
en dergelijke. Externe publiciteit is de taak en verantwoordelijkheid
van de voorzitter.
De niet-commerciële werkwijze zorgt voor een positief
draagvlak en hoeft niet onmiddellijk tot een
financieel resultaat te leiden.
Windkracht 4
Milieu

De grote kleine-kansen atlas / Coöperatieve windenergie vereniging Kennemerwind - 145
Voorzieningen voor vrijwilligers zijn beperkt door
gebrek aan budget; actieve vrijwilligers krijgen kleine
bijdragen en gemaakte onkosten worden vergoed.
Financiën
Kennemerwind werkt met een eigen budget, op
basis van begrote opbrengst en kosten. De penningmeester
bewaakt het budget, een bestuurslid
verzorgt de boekhouding en een externe accountant
controleert. Verantwoording wordt In een
financieel verslag aan de ledenvergadering voorgelegd.
Omvang van de jaarlijkse exploitatie is circa
€ 130.000,-. Belangrijkste inkomsten zijn de
opbrengstvergoeding, investeringssubsidies, fondsen
en overheidssubsidie. Belangrijkste uitgaven
zijn personeelskosten, apparaatkosten en
onkostenvergoedingen. De leden krijgen een hogere
rente van Kennemerwind dan de coöperatie zelf
bij de bank ontvangt
De financiën zijn afhankelijk van de gemiddelde
jaarlijkse windsnelheid en de storingsgevoeligheid
van de turbines.
De hoop bestaat op meer inkomsten bij de realisatie
van nieuw windpark in Zijpe, maar dat is zeer
onzeker door de hoge kosten van het project en
een opbrengst daarvan die afhankelijk is van een
onzeker overheidsbeleid en van een onzekere productievergoeding.
De projectkosten zijn te hoog en
de huidige rentevergoeding is niet langer haalbaar,
waardoor een banklening nodig is. Gevolg hiervan
zal zijn dat een bankinstelling voorwaarden gaat
stellen aan de financiering.
Ontwikkeling
De associatie mag als geslaagd beschouwd worden.
Omzetprognoses zijn behaald en er is een
groot draagvlak verkregen. Dat is te danken aan de
grote inzet van vrijwilligers en medewerkers, aan
een goede relatie met de lokale media en aan de
overheid en het energiebedrijf. De turbines staan
op windrijke plaatsen zodat een hoge productie is
gegarandeerd. De activiteiten worden ondersteund
in het beleid van de rijks- en provinciale overheid.
Risico’s zijn beperkt door garanties, onderhoudscontracten
en verzekeringen en gespreid over alle
turbines. Persoonlijke aansprakelijkheid bij onverhoopte
schade is uitgesloten. De opbrengst is
gegarandeerd door een groeiend aantal klanten
voor schone stroom, tegen een vergoeding die -
mede dankzij de groencertificaten - de moeite
loont.
Toekomstplannen zijn nu voornamelijk gericht op
de realisatie van minimaal nog een windpark en
opschaling van het bestaande park in Zijpe. Er
wordt gestreefd naar duizend particuliere leden, zo
dicht mogelijk in de omgeving van de turbines.
Financieel streefpunt is een opbrengst waarbij
meer dan quitte gedraaid wordt, zodat ook andere
maatschappelijke doelen gesteund kunnen worden
en ook zonne-energie gestimuleerd kan worden.
Sinds eind jaren tachtig bestaan circa 18 soortgelijke
coöperaties als Kennemerwind. Om een dergelijk
initiatief te starten is het raadzaam te beginnen
met het zoeken van praktische mogelijkheden
en locaties om windturbines te plaatsen. Voorts
zijn zeer actieve en deskundige bestuursleden, met
een goed plan om leden te werven, essentieel.
Informatie
Coöperatieve windenergie vereniging
Kennemerwind
Wim Bart Stoop (beleidsmedewerker)
Bevelandseweg 190-A
1703 AX Heerhugowaard
Tel. (072) 576 41 13
E-mail secretaris@kennemerwind.nl
Website www.kennemerwind.nl
Milieu

146 - De grote kleine-kansen atlas / Stichting Kringloop Centrum Spullenhulp
Stichting Kringloop Centrum Spullenhulp
Jeroen Flamman
Initiatief
Bijna 30 jaar geleden namen een paar inwoners
van Soest het initiatief om afval anders te gaan
benaderen. Zij startten met beperkte middelen en
veel (onbetaalde) inzet een centrum voor kringloop
van spullen. Burgers konden daar bruikbare afgedankte
spullen brengen die dan weer een nieuwe
eigenaar vonden.
De nog betrekkelijk jonge kringloopsector heeft
sindsdien een enorme groei doorgemaakt. Bij de
Branchevereniging Kringloopbedrijven Nederland
zijn rond de 90 bedrijven aangesloten die meer
dan 150 winkels in beheer hebben. Ze draaien
met een totale omzet die de 100 miljoen gepasseerd
is. Ter vergelijk: aan het begin van de jaren
negentig bedroeg de omzet nog geen 10 miljoen
gulden en in 1997 ging het al om 55 miljoen.
Ook bij Spullenhulp loopt het tegenwoordig elke
dag storm. Kopers die regelmatig komen snuffelen
en uit zijn op interessante artikelen. En ‘brengers’,
mensen die hun spullen in nog goede staat achterlaten.
Draagvlak en profijtgroepen
Zo’n 30 jaar geleden werden kringloopcentra nog
beschouwd als een maatschappelijk randverschijnsel.
‘Spullenhulpers’ waren alternatievelingen en
kringloop werd nog nauwelijks door de maatschappij
begrepen. Er ontstond een beeld van winkels
met ouwe zooi waar gekke mensen werken.
In de jaren ´80 echter groeide het milieubewustzijn
en ontstond er toenemende aandacht voor het
werkloosheidprobleem. Beide ontwikkelingen
vormden een rijke voedingsbodem voor wat thans
het kringloopbedrijf heet. Het ‘Malle Pietje-imago’
lijkt inmiddels verdwenen; iedereen is bekend met
het begrip kringloop en mensen zijn zich bewuster
van hun verantwoordelijkheid voor het milieu.
Kringloopbedrijven leveren een duurzame bijdrage
aan een schoon milieu en bieden minder kansrijken
op de arbeidsmarkt een functie. De kringloopbedrijven
werken daarbij tegenwoordig nauw
samen met de gemeenten, die het belang van het
bestaan van kringloopcentra onderkennen. Maar
hoewel er voor kringloopcentra voldoende draagvlak
onder de Nederlandse overheid bestaat, is er
nog geen sprake van vaststaande regelgeving ten
aanzien van kringloopcentra.
Kringloopcentra hebben zich inmiddels ontwikkeld
tot warenhuisachtige centra die zich allang niet
meer op de onderkant van de samenleving richten.
Mensen uit de hogere sociale klassen generen zich
er niet voor spullen in kringloopbedrijven aan te
schaffen. Het zijn eerder de lagere inkomens die
hun gezicht er veel minder laten zien. Hergebruik
past in een lifestyle van consumenten die nieuw en
oud weten te combineren tot een persoonlijk
geheel. Tweedehands moet derhalve trendy zijn en
aantrekkelijk voor mensen met geld, de lagere
inkomens volgen dan vanzelf.
Spullenhulp Soest ondersteunt naast de winkelfunctie
ook ideële projecten en organisaties. Zo
zijn bijdragen geleverd aan vluchtelingenwerk, het
rampenfonds en ook het dierenasiel.
Vrijwilligers
Kringloopmedewerkers zijn veelal mensen die de
doelstellingen van het bedrijf steunen. Ongeveer
een derde van hen heeft er een betaalde baan
(landelijk meer dan 600 mensen), een derde helpt
vrijwillig en een derde vindt er via een werkgelegenheidsproject
een plaats. De kringloopbedrijven
bieden minder kansrijken op de arbeidsmarkt een
functie. Voorbeelden daarvan zijn mensen met
minimale opleiding, een lichamelijke of geestelijke
handicap, reclasserings- en afkickprojecten, et
cetera. Het beleid en de organisatie van de kringloopbedrijven
is erop gericht deze individuen de
voor hen beste plek te bieden. Het klaarstomen
voor een functie in het bedrijfsleven is daarbij een
van de doelstellingen.
Ook Spullenhulp kan rekenen op de inzet van vrijwilligers,
vaste krachten, en een gesubsidieerde
krachten. Een kwestie die nu speelt en zorgen
baart is neergang in de Nederlandse economie en
de politieke geluiden om te korten op gesubsidieerde
arbeid.

De grote kleine-kansen atlas / Stichting Kringloop Centrum Spullenhulp - 147
Organisatie en werkwijze
Spullenhulp is een stichting, een non-profit organisatie
die bestaat van de spullen die kosteloos door
particulieren en bedrijven worden aangeboden.
Spullen die gebracht worden moeten intact zijn. De
verscheidenheid is enorm: kleding, huisraad, witgoed,
audio/video/hifi, computers,
banken/tafels/stoelen, bedden, fietsen, speelgoed,
platen en cd’s. De winkel wordt elke dag aangevuld
met nieuwe spullen, wat mensen snel doet
terugkomen. Bijna alles wat aan goederen
gebracht wordt komt in de winkel terecht. Als spullen
niet snel verkocht worden komt het buiten te
staan en worden ze sterk afgeprijsd. Door deze
snelle roulatie is het mogelijk de prijzen laag te
houden.
Er wordt nauw met de gemeente samengewerkt.
Zo kreeg de stichting in 1997 het alleenrecht om
textiel, dat zowel huis-aan-huis als in wijkcontainers
wordt ingezameld, tegen betaling in ontvangst
te nemen. Vanaf begin 1999 is de huis- aan huis
inzameling in handen gekomen van Spullenhulp.
Financiën
De kringloopbedrijven zijn sinds begin jaren negentig
sterk geprofessionaliseerd. Ze hebben een
vlucht genomen nadat in 1988 de Eerste Afvalnota
onder toenmalig milieuminister Nijpels het licht
zag, waarbij het scheiden van afval aan de bron
gemeengoed werd. Inmiddels halen alle
Nederlandse kringloopbedrijven bij de huishoudens
jaarlijks ruim 70 ton grof vuil op. Ruim de
helft daarvan gaat de kringloopwinkel in, op zoek
naar een nieuwe eigenaar.
Ook Spullenhulp Soest heeft een stormachtige
groei doorgemaakt. Dit blijkt uit de explosief stijgende
omzetten: van vijftien duizend gulden per
jaar in 1987 naar meer dan een half miljoen in
1997. Die sterke en snelle uitbreiding van
Spullenhulp heeft het kringloopcentrum veranderd
en dwingt hen te blijven veranderen, willen ze
straks niet achter de feiten aanlopen. Zo bleek de
huisvesting van Spullenhulp steeds weer te klein.
Kort na het betrekken in het pand aan de Schans
moest er alweer een loods bijgebouwd worden.
geld dreigen te ontvangen. Ze doen langer met hun
bankstel of televisie.
Spullenhulp wil daarom nieuwe activiteiten gaan
ontplooien. Ze wil samenwerken met andere kringloopcentra,
met bedrijven en instanties. Er zijn
nieuwe, andere deskundigheden nodig om in te
spelen op nieuwe mogelijkheden voor hergebruik
van materialen en producten. Die kennis is deels
aanwezig bij gemeentelijke reinigingsdiensten,
maar ook bij bedrijven die bezig zijn op het gebied
van afvalverwerking, recycling en hergebruik van
materialen.
Maar al die nieuwe ontwikkelingen mogen er niet
toe leiden dat de sfeer in de winkel van
Spullenhulp verloren gaat. Spullenhulp aan De
Schans moet de gezellige sfeer blijven houden die
het nu heeft. Het moet een plaats blijven waar vrijwilligers
en betaalde krachten samen werken aan
een beter milieu. Het moet een werkgemeenschap
blijven die ook een plaats biedt aan mensen die
misschien in andere bedrijven niet zo makkelijk
een plek vinden. En het moet een plek blijven waar
‘sociaal’ kan worden gewinkeld. De prijzen zullen
hoog genoeg moeten zijn om de kosten te dekken.
Maar niet hoger, want ook de doelstelling ‘winkelen
voor een sociale prijs’ blijft hoog in het vaandel van
Spullenhulp staan.
Dat is de uitdaging voor de komende jaren: doorgaan
met de winkel, met de vertrouwde
Spullenhulp. En nieuwe activiteiten ontwikkelen:
regionaal samenwerken, meedoen in grootschalige
activiteiten en apart organiseren van zakelijk en
commercieel opgezette activiteiten.
Informatie
Stichting Kringloopcentrum Spullenhulp
De Schans 20
3764 AX Soest
Tel. (035) 601 87 30
E-mail spullenhulp@spullenhulp.nl
Internet www.spullenhulp.nl
Milieu
Ontwikkeling
In het kringloopwerk is de huidige economische
teruggang voelbaar. Het aanbod van winkels wordt
stap voor stap minder, terwijl de vraag naar goedkope
gebruikte spulletjes nog altijd toeneemt.
Die neergang van de economie, of de voorbode
daarvan, is eigenlijk vorig jaar al ingezet. Dat is nog
niet zozeer merkbaar in de omzetcijfers, maar vooral
in de aanlevering van gebruikte spullen. Mensen
reageren er op nu ze minder geld krijgen of minder

148 - De grote kleine-kansen atlas / The Bet
The Bet – Right here, right now
Jeroen Flamman
Introductie
In 1997 spraken alle landen in het Japanse Kyoto
af hoeveel CO 2 zij moesten besparen om het broeikaseffect
te verminderen. De Europese landen
beloofden 8% CO 2 te besparen voor 2012. In 2003
blijkt van die besparingen nog maar bar weinig
terechtgekomen. In veel landen neemt de uitstoot
van CO 2 zelfs toe.
Een groep Duitse studenten, van de Jugendbund
"Friends of the Earth Duitsland", wilde concreet iets
doen aan de milieuproblemen. Zij gingen een weddenschap
aan met de Duitse regering, om te laten
zien dat besparing van CO 2 eenvoudig, haalbaar
en uitvoerbaar is. Ze bespaarden 10% CO 2 in 7
maanden tijd. Maatregelen die ze namen waren bijvoorbeeld
het vervangen van lampen door spaarlampen
en autokilometers vervangen door fietskilometers.
Ze wonnen de weddenschap, overtuigend,
en sindsdien is deze campagne in vele landen
overgenomen: The Bet werd gelanceerd in
Bulgarije, Denemarken, Estland, Frankrijk,
Duitsland, Italië, Litouwen, Luxemburg, Polen,
Spanje, Portugal, Zwitserland en in Nederland.
Het principe van de The Bet is eenvoudig: een weddenschap
tussen jongeren en overheid, waarmee
de jongeren willen bewijzen dat met simpele maatregelen
eenvoudig 8% CO 2 bespaard kan worden.
Niet binnen 15 jaar, maar in zes maanden. Actie
ondernemen, in plaats van confereren.
Initiatief
In Nederland is The Bet ontstaan uit een groep jongeren,
al actief in verschillende jongerenorganisaties
als Jongeren Milieu Aktief en de Nationale
Jongerenraad voor Milieu en Ontwikkeling, die vonden
dat het tijd werd om heel concreet iets aan het
klimaatprobleem te gaan doen. Eind 2000 daagden
zij de Nederlandse regering uit een weddenschap
met hen aan te gaan: ze beweerden minstens
2500 jongeren ertoe te kunnen bewegen in
zes maanden tijd hun eigen CO 2 -uitstoot te verminderen
met acht procent. Bij verlies zouden de Betjongeren
al de staatssecretarissen en ministers
een week lang in Den Haag per riksja naar hun
afspraken vervoeren. Het was een weddenschap
die minister Pronk, destijds verantwoordelijk voor
milieu, “graag wilde verliezen”. Dat gebeurde ook,
ruimschoots zelfs.
The Bet wordt nu uitgevoerd door Jongeren Milieu
Aktief, de jongerenorganisatie van Milieudefensie.
In de provincies Zeeland, Zuid-Holland en Noord-
Brabant worden jongeren gestimuleerd de eigen
gemeente uit te dagen een weddenschap met hen
aan te gaan.
De inzet van de weddenschap kan een nieuw jongerencentrum
zijn, een zonnepaneel op het dak
van de school of iets anders waar jongeren behoefte
aan hebben. De jongeren verzinnen zelf ook een
tegenprestatie, bijvoorbeeld gemeenteraadsleden
rondrijden in een riksja, zwerfvuil opruimen of een
eko-maaltijd koken voor de burgemeester.
De doelen die met The Bet worden nagestreefd,
zijn:
- Jongeren stimuleren op lokaal niveau (milieu)
actief te worden en te blijven
- Jongeren laten zien dat ze met kleine handelingen
in een groot verband een groot resultaat boeken
- Een concrete verbetering in klimaatbescherming
verwezenlijken, namelijk de reductie van CO 2
- Bewijzen dat de huidige inspanningen en doelen
van de regering op het gebied van milieu te verhogen
zijn
- Brede aandacht voor en kennis van het klimaatvraagstuk
genereren.
Deelnemers & vrijwilligers
The Bet is een project voor en door jongeren, uitgevoerd
door de Jongerenorganisatie Milieu Aktief
(JMA). Na het eerste landelijke succes wordt nu op
lokaal niveau voortgang aan het project gegeven.
De provincies Zeeland, Noord-
Brabant en Zuid-Holland werken
hieraan mee. Het JMA gaat hier de
scholen langs en stimuleert jongeren
hun gemeente uit te dagen.
Veel scholen verlenen hun medewerking,
door gastlessen van het
JMA te organiseren en The Bet te
integreren in het onderwijs, met
behulp van handreikingen vanuit
het JMA. Maar ook individuele
groepen jongeren sluiten weddenschappen
af, daarbij ondersteund
en begeleid door het JMA.

De grote kleine-kansen atlas / The Bet - 149
Milieu
Spelregels en werkwijze:
• Je kan thuis besparen, op school of op beide
plekken.
• Je schrijft je in bij de organisatie van The Bet. Dat
kan via de website of telefonisch.
• De weddenschap kan op drie data worden gestart:
1 november, 1 januari en 1 maart.
• Loopt er in jouw gemeente al een weddenschap,
dan kan je makkelijk aansluiten. Is er nog geen
weddenschap, dan gaan we die natuurlijk bedenken
en opzetten.
• Als deelnemer krijg je een spaarboekje
thuisgestuurd. Hier staan tips in over het besparen
van CO 2 . Ook kan je hier je eigen besparingen in
bijhouden.
• Als deelnemer krijg je een gebruikersnaam en
wachtwoord. Daarmee kan je ook op de website je
eigen besparingen bijhouden. Iedereen kan dan
meteen zien hoeveel er in totaal is bespaard.
• Na één maand krijg je spaarzegels voor al je
besparingen. Aan het eind van de maand moet je
dus je bespaargegevens op internet updaten. Je kan
ook een papieren formulier bij ons bestellen en dit
invullen en per post opsturen.
• Wij delen na ontvangst van de gegevens de
spaarzegels aan je uit. Jij plakt ze in je spaarboekje!
• Na twee maanden vragen wij je nog een keer je
besparingen door te geven; jij krijgt weer de
spaarzegels.
• Voor sommige besparingen vragen we om
‘bewijsstukken’, dit zijn bijvoorbeeld
aankoopbonnetjes. Dit staat duidelijk vermeld in het
spaarboekje.
• De spaarperiode eindigt na twee maanden. Tijd om
de balans op te maken! We hebben scheidsrechters
die willekeurig op je school of bij je thuis komen
controleren of er bijvoorbeeld inderdaad
radiatorfolie achter de verwarming is geplakt. Niet
alle scholen en huishoudens worden dus
gecontroleerd.
• Na twee maanden wordt het dus duidelijk of je die
8% hebt gehaald of niet.
• Na zes maanden worden de besparingen van alle
deelnemers in je gemeente opgeteld om te zien of
de weddenschap is gewonnen. Er wordt dan contact
opgenomen met de gemeente.
In principe kan iedereen meedoen met The Bet.
Maar alleen in de provincies Zeeland, Noord-
Brabant en Zuid-Holland kunnen weddenschappen
met gemeenten worden afgesloten.
Hier zijn groepen van individuele deelnemers die
een weddenschap met hun gemeente aangaan. Ze
komen een keer per maand bij elkaar om ervaringen
uit te wisselen en bij te praten. Ze worden
begeleid door iemand van Jongeren Milieu Aktief.
Deelname door scholen en leerlingen is gratis. Een
docent vanuit de school, of jongere getraind door
JMA, begeleidt de leerlingen bij het bedenken van
de weddenschap, het benaderen van de gemeente
om de weddenschap aan te gaan, met het bedenken
van promotiestunts en met het uitvoeren van
de besparingen.
Op de website van The Bet staat een database.
Met een inlognaam en een wachtwoord krijg je toegang
tot je persoonlijke pagina. Hier kunnen deelnemers
elke maand de besparingen invullen. De
database geeft ook informatie over de totale
besparing van alle deelnemers, of van de regio.
Alle deelnemers krijgen ook een spaarboekje,
waarin ze hun besparingen kunnen bijhouden en
waar ze van alles kunnen lezen over The Bet, klimaatveranderingen
en energiebesparing.
Of ‘The Bet’ uiteindelijk wel of niet is gewonnen,
wordt besloten door een onafhankelijke scheidsrechter.
Een voorbeeld van besparen op school: Boxtel
Op het Jacob Roelands Lyceum (JRL) in Boxtel zijn
de leerlingen van 5 VWO bezig geweest met The
Bet. The Bet werd opgenomen in de lessen van
algemene natuurwetenschappen. In elke klas werden
groepjes gemaakt, die aan de slag gingen met
verschillende energiethema's. Ze inventariseerden
en beschreven de huidige situatie, de ideale situatie
en een plan van aanpak. Al deze plannen werden
bestudeerd door docenten, en met hulp van
JMA werden er knopen doorgehakt.
JMA beoordeelde de besparingsacties die door de
leerlingen werden bedacht en kende daar een aantal
KG CO 2 aan toe. Uiteindelijk leverde het een
besparing van ruim 30% op (exacte cijfers zijn nog
niet bekend). In onderstaande tabel staan de plannen
die door de leerlingen gemaakt zijn.

150 - De grote kleine-kansen atlas / The Bet
Energiethema
Omgeving school
Verwarming
Huidige situatie
Het blijkt dat het JRL slecht geïsoleerd
is en de verwarming vaak aan
staat in lokalen die niet worden
gebruikt.
Actieplan (niet alle acties zijn vermeld)
Leerlingen hebben een plan gemaakt voor een
groene en duurzame inrichting van de omgeving
van de school.
De leerlingen stellen voor om sowieso de verwarming
een graadje lager te zetten en leidingen
voor zo ver het kan te isoleren.
Milieu
Voorlichting The Bet
en energiebesparing
De leerlingen vinden dat er meer
gedaan moet worden aan de promotie
van The Bet op hun school en in
Boxtel; iedereen moet weten wat The
Bet is en hoe je energie kunt besparen.
In de schoolkrant een stukje zetten, posters
ophangen, op de computers informatie geven
en een informatiehoek.
Water
De huidige situatie wordt niet als
schrikwekkend omschreven maar
ook niet positief. Als men handen
wast bijvoorbeeld wordt vaak de
kraan aangelaten.
Als oplossingen worden sensorkranen en ecotoiletten
aangedragen. Maar misschien kunnen
jullie beter beginnen met het dichtdraaien van
de kraan als je handen wast.
Elektriciteit
De computers en de lampen staan
de hele dag aan, de school verbruikt
'grijze stroom'. Kortom, genoeg voor
de leerlingen om CO 2 te besparen en
de school aan te pakken.
Leerlingen proberen de directie te overtuigen
op Groene Stroom over te stappen, overal worden
'Turn me off' stickers opgehangen en ze willen
een slaapstand op de computers. Er zijn
ook ambitieuze plannen om zonnepanelen aan
te schaffen.
Papier
Vervoer
Afval / recycling
Er wordt niet dubbelzijdig gekopieerd
en ook niet op milieuvriendelijk
papier.
Er komen te veel mensen met de
auto / scooter naar school.
Afval wordt niet gescheiden. Ook
wordt er veel papier zomaar weggegooid.
Met dubbelzijdig kopiëren op kringlooppapier
en mislukte printjes als kladpapier kan er veel
bespaard worden. Een ander idee is dat
opdrachten vaker per e-mail worden ingeleverd,
dit scheelt namelijk papier.
Meer fietsen, carpoolen…leerlingen hebben
een enquête gemaakt voor de docenten om de
carpoolmogelijkheid te onderzoeken.
Afval in de kantine gaan scheiden. Uit de
papierbakken kan kladpapier worden gehaald.
Een ander groepje leerlingen stelt voor om blikjes
te gaan verzamelen in zogenaamde blikbakken.

De grote kleine-kansen atlas / The Bet - 151
Ontwikkeling
Sinds de eerste Bet is er veel aandacht voor het
project geweest, nationaal en op Europees niveau.
The Bet wordt ondersteund door de overheden,
middels subsidies en medewerking (het aangaan
van weddenschappen). Ondersteunend en als
intermediairs zijn diverse andere jongerenorganisaties
betrokken, bijvoorbeeld scoutingclubs.
Op Europees niveau is een netwerk van The Bet
ontstaan, gecoördineerd vanuit Berlijn, dat regelmatig
overleg met elkaar voert en elkaar waar
nodig ondersteunt.
De weddenschap is een nieuwe manier van actievoeren.
Er zijn in Nederland al talloze projecten op
scholen en andere instellingen geweest, die zich
o.a. op energiebesparing richtten. Nooit eerder
werd hier echter een milieuproject met een zo duidelijke
politieke dimensie uitgevoerd. The Bet laat
zien dat jongeren invloed kunnen hebben op de
politiek. Ook wordt getoond dat niet persé grote
inspanningen of veel financiële middelen nodig zijn
om milieudoelen te bereiken, en dat het zelfs
mogelijk is om op het steeds in belang toenemende
Europees niveau te opereren. Kortom, het motto
van The Bet, Right here, right now, wordt op daadkrachtige
wijze waargemaakt.
Informatie
The Bet
Postbus 19199
1000 GD Amsterdam
Tel. (020) 550 74 36
E-mail info@thebet.nl
Internet :
www.thebet.nl
www.thebet.de
Jongeren Milieu Aktief
Postbus 19199
1000 GD Amsterdam
Tel. (020) 550 74 36
Fax: (020) 550 74 37
E-mail: info@jma.org
Internet: www.jma.org
Milieu

152 - De grote kleine-kansen atlas / Vereniging van Beleggers voor Duurzame Ontwikkeling
Vereniging van Beleggers voor Duurzame
Ontwikkeling
Ellie Smolenaars
Introductie
In april 1996 ging de Vereniging van Beleggers
voor Duurzame Ontwikkeling (VBDO) van start. Het
doel van de vereniging is om beleggers te vertegenwoordigen
die streven naar duurzame ontwikkeling
op sociaal en ecologisch terrein. De VBDO is daarmee
een soort branche-organisatie voor duurzaam
beleggers. De vereniging streeft naar een leidende
rol als vertegenwoordiger van aandeelhouders op
het thema duurzame ontwikkeling.
Aandeelhouders hebben het recht om verantwoording
te vragen van de onderneming waarin zij deelnemen.
Tot nu toe maken aandeelhouders daar
niet of nauwelijks gebruik van en al helemaal niet
wanneer het gaat om duurzame ontwikkeling. Dat
komt door gebrek aan expertise, mogelijkheden en
middelen van de aandeelhouders. De VBDO wil
ideeën en krachten bundelen. Dat gebeurt door
aandeelhouders te voorzien van de gewenste
expertise en hen de mogelijkheid te bieden hun
stem te laten horen. Daartoe spreekt de vereniging
met directies van grote bedrijven en bezoekt jaarvergaderingen
van belangrijke beleggingsfondsen
aan de Amsterdamse Beurs.
Piet Sprengers, 44 jaar, is de drijvende kracht. Hij
richtte de VBDO op, nadat hij een gat in de markt
vond: maatschappelijk verantwoord ondernemen
en duurzame ontwikkeling. Voorheen werkte
Sprengers als financieel adviseur bij het Centrum
voor Energiebesparing. “Vanuit een garage, met
een pc en een printer kom je tegenwoordig een
heel eind”, aldus Piet Sprengers. En een netwerk
niet te vergeten. Sprengers: “Ik wilde mijn eigen
toko beginnen. Ik had affiniteit met maatschappelijk
verantwoord ondernemen en niemand deed
nog wat met duurzame ontwikkeling.”
Hij kocht zelf aandelen, waaronder tien aandelen
Shell. Het was vlak na de Brent Spar-affaire, het
booreiland waar Shell vanaf wilde; laten zinken
was de makkelijkste oplossing. Nadat felle protesten
waren gerezen, besloot Shell de Brent Spar
weg te slepen naar de Noorse kust en daar te laten
ontmantelen. Sprengers stelde in 1996 vragen
over duurzame ontwikkeling op de aandeelhoudersvergadering.
Een jaar later publiceert de oliegigant
zijn eerste corporate milieuverslag en stond
duurzaamheid in het jaarverslag.
Als je Sprengers vraagt of hij ideëel of economisch
bezig is, dan vindt hij die tegenstelling een non-discussie.
Idealen en economie gaan voor hem vloeiend
in elkaar over. “Als er behoefte is aan een club
die duurzaamheid op de agenda zet, dan wordt er
ook voor betaald. Ik ga niet in die sector iets voor
niets doen”, meent Piet Sprengers. “Het moest een
echte eigen organisatie worden, een rechtspersoon
met mensen in dienst.”
De commerciële voordelen van het lidmaatschap
van de VBDO zijn moeilijk aan te geven, althans op
de korte termijn. Sprengers: “Je zult er niet rijk mee
worden. Het gaat om de overtuiging dat als we niet
rekening houden met armoede, met milieu, met
duurzame economische ontwikkeling, het dan niet
lang goed gaat met de wereldeconomie.”
De deelnemers
De Triodosbank en ASN (Algemene Spaarbank
Nederland) waren de eerste deelnemers en financiers.
De oprichting in 1995 vindt plaats met steun
van deze beide partijen, het ministerie van VROM,
de Rabobank, SNS-bank en het ABF (Andere
BeleggingsFonds).
In 1996 beleggen de eerste institutionele leden
samen 250 miljoen gulden aan Nederlandse aandelen.
Er zijn dan ook 17 particuliere beleggers lid.
In 2001 is het ledental aangegroeid tot 24 institutionele
leden/donateurs, en driehonderd particuliere
leden.
De aanwas in 2001 bedraagt 60 particuliere leden
en 3 institutionele leden: Mees Pierson, ABF
Capital Management en Henderson. Gesprekken
zijn gevoerd bij Ahold, Heineken, Unilever, Philips
en ABN Amro.
Draagvlak
Steeds vaker publiceren ondernemingen een
milieuverslag of milieuparagrafen. De bedrijven die
daar aandacht aan besteden profiteren van het
werk van de pioniers. Pioniers zijn de eerste bedrijven
met een milieu- of sociale paragraaf en de
VBDO. Ook internationaal houden organisaties zich
bezig met verslaglegging over duurzaamheid. Er

De grote kleine-kansen atlas / Vereniging van Beleggers voor Duurzame Ontwikkeling - 153
Milieu
bestaan ook GRI Guidelines, GRI staat voor Global
Reporting Initiative, een internationale standaard
voor duurzaamheidverslaglegging.
Belangrijke derden die het project steunden, waren
het ministerie van VROM, in de vorm van een projectsubsidie
t/m 1998 met als thema ‘Activering
aandeelhouders’. De eerste deelnemers aan de
VBDO, ASN en Triodosbank, waren van eminent
belang. Van hun netwerk is door Sprengers dankbaar
gebruik gemaakt. Zo werden veel particuliere
beleggers lid nadat zij via de Triodosbank waren
aangeschreven.
Begeleiding
De VBDO begon door het initiatief van Piet
Sprengers. Hij zette zich van meet af aan professioneel
in voor de vereniging. Zijn kennis en ervaring,
hij was voorheen financieel adviseur bij het
Centrum voor Energiebesparing, was essentieel.
De Raad van Advies en het bestuur worden
gevormd door deskundigen op o.a. milieu- en economisch
terrein.
Werkwijze
De VBDO streeft naar transparantie en aandeelhoudersbetrokkenheid
op het terrein van duurzaamheid.
De vereniging wil beleggers vertegenwoordigen
op alle onderwerpen die daarmee
samenhangen. Maar hoe kunnen aandeelhouders
hun stem laten horen in beursgenoteerde ondernemingen
Een overzicht van de door de vereniging belangrijkste
toegepaste instrumenten:
- vragen stellen op aandeelhoudersvergaderingen;
in 1996 alleen nog aan Shell, in 2001 vragen op
de algemene aandeelhoudersvergaderingen van
27 grote ondernemingen;
- jaarlijkse publicatie van ‘Duurzaam sparen en
beleggen in Nederland’, ook in het Engels; in
samenwerking met de universiteit van Groningen
is gewerkt aan een wetenschappelijke basis van
de rapportage;
- politiek lobbyen: fractieleden en ministerie zijn
benaderd;
- congres met grote namen organiseren;
- optreden tijdens grote conferenties;
- actie om het secretariaat van het Global
Reporting Initiative naar Nederland te halen;
- Europese koepel van betrokken investeerders stimuleren;
het VBDO geeft onderdak aan deze koepel
‘Eurosif’;
- opbouwen van expertise: bibliotheek met milieujaarverslagen
van in Nederland gevestigde ondernemingen,
tijdschriften en boeken;
- contacten leggen en onderhouden met andere
organisaties met kennis over aandeelhouderactivisme;
- commentaar op wetgeving rond aandeelhoudersparticipatie;
- onderzoek laten verrichten door studenten naar
duurzaamheidthema’s;
- met maatschappelijke organisaties overleggen
rond het onderwerp Maatschappelijk Verantwoord
Ondernemen.
De VDBO versterkt ook de Europese component.
Met Europese zusterorganisaties is Eurosif opgericht.
De lokale ondernemingen blijven - onder het
motto ‘Think globally, act locally’ - belangrijk. Het
werven van leden is cruciaal en tijdsintensief.
Gesprekken met bedrijven en concerns zijn belangrijk.
Meestal wordt dan gesproken met een lid van
de hoofddirectie en het hoofd Investor Relations.
Een knelpunt daarbij is de geringe menskracht van
de vereniging. Uitbreiding staat op de agenda.
Organisatie
De VBDO is een vereniging en bestaat uit leden
aangevoerd door een vijfkoppig bestuur. Er is een
Raad van Advies met vijf leden. Op het bureau te
Culemborg werken een directeur, een secretariaatsmedewerker,
een beleidsmedewerker sociaal
beleid ondernemingen en een stagiair. De medewerkers
worden volgens de CAO betaald. De
Algemene ledenvergadering stelt het beleid vast.
De VBDO is een kleine, platte organisatie die
bepaalde interne taken uitbesteedt, waaronder
financiële administratie en controle, redactie en
opmaak van de VBDO-publicaties en websitebeheer.
Het VBDO-platform is het kennis- en discussiecentrum
van de vereniging. In 2001 is het platform
drie maal bijeen geweest. Een werkgroep buigt zich
over de richtlijnen voor verslaglegging van duurzame
beleggingsfondsen.
Financiën
Het uiteindelijk doel is financiering door contributies
en donaties van leden (institutionele en particuliere
beleggers). Naast deze inkomsten zoekt de
VBDO naar aanvullende financiering voor activiteiten
in projectvorm. Jaarlijks leidt dat tot drie tot vijf
grotere en kleinere projecten waarvoor VBDO geld
aanvraagt bij subsidiegevers als VROM en Novem.
Projecten worden ook wel gesponsord door leden.
De projectsponsoring bedraagt ongeveer 40% van
de totale inkomsten (die in 2001 een kwart miljoen
euro bedragen). Een vergelijkbaar bedrag gaat op
aan personeelslasten.

154 - De grote kleine-kansen atlas / Vereniging van Beleggers voor Duurzame Ontwikkeling
Ontwikkeling
De verwachting is dat duurzaamheid een belangrijk
thema blijft. Voor de eerstkomende jaren is het
doel de Europese competentie uit te bouwen en
meer leden te werven. Daartoe zal meer personeel
nodig zijn, zodat meer bedrijfsbezoeken plaatsvinden.
De wens is interne processen meer te stroomlijnen.
Wat bij de VBDO en bij Piet Sprengers goed
gewerkt heeft, is dat steeds het uitgangspunt is
geweest dat de vereniging een professionele organisatie
met betaalde krachten moest zijn. Een bijdrage
aan het succes is ook geweest dat steeds
kleine stapjes zijn gemaakt. Sprengers: “Eerst een
symposium organiseren en daar sponsors bij zoeken
zodat ik een concreet product te bieden had,
in plaats van een vage vereniging.” Binnen een half
jaar kon hij zo iets laten zien en een netwerk
opbouwen. Zoiets is ook goed voor anderen uitvoerbaar
volgens Sprengers.
Met twee instellingen met een staat van dienst
achter zich, ASN en Triodos, kon hij een afgewogen
risico nemen. Het netwerk dat hij had opgebouwd
bij zijn laatste werkgever, het Centrum voor
Energiebesparing, was belangrijk. En als laatste
tip: “zoveel mogelijk win-win situaties organiseren”,
situaties die alle betrokkenen iets opleveren.
De betekenis van dit project als voorbeeld voor
anderen
De Vereniging van Beleggers voor Duurzame
Ontwikkeling is een voorbeeld van een vereniging
die een groep (aandeelhouders) organiseert die tot
dan toe nog niet was georganiseerd. De professionele,
kleinschalige aanpak steunt sterk op netwerken,
het nemen van kleine, weldoordachte stappen
en het uitgangspunt dat werk voor de vereniging
gewoon wordt betaald, omdat er behoefte aan is.
De start van de vereniging: organisatie van een
symposium en zo het in contact treden met de eerste
leden kan ook op andere terreinen goed toegepast
worden.
Informatie
VBDO
Piet Sprengers
Bezoekadres: Markt 7, Culemborg
Postbus 504, 4100 AM Culemborg
Tel. (0345) 53 26 53
E-mail info@vbdo.nl
Website www.vbdo.nl
Op de website staan o.a. jaarverslagen, artikelen
over de VBDO en het laatste nieuws.
Milieu

De grote kleine-kansen atlas / Agrarische Natuurvereniging Vockestaert - 155
Agrarische Natuurvereniging Vockestaert
Marjan Beijering
Introductie
“Er wordt veel over de toekomst van het gebied
gepraat, maar veel te weinig door de bewoners en
dragers van het gebied. De oprichting van
Vockestaert is een poging dit gegeven te doorbreken
en zelf het initiatief te nemen,” zegt secretaris
Herman Docters van Leeuwen die al van het begin
af aan is betrokken bij de vereniging.
Midden Delfland is een groen gebied waar nog
enkele boeren zich weten te handhaven, al is het
omringd door snelwegen en steden (Delft,
Rotterdam en Den Haag. Het contrast is groot, op
sommige plekken lijkt het alsof de tijd 100 jaar
heeft stilgestaan. Al jarenlang waren er diverse
weidevogelgroepen actief op het gebied van nestbescherming.
Op initiatief van een aantal veehouders
is in 1998 onderzocht of er mogelijkheden
waren voor de oprichting van een agrarische
natuurvereniging. Weidevogels zijn immers gebaat
bij een groene, open ruimte waarin veehouders
actief zijn, zeker als die zich verantwoordelijk voelen
voor het behoud van natuur- en landschapswaarden.
In het oprichtingstraject is er financiële
steun geweest van de gemeente Schipluiden,
Recreatieschap/Reconstructiecommissie Midden-
Delfland en de Westelijke Land- en Tuinbouw
Organisatie (WLTO). In maart 1999 werd de agrarische
vereniging Vockestaert opgericht. De vereniging
heeft een ruime doelstelling:
“Vockestaert streeft naar bescherming van het
open karakter en de natuurwaarden op basis van
een duurzame, economisch gezonde landbouw.
Dan kan het agrarisch gebied aantrekkelijk blijven
voor zowel de plaatselijke bevolking als de recreant.
Daarbij moet verstoring of schade aan natuur,
landschap of landbouw worden voorkomen.”
In de praktijk betekent dit dat er contracten worden
afgesloten met veehouders, waarin het weidevogelbeheer,
de uitgestelde maaidatum en het
botanische slootkantenbeheer geregeld worden.
Want boeren produceren naast voedsel ook een
mooi en gevarieerd landschap.
In de loop der tijd heeft de vereniging haar activiteiten
verbreed door met de gemeente Delft, het
Recreatieschap en het Hoogheemraadschap
samen te werken aan projecten gericht op milieu
en educatie: ‘stilte naast de stad’. Belangrijk problemen
in het gebied zijn de hoge grondprijzen,
een hoge waterstand en geen bedrijfsopvolging.
Deze belemmeringen zorgen er voor dat steeds
vaker bedrijven stoppen of uit het gebied wegtrekken.
Dat betekent dat boeren ook uit het landschap
verdwijnen, tenzij er gezorgd wordt voor inkomensvormende
ondersteuning. “Door het ideële in
beeld te brengen, de natuur, maken we ook duidelijk
dat er een probleem is met de drager ervan. We
creëren draagvlak door ons voor het beheer van
het landschap uit te laten betalen. Dat er niet
wordt getwijfeld aan de capaciteiten van boeren
om dat landschap te beheren, is relatief nieuw.”
Initiatiefnemers en vrijwilligers
De eerste jaren konden alleen veehouders lid worden;
andere belangstellenden werden donateur. In
oktober 2001 is echter besloten om ook burgers
de mogelijkheid te geven om lid te worden. De vereniging
heeft nu 75 agrarische leden, 13 burgerleden
en 32 donateurs. Ongeveer driekwart van de
veehouders in Midden-Delfland is nu lid.
Arie van den Berg, Nico van Paassen, Wim van
Vliet, Cees Sonneveld. zijn de drijvende krachten
van het eerste uur.
Boerderij onder Schipluiden
Sommige agrariërs zien in de activiteiten op het
gebied van natuur en landschap een zekere bedreiging,
en wilden aanvankelijk liever geen burgerle-

156 - De grote kleine-kansen atlas / Agrarische Natuurvereniging Vockestaert
den. We hebben het over de relatie tussen stad en
land en willen ook de bewoners van het gebied
daarbij te betrekken. Daarom willen we ook graag
burgerleden uit de omringende steden. In Midden
Delfland zijn 100 agrarische ondernemers,
omringd door 2 miljoen bewoners. Als iedereen
een euro bijdraagt voor de instandhouding van het
gebied, zijn we al een heel eind. Zo ver liggen die
belangen niet uit elkaar. We proberen draagvlak te
creëren, maar zijn ook gesteld op burgerleden die
kennis meenemen vanuit vogelwerkgroepen en
andere organisaties.
Er is binnen de vereniging onderscheid gemaakt
tussen boeren- en burgerleden omdat er een aantal
onderdelen zijn waarbij boeren financiële belangen
hebben, zij houden daar zelf de zeggenschap
over. Contracten worden alleen met leden afgesloten.
Vockestaert heeft nog geen actieve ledenwerving
uitgevoerd, wel wordt informatie overgedragen om
zo draagvlak te creëren.
Draagvlak
In Midden Delfland waren al vier groepen actief die
zich inzetten voor het behoud van
weidevogels. In 1999 heeft de vereniging 100.000
gulden gekregen uit de zogenaamde Groene
Subsidie van de Provincie Zuid-Holland. In 2000
jaar kon nog eenmaal gebruikt worden gemaakt
van de Groene Subsidies.
Er is veel overleg met lokale en vooral provinciale
politici. Zo nam Vockestaert deel aan een provinciaal
overleg waarin gesproken werd over de compensatie
voor de aanleg van de A4 door Midden-
Delfland. Vockestaert zit ook in het promotieplatform
Midden-Delfland, waarbij het recreatieschap
Midden-Delfland optreedt als coördinator. In het
kader van het programma-aanbod “Stilte naast de
stad” wordt overlegd met de Midden-Delfland vereniging
en de ANWB.
Werkwijze
Vockestaert sluit drie soorten overeenkomsten af.
Resultaatbeloning weidevogels. De boer beschermt
de nesten tijdens het bewerken van het land en bij
begrazing door koeien, zodat de eieren ongestoord
uit kunnen komen. Zo worden weidevogels zoals de
kievit, grutto en tureluur beschermd. Hier staat een
financiële vergoeding tegenover die verschilt per
soort.
Uitgestelde maaidatum. Hiermee wordt een mozaïekpatroon
in de begroeiing van het land bewerkstelligd.
Zo zijn er tijdens en na het broedseizoen
altijd percelen met lang gras en veel insecten. Dat
vergroot de overlevingskans van de kuikens.
Resultaatbeloning sloot: een beloning wanneer er
bepaalde planten in de sloot voorkomen: moerasvergeet-mij-nietje,
akkermunt, moeraswalstro, veldlathyrus,
gele lis en egelboterbloem. De boer
beslist zelf welke maatregelen hij neemt, bijvoorbeeld
door een strook niet te bemesten.
In 1999 deden er ongeveer 40 veehouders mee
met 1200 hectare weidevogelbeheer. In 2000 ging
het om ruim 50 veehouders met 1500 hectare weidevogelbeheer.
In datzelfde jaar is van ongeveer
30 hectare de maaidatum uitgesteld. Ook zijn er
afspraken gemaakt omtrent het aantal kilometers
botanisch slootkantenbeheer. Met ingang van
2001 moesten er in het kader van Programma
Beheer (LNV) 6-jarige contracten worden afgesloten.
Dat is gelukt voor 1400 hectare weidevogelbeheer,
voor bijna 100 hectare maaiveld met een uitgestelde
maaidatum, voor 70 hectare contracten
om ruige mest uit te rijden en voor 60 km contracten
slootkantenbeheer. Nieuwe contracten zouden
niet betaald worden door LNV. Dat gaf problemen,
omdat een aantal boeren dreigde af te haken. Het
bestuur heeft andere financiering geregeld (een
voorschot van het Recreatieschap) voor het weidevogelbeheer.
De resultaatbeloning slootkanten en
de uitgestelde maaidatum is op een laag pitje
komen te staan. Een andere moeilijkheid was dat
controle niet mogelijk was door de MKZ. Daarbij
kwam dat het niet goed mogelijk was om Midden-
Delfland in die periode open te houden. Eind 2001
werd duidelijk dat LNV wel zou betalen. Toch moest
een nieuwe aanvraag worden ingediend vanwege
de te lage dichtheid van het aantal percelen dat
meedeed aan agrarisch natuurbeheer.
Vockestaert is ook betrokken bij het beheer van
graslanden aan de Zuidbuurt in Vlaardingen, een
terrein dat in beheer is van het Recreatieschap
Midden-Delfland. Veehouders kunnen het gebruik
van dit terrein inpassen in hun bedrijfsvoering. Er
lopen oud-Hollandse rassen rond, zoals
Lakenvelders, Witrikken en Blaarkoppen.
Verder heeft Vockestaert samen met
Landschapsbeheer Zuid-Holland bij het
Hoogheemraadschap van Delfland een plan ingediend
in het kader van de regeling ‘Verbetering
waterkwaliteit door derden’. Dankzij subsidie van
het Hoogheemraadschap kan er gebruik gemaakt
worden van een baggerpomp. De bagger wordt
daarbij direct uit de sloot op het weiland gepompt
en niet eerst in een baggerbak gespoten. Het grote
voordeel is dat er daardoor geen afkalving van de
oevers plaatsvindt.
De gemeente Delft subsidieert de educatie en
recreatie programma’s ‘Stilte naast de stad, bijzondere
ontmoetingen in het kleine Groene Hart’ in de
hoop zo de relatie tussen stad en platteland te ver-
Milieu

De grote kleine-kansen atlas / Agrarische Natuurvereniging Vockestaert - 157
Hoe lang nog
Milieu
beteren. Het behouden van het agrarische gebied
met rust, ruimte, landschap en openheid is heel
waardevol in deze drukke omgeving. Dankzij deze
subsidie heeft Vockestaert veel aan publiciteit kunnen
doen: een informatiefolder, de website, een
informatiepaneel en nieuwsbrieven.
Vockestaert wil de recreatieve mogelijkheden in
het gebied vergroten door activiteiten te organiseren
zoals rondleidingen op boerderijen, een bezoek
aan een kaasmakerij, vogels kijken, een boerenhuifkartocht.
De educatietak richt zich op het ontvangen
van schoolklassen op boerderijen.
Kinderen die niet bekend zijn met het buitenleven
kunnen dan in het echt zien waar de melk vandaan
komt. Het programma is ontwikkeld in samenwerking
met de Natuur en Milieu Educatiecentra, die
verantwoordelijk zijn voor de leskisten op boerderijen
en op scholen.
Zeventien boerenbedrijven hebben hun erf in het
kader van het agro-toerisme opengesteld. Het programma
aanbod omvat een educatief lesprogramma,
overnachtingen, fietsroutes, museumbezoek
maar ook kinderfeestjes en familie-uitjes. Boeren
hebben een cursus gastheerschap gevolgd.
Volgens Herman Docters van Leeuwen is het
belangrijk dat een dergelijk project stapsgewijs
wordt aangepakt en inspeelt op de behoeften van
de boeren: “Het zelfvertrouwen neemt toe als men
bij elkaar ziet dat het werkt.”
Organisatie
Het dagelijks bestuur bestaat uit drie leden: de
voorzitter, de tweede secretaris en de penningmeester.
Het algemeen bestuur kent zeven leden.
Het bestuur wordt ondersteund door secretaris
Herman Docters van Leeuwen. Ook is er bij vergaderingen
met enige regelmaat een afgevaardigde
van het WLTO aanwezig.
Volgens Docters van leeuwen is het belangrijk een
vereniging als Vockestaert goed te faciliteren. De
deelnemende boeren hebben over het algemeen
weinig tijd, er moet iemand zijn die het initiatief
neemt voor overleg, notulen maakt en terugkomt
op de afspraken die zijn gemaakt.
Bij Vockestaert is sinds enige tijd een administratief
medewerkster werkzaam voor anderhalve dag
in de week. Zij is ook verantwoordelijk voor de
publiciteit. Het komende jaar zal Vockestaert ook
de boekhouding uitbesteden.
Er zijn twee veldmedewerkers die tegen een uurtarief
controles uitvoeren in het gebied voor wat
betreft het slootkantenbeheer, de nesten van weidevogels
en de uitgestelde maaidatum. Daarnaast
zijn er controles vanuit het ministerie van
Landbouw, Natuur en Visserij.
Medewerkers van In Natura en Landschapsbeheer
Zuid Holland treden op als adviseur. In Natura is
een samenwerkingsverband van agrarische natuurverenigingen
die deels vanuit het WLTO maar ook
op projectbasis kunnen worde ingezet. Vockestaert
huurt met enige regelmaat medewerkers in voor
advies. Ook doet In Natura landelijk aan belangenbehartiging.
Voor de uitvoering van ‘Stilte naast de stad’ is een
projectbureau ingeschakeld dat is gericht op duurzame
recreatie. Zij zijn verantwoordelijk voor het
hele project, van budgettering tot verslaglegging
aan de gemeente Delft. In samenwerking met een
betaalde kracht van Vockestaert hebben ze activiteiten
inhoudelijk uitgewerkt.
De vereniging streeft er naar dat bestuursleden
voor de uitvoerende werkzaamheden een vergoeding
krijgen die gelijk staat met het inhuren van
bedrijfshulp. Ook overheidsinstanties regelen de
inbreng van boeren als belanghebbenden steeds
beter; boeren krijgen een dagvergoeding voor hun
aanwezigheid.
Binnen het bestuur is er een taakverdeling. De
voorzitter houdt zich bezig met het agrarisch
natuurbeheer. De penningmeester doet het baggerproject,
begrazing en het uitgesteld maaien. De
secretaris is nu nog verantwoordelijk voor de recreatie
en educatie, maar zal zich in de toekomst richten
op de groene diensten.
Het bestuur en de organisatie van Vockestaert kunnen
inmiddels gefinancierd worden, waardoor de
vereniging structureel kan worden vormgegeven.
Daarmee is de continuïteit gegarandeerd.
Financiën
Werd in 2000 nog gewerkt met een begroting van
ongeveer € 72.000,- in 2001 en 2002 ging het om
een begroting van ongeveer € 240.000,-. Die plotselinge
groei komt vooral door het educatie- en

158 - De grote kleine-kansen atlas / Agrarische Natuurvereniging Vockestaert
recreatieproject ‘Stilte naast de stad’. Eind 2001
leek er aanvankelijk een groot probleem te ontstaan
doordat het ministerie de aanvraag van
Vockestaert had afgekeurd. De reden daarvoor was
dat de percelen waarop contracten waren afgesloten,
onvoldoende aaneen sloten. Vockestaert en In
Natura hebben vervolgens percelen geclusterd en
een nieuwe aanvraag ingediend. Die aanvraag is
wel toegekend, inmiddels is er voor zes jaar subsidie
toegekend, mits de gestelde doelstelling
bereikt wordt. Agrariërs kunnen nog inhaken.
Andere financiers zijn Programma Beheer van de
provincie Zuid Holland en het Dopnoapfonds, dat
allerlei projecten op het gebied van milieu, natuur
en educatie betaald.
Ontwikkeling
In 2000 is onderzoek gedaan naar de mogelijkheden
voor verbrede landbouw in het werkgebied van
Vockestaert. Het doel was om tot een duidelijke
toekomstvisie te komen. Dit onderzoek heeft
geleid tot een inzicht in de wensen van de boeren
in het gebied. Op basis hiervan is een start
gemaakt met de activiteiten op het gebied van
agrorecreatie en –educatie.
De uitvoering van de plannen van Vockestaert is in
2001 erg gehinderd door de MKZ crisis, maar
inmiddels worden alle activiteiten weer voortgezet.
Op dit moment gaat het heel snel. Er is een groenfonds
Midden Delfland, dat de vitaliteit van het
groene gebied wil stimuleren (7 miljoen euro). Het
fonds is opgericht door de gemeentes Schipluiden,
Delft en Den Haag. Aan Vockestaert en het WLTO is
gevraagd om een voorstel te doen, dat is inmiddels
ingediend. Er wordt een systeem ontwikkeld, de
groene diensten, waarin maatregelen die door boeren
worden genomen, beloond worden. Dat betekent
dat het in stand houden van natuur en landschap
door boeren, financieel wordt ondersteund.
Boeren worden gezien als drager van cultuurhistorisch
landschap en zullen daar ook voor betaald
worden. Wanneer boeren groene activiteiten opzetten,
zoals het aanleggen van een moerasgebied
daar waar vroeger weidegrond was, levert dat punten.
Nu worden dat soort activiteiten nog niet gehonoreerd
omdat men het vanzelfsprekend vindt dat
boeren werk doen dat niet direct met hun bedrijfsvoering
te maken heeft. Of het is werk dat goed is
voor het bedrijf, maar ook voor de samenleving.
Dat roept meteen allerlei vragen op. Want koeien
in landschap: is dat vanzelfsprekend of kan dat
beloond worden
Al met al mag de werkwijze van Vockestaert een
groot succes genoemd worden. Volgens Herman
Docters van Leeuwen is een van de belangrijkste
factoren daarbij geweest, dat de vereniging voortdurend
van zich heeft laten horen. “Het is belangrijk
dat je veel praat en initiatieven neemt. Pas dan
wordt je gezien als katalysator van ontwikkelingen
en als aanspreekpunt voor andere instanties.”
Verder was het belangrijk dat instanties zich gezamenlijk
als Midden Delfland presenteerden.
Vockestaert heeft er altijd op gelet dat de dragers
van het gebied, de boeren, voortdurend achter de
vereniging bleven staan. Ten derde moet je ervoor
zorgen dat je faciliteiten binnenhaalt voor de vereniging.“
Informatie
Secretariaat: Herman Docters van Leeuwen
W.Buytewechstraat 123a
3024 XC Rotterdam
Tel. (010) 476 35 17
www.vockestaert.nl
Milieu

De grote kleine-kansen atlas / Adopteer een koe - 159
Adopteer een koe
Willy Hilverda
Introductie
Het project ‘Adopteer een koe’ van de Stichting
Milieubewustzijn (StiM) maakt het burgers mogelijk,
voor een jaarlijks bedrag van € 45,38 een koe
te adopteren.
Doelstelling van het project is boeren te stimuleren
en te ondersteunen in hun streven naar verduurzaming.
Onder duurzame landbouw verstaat de
Stichting Milieubewustzijn de landbouw die (op termijn,
binnen drie jaar) ecologisch, economisch en
sociaal gezond is. Dat betekent: landbouw die tegemoet
komt aan de eco-normen, een eerlijke prijs
opbrengt en gericht is op het welzijn van de dieren,
de boer en de burger.
Een nevendoel van het project is dat boer en burger
een verbinding aangaan en er begrip zal groeien
voor elkaars denkbeelden en leefwerelden.
Het initiatief ‘leef mee met de boer en adopteer
een koe’ is ontstaan tijdens de MKZ crisis in
2000/2001. De eerste adoptieronde vond plaats
in september 2001.
Momenteel zijn er 1800 koeien geadopteerd.
Initiatiefnemers
De motor achter het initiatief is Stichting
Milieubewustzijn (StiM), Centrum voor Co-creatie.
Deze organisatie treedt op als bemiddelaar tussen
boer en burger en als procesbegeleider bij de verbinding
en verduurzaming op regionaal niveau.
Het doel van de Stichting Milieubewustzijn is het
bevorderen van harmonie in de mens, tussen mensen
onderling en tussen mens en milieu. StiM
noemt zichzelf een kraamkamer en voedingsbodem
van en voor pioniers met een veelbelovend
idee, dat ze graag willen uitwerken tot een concreet
product. Als het idee past binnen de doelstellingen
van StiM kan deze een actieve rol spelen in
het samenbrengen van pioniers en financiers. StiM
is actief op vier terreinen:
- educatie en bezieling
- biologische landbouw
- werken in een duurzame samenleving
- eco-energetica.
Naast het project Adopteer een koe organiseert
StiM activiteiten als de cursus Ontmoeting met
bomen en Vollemaans klank- en healingavonden.
Profijtgroepen
Boeren zijn vooral geworven begin 2001, tijdens de
MKZ-crisis. Een item op TV over het project leverde
meteen veel respons en aanmeldingen op.
Momenteel worden er geen speciale PR-acties
ondernomen. De bekendheid van het project gaat
via via.
Het belangrijkste criterium om een boer te laten
deelnemen aan het project is dat de boer bereid
moet zijn te verduurzamen. Dit criterium is nog een
zwakke schakel in het proces. Stichting
Milieubewustzijn is geen controlerende instantie,
maar volgt de boer en probeert zoveel mogelijk
ondersteuning te bieden. Een nieuwe boer begint
met het maken van een profiel, waarin hij zijn situatie
weergeeft en waar hij het komende jaar aan
gaat werken. Aan de hand van dit profiel wordt
gekeken hoe het gaat en wordt eventuele begeleiding
geboden. Natuurlijk is verduurzamen niet van
de ene op de andere dag te realiseren. Het is een
proces van jaren.
Het werven van burgers als adopteerders, of adoptievrienden
zoals StiM ze noemt, is op dezelfde
wijze gegaan. Aandacht in de pers tijdens de MKZcrisis
leverde veel reacties op. Momenteel gebeurt
de aanwas van nieuwe adoptievrienden via mondtot-mondreclame.
Motieven van burgers om mee te doen lopen uiteen
van dierenliefde tot een bijdrage willen leveren
aan een beter milieu. Een adoptieovereenkomst
geeft de burger overigens niet het recht zich te
bemoeien met de gang van zaken binnen het boerenbedrijf.
Een klein knelpunt is dat de verwachtingen van de
burgers soms niet geheel overeenkomen met de
werkelijkheid.
Draagvlak en begeleiding
Het project wordt actief ondersteund door de Land
en Tuinbouw Organisatie (LTO), de landelijke actie
‘Geef MKZ-boeren toekomst’, de Body Shop en
Wakker Dier. Momenteel zijn er gesprekken gaande
met Centrum voor Landbouw en Milieu (CLM),
Biologica en Strohalm.
Voor de deelnemende boeren organiseert de
Stichting Milieubewustzijn ‘boerendagen’. Tijdens

160 - De grote kleine-kansen atlas / Adopteer een koe
deze dagen bepalen de boeren met elkaar en met
StiM welke duurzame maatregelen genomen worden.
De boeren gaan hierover een overeenkomst
aan met het StiM.
StiM zoekt momenteel naar nieuwe manieren om
de boeren beter te kunnen ondersteunen in hun
streven naar verduurzaming.
Werkwijze
Burgers betalen per jaar € 45,38 aan een boer en
adopteren daarmee een koe. In principe duurt de
adoptie zo lang als de koe leeft. Dat komt neer op
een overeenkomst van minimaal tien jaar.
Er kunnen ook meerdere koeien geadopteerd worden.
Het geld gaat voor 100% naar de boer, die het
kan gebruiken om zijn intenties voor verduurzamen
te realiseren. De adoptievriend mag minimaal twee
keer per jaar het bedrijf bezoeken op vaste bezoekdagen
en ontvangt vijf nieuwsbrieven van de StiM.
De meeste contacten worden gelegd via de website.
Wie via de website aangeeft geïnteresseerd te
zijn, krijgt een informatiepakket toegezonden. Als
het besluit is genomen een koe te adopteren,
wordt een adoptieovereenkomst afgesloten. De
koeien worden vier keer per jaar toegewezen. Bij
de toewijzing houdt StiM rekening met de wensen
van de burgers. Wil men een koe in de buurt Wil
men een koe adopteren van een biologische boer
Wanneer de adoptie is geregeld, ontvangt de adoptievriend
een certificaat met het adres van de boer.
De deelnemende boeren houden twee keer per
jaar open dagen waarop de adoptievrienden welkom
zijn. Tijdens de eerste boerderijdag die een
adoptievriend bezoekt ontvangt hij/zij een foto van
de koe.
Organisatie en financiën
De organisatie van het project is in handen van
Stichting Milieubewustzijn. Het bestuur van de
stichting bestaat uit vier personen. Ook de kring
van adviseurs bestaat uit vier personen.
Het bureau heeft negen medewerkers, waarvan er
drie op free lance basis werken.
Stichting Milieubewustzijn heeft vooralsnog de
kosten voor Adopteer een koe bijna volledig gedragen.
Het is de bedoeling dat het project zelfdragend
wordt.
Scharrelaars zoeken adoptanten
Om de administratiekosten te dekken wordt tegenwoordig
een eenmalige bijdrage van € 15,-
gevraagd van een nieuwe adoptievriend.
Stichting Milieubewustzijn is een particuliere organisatie
die grotendeels wordt gefinancierd door
twee grote en een aantal middelgrote en kleine
donateurs.
Ontwikkeling
Het is de wens van de StiM om de aan het project
deelnemende boeren meer te ondersteunen bij
hun streven naar verduurzaming. Men denkt hierbij
aan het inschakelen van deskundigen en het organiseren
van studiedagen.
Informatie
Stichting Milieubewustzijn, Centrum voor Co-creatie
Noordereinde 56
1234 JJ ’s-Gravenland
Tel. (035) 655 93 59
Fax (035) 655 93 60
E-mail info@milieubewustzijn.nl
Websites:
www.adopteereenkoe.nl
www.milieubewustzijn.nl

De grote kleine-kansen atlas / Vereniging Deelauto Lismortel - 161
Vereniging Deelauto Lismortel
Ellie Smolenaars
Introductie
Drie auto’s bezit de Vereniging Deelauto Lismortel
(Eindhoven), die worden gereden door 15 leden.
De Vereniging startte september 1996. De bewoners
van een Centraal Wonen-project, een project
met gemeenschappelijke voorzieningen, hoorden
van het autodelen binnen woongemeenschap De
Vierschaar uit Apeldoorn. Bewoonster Jacqueline
Kuppens besloot haar schouders onder het autodelen
in Eindhoven te zetten. Inmiddels zijn er drie
auto’s gemiddeld 55% van de tijd tussen 7.00 uur
en 24.00 uur onderweg.
Bewoonster Jacqueline Kuppens
was de initiatiefneemster: “Ik zelf
kom uit de landbouweconomie en
had kennisgemaakt met ideeën
uit de coöperatiewereld.” Na heel
veel voorbereidingstijd en alles
heel goed te hebben doordacht,
Een complete auto om te delen stelde Kuppens een huishoudelijk
reglement met financieel plan op.
Met vier mensen werd een auto gekocht voor
ƒ4.500. De Vereniging leende dit geld van de
leden en later werd daar geld bij geleend in de
vorm van een gewone marktlening bij een bank.
Het autodelen heeft een duidelijke milieudoelstelling.
Jacqueline Kuppens: “Je gaat heel anders met
je mobiliteit om. Je denkt na of je de auto neemt,
of de fiets. Een neveneffect is dat door dit systeem
mensen auto kunnen rijden die het anders niet
kunnen.” Het scheelt de leden al snel enkele honderden
guldens per maand en iedereen heeft er
rechtstreeks financieel voordeel bij.
De deelnemers
De leden van Vereniging Deelauto Lismortel wonen
allen in dezelfde straat. Evenveel mannen als vrouwen
zijn nu lid. Op voorzitster Jacqueline Kuppens
na zijn alle met actieve leden in bestuurs-, schoonmaak-
en onderhoudswerk mannen. Kuppens is
voor Groen Links wethouder van Volksgezondheid,
Welzijn en Sport van de gemeente Eindhoven.
gemaakt. Leden die twijfels hebben over dit nieuwe
lid, melden dit op papier bij de voorzitter. Het nieuwe
lid mag vervolgens reageren en dan wordt blind
gestemd over de toelating.
Jacqueline Kuppens: “We moeten het vertrouwen
hebben dat het lid goed met eigendom van anderen
omgaat. Slikt iemand bijvoorbeeld medicijnen
die de rijvaardigheid beïnvloeden, of is de persoon
agressief Dat zijn redenen om iemand niet toe te
laten. Daar moet je je ogen niet voor sluiten.”
Degene die het organiseert moet altijd denken: op
welke gronden kan ik weigeren Kuppens: “Zorg
dat je een lid eruit kunt zetten met een snelle procedure.
En denk eraan om betalingsachterstanden
te voorkomen.”
De vereniging heeft nog nooit conflicten gehad en
heeft louter tevreden leden. Continu staan er mensen
op de wachtlijst om toegelaten te worden als
lid, op dit moment telt de wachtlijst drie mensen.
Afvallers zijn leden die verhuizen, die dagelijks een
auto nodig hebben en er zelf een kopen, of een
lease-auto van de baas krijgen.
Draagvlak en begeleiding
De autodeel vereniging is een zelfstandig functionerende
vereniging. De leden maken deel uit van
de woongemeenschap Lismortel, maar verder opereert
het autodelen daar los van. Het is ook gezellig.
Na een vergadering gaan de leden altijd nog
iets leuks doen. Er wordt geïnvesteerd in sociaal
contact en in bijzondere momenten, zoals het vieren
van het eerste lustrum.
Een belangrijke drager is voorzitster Jacqueline
Kuppens, die met kennis van het functioneren van
coöperaties de vereniging opzette. De doelen zijn
sinds de start niet gewijzigd. De leden komen uit
een selectieve kring, namelijk een straat met
woongemeenschapbewoners.
Er is geen professionele begeleiding. De opzet en
uitvoering is in eigen handen, met als voorbeeld in
het allereerste begin, het autodeelproject van
woongemeenschap De Vierschaar uit Apeldoorn.
Hoe word je lid van de deelauto vereniging Er is
een strakke toelatingsprocedure. De naam van
iemand die lid gaat worden, wordt eerst bekend

162 - De grote kleine-kansen atlas / Vereniging Deelauto Lismortel
Werkwijze
De vereniging drijft op strakke afspraken in combinatie
met een vertrouwensband tussen de leden.
Alle leden hebben alle sleutels, plus een sleutel
van een kastje in de straat, waar intekenlijsten en
benzinelijsten liggen.
Alle autokosten zijn variabel gemaakt. De kostprijzen
zijn zo vastgesteld, dat de vereniging bij 40%
gebruik van de auto’s quitte speelt. Dit cijfer is een
ervaringscijfer afkomstig van de autodeel vereniging
uit Apeldoorn, die als voorbeeld diende.
De leden betalen een ‘instapbedrag’ per keer dat
de auto wordt gebruikt, nu vastgesteld op € 3,-
plus een bedrag per uur van € 0,30 en een bedrag
per kilometer van € 0,15.
Het uurbedrag is niet te hoog, zodat de auto niet te
krap wordt ingepland, maar ook niet te laag, zodat
de auto’s niet gereserveerd stil staan.
Een lid heeft bij schade € 150 eigen risico. Ook als
het een kleine schade betreft, die niet gerepareerd
wordt. De auto’s die dat waard zijn, zijn all-risk verzekerd.
Twee leden verzorgen de schoonmaak, een lid het
onderhoud. De ervaring leert dat dit ieder ongeveer
anderhalf uur per maand kost.
Organisatie
De Vereniging is een eigen rechtspersoon. Het
bestuur bestaat uit vijf leden: voorzitter, secretaris,
penningmeester en twee gewone bestuursleden.
Het bestuur komt twee keer per jaar bijeen,
bestuur en leden ook twee keer per jaar. Dan worden
alle taken verdeeld.
Financiën
De Vereniging drijft op 50% eigen geld en 50%
geleend geld. De Vereniging betaalt de aanschaf
van de auto’s, onderhoud, ANWB-lidmaatschap,
verzekeringen, wegenbelasting, enzovoort. De
leden ontvangen maandelijks een rekening die
afhankelijk is van het gebruik.
Aan het eind van het jaar worden de werkelijke prijzen
berekend en tot nu toe is het saldo altijd positief
geweest, d.w.z. er is teveel betaald. Dit potje is
een schuld aan het lid die wordt uitbetaald als het
lid dat wil, of het wordt als kasgeld gebruikt voor
het volgend jaar.
Met de belastingdienst is afgesproken dat er aantoonbaar
geen winst wordt gemaakt en dat iedereen
uit de straat kan deelnemen. Daardoor hoeft
ook geen BTW-boekhouding te worden gevoerd.
Ontwikkeling
Het loopt goed en de verwachting is dat het zeker
nog tien jaar zo doorgaat, lang dus. De wens is de
vereniging te stabiliseren op het niveau van 15
leden en 3 auto’s, omdat dat precies te overzien is.
Risico’s worden gemeden. Het gaat om goed
onderling vertrouwen en goed vastgelegde afspraken.
Gelukkig zijn er nog geen conflicten gerezen,
maar je daarop voorbereiden is een overweging
geweest bij het opstellen van het huishoudelijk
reglement. Heel belangrijk is de coöperatie-filosofie
en de consequenties voor de organisatie van financiën
en autogebruik
Strak georganiseerd, geheel in eigen beheer, een
gezonde vertrouwensbasis en een strak financieel
concept. Dat zijn de ingrediënten van het succes
van Vereniging Deelauto Lismortel.
Over het financieel concept en de coöperatiegedachte
zegt Jacqueline Kuppens: “Leden zeggen
steeds: laten we sparen, laten we vermogen opbouwen,
maar dan moet ik altijd uitleggen dat we dat
juist niet moeten doen. Want anders kan iemand
zeggen: ‘ik heb veel gereden, dus ik heb meer rechten
dan jij.’ Daardoor ontstaat ongelijkheid. Dat wil
ik persé voorkomen. Iemand die de auto’s veel
gebruikt is niet waardevoller dan anderen die de
auto’s minder gebruiken. Bovendien hoef je mensen
die weggaan niet uit te kopen.”
Kuppens: “De Kansenatlas is bedoeld voor sociaal
werkers Dan is het belangrijk erop te hameren dat
het zakelijk helemaal moet kloppen en je moet
echt geen concessies doen. Het is echt een heel
zakelijke overeenkomst.”
Kuppens denkt dat een soort helpdesk handig zou
zijn voor nieuw te starten autodelers. Zij zelf
schreef een handboek voor het opzetten van een
vereniging en zou dat graag publiceren voor een
breder publiek.
Informatie
Jacqueline Kuppens, voorzitter
Website www.lvcw.nl/cwl
E-mail j.kuppens@eindhoven.nl
Milieu

De grote kleine-kansen atlas / Het Groene Dak - Een ecologisch woningbouwproject - 163
Het Groene Dak - Een ecologisch
woningbouwproject
Jeroen Flamman
Vijver
Introductie
Het Groene Dak is een bewonersvereniging voor
ecologisch wonen en bouwen. Ecologisch bouwen
is erop gericht het milieu en de natuur zo weinig
mogelijk te belasten en een goed leefmilieu te creëren.
Bij ecologisch bouwen gaat het niet alleen
om de huizen zelf, maar ook om de woonomgeving.
Het is belangrijk dat er een goed klimaat ontstaat
voor planten, dieren en mensen. Vervuiling en verdroging
moeten zoveel mogelijk worden voorkomen.
Fietsen, wandelen en openbaar vervoer krijgen
in een ecologische woonomgeving voorrang
boven de auto. Ook is er aandacht voor sociale veiligheid
en de “menselijke
maat” van de woonomgeving.
Kortom: het gaat om een goed
leefmilieu. In het Groene Dak
is aandacht besteed aan de
woonomgeving, energiebesparing,
waterbesparing, het
gebruik van verantwoorde
bouwmaterialen en beperking
en scheiding van afval.
Initiatief
Het project is ontstaan op initiatief van de bewonersvereniging
het Groene Dak, die in 1989 werd
opgericht. Een groep vrienden nam vanuit idealisme
het initiatief en kreeg gemeentelijke subsidie
om een haalbaarheidsonderzoek te doen naar ecologisch
wonen. Daar kwam een programma van
eisen en wensen uit voort dat aan architect Tjerk
Reyenga, Woningbouwvereniging Prinses Juliana
en projectontwikkelaar Geelen werd voorgelegd. De
ambities waren groot, op het gebied van zowel ecologie
als betaalbaar en sociaal wonen. De vereniging
heeft die drie zaken altijd getracht te combineren,
omdat er alleen dan voldoende draagvlak voor
het project kon ontstaan. Toen de woningen er eenmaal
stonden is de factor beheer een steeds
belangrijkere rol gaan spelen.
De vereniging heeft zich vier jaar lang actief ingezet
voor betaalbare, ecologische woningen,
geschikt voor verschillende samenlevingsvormen.
De bewoners bepaalden zelf welke ecologische
aspecten ze wilden toepassen. Veel van die maatregelen
waren te duur. Het is een heel proces
geweest met gemeente en aannemers om het voor
elkaar te krijgen.
Het project heette ‘Het groene dak’ omdat het oorspronkelijke
idee was om bij alle huizen grasdaken
te maken. Maar dat is om financiële redenen losgelaten.
Alleen het projecthuis heeft nu zo’n grasdak.
Wat ecologie betreft ging de aandacht in eerste
instantie uit naar passieve en actieve zonne-energie,
waterbesparing, milieuvriendelijke bouwmaterialen
en gevarieerde beplanting.
Deelnemers
Bij de start van het project woonden er in het
Groene Dak 90 volwassenen en 40 kinderen. De
eerste jaren was er buitengewoon weinig verloop,
mensen willen er blijven wonen. De vaste kern is
nog altijd aanwezig, maar er zijn ook nieuwe, gemotiveerde
mensen bijgekomen. Men vindt het
waardevol om een eigen huis en een eigen leven te
hebben en aan de andere kant deel uit te maken
van zo’n vereniging die een gemeenschappelijke
verantwoordelijkheid heeft voor de eigen leefomgeving.
Het sociale aspect is een opvallend bijverschijnsel
van dit ecologisch woonproject. Waar andere woonprojecten
vaak sociale cohesie als doel hebben, en
er uiteindelijk een vervlakking optreedt, geldt het
hier als middel om een ecologisch woonproject te
realiseren. Dat geeft het een zekere bestendigheid.
‘Groene-dakkers’ zijn geen doorsnee mensen. De
ontstaansgeschiedenis heeft tot gevolg gehad dat
alleen bepaalde personen zich tot dit project aangetrokken
voelde. Daarom heerst de gedachte dat
wanneer zich nieuwe bewoners aandienen, het risico
bestaat dat er verschuivingen optreden in het
karakter van de bewonersgroep ten koste van de
identiteit van de vereniging.
Voor huurders is, onder andere om die reden, een
drempel opgeworden. Zij moeten aspirant-lid worden
van de vereniging en komen op een wachtlijst
te staan. Komt er een plaats vrij in een woongroep,
dan komen meerdere mensen van de wachtlijst
kennismaken en maakt de groep een keuze. Bij
zelfstandige huurwoningen wordt eveneens uit de
wachtlijst geput. Wie boven aan staat komt het
eerst in aanmerking.

164 - De grote kleine-kansen atlas / Het Groene Dak - Een ecologisch woningbouwproject
Bij koopwoningen ligt het wat moeilijker. Men kan
een huizenbezitter immers niet voorschrijven aan
wie hij zijn huis moet verkopen. Wel wordt de voorwaarde
gesteld dat leden van Het Groene Dak eerder
dan de buitenwacht op de hoogte worden
gesteld als er een huis te koop is. Wie het huis
koopt moet lid worden van Het Groene Dak en wil
vanzelfsprekend weten wat dat inhoudt. Door
potentiële kopers grondig te informeren vindt ook
een natuurlijke selectie plaats.
Er wordt veel betrokkenheid verwacht van de bewoners.
Ongeveer vier op de vijf bewoners toont zich
betrokken, waarvan een klein deel heel intensief.
Maar er is alle ruimte voor dergelijke verschillen.
De rode daken
Organisatie en werkwijze
Het Groene Dak omvat een blok van zesenzestig
woningen rondom een gemeenschappelijke
binnentuin. Centraal staat een gebouwtje met een
groen dak; dat is het projecthuis, bewonerscafé en
de plaats voor de vergaderingen van de vereniging.
Het complex bevat twee- en driekamerwoningen,
met verschillende gemeenschappelijke ruimtes,
ingedeeld naar de wensen van de bewoners. Er zijn
ook vier- en vijfkamerwoningen en maisonnettes.
Dit alles verdeeld over koop- en huurwoningen.
Het binnenterrein is door de vereniging aangelegd
en wordt ecologisch beheerd. Dwars door het
binnenterrein was door de gemeente in eerste
instantie een weg gepland. Door de inspanningen
van de vereniging is die verdwenen, waardoor een
grote gemeenschappelijke tuin kon worden aangelegd,
waar kinderen kunnen spelen, moestuintjes
gehouden kunnen worden en je in de zon kunt zitten.
De privé-tuinen zijn acht meter diep, wat minder
is dan gebruikelijk.
Midden op het binnenterrein is een projecthuis
gebouwd van leem en met een grasdak. In dit huis
worden groepen voorgelicht over het Groene Dak
en ecologisch bouwen. Daarnaast is het bedoeld
voor ledenvergaderingen, kinderopvang en bijvoorbeeld
feestjes.
De vijver is een belangrijk onderdeel van de tuin. In
de vijver wordt het regenwater dat van de daken
komt opgevangen. Voordeel is dat het water langer
in de omgeving wordt vastgehouden, wat weer een
beetje helpt tegen de verdroging.
Er wordt in het Groene Dak veel geëxperimenteerd
met nieuwe methoden voor ecologisch wonen.
Soms echter lopen deze uit op een mislukking. Een
voorbeeld hiervan, dat vele kranten haalde, was
het experiment met composttoiletten in een aantal
huizen. Deze moesten uiteindelijk ontmanteld worden
wegens ontploffingsgevaar en stankoverlast.
Het parkeren is een kwestie die de ledenvergaderingen
de laatste tijd beheerst. Bij de aanleg van
de straten heeft Het Groene Dak de gemeente verzocht
om een lager aantal parkeerplaatsen aan te
leggen dan gebruikelijk. De norm in de wijk
Voordorp is 1,2 parkeerplaats per woning; Het
Groene Dak heeft 0,5 per woning. Nu Voordorp
ruim vijf jaar bewoond is, ontstaan er parkeerproblemen
in de hele wijk. Kinderen worden groot en
nemen een eigen auto, garages blijken voor andere
doeleinden te worden gebruikt, en ook in Het
Groene Dak hebben langzamerhand meer mensen
een auto. Na enkele lichte aanvaringen met buurtbewoners
is afgesproken dat ‘Groene-dakkers’
alleen aan hun eigen kant van de straat parkeren.
De discussie om dit probleem op te lossen loopt
nog volop. Er zijn groenstrookjes aangewezen die
eventueel zouden moeten wijken voor parkeerplaatsen,
maar niet iedereen geeft zijn principes zo
snel op. Sommige leden roepen de andere op om
auto’s te delen. Nog zonder succes.
Financiën
Alle genomen ecologische maatregelen zijn mogelijk
voor zo’n € 8.000,- tot € 10.000,- per woning.
Dit bedrag is hoofdzakelijk met subsidies gedekt.
Ook de leden dragen bij aan de financiering van
het project door gedurende tien jaar zo’n € 15,- tot
€ 30,- per woning per maand te betalen aan de
ecologische maatregelen, de tuin en het projecthuis.
Sommige investeringen kunnen zich op termijn
terugverdienen, zoals de energiebesparende
maatregelen.
Ontwikkeling
Het eerste lustrum van het Groene Dak is succesvol
geweest. Men woont plezierig en toont een
redelijk grote betrokkenheid bij de woonomgeving.
Bovendien worden de gemeenschappelijke
tuin en het sfeervolle
tuinhuis veelvuldig
gebruikt en redelijk goed
onderhouden. Verder vervult
Het Groene Dak een voorbeeldfunctie
wat betreft milieuvriendelijk
bouwen en heeft het
onderzoeksresultaten opgele-
Westkant
Milieu

De grote kleine-kansen atlas / Het Groene Dak - Een ecologisch woningbouwproject - 165
verd die missers elders kunnen voorkomen.
Een ecologische woning bouwen is één, maar er
verantwoord in wonen is twee. Komende jaren wil
de vereniging aandacht besteden aan de inrichting
van de woning, energiezuinig leven, milieuvriendelijk
wassen en afwassen, enzovoort.
Het Groene Dak is een aanzet en stimulans
geweest tot nieuwe initiatieven. Er komen steeds
meer ecologische bouwprojecten, waarbij subsidie
vaak niet eens meer nodig is en alles vanzelf lijkt
te gaan. Wat daarbij opvalt is dat bewoners steeds
minder vaak betrokken worden bij de bouw van de
woningen. De projecten worden allemaal met een
sneltreinvaart gerealiseerd, en de bewoners komen
achteraf een huis kopen. Tijd voor inspraak lijkt er
niet meer te zijn.
Al met al hebben Het Groene Dak en vergelijkbare
initiatieven de milieuvriendelijke bouw een fikse
injectie gegeven. Aan een zonneboiler bijvoorbeeld
is tegenwoordig heel gemakkelijk te komen;
gescheiden inzameling van afval is vanzelfsprekend
geworden; waterbesparende douchekoppen
en kranen worden steeds meer toegepast; aan het
gebruik van passieve zonne-energie wordt vaker
gedacht bij nieuwbouw; gebruik van een energiezuinige
verwarmingsketel is standaard geworden in
nieuwbouw; toepassing van waterbesparende toiletten
komt steeds vaker voor; ook het gebruik van
regenwater krijgt steeds meer toepassing, en het
gebruik van PVC staat vrijwel overal ter discussie.
Informatie
Het Groene Dak (HGD)
Simon Bolivarstraat 51
3573 ZJ Utrecht
Tel. (030) 273 59 79
E-mail groenedak@ision.nl
Website www.groenedak.nl
Milieu

166 - De grote kleine-kansen atlas

168 - De grote kleine-kansen atlas

De grote kleine-kansen atlas / ‘Aanzet’ in Den Bosch: een ‘ladderwerkplaats’ voor mensen in het souterrain van de samenleving - 169
‘Aanzet’ in Den Bosch: een ‘ladderwerkplaats’
voor mensen in het souterrain van de samenleving
Harry Broekman
Introductie
Aanzet is in 1991 begonnen als het project
Bouwen en Huisvesten o.l.v. van gepensioneerd
opbouwwerker Piet Willems. Hij en enige ex-collega’s
hadden contacten met mensen die wel wilden
werken, maar niet aan de bak kwamen doordat zij
niet ‘goed genoeg’ waren voor een reguliere baan.
De initiatiefnemers schraapten een hypotheek en
een lening bij elkaar om het incourante eerste
pand aan te kopen.Onder supervisie van een uitvoerder
met WAO-uitkering werd dit voormalig
bankgebouw opgeknapt door zeven baanlozen:
drie jongeren, drie ontheemden (Bosniërs) en een
WAO-er.
Allen zijn doorgestroomd naar een reguliere baan,
het pand werd voor een marktconform bedrag verkocht
aan een steunpunt voor kankerpatiënten c.s.
Met dat geld werd weer een volgend pand gekocht.
Dit tweede karwei werd gevonden in een zwaar vervallen
woonhuis. Dit werd na oplevering verkocht
aan een woningstichting om er een beschermd
wonen project in onder te brengen.
Zo gaat het telkens, sterk arbeidsintensieve panden
leveren winst voor het volgende karwei op.
Door talenten van deelnemers te koppelen aan
kansen voor werkprojecten, ontwikkelde Aanzet
zich als een aanhechtingsplek voor zelfhulpgroepen,
therapeutische werkplekken en trajecten voor
sociale activering. Aanzet wil deze mensen kansen
verschaffen om het souterrain van de samenleving
te ontstijgen.
Nadrukkelijk echter positioneert Aanzet zich niet
louter als een werkvoorziening van lotgenoten en
bondgenoten tezamen. Zo zijn er zelfhulpgroepen
waar pratend en voorlichting organiserend, de
deelnemers greep willen krijgen op hun leven en
levensomstandigheden. Maar Aanzet is ook een
instrument voor samenlevingsopbouw. Aanzet wil
de opvattingen, werkwijzen en regelgeving van
instellingen beïnvloeden, opdat de doelgroep beter
in de reguliere stedelijke samenleving aan de bak
komt.
Deelnemers
Hoe je bij Aanzet als deelnemer komt maakt niet
uit, hoe je weg gaat wel. Aanzet ontwikkelt daartoe
werkervaringsplaatsen. Die plaatsen worden
geschapen vooral in de bouw, daarnaast in de
administratie en verwante projecten, zoals een
kringloop klussenbus en een recyclingatelier.
De bouwploeg knapt huizen op. In enkele gevallen
betrekken deelnemers daarin dan een kamer.
Aanzet vormt tevens een verzamelplaats voor zelfhulpgroepen:
van ex-bajesklanten, ex-psychiatrische
patiënten tot mensen die een suïcidepoging
achter de rug hebben.
Deelnemers melden zichzelf of worden doorverwezen
door werkgevers, reclassering, welzijnsinstellingen,
GGZ en gemeentediensten. Aanzet praat niet
alleen met potentiële deelnemers over de inzet,
maar ook met een betrokken instelling voor zorg of
hulp. Daarnaast is er ook altijd contact met de
Sociale Dienst om de vrijwilligersvergoeding voor
de deelnemers veilig te stellen (tweeënhalf euro
per dagdeel). Hulpverleners blijven hun klanten (op
afstand) begeleiden.
Per jaar doen tussen de 30 en 40 deelnemers mee
in de activeringsprojecten. De bouwprojecten trekken
de meeste deelnemers en die oefenen aantrekkingskracht
op mannen uit. Bij het administratieproject
werken enkele vrouwen. In bijna alle
gevallen betreft het autochtone Nederlanders.
Deelnemers werken met een uitkering en/of in een
regeling (JWG, WIW, ID).
Voorts worden enige zelfhulpgroepen door het
steunpunt en de Stichting Ex (-suïcidalen) begeleid.
Profijtgroepen en draagvlak
Er is onnoemelijk veel energie gaan zitten in het
overtuigen en meekrijgen van officiële instellingen.
Voorschriften, financieringsregimes, verkokering en
mentaliteiten als ‘ver van mijn bed’/ ‘niet op mijn
terrein’ vormden hindernissen. Die hordes konden
genomen worden dankzij de gedrevenheid van de
deelnemers, het uithoudingsvermogen en koppigheid
van de initiatiefnemers met behendig combinatiespel
en professioneel communiceren (inschakelen
van de pers, issuevorming in de openbare
mening en lobbyen bij de beslissers).
Belangrijke leerervaring uit de beginperiode is
geweest dat medewerking verkrijgen van instanties
niet loopt via de formele lijn van directies of besturen,
maar via het aanspreken van geschikte personen
uit zulke instellingen. Zo werden bevriende
directeuren van een drietal grote bouwbedrijven

170 - De grote kleine-kansen atlas / ‘Aanzet’ in Den Bosch: een ‘ladderwerkplaats’ voor mensen in het souterrain van de samenleving
benaderd. Via bekenden bij woningbouwstichtingen
werd gezocht naar functionarissen die betrokken
waren op terrein van ecologisch bouwen en
maatschappelijke opvang. Ook bij opleidingsinstituten
en gemeentelijke diensten werd gezocht en
later contact gelegd met geschikte personen.
‘Geschikt’ is een combinatie van open staan voor
vernieuwing, actief mee willen denken en een relevante
positie bekleden in de organisatie.
Op dezelfde wijze werden ‘leveranciers’ van deelnemers
benaderd: zoeken naar functionarissen die
verandering wilden. Via medestanders bij
Humanitas, Maatschappelijk Opvang en de
Geestelijke Gezondheidszorg konden mensen aan
het werk geholpen worden en soms ook aan woonruimte.
Nu komt ook een toestroom via de reclassering
en de hulpverlening op gang.
Begeleiding
Met de gepensioneerd opbouwwerker Piet Willems
als trekker had men de projectbegeleiding als het
ware in eigen huis. Sinds 2000 wordt deze functie
vervuld door een betaalde coördinator dankzij een
subsidie. Daarvoor was dat een vrijwilligerstaak,
tegen onkostenvergoeding. Twee bestuurders en
de adviseur ontvangen eveneens een onkostenvergoeding.
De deelnemers ontvangen naast de begeleiding
van hun zorginstelling ook begeleiding op de werkplek
die zich richt op vakeisen, maar ook op communiceren
met collega’s en andere betrokkenen.
Aangepast en therapeutisch werk staat centraal:
deelnemers worden wel gestimuleerd, maar niet
over de kling gejaagd. Daarnaast zijn de zelfhulpgroepen
van betekenis voor de persoonlijke begeleiding.
Werkwijze
De kracht zit in vier zaken:
1. De trits een dak boven je hoofd, werk en hulp is
dé formule om uit het dal te klauteren.
2. De deelnemers mixen zelf . Met bestanddelen:
zelfhulp + vrijwilligers + het officiële hulpcircuit.
Individueel en/of in de groep. Met lotgenoten of
anderen. Materieel (geld, arbeid, huisvesting)
en immaterieel.
3. De combinatie van leermogelijkheden: de deelnemers
krijgen kans in eigen tempo, zich sociaal
en ambachtelijk te ontwikkelen: Hij/zij wordt
niet gereïntegreerd, maar bouwt zelf zijn eigen
ladders.
4. De koppeling van ideologie, praktijk en intensief
netwerken in de stad. Het is missionaire
arbeid, getoonzet in exemplarische praktijken,
niet over de hoofden van de mensen heen.
Maar samen optrekken, samen leren hoe je de
organisatie aanpast aan de veranderende
omstandigheden en omgevingskansen.
Een constant aandachtspunt vormt de invloed van
deelnemers op de besluitvorming. Gelet op de uitgangsituatie
van de deelnemers is het vooral een
leerproces. De begeleiders geven dit ook stap voor
stap vorm. Al te formele structuren zijn dodelijk voor
deze groep en dit type projecten. Bij de aankoop van
een pand of het op gang brengen van een nieuw project
wordt een in een grote, gezamenlijke vergadering
met deelnemers bezien wat ze op touw gaan zetten.
Capaciteit aan mensen en middelen worden afgewogen
tegen wat noodzakelijk respectievelijk wenselijk
is bij de bouw/verbouw. Keuzes worden aan de totale
deelnemersploeg uit het bouwproject voorgelegd als:
wat gaan we doen met de € 40.000,- die we dit jaar
nog te besteden hebben. Kopen we er een nieuw
pand voor om op te knappen, of besteden we het aan
de dakbedekking van het kringloopbedrijf
Deelnemers nemen steeds meer verantwoordelijkheden
door zorg te dragen voor het welslagen van het
project. In 2002 wordt gezocht naar meer, doch niet
te geformaliseerde overlegmomenten.
Afspraken met een deelnemer worden gemaakt door
de begeleider van Aanzet samen met zijn hulpverlener.
Deze driehoeksverhouding blijkt essentieel voor
een stabiele relatie, maar ook voor de verdere inpassing
in de maatschappij: Aanzet is voor de deelnemers
niet vervangend voor de maatschappij. In aansluiting
op de gemaakte afspraken met hulpverleners/begeleiders
van buiten over ‘buiten’, maakt
Aanzet intern afspraken zoals ‘geen drugs, geen
alcohol en niet jatten op het werk’.
Deelnemers houden elkaar ook aan de afspraken.
Daarnaast tonen deze lotgenoten zich ook anderszins
bondgenoten: ze helpen elkaar bij verhuizen,
inrichten of zoeken elkaar op bij ziekte of tijdelijke
opnames.
Organisatie
Deelnemers krijgen de kans zelf projecten te ontwikkelen.
Ook organiseert Aanzet van tijd tot tijd
brainstormmiddagen. In feite gaat het telkens om
de cyclus van idee, initiatiefgroep, ontwikkeling en
organisatie aan de hand van praktijkbehoeften. In
feite krijgt een ieder ruimte, kansen en steun om
van onderop zich te organiseren voor een betere
plaats in de samenleving. Na verloop van tijd blijkt
dan wel of een initiatiefgroep Stichting moet worden.
Of dat een eenmaal gevormde Stichting onder
de paraplu van Aanzet helemaal zelfstandig gaat
opereren of gaat fuseren. Ontwikkelen, aanhaken,
ontvlechten en overdragen: Aanzet kan alleen
maar goed functioneren als zij beweeglijk is en
daarbij de dynamiek in de buitenwereld niet uit het
oog verliest.
Opvang en zorg

De grote kleine-kansen atlas / ‘Aanzet’ in Den Bosch: een ‘ladderwerkplaats’ voor mensen in het souterrain van de samenleving - 171
Organisatieschema aanzet
Om een grotere reikwijdte te kunnen bestrijken
werd recent, per 1 januari 2002, de Stichting
Aanzet ontvlochten. De uitvoerende afdelingen bleven
in Aanzet, doch de poot ‘ontwikkeling’ werd
verzelfstandigd. Voor ontwikkeling werd een nieuwe
stichting in het leven geroepen; de Stichting
Ruggesteun met als drijvende kracht P. Willems. De
Stichting Ruggesteun wil met institutionele partners
proberen samen zo’n 100 activeringsplaatsen
te scheppen voor mensen uit de sfeer van
Maatschappelijke Opvang, GGZ, justitie- en het
hulpverleningscircuit. Plaatsen die deels bij Aanzet
en haar bouw- resp. administratieproject ondergebracht
worden. Deels gecreëerd worden in nieuwe
projecten.
In 2001 werd een werkpand betrokken van een
woningbouwvereniging voor een vriendenprijs. Een
loods van 750 m 2 huurt Aanzet van dezelfde verhuurder
om niet. Voor bijzondere aanschaffingen in
de sfeer van instrumenten, werktuigen en investeringen
zijn met succes fondsen aangeschreven.
Bouwproject, de kringloop klussenbus en het recyclingatelier
leveren uit verkoop van materiaal c.q.
diensten ook enige eigen inkomsten op. Die
opbrengsten worden weer geïnvesteerd in materiaal
en aanschaf van te renoveren panden. Aanzet
zoekt geleidelijke groei. Elk jaar is de verhouding
eigen inkomsten-subsidie anders. Telkens wordt
gewaakt dat het evenwicht niet zoek is tussen
beide inkomensstromen.
Binnen Aanzet is men niet vergeten dat er begonnen
werd met niks: 0 gulden subsidie, dus woekeren
met weinig middelen is een vroeg verworven
bekwaamheid, die zichzelf verwennen in een te
grote afhankelijkheid van subsidieverschaffers
tegengaat.
Belangrijkste uitgavenposten liggen thans in de
sfeer van deelnemersvergoeding, coördinator,
materiaal en aanschaf van op te knappen panden.
De deelnemers ontvangen naast hun reguliere uitkering
een tientje per dag tot een maximum van €
90,- per maand (prijspeil 2001)
Voornaamste inkomensbronnen zijn: een vergoeding
per deelnemer van de toeleverende instantie,
fondsen en inkomsten uit verkopen/dienstverlening.
Opvang en zorg
De splitsing tussen uitvoering en ontwikkeling werd
noodzakelijk, aangezien de institutionele partners
meer zeggenschap wilden over de nieuwe plekken.
De Stichting Aanzet werd te weinig als een collectief
bezit ervaren (zie ‘organisatie-schema’ voor
institutionele partners)
Aanzet, Ruggesteun en Ex6 (de zelforganisatie van
mensen met suïcidepoging achter de rug) zijn lid
van de Landelijke Federatie Ongebonden
Schilvoorzieningen. Dat zijn landelijke projecten en
instellingen die als rand om de GGZ voorzieningen
staan.
Financiën
De gemeente subsidieert de huisvestingslasten
van het projectbureau. Ook doteert de gemeente
een bedrag per deelnemer om bij te dragen aan de
begeleidingskosten. De GGZ Den Bosch en het
Zorgvernieuwingfonds betalen een tiental deelnemersplekken
uit hun pot voor ‘tertiaire deeltijdbehandelingen’.
In het kader van het Grote Steden
Beleid werd gedurende drie jaar een bijdrage van
125.000 gulden ontvangen.
Ontwikkeling
De komende jaren zal er verder gewerkt worden
aan de opbouw van een ketenoverleg gericht op
sociale activering. Daarnaast versterking van de
organisatie van Aanzet en Ruggesteun. Voorts is
een prioriteit dat er meer en stevige/bekwame leiding
komt voor inhoudelijke en procesmatige begeleiding
van de diverse projecten. Men denkt op dit
moment in de richting van 1 begeleider op 10 deelnemers,
aangevuld met een tweetal ID/banen.
In drie steden: Gouda, Zwolle en Bergen op Zoom
zijn lokale initiatiefnemers doende een plaatselijke
variant van het onderdeel bouwproject neer te zetten.
Bureaucratische molens maken dat de ontwikkeling
daar stroef gaat. Aanzet heeft in die zin al
menige slag achter de rug en heeft zich daar goed
uitgevochten.
Aanzet biedt een goed voorbeeld van het ontwikkelen
van een lokale infrastructuur voor sociale activering.
De combinatie van verontwaardiging over
uitsluiting met concrete, op maat gesneden invoegtrajecten,
maakte de nog altijd niet gelopen mars

172 - De grote kleine-kansen atlas / ‘Aanzet’ in Den Bosch: een ‘ladderwerkplaats’ voor mensen in het souterrain van de samenleving
door de instituties, rijk aan successen. Maar er blijven
frustraties en teleurstellingen. Te weinig erkent
de samenleving de winst van het weer betrekken
van deze mensen die op enigerlei wijze uit de boot
zijn gevallen. Als ‘de gevestigde orde’ al de winst
van deze integratie trajecten ziet, dan is dat meestal
in termen van afgenomen criminaliteit, toegenomen
veiligheid of minder kosten voor zorg- of
hulpverlening. Terwijl de winst voor de maatschappij
ook en vooral ligt in het weer beschikbaar
komen van energie, talent en wilskracht van de
deelnemers voor de gemeenschap. De deelnemers
zijn meestal mensen met rijke levenservaring, veel
incasseringsvermogen, grote ondernemingszin en
overlevingskracht. Die energie en capaciteit wordt
niet meer destructief ingezet, maar komt beschikbaar
voor de gezinnen, buurten, bedrijven en verenigingsleven.
Informatie
Stichting Aanzet
L. Verkroesen, directeur
Jan Schöferlaan 1
5212 RE Den Bosch
Tel. (073) 612 33 24
Stichting Ruggesteun
P. Willems, coördinator
Churchilllaan 82
5224 BW Den Bosch
Tel. (073) 623 72 62
Publicaties
MVE
“De GGZ is aan zet”
Overdwars, 1999, 11.
D. van den Boogaard
“Gewoon Anders”
NIZW Utrecht 1994 (pag. 62-72)
R. Tulkens
“De kracht van EX6”
De Passage, 2000, jrg 9 no 3 (pag. 152-154)
Zie ook: www.lfos.nl
Positie ruggesteun
Opvang en zorg

De grote kleine-kansen atlas / Service Bureau Ouderen Hellevoetsluis - 173
Service Bureau Ouderen Hellevoetsluis
Harry Broekman / Hennie Wiersma
Introductie
Circa acht bewoners van Hellevoetsluis kwamen
rond 1985 tot de conclusie dat het ontbrak aan
voorzieningen voor ouderen. Regionaal was er
gecoördineerd ouderenwerk, maar niet in
Hellevoetsluis dat in de wederopbouwperiode een
grote instroom kende van jonge gezinnen. De aandacht
van de gemeente was de afgelopen periode
sterk gericht op scholen, zwembaden en industrieterreinen.
Niet op diensten als maaltijdverzorging
en vervoer. Dat het aandeel van ouderen in de
bevolking nog verder ging groeien, viel eenvoudig
af te lezen aan de cijfers. De aanwas maakte duidelijk
dat er wel iets moest gebeuren. De gemeente
formeerde een voorbereidingsgroep/ kerngroep
met daarin ook vrijwilligers. Die groep besloot een
vrijwilligersorganisatie te maken voor de diensten
Spreekuur, Telefooncirkel, Alarmering, Open Tafel
en Tafeltje-dek-je (maaltijd thuis bezorgen).
Initiatief
Op 21 november 1986 werd formeel het Service
Bureau voor Ouderen opgericht. Voornesteyn: een
plaatselijk verzorgingshuis, stelde werkruimte
beschikbaar. De gemeente gaf een startsubsidie
van f 20.000,- voor Tafeltje-dek-je spullen en
kantoorinventaris, het opbouwwerk ondersteunde
het startende initiatief. Doel was en is mensen te
helpen vanaf 55 jaar zo lang mogelijk thuis te blijven,
maar wel mobiel te laten zijn.
De initiatiefnemers waren enkele ouderen en hun
volwassen kinderen die voor hen zorgden.
Deelnemers
Al snel kwamen er een tiental vrijwilligers bij. Dat
waren bijna allen vrouwen van boven de 55 jaar,
die zich wilden inzetten voor de ouderen.
Na enkele jaren, gelijk opgaande met de groei van
het aantal te bezorgen maaltijden, komen er meer
vrijwilligers bij, met name ook mannen. Mede
omdat de dienstverleningstak ‘vervoer’ zich meer
leent voor mannen. Andere takken van dienstverlening
van het SBO zoals het Spreekuur en de ‘Open
Tafel’ trekken vanouds vooral vrouwelijke vrijwilligers.
Thans zijn er 140 vrijwilligers vanaf 40 jaar of jonger
tot 80 jaar, die gemiddeld 5,2 uur per week
werken en zich totaal 38.000 uur per jaar inzetten.
Voor het merendeel met vrij beperkte opleiding
(LBO niveau), vrouwen en mannen min of meer
gelijk verdeeld. De vrijwilligers komen uit alle lagen
van de bevolking, het SBO staat open voor iedereen.
Inmiddels werken er ook banenpoolers, (I/D regeling).
Ook lopen er in de organisatie jonge mensen
die weer een plek willen hebben in de maatschappij.
Zij arriveren in de organisatie via de Dienst
Sociale Zaken in Hellevoetsluis, project ‘Begeleid
Werken’. Voor het SBO vormt sociale activering
geen beleid of doelstelling, maar het is inmiddels
wel een belangrijk facet geworden voor de organisatie.
Vrijwilligers krijgen 2 x per jaar een bedrag als
onkostenvergoeding, 1 x per jaar een groot feest.
Zij kunnen deelnemen aan de deskundigheidsbevordering:
cursussen/ trainingen.
Profijtgroepen
Profijt van het SBO hebben de 55-plussers en hun
familie, meer algemeen de mantelzorgers (koken,
vervoer, ziekenhuisbegeleiding enz.). Voorts gehandicapten,
ook zij kunnen een maaltijd krijgen, of
vervoerd worden. De Thuiszorg is blij met het SBO.
Thuizorgsters koken immers niet voor haar cliënten,
maar zien wel dagelijks het belang van goede
en regelmatige voeding. Ook het verzorgingstehuis
heeft baat bij de onderneming. De Thuiszorg begeleidde
eerst patiënten naar de polikliniek van het
ziekenhuis. Ziekenverzorgsters zijn echter schaars
en duur geworden, nu doet SBO die begeleiding
naar het ziekenhuis. Ook mensen die slechts overdag
gebruik maken van het verzorgingshuis, worden
door het SBO opgehaald.
Zo komen er eigenlijk steeds meer instanties bij,
die profiteren van de inzet. Veel andere instellingen
kunnen niet meer om het SBO heen voor hun functioneren.
Draagvlak
Het SBO levert goed en op tijd een reeks concrete
diensten waar behoefte aan is. Het busje arriveert
op tijd, de maaltijden zijn warm en voldoen aan
specifieke wensen. Bekendheid verkrijgt het SBO
via mond-tot-mond reclame. Free-publicity wordt

174 - De grote kleine-kansen atlas / Service Bureau Ouderen Hellevoetsluis
ook gebruikt, op 15 november 2002 bijvoorbeeld
reikt de wethouder Sociale Zaken de 500.000ste
maaltijd uit. Zo’n happening leidt tot een artikel in
het plaatselijk krantje, dat ook gebruikt wordt voor
de werving van vrijwilligers en donateurs.
Het SBO werft donateurs onder de bevolking en
sponsors onder lokale bedrijven. De donaties gaan
naar een aparte Vriendenstichting naast de oorspronkelijke
stichting. Een trouwe sponsor is bijvoorbeeld
een garagebedrijf, dat in ruil voor reclame
op de wagens een relatief goedkoop
onderhoudscontract heeft gesloten. Sponsoring
kan ook eenmalig zijn, bijvoorbeeld een restaurant
dat een schenking doet, zodat de vrijwilligers daar
een feest aangeboden krijgen.
Cultuur en leiding
De cultuur van de vrijwilligers is ontwapenend,
informeel, hardwerkend, gemoedelijk, flexibel. Dit
brengt de noodzaak van een eigen, passende
managementstijl met zich mee. Motiveren wordt
cruciaal en belonen gaat anders dan met loondienst.
Vrijwilligers hechten aan erkenning, waardering,
aan het zichtbare nut van hun inzet. Onderling
is loyaliteit aan de club ook een belangrijk aandachtspunt.
Bij het SBO vergen daarnaast twee zaken aparte
aandacht: er zijn zeer veel vrijwilligers met een
klein aantal uren; dit stelt hoge eisen aan de interne
communicatie. Daarnaast is er een stevige kern
van vrijwilligers die er al heel lang werkt. Naarmate
mensen langer in een organisatie mee de dienst
uit maken, is het lastiger hen te overtuigen van veranderingen
die zij zelf niet bedacht hebben. Maar
op zich lopen de bedrijfsprocessen geolied, vooral
doordat de vrijwilligers (maar ook zij die op de loonlijst
staan) zich gewaardeerd voelen. Ze tonen zich
ook echt verantwoordelijk. Een sterk punt is het
lokale karakter van de vrijwillige inzet: “Concreet
gaat het bijvoorbeeld om de man die iedere dag de
maaltijd komt brengen en wordt gevraagd: ‘Jan
kom even binnen koffie drinken’. De bezorger/ster
is een contact waar iemand naar uit kijkt. Die lokale
band kun je niet overplanten naar een regio.”
Vroeger kozen de vrijwilligers uit hun midden een
bestuur en de voorzitter van het bestuur werd tenslotte
ook directeur: dat was het SBO ten voeten uit
Zo werd een actieve vrijwilliger – hij was ook een
medeoprichter - 3 jaar geleden directeur. Hij kende
bijna iedereen en gaf leiding aan meer dan 100
vrijwilligers. Deze directeur had weinig gedelegeerd.
Hij opereerde heel laagdrempelig, iedereen
liep bij hem naar binnen. Dat brak hem op: hij hanteerde
een te grote span-of-control. Hij identificeerde
zich sterk met het SBO dat hij ‘met blote handen’
mee had helpen opbouwen. Op den duur
kreeg hij last van eerder reeds ondervonden
gezondheidsproblemen. Deze directeur heeft zich
daarom moeten terugtrekken. Inmiddels is er een
nieuwe directeur van buiten aangetrokken.
Het bestuur wil thans - mede met de inmiddels
aangetreden nieuwe directeur - de organisatie
meer professionaliseren. De positie van de directeur
en de coördinatoren moet nu in een huishoudelijk
reglement geregeld gaan worden, dat voorkomt
veel onduidelijkheid. Want in de loop der
jaren is er steeds meer professionele ondersteuning
gekomen. Met vrijwilligers worden contracten
getekend, waarin de rechten en plichten over en
weer worden vermeld. Ook nu al stelt het SBO aan
de vrijwilligers duidelijke regels rond afmelden bij
ziekte e.d.
Werkwijze
Vervoer: de eerste jaren vervoerden vrijwilligers de
klanten met hun eigen auto, tegen kilometer vergoeding.
Een eerste bus voor het vervoer is via
rommelmarkten, een subsidie via het Julianafonds
en een bijdrage van de gemeente, bij elkaar
gescharreld. Thans verzorgt het SBO onder meer
met twee busjes 18.000 vervoersbewegingen per
jaar over in totaal 88.500 km.
Tafeltje-dek-je begon met circa 20 maaltijden per
week. Thans gaat het om circa 1000 zeer verschillende
maaltijden per week (47.000 per jaar), met
keuzes uit diëten etc. Dat vergde nieuwe logistieke
lijnen. Die zijn met succes ontwikkeld.
Verbeteringen worden verder gezocht in de automatisering,
bijvoorbeeld databasekoppelingen met
gemeente en met een cliënt-volg-systeem. Het
garanderen van privacy vormt ook in Hellevoetsluis
zowel een voorwaarde als een probleem. Op dit
moment is nog niet duidelijk hoe je wel kunt koppelen,
doch tevens vermijdt dat onbevoegden in
databases kijken.
Opvang en zorg

De grote kleine-kansen atlas / Service Bureau Ouderen Hellevoetsluis - 175
Opvang en zorg
Tijdens het Spreekuur en het project activerend
huisbezoek wordt veel bemiddeld tussen vraag en
aanbod. Deze diensten leveren veel contacten op.
Bij het spreekuur is het aantal bezoekers 3.537, het
aantal telefoontjes 19.620 per jaar. Tijdens activerend
huisbezoek werden in 2001 540 bezoeken
afgelegd. Vrijwilligers bekijken bij deze huisbezoeken
wat ouderen nog zelf kunnen doen en waar
hulp bij nodig is. De ouderen worden gestimuleerd
om zelf zaken aan te pakken. Levert ook veel doorverwijzingen
op naar de schuldhulpverlening, het
zorgloket en de sociaal raadslieden. Gebruik van de
Wet Voorzieningen Gehandicapten (WVG) wordt
waar nuttig, aangeraden. Bij het activerend huisbezoek
treft men niet zelden mensen die gebukt gaan
onder materiele tekorten, of een behoefte aan zorg
uiten. De vrijwilligers dragen dan wegen tot oplossing
aan en verwijzen door. Soms geven zij extra
aandacht aan mensen die verdriet hebben, bijvoorbeeld
vanwege het overlijden van een naaste.
Organisatie
Negen personen staan op de loonlijst: 1 directeur;
1 financieel administratieve kracht; 3 administratieve
krachten (I/D-ers). Deze mensen vormen
directie en staf.
In het primaire proces zijn er verder 4 WIW banen
in de logistiek: zij zijn daar de constante factor,
maar opereren verder exact hetzelfde als de vrijwilligers.
Het is een lijnorganisatie, aangevuld met enkele
projectorganisaties. Ieder project kent een coördinator
als leidinggevende. De organisatie fungeert
overigens ‘platter’ in de dagelijkse praktijk dan het
formele organisatiemodel suggereert.
Het bestuur bestaat uit acht personen gedeeltelijk
gerekruteerd uit de zorgsector, deels afkomstig uit
het bedrijfsleven en drie bestuursleden zijn vrijwilliger.
Betaalde krachten zijn uitgesloten voor een
bestuursfunctie.
Het bestuur heeft een aantal taken aan de directie
gedelegeerd. Dit moet terug te vinden zijn in de
statuten. De statuten zullen daarom worden aangepast,
want er staat momenteel niets in over een
directie of ander personeel.
Financiën
Er is een sluitende begroting, mede dankzij sponsorbijdragen.
De belangrijkste inkomstenbronnen
zijn subsidies, bijdragen donateurs en sponsors,
verkoop maaltijden, werving fondsen en eigen bijdragen
dankzij de WVG (vervoer). Om schenkingen
veilig te stellen is een tweede stichting opgericht
die onder meer de bussen in eigendom heeft en
beheert. Deze stichting werft ook de sponsors en
donateurs.
Omvang jaarlijkse exploitatie is € 250.000 waarvan
€ 79.000 per jaar subsidie. Het geld wordt
besteed aan betaalde krachten, te weten een
directeur en een parttime financieel medewerker.
Ontwikkeling en toekomst
De bekendheid en waardering van het SBO bij de
primaire doelgroep is goed, maar bij het algemeen
publiek is het SBO nog te onbekend. Ook het
imago zou beter kunnen. Er zit nog altijd de associatie
aan van amateurisme. Men spreekt daarom bij
het SBO thans van ‘professionele vrijwilligers’.
Hoewel een paradox, beklemtoont het bestuur
daarmee de kwaliteit en constante beschikbaarheid
van de diensten. Door in de publiciteit te
hameren op ‘professionaliteit’ hoopt het SBO de
boodschap over te brengen dat de medewerkers
van het SBO mensen zijn die hun vak professioneel
uitoefenen.
Vanaf 2002 zal het vrijwilligersbeleid verder ter
hand genomen worden. De rechten en plichten van
vrijwilligers worden omschreven. Het betreft de vergoedingen
aan de vrijwilligers, maar ook zaken als
verzekeringen. Er worden zwaardere eisen gesteld
aan de dienstverlening. Het werk kan op den duur
niet meer louter informeel afgeregeld worden tussen
vrijwilligers. Hoe groter de omzet, hoe meer
contracten, hoe meer gedragsbeperkingen voor de
vrijwilliger. Ook is er nieuwe regelgeving over hygiëne,
die brengt veranderingen met zich mee die de
directie moet doorgeven aan de vrijwilliger.
Niet elke vrijwilliger reageert soepel op deze en
andere veranderingen. De levensfase waarin de
meeste vrijwilligers zitten, is hier debet aan.
Bovendien is er de handicap dat de vrijwilligers
elkaar niet zoveel ontmoeten. Onderlinge bespreking
van de voors- en tegens, kan dan niet.
Het bestuur vraagt zich dan ook af: “Hoe kun je
hartstocht, laagdrempeligheid, het spontaan integraal
willen werken van vrijwilligers combineren
met de uitdijende omvang Zitten we onderhand
niet tegen een grens aan qua beheersbaarheid van
bedrijfsprocessen, met de middelen die we hebben“
De vergrijzing zorgt voor een toenemende vraag. In
feite ligt er een gat tussen de behoeften bij de
ouderen en het officiële aanbod. Het SBO vult dat
gat, en ook goedkoop. Uitbreiding vergt verdere
professionalisering en dat vergt of meer subsidie of
meer eigen inkomsten. Maar commercialisering
vindt men ongewenst. Wel wil het bestuur in de
toekomst nadenken of een constructie met een
dochter b.v. functioneel is om toch ouderen met
een bovenmodaal inkomen iets te kunnen aanbieden.
Het betreft dan ouderen zonder indicatie, die

176 - De grote kleine-kansen atlas / Service Bureau Ouderen Hellevoetsluis
daarom niet in aanmerking komen voor de
maaltijdservice van het SBO.
Daarnaast is er ook een vraag om de dienstverlening
uit te breiden naar de regio. Het bestuur is
ook terughoudend omtrent groei en samenwerking
in de regio. “We moeten vermijden uit de voegen te
barsten. We zouden schaalvergroting wel willen,
maar het apparaat moet je dan eveneens hebben.
Fuseren binnen de regio (Spijkenisse en Brielle) is
wel besproken, maar daar voelt men niet veel voor.
Vrijwilligers zijn allemaal Hellevoeters, de klanten
ook, dat geeft een band. Het is voor hun eigen
gemeenschap dat ze het doen. Ieder kent iedereen.
Een vrijwilliger uit Hellevoetsluis gaat geen
maaltijden uitrijden in buurgemeente Brielle. Daar
kent ie niemand en zijn motief is Hellevoeters te
helpen.”
Informatie
Servicebureau Ouderen
H. Verhoef
De Eik 70
3224 TD Hellevoetsluis
Tel. (0181) 33 75 28
Opvang en zorg

De grote kleine-kansen atlas / Stichting Stormvogel & Stichting Junkiebond Rotterdam - 177
Stichting Stormvogel &
Stichting Junkiebond Rotterdam
Harry Broekman / Hennie Wiersma
Introductie
In de hete zomer van 1994 legt Nora Storm het
min of meer officiële begin van haar activiteiten.
Perron Nul, een verzamelplaats van hard druggebruikers
voor het Centraal Station, werd die zomer
in Rotterdam gesloten.
In die periode organiseerden Nora Storm en andere
vrijwilligers van de Pauluskerk met de gemeentereiniging,
bewoners en politie, een geslaagde
schoonmaakactie in het Centrum. Na afloop van
deze positieve veegactie zeiden de gebruikers: “We
willen dit vaker doen, we willen eigenlijk werken.”
Vrij snel kwamen de afspraken rond. Wethouder
Simons van Volksgezondheid gaf haar tweehonderd
gulden startsubsidie, plus een opdracht. Vier
gebruikers begonnen een dag in de week te vegen
op de Mauritsweg en het Eendrachtsplein e.o. Dat
heeft drie maanden geduurd, waarna zij is gaan
lobbyen bij deelgemeentes in Rotterdam.
Thans werken er 310 mensen bij dit werkbureau
Top Score dat aanvullend aan de gemeentereiniging
tegen betaling schoonmaakt.
Daarna heeft zij nog enkele andere voorzieningen
gesticht om harddruggebruikers te ondersteunen:
Nora’s Soephuis, een restaurant met alleen soep
op de kaart en Nora’s Nest, een begeleid kamerbewoning
project. Top Score, Nora’s Nest en
Soephuis werden zomer 2002 samengevoegd tot
de Stichting Stormvogel.
Tevens blies Nora Storm de R’damse Junkiebond in
1996 nieuw leven in, nadat deze ingezakt was na
het verscheiden van de oprichter Nico Adriaanse.
Er zijn in Nederland thans 13 plaatselijke
Junkiebonds actief.
Haar drijfkracht vormt een combinatie van verontwaardiging
over het gemodder van officiële instanties
(veel bureaucratie, weinig effectieve hulp),
boosheid over de eenzijdige houding die de maatschappij
naar de gebruiker aanneemt, plus de
overtuiging dat het haar wel zal lukken om de
gebruiker uit te dagen zichzelf een waardiger
bestaan te verschaffen. Zoiets bereik je niet vanzelf,
beseft zij. Je zult gebruikers en maatschappij
intensief op elkaar moeten betrekken. Arbeid is de
manier bij uitstek om de verslaafde zelfrespect te
realiseren. Door te werken knapt het imago van de
verslaafde wat op. Bovendien, door haar projecten
kan de hulpverlening gebruikers in gunstiger
omstandigheden bereiken.
Deelnemers
Via uitzendbureau Top Score werken zo’n 310 mensen.
Hun leeftijd is gemiddeld 35 jaar en de doorsnee
opleiding ligt op mbo/hbo-niveau. In 9 van de
10 keer betreft het mannen met een drugs- en of
alcoholverslaving. Ook psychiatrische ziektes spelen
bij veel van de deelnemers een rol. De vrouwen
komen over het algemeen uit de prostitutie.
Integreren hoeft Nora Storm niet te doen, iedereen
en alles loopt door elkaar van Zuid Afrika tot
Rusland.
Bij Nora’s Soephuis werken vier mannen en vier
vrouwen. Werkverschaffing is geen doel op zich.
Het Soephuis bijvoorbeeld geeft verslaafde vrouwen
een kans een carrière te starten in de horeca,
in plaats van te blijven hangen in de prostitutie.
Gebruikers komen zo op positieve wijze in contact
met andere mensen. In 2001 zijn er uit Top Score
34 mensen doorgestroomd naar de reguliere
arbeidsmarkt.
In Nora’s Nest wonen naast Nora zelf, 9 deelnemers,
allen mannen. In geval van acute crisis kan
een vrouw er tijdelijk komen overnachten. Dat
komt regelmatig voor, daar de officiële crisisopvang
in Rotterdam ’s nachts wel eens hapert.
Profijtgroepen en draagvlak
De motivatie en werkkracht van de deelnemers bij
Top Score is hoog: men weet in korte tijd een puist
werk weg te werken. Die inzet is hoog vanwege de
bejegening: mensen hebben het idee dat bij Top
Score in hun waarde gelaten worden. Voorts is het
zo dat bij Top Score ze mogen werken, het is dus
een eigen keus. Terwijl bij een willekeurig andere
werkgever ze moeten werken.
De laatste jaren zijn het ook particulieren die
gebruik maken van de diensten van Topscore.
Eerst was het ondenkbaar dat een drugsgebruiker
het plafond komt witten, maar het gebeurt nu
steeds meer. Deelgemeenten huren veelvuldig
medewerkers van Top Score in. Met hulpverleningsinstellingen
worden praktische banden onderhou-

178 - De grote kleine-kansen atlas / Stichting Stormvogel & Stichting Junkiebond Rotterdam
den. Politici en ambtenaren zijn tevreden over het
werk. De burgemeester en diverse hoge politiefunctionarissen
prijzen de stichtingen. Buren van
Nora’s Nest accepteren de gebruikers van het
pand. Achterdocht werd weggenomen door gewoon
bij hen aan te bellen en hen te vertellen hoe ’t in
elkaar zit en wat de plannen zijn. Nu komen bewoners
bijvoorbeeld langs als hun strijkijzer kapot is
en zij iemand zoeken die dat kan repareren. Bij
Opzoomeracties vraagt de bewonersorganisatie of
de bewoners mee willen doen. (Opzoomeren is een
door de gemeente gefinancierde subsidiemogelijkheid
buren om de straat feestelijk schoon te
maken, de omgeving te onderhouden of een nieuw
object in de buitenruimte te maken).
Begeleiding
Versterking van de organisatie wordt niet gezocht
in het binnenhalen van professionele begeleiders.
“Geef mij maar mensen uit de horeca, die hebben
mensenkennis en weten van ingrijpen in crisissituaties.
We hebben geen behoefte aan hbo-ers die
het voortdurend beter weten en de gebruikers belerend
aanmanen af te kicken”, aldus Nora Storm.
Werkwijze
Nora opereert als vrijwilliger en ervaringsdeskundige.
Zonder die achtergronden is het moeilijk het
vertrouwen van gebruikers te winnen, laat staan
vormen van zelforganisatie te ontwikkelen. Veel
reguliere drugsgerelateerde initiatieven hebben primair
een hulpverlenings- of openbare orde insteek.
Deze aanpakken vanuit hulpverlening of justitie
werken maar gedeeltelijk omdat verslaafdheid een
hardnekkig, terugkerend fenomeen is. Zij zijn niet
gericht op de emancipatie van de mens die schuil
gaat achter de overlast veroorzakende druggebruiker.
Dat is wat Nora Storm wèl beoogt.
Bij het instromen in de projecten gelden geen barrières.
Nora stelt slechts drie vragen : a) hoe heet je
b) wat is je geboortedatum c) wat gebruik je. Alle
andere zaken komen, zo is haar ervaring, in de
loop van de weken die na deze ‘intake’ volgen, wel
naar boven. Zij vertelt aan de werkers van Top
Score dat zij op tijd moeten komen, onder het werk
niet mogen gebruiken en zich voorts hebben te
houden aan de regelgeving van de opdrachtgevers;
daaronder zitten het gemeentelijk vervoerbedrijf en
de gemeentereiniging. Er is weinig verloop onder
de deelnemers van Top Score. Wel is er gewenst
verloop: uitstroom naar regulier betaald werk. De
motivatie van de deelnemers is ‘geld verdienen
met eerlijk werk en erbij willen horen in de maatschappij’.
Naast het vegen op straat levert Top
Score schilderploegen, loodgieters en hoveniers.
De beloning is twintig euro per dag. De deelnemers
zij WA verzekerd. In steden als Utrecht, Den Haag,
Amsterdam, Venlo, Heerlen alsook in steden in
België, Duitsland en Frankrijk heeft men
‘Topscoortjes’ gekopieerd.
Voor Nora zijn economische strevingen als omvang
van de omzet of marktpositie bijzaak.
Werkprojecten vormen een middel om een normaal
bestaan in de samenleving te kunnen heroveren.
De voorzieningen moeten overzichtelijk blijven,
laagdrempelig en de afspraken moeten kunnen
worden nageleefd.
Helder en eenvoudig, praktisch en betrouwbaar, zo
moet het werk zijn. Typerende uitspraken van Nora
Storm zijn:
“Je kunt over het leven schrijven wat je wil, maar
hoe te leven kun je niet leren uit een boekje, ook al
zit je jarenlang ervoor op school”
“Methodiek Er is maar één methodiek, dat is ‘niet
ouwehoeren, maar doen!’”
“Je moet gebruikers kunnen begrijpen om tot structurele
verbeteringen te komen.”
“De kunst is de gebruiksaanwijzing van elke bewoner
te ontdekken en na te gaan welke vorm van
aandacht op dat moment het meest bij hem of
haar past.”
“Denk aan je houding. Voorkom het bevoogdende
vingertje. Wees mens met de mensen.“
Belangrijke uitgangspunten zijn dus: niet bevoogdend,
maar wel duidelijk optreden; versterken van
het zelfrespect; werken met humor en vanuit ervaringskennis;
structuur bieden.
Wat dat laatste betreft: de regels zijn kort en bondig,
de deelnemers weten waar ze zich aan te houden
hebben, er kan daar niet over onderhandeld
worden. De regels veranderen niet. Ook de besluitvorming
is simpel: iedereen heeft over alles
inspraak, Nora en op de achterhand het bestuur,
beslist.
Zelforganisatie is het ideaal, doch niet altijd haalbaar.
Zelforganisatie vereist zelfdiscipline en overlegvaardigheden.
Harddruggebruik beïnvloeden
deze vereisten in negatieve zin. Zelforganisatie is
prima, zolang het niet leidt tot zelfdestructie. Je
zult in de werkprojecten ook altijd mensen in de leiding
moeten hebben die niet gebruiken.
Nora Storm heeft naar eigen zeggen eigenlijk geen
voorbeelden om zich mee te vergelijken. Dat heeft
het voordeel dat er niemand is die voorschrijft hoe
het moet. Nadeel is, dat alles met vallen en
opstaan uitgevonden moet worden.
Voorlopig noemt zij zich maar ‘een moeder van volwassen
mensen’. Dat klinkt soft, maar zij toont
zich dikwijls juist van een andere kant, als een
‘bitch’ zit zij gebruikers, autoriteiten en instanties
Opvang en zorg

De grote kleine-kansen atlas / Stichting Stormvogel & Stichting Junkiebond Rotterdam - 179
Opvang en zorg
achter de broek. Zij schuwt niet om vanuit de
Junkiebond het stadhuis te bezetten of de
Gemeente Rotterdam hinderlijk tot in de rechtszaal
te volgen. Tijdens de zomer van 2002 was de
Junkiebond actief op dit gebied van pleit bezorgen.
De gemeente had een slecht voorbereid straatverbod
aan enkele dozijnen junks opgelegd voor het
gebied nabij de plaatselijke tippelzone. Met succes
wist de Junkiebond scherpe kanten van het verbod
via interventie van de rechter af te slijpen. Opvang
van de verdreven gebruikers wordt nu ook beter
geregeld.
Organisatie
Tot voor kort - 1 oktober 2002 - was er naast Nora
slechts 1 medewerkster, die ook ervaringsdeskundige
is en heel praktisch werkt. Deze medewerkster,
betaald door de gemeente Rotterdam, springt
ad hoc in waar nodig. Een recente herstructurering
van de stichtingen maakt het geheel steviger. Die
strategische hergroepering was al gepland, maar is
nu des te meer opportuun, omdat na de
gemeenteraadsverkiezingen de beleidsintensiteit
rond drugs en overlast sterk toeneemt in
Rotterdam.
Topscore, Nora’s Nest en Het Soephuis zijn
bestuurlijk ondergebracht in Stichting Stormvogel
met Nora Storm als voorzitter. Het bestuur stuurt
een nieuwe functionaris aan: de directeur. Deze
Robert Reesink is overigens een directeur zonder
bureau: hij vergadert aan de keukentafel in Nora’s
Nest en opereert voor het overige ambulant in de
stad.
De Junkiebond blijft apart. Naast voorzitter Storm
zitten in het bestuur enkele sleutelpersonen uit de
R’damse samenleving, waaronder politici. Dat
bestuur heet trouwens in de wandeling het
‘beheerbestuur’ en dient naar buiten toe om de
goodwill te garanderen. De toon wordt gezet door
het ‘werkbestuur’, gevormd door Nora Storm plus
een kleine groep gebruikers. De samenstelling van
die groep varieert, maar de laatste jaren zijn er
toch wat meer blijvers onder die werkbestuursleden.
Het beheerbestuur laat zich i.t.t. het werkbestuur
niet op de werkvloer zien.
Financiën en Begeleiding
De kamerbewoners betalen huur uit hun uitkering.
Dat levert wel eens haperingen op als de uitkering
niet op tijd of volledig verstrekt wordt. Het
Soephuis krijgt subsidie voor de vaste lasten: huur,
energie etc; de klanten betalen voor de soep. Bij
Topscore zijn de belangrijkste inkomsten de
opdrachten. Belangrijke opdrachtgevers zijn
winkeliersverenigingen, woningcorporaties, wijkorganisaties,
politie en deelgemeenten. Belangrijke
uitgaven betreffen de kosten van bewoning en -
opvallend - de kosten van het wassen van 60 overalls
per dag. Incidenteel valt haar een schenking
toe. De gemeente geeft circa € 9.100,- per jaar
voor overhead. De GGD heeft de deelnemers in
een programma van methadonverstrekking, methadon
is een remplaçant voor harddrugs.
Ontwikkeling
Hoewel de nieuwe directeur zeer zeker een werkontlasting
met zich meebrengt, rust veel nog op de
schouders van Nora Storm. Zij is 24 uur per dag in
touw voor de doelgroep, woont in hetzelfde pand
als de deelnemers aan het begeleid wonen project
‘Nora’s Nest’. Knelpunten liggen voor haar in wat
genoemd wordt ‘de bureaucratie in de rest van de
wereld’. De werkprojecten en de stichtingen zelf
kenmerken zich door eenvoud en flexibiliteit.
Haar werk oogst erkenning, maar het gevoel overheerst
dat het toch dun ijs is waar zij over schaatst.
“Eén foutje en we kunnen weer opnieuw beginnen”.
Heel belangrijk vindt zij om niet naast je
schoenen te gaan lopen of je te laten inpalmen
door de zittende en schrijvende klasse. Het gegeven
dat zij te midden van gebruikers niet alleen
werkt, maar ook woont, houdt haar zowel bescheiden
als scherp. Een ‘bobo’ zal zij zo nooit kunnen
worden. Waar nodig heeft zij zichzelf ook geleerd
binnen de grenzen van haar kunnen en die van de
stichtingen te blijven. Nieuwe projecten zet ze daarom
altijd expres klein op, om zonder grote verliezen
te kunnen leren van fouten.
Consolidatie en versterking van de kwaliteit zijn de
belangrijkste doelen. De herstructurering van de
stichtingen moet verwerkt worden. De directeur zal
zijn weg moeten vinden. Bij de werk projecten kan
meer betaald personeel komen. Er is dan meer
ruimte om wensen, ideeën en voorstellen van de
deelnemers te honoreren. Doorstroming kan dan
beter begeleid worden.
Voor de Junkiebond zal een drukke tijd aanbreken.
In Rotterdam is sinds de gemeenteraadsverkiezing
een nieuw college geïnstalleerd. In het collegeprogram
wordt meer repressie van drugoverlast aangekondigd,
voor een deel werd dit recent al in de
praktijk gebracht. De Junkiebond komt op voor de
belangen van de gebruikers. Strijdt dus tegen de
gevolgen van de repressie voor de gebruikers. Die
strijd zal nodig blijven om de balans tussen zorg en
onderdrukking overeind te houden.

180 - De grote kleine-kansen atlas / Stichting Stormvogel & Stichting Junkiebond Rotterdam
Informatie
Junkiebond / Stormvogel
Nora Storm
Saftlevenstraat 5A
3015 BK Rotterdam
Tel. (010) 436 81 60
De GGD heeft de werkinzichten van Nora over
woonbegeleiding van gebruikers laten opschrijven:
“NORA’S TIPS - woonbegeleidingstips voor hulpverleners”,
Annemarie Sour, ggd rotterdam 2001
Opvang en zorg

De grote kleine-kansen atlas / LOT Vereniging voor mantelzorgers - 181
LOT Vereniging voor mantelzorgers
Ellie Smolenaars
Introductie
Vijf mensen richtten in 1994 de Landelijke
Organisatie Thuisverzorgers op, LOT. De vijf waren
deelnemers aan een cursus voor familieleden van
zorgbehoevenden, georganiseerd door de
Nederlandse Organisatie voor Vrijwilligerswerk.
De cursus was voor mensen die zeer intensief een
familielid verzorgden. De idee achter een organisatie
voor en door mantelzorgers was om de mantelzorger
als persoon centraal te stellen en niet,
zoals meestal gebruikelijk, als verlengstuk van de
patiënt.
“In Engeland was dat al langer gebruikelijk”, vertelt
Arie Ouwerkerk, directeur van LOT en in 1996 in
dienst getreden als coördinator. “Daar had je de
Carers National Association. Zoiets wilden we ook
in Nederland.” De druk op de mantelzorg werd in
de jaren negentig alleen maar groter en zou alleen
maar groter worden, dat was wel duidelijk. Nodig
was een initiatief om van mantelzorgers een erkende
groep te maken.
Met LOT, vereniging van mantelzorgers, is er nu
een erkende belangengroep. Inmiddels zijn er 20
betaalde medewerkers in dienst. Er is meer aandacht
dan ooit voor mantelzorgers. Maar het blijft
lastig de mantelzorgers, bij uitstek drukke en overbelaste
personen, te bereiken en te organiseren.
Het gaat om een grote groep mensen. Elf procent
van de Nederlandse bevolking zorgt voor een familielid
of vriend(in) met een ziekte of handicap. Dat
kan leiden tot zelfopoffering en isolement.
De doelstellingen van LOT hebben zich ontwikkeld
van een streven naar meer vrijheid en zelfontplooiing
voor mantelzorgers, richting steeds concretere
en organisatorische doelstellingen. De LOT definieert
zich als vereniging met de volgende functies:
- spreekbuisfunctie namens de mantelzorgers;
- belangenbehartiging: het neerzetten van opvattingen
en standpunten en het beïnvloeden van landelijk
en regionaal niveau;
- informatieverstrekking en voorlichting aan (individuele)
mantelzorgers en beïnvloeden van andere
doelgroepen als zorgaanbieders, indicatiestellers
en overheden;
- service, advies en dienstverlening aan individuele
leden;
- creëren van voorwaarden voor ontmoeting en lotgenotencontact;
- regionale ondersteuning en kadertraining: steun
bieden aan regionale en lokale organisaties van
mantelzorgers.
De deelnemers
Een kenmerk van de dragers van de beweging is
dat het mensen zijn die zelf mantelzorg geven en
professionele ervaring hebben in het zorg- en organisatiewerk.
De vijf cursisten die de LOT in 1994 oprichtten,
waren zelf mantelzorgers en in de tweede plaats
beroepshalve actief rondom opbouwwerk, zelforganisatie
en gezondheidszorg. Het waren: een functionaris
bij de GGD, een opbouwwerker uit
Overijssel, een opbouwwerker uit Friesland,
iemand met een opleiding van de
Landbouwhogeschool en een vakbondsman. De
beide opbouwwerkers hadden al lokale hulpgroepen
georganiseerd.
De oprichters zijn lang actief gebleven. Later zijn
ook bestuursleden toegetreden die niet zelf zorgden,
maar wel werkzaam waren in de zorg.
Draagvlak
Vlak na oprichting van de LOT schreef de initiatiefgroep
een appèl en klopte aan bij de Ministeries
van VWS en Sociale Zaken. Daar vond men niet
direct gehoor. Op lokaal niveau wel. De LOT sloot
aan bij lokale belangengroepen, toen contactpunten
genoemd. Onderdak voor het organisatorisch
werk vond de LOT in Maarssen bij de Stichting
Crossroads, een stichting voor hulp aan gehandicapten.
In 1996 volgde een landelijke doorbraak. De
Commissie Chronisch Zieken, aangesteld door
Hans Simons, staatssecretaris van VWS, publiceerde
een nota Mantelzorg waarin de noodzaak tot
ondersteuning van mantelzorgers werd geuit.
Vanaf 1998 kwam er een subsidie van het
Ministerie van VWS en vanaf 2001 raakte alles
echt in een stroomversnelling op landelijk niveau.
Begeleiding
De LOT is bij de omvorming in 2001 van Stichting
tot Vereniging begeleid door externe deskundigen.
Kort na oprichting van de LOT is interne deskundig-

182 - De grote kleine-kansen atlas / LOT Vereniging voor mantelzorgers
heid ingekocht en een coördinator aangesteld voor
administratief-organisatorische taken.
Werkwijze
De werkwijze is steeds zakelijker en professioneler
geworden. Directeur Arie Ouwerkerk: “De mooie
kanten van de pionierstijd moeten we koesteren,
maar we zijn nu een professionele organisatie.”
Nog relatief kleinschalig, maar met de groeisprongen
spelen er tal van praktische kwesties en vraagt
het bereiken van de doelgroep veel werk.
Zo is de administratieve organisatie verder ontwikkeld.
Verschenen is een handboek met alle interne
procedures en een bestuursalmanak met alle relevante
informatie voor bestuursleden. Er is een
urenregistratie voor medewerkers. Uren per project
worden nu bijgehouden.
Veel tijd en energie is gestopt in PR. Sinds 2000 is
er een website, er zijn voorlichtingsbijeenkomsten
gehouden, er is een tentoonstelling over mantelzorg
gemaakt voor de Ouderenbeurs die doorreisde
het Haagse provinciehuis. De Dag van de
Mantelzorg is op 10 november 2002 voor de vijfde
keer georganiseerd en trekt ook jaarlijks veel aandacht
van de landelijke pers. Het tijdschrift De
Mantelzorger is opgezet. Er is inmiddels een telefoonlijn
voor mantelzorgers, bezet door getrainde
vrijwilligers, in samenwerking met de SOS
Telefonische hulpdienst. Via apothekers in
Nederland en advertenties in vakbladen is de telefoonlijn
bekend gemaakt. De bellers hebben veel
vragen over financiën en het combineren van
arbeid en zorg.
De LOT maakt ook steeds vaker deel uit van
adviesraden e.d., bijvoorbeeld van de Stuurgroep
Ontwikkeling Expertise Mantelzorg en het Breed
Indicatie Overleg. Overleg met tal van andere
betrokken organisaties vindt plaats.
Organisatie
Lot is per 31 oktober 2001 een vereniging geworden.
De leden zijn individuele (ex-)mantelzorgers.
Organisaties kunnen zich ook aansluiten bij de LOT
en vormen met elkaar de Raad van Aangeslotenen.
Taken en positie van deze Raad worden op dit
moment ingevuld.
De redenen om van de stichting een vereniging te
maken, is dat de druk op de organisatie is toegenomen,
zowel van leden als van de overheid en andere
instellingen. Bovendien is een belangrijke doelstelling
om mantelzorgers te binden aan de vereniging.
Het bestuur bestaat voor een groot deel uit mantelzorgers
die vanuit hun ervaringsdeskundigheid
besturen. In 2001 is het aantal medewerkers
gegroeid van 8 naar 20 medewerkers, die totaal 15
volledige arbeidsplaatsen bezetten. De medewerkers
doen het beleidsvoorbereidende en uitvoerende
werk. Arie Ouwerkerk: “LOT mag geen papieren
tijger worden, we moeten ook een club zijn die zich
op andere manieren organiseert en de problemen
op de werkvloer kent.” Vorming van platforms
wordt nu overwogen, waarbij de mantelzorgers van
organisatorische rompslomp verschoond blijven.
Tot zover het nationale niveau, hoe vergaat het LOT
op lokaal en regionaal niveau Moeizamer. In Zuid-
Holland is sinds drie jaar gepoogd mantelzorgers
op regionaal niveau te organiseren. Bert van
Sprundel was een groot deel van die periode projectleider
bij de LOT, gestationeerd bij Stichting
Welzijn Ouderen Leiden. In Zuid-Holland zijn
inmiddels in vier zorgregio’s belangenorganisaties
van mantelzorgers opgericht.
Een voorbeeld is de Stichting MOM in de regio
Midden-Holland (Gouda en omgeving). MOM pleit
voor meer en betere faciliteiten voor mantelzorgers,
zoals kinderopvang, beter zorgverlof, parkeerfaciliteiten,
reiskosten, was- en onderhoudskosten.
Bert van Sprundel ondervindt veel knelpunten. Dat
begint eigenlijk al met de vraag om organisatie op
regionaal niveau. Dat is een vraag van de provincie
en de regionaal georganiseerde beleidsinstanties.
Van Sprundel: “De zorgregio is meer een beleidscategorie,
dan dat het bestaat in de beleving van de
mensen. De beleidsorganisaties willen dat mantelzorgers
een gelijkwaardige gesprekspartner vormen,
maar daar hebben ze niet altijd tijd en
belangstelling voor; mantelzorgers zijn al zo zwaar
belast.”
Soortgelijke problemen ondervindt Zij-aan-Zij, een
club jonge mantelzorgers. Een voorheen actief
bestuur moet nu opgevolgd worden. Het is lastig
geschikte mensen te vinden die daar tijd voor hebben.
Bert van Sprundel: “Er moet ook worden
gezocht naar andere methodieken en organisatievormen
Denk aan platforms, panels en meer
gebruik van ICT.”
Financiën
Na jaren van projectsubsidies van het Fonds
Chronisch Zieken en het ministerie, is vanaf 1998
het budget van het ministerie van VWS omgezet in
een basissubsidie van ƒ250.000 in 1998, stijgend
tot op jaarbasis ƒ400.000 in 2001.
In 2001 was er een totaal bedrag beschikbaar voor
mantelzorg van 12 miljoen Euro. De LOT kreeg hiervan
samen met de Landelijke Organisatie voor
Thuiszorg, tegenwoordig X-zorg geheten en het
NIZW ruim 2 miljoen.
De extra middelen heeft de LOT ingezet om de personeelsformatie
te versterken, de telefonische
mantelzorglijn uit te bouwen, de voorlichtingscampagne
te intensiveren en het project
Opvang en zorg

De grote kleine-kansen atlas / LOT Vereniging voor mantelzorgers - 183
Opvang en zorg
Respijtweekenden, weekenden voor mantelzorgers
om op adem te komen, te ontwikkelen.
Ontwikkeling
De trend in de zorgsector is een trend richting
meer vraagsturing en meer verantwoordelijkheid
voor de mensen zelf. Mantelzorgers hebben verantwoordelijkheid
voor de verzorging van hun familie
of vrienden genomen. Voor een vereniging van
mantelzorgers zoals LOT, brengt opkomen voor de
belangen van mantelzorgers het gevaar met zich
mee dat betere faciliteiten worden gebruikt om
mantelzorg in stand te houden. Het gaat de LOT er
eigenlijk om dat de kwaliteit van het leven van
mantelzorgers verbetert. En niet dat tal van voorzieningen
worden ingevoerd, waardoor mantelzorgers
het weliswaar beter volhouden, maar een normaal
leven feitelijk vaarwel kunnen zeggen. Dit is
een blijvend spanningsveld voor de toekomst.
Naarmate de LOT groeit en dat is de wens van de
organisatie, zal LOT meer en meer betrokken raken
bij tal van beleidsbeslissingen en een belangenbehartigerstandpunt
in moeten nemen dat altijd
bovengenoemde spanning in zich draagt.
LOT is een goed voorbeeld van een klein initiatief
van deskundige en betrokken mensen, dat is uitgegroeid
tot een grotere, landelijke belangenorganisatie.
De discussies die nu spelen over hoe je mensen
met weinig tijd toch kunt bereiken en hoe dat
organisatorisch definitief vorm krijgt, zijn van
belang voor soortgelijke projecten.
Directeur Arie Ouwerkerk noemt nog twee belangrijke
tips die nuttig waren bij het van de grond trekken
van LOT. “Zorg allereerst dat je van meet af
aan bondgenoten hebt die dienen en niet concurreren.
LOT is gaan samenwerken met de thuiszorg,
de steunpunten mantelzorg en de Landelijke
Organisatie Vrijwillige Thuishulp (LOVT). Had ze
aansluiting gezocht bij een ouderenbond, of patiëntenorganisatie,
dan was makkelijk een concurrentiestrijd
ontstaan die veel energie had kunnen
kosten”, aldus Ouwerkerk. Een tweede tip: “Niet
alleen blijven bij goede bedoelingen, maar rustig
en verstandig blijven nadenken. Daarvoor zijn
bepaalde vaardigheden nodig. In het begin hebben
we de fout gemaakt een groepje met allerlei
enthousiaste mensen te vormen die niet die
vaardigheden bezat. Daarin moet je hard zijn. Bij al
het werk dat je doet heb je bepaalde vaardigheiden,
zoals vergadertechnieken nodig.” Niet dat
Ouwerkerk vindt dat iedereen die moet bezitten,
maar ze moeten in potentie aanwezig zijn, mensen
moeten kunnen samenwerken.
Informatie
LOT, Vereniging van Mantelzorgers
John F. Kennedylaan 99
3981 GB Bunnik
Tel. (030) 659 22 22
Fax (030) 659 22 20
E-mail info@mantelzorg-lot.nl
Website www.demantelzorger.nl
Mantelzorglijn: 0900 202 04 96
(€ 0,10 per minuut)
Tijdschrift ‘De Mantelzorger’;
Over de organisatie: jaarverslagen,
evaluatieverslagen, beleidsnota’s.

184 - De grote kleine-kansen atlas / Huize De Sterrewijzer in Olen (België): Mensen tot ‘zonnekes’ maken
Huize De Sterrewijzer in Olen (België):
Mensen tot ‘zonnekes’ maken
Nard Besseling
Introductie
Huize De Sterrewijzer is een innovatief verzorgingstehuis
voor bejaarden in Olen, in de Vlaamse
provincie Antwerpen. Tegelijk is het een cultureel
centrum dat veel meer behelst dan bejaardenzorg.
Het huis, een onafhankelijke en zelfstandige instelling,
opende 1 juli 1997 zijn deuren met een capaciteit
van 21 serviceflats en 40 rustoordbedden,
waarvan 30 kamers voor zwaar zorgbehoeftigen en
10 voor dementen.
De eerste aanzet tot het initiatief ontstond toen
Louis De Jongh - vader van de huidige algemeen
directeur en mede-initiatiefnemer Charles De
Jongh – in de winter van 1968-1969 aan den lijve
ondervond hoe slecht terminale patiënten werden
behandeld in een Antwerpse kliniek. Een bijnadood-ervaring
gaf hem de impuls daar iets aan te
doen. Zijn kinderen hebben na de dood van hun
vader zijn ideaal verder uitgedragen, vanaf 1988
was dat vooral Charles.
Het centrale idee in De Sterrewijzer is om de fysieke
achteruitgang die de oudere mens onvermijdelijk
ondergaat, om te buigen naar innerlijke groei.
In Sterrewijzer-termen: van mensen een ‘zonneke’
maken door wat een mens van binnen is, zijn ziel
en geest, los te koppelen van het ‘verschrompelende
decor’, onder andere door nieuwe mogelijkheden
voor ontwikkeling aan te bieden.
Die innerlijke ontwikkeling staat overigens niet op
zichzelf. Want de oude mens als ‘zonneke’ is
onmisbaar voor jongere generaties. Hij kan bij die
jongeren vernieuwingsimpulsen voor cultuur en
maatschappij herkennen. Zodat die jongere generatie
zich erkend voelt bij de realisering van haar
idealen, en niet op latere leeftijd tot de vaststelling
hoeft te komen dat ze ‘vergeten’ is te doen waarvoor
ze gekomen was.
De dagelijkse ervaring dat verschillende generaties
elkaar veel te bieden hebben is binnen De
Sterrewijzer een voortdurende energiebron, die
voor bewoners èn medewerkers onvermoede
vruchten afwerpt. Die nieuwe mogelijkheden verder
‘mens’ te worden biedt de inrichting van de reguliere
zorg niet. Daar is het leven al te zeer afgestemd
op alleen de fysieke verzorging.
Belangrijk was van meet af aan de betaalbaarheid
van deze zorg voor iedereen. Dat is gelukt. Er is
ook vanaf het begin gezocht naar een gezonde
financiering van het project. Via een startinvestering
van Charles De Jongh (door de renovatie en
verkoop van zijn eigen woning) en borgstellingen
en leningen daarop van een groep van 47 personen,
werd de Triodosbank bereid gevonden om krediet
te verschaffen, hetgeen dan weer de basis
was voor een schenksubsidie van de Vlaamse overheid.
Ook de gezamenlijke aankoop en doorverkoop
van een flat door 21 mensen droegen bij aan
de totstandkoming van het startkapitaal voor bouw
en exploitatie.
Deelnemers
De behoeften van de bewoners staan in De
Sterrewijzer centraal. Van alle medewerkers, ook
de vrijwillige, wordt gevraagd de motivatie van hun
eigen handelen te zoeken in de nood van de ander.
Er wordt bij sollicitaties derhalve minder gelet op
papieren kwalificaties, meer op motivatie, persoonlijkheid
en daadwerkelijke kunde.
Coaching is een belangrijk onderdeel van hoe met
medewerkers wordt omgegaan. Er is geen sprake
van een statische functieverdeling, maar er wordt
bewust gebruik gemaakt van de groeimogelijkheden
van mensen via hun motivatie, persoonlijkheid
en capaciteiten.
Er is een initiatiefteam van vier mensen, die de
trekkers zijn voor de drie werkgebieden huishouding,
verzorging en administratie. Charles De Jongh
heeft binnen dit team als initiatiefnemer de algemene
leiding. Per werkgebied zijn er vier ‘terreinverantwoordelijken’
die een werkterrein ‘beheren’.
Zij worden gecoacht om op termijn initiatiefteamlid
te kunnen worden. Op hun beurt coachen zij hun
medewerkers in hun toekomstige rol als terreinverantwoordelijken.
Op die manier ontstaat een brede
ervaring, die ook ingezet kan worden buiten de
muren van De Sterrewijzer, bijvoorbeeld bij de
opstart van vergelijkbare initiatieven.
Niet alleen medewerkers, ook de bewoners zijn als
deelnemers te beschouwen. Sommigen van hen
nemen een taak op zich als vrijwilliger. Zo wordt bijvoorbeeld
al het brood door een bewoner in de
eigen keuken van De Sterrewijzer gebakken. Er zijn
circa 150 vrijwilligers en een aantal stagiaires
werkzaam. Die maken veel van de idealen concreet
mogelijk, bijvoorbeeld tafelbediening in het

De grote kleine-kansen atlas / Huize De Sterrewijzer in Olen (België): Mensen tot ‘zonnekes’ maken - 185
Opvang en zorg
restaurant, waar de bewoners aan mooi aangeklede
tafels ontbijten, lunchen of dineren.
De consequent dienende houding - mensen doen
iets voor mensen – maakt De Sterrewijzer tot een
ervaringswerkplaats voor menswaardige zorg, tot
een leefgemeenschap waar vele vaststaande
muurtjes in de zorg worden doorbroken.
Profijtgroepen
Doordat de scheidslijnen tussen verzorgenden en
zorgbehoevenden flexibel zijn, zijn alle betrokkenen
in principe naast medewerker of deelnemer
ook profijtnemer. In het ontwikkelingsaanbod is wel
een onderscheid te maken tussen activiteiten
waarbij de bewoners meer producent zijn (ateliers),
en activiteiten, zoals concerten en lezingen, waar
mensen meer consument kunnen zijn.
De zwaar zorgbehoeftige bejaarde die wordt
gevoed met een lepeltje lijkt de profijtnemer bij uitstek,
maar hij is het die bij de jongere medewerker
voldoening kan wekken. Zonder die zwaar zorgbehoeftigen
en de miljoenen die hen verzorgen zou
onze maatschappij al veel harder geweest zijn dan
ze nu is.
De Sterrewijzer staat open voor iedereen: katholieken,
protestanten, boeddhisten, yogabeoefenaars,
atheïsten, leden van De Christengemeenschap,
islamieten. Politiek vluchtelingen, op herstel gerichte
gedetineerden, ex-psychiatrische patiënten, exvorkheftruck
chauffeurs en ex-burgemeesters
leven er samen in dit voor Vlaanderen unieke, want
niet aan een religie of lokale overheid gebonden
project.
Draagvlak
Naast tegenwerking van lokale instanties en regelgevingen,
heeft De Sterrewijzer veel steun ondervonden
op individuele basis van mensen uit lokale
instanties en de overheid (Vlaamse
Gemeenschap), de pers en het zakenleven, die het
initiatief op een of andere manier concreet leerden
kennen. Er is een grote groep van sympathisanten
die via een nieuwsbrief (1400 ex.) vier keer per
jaar op de hoogte wordt gehouden van nieuwe ontwikkelingen.
Veel goodwill is simpelweg ontstaan
doordat mensen van het project hoorden en er een
kijkje gingen nemen.
Er is sprake van een goede samenwerking met
plaatselijke artsen (27, vanwege de principiële vrijheid
van de bewoners op alle gebieden, dus ook
geneeskunde) en de kruisverenigingen.
De vele moeilijkheden die de initiatiefnemer(s) in
de realisatieperiode gedurende dertien jaar (1984-
1997) tegenkwamen, konden meestal worden
overwonnen doordat achter veel hindernissen nieuwe
mogelijkheden bleken schuil te gaan. Het ging
er om deze mogelijkheden te kunnen zien, de
vruchten van het werk als meevallers te kunnen
opvatten en het vanzelfsprekend te vinden dat het
ideaal volledig zou worden bereikt.
Begeleiding
Momenteel maakt De Sterrewijzer slechts bescheiden
gebruik van externe adviseurs. Er is een organisatieadviseur
op afroep beschikbaar, een
accountant voor één dag per maand, en een
bestuur dat vier keer per jaar naar de cijfers kijkt.
Op het gebied van professionele externe begeleiding
zijn in het verleden teleurstellende ervaringen
opgedaan met (andere) organisatieadviseurs en
accountants. Vaak gingen hun eigenbelangen een
zodanige rol spelen, dat zij eerder concurrenten of
stoorzenders dan hulpverleners van het project
werden.
Een meer positieve ervaring werd opgedaan met
een gesprekskring in Nederland rond het thema de
ouder wordende mens, waar Charles De Jongh
deel van uitmaakte, als enige nog zeer jonge man
(27). Die groep, en in het bijzonder Erwin van
Asbeck, was een zeer belangrijke bron van energie
en inspiratie, buiten het dagelijkse gevecht van de
projectrealisatie.
Binnen De Sterrewijzer is niet alleen sprake van
begeleiding in de vorm van de genoemde coaching
van medewerkers, er is ook een ‘Rondetafel’ opgericht,
waarbij een aantal in kiem verkerende, verwante
initiatieven verzameld is. Elke twee maanden
vindt er een uitwisseling plaats, waarbij een
organisatiedeskundige en Charles De Jongh als
adviseurs optreedt.
Werkwijze
Er is sprake van twee hoofdzuilen bij de werkwijze:
1e: De bejaarde mens is ‘de moeite waard om
moeite voor te doen’.
2e: Creëer een omgeving die uitnodigt tot ontwikkeling,
en daarbij ieders vrijheid respecteert.
Deze hoofdzuilen worden in de praktijk omgezet in
zeven zorggebieden:
1. Ontwikkeling. Er zijn veel mogelijkheden iets te
leren, te studeren, of om kunstzinnig en
ambachtelijk bezig te zijn. Ook scholingsprocessen
voor medewerkers horen hierbij. Te denken
valt aan cursussen en concerten, kunstzinnig
en ambachtelijk werk in ateliers, werk in tuin of
keuken, enzovoort. Er worden elke week
gemiddeld twintig verschillende activiteiten
georganiseerd.
2. Religie en filosofische overtuiging. Er zijn verschillende
religies in huis, waarvoor gelijke
mogelijkheden geboden worden die te beleven
in bijvoorbeeld erediensten. Maar ook het respect
voor ieder individu is van belang, en het

186 - De grote kleine-kansen atlas / Huize De Sterrewijzer in Olen (België): Mensen tot ‘zonnekes’ maken
scheppen van een cultuur van ontmoeting. De
grote salon, als ontmoetingsplek, heeft een
centrale plek in het huis.
Voor zowel bewoners als medewerkers is er
aandacht bij verjaardagen en bij aankomst en
bij vertrek, in de vorm van een persoonlijk
woord, een gedicht, bloemen, een cadeau,
muziek, een receptie. Geen belangrijk individueel
feestmoment gaat ongemerkt voorbij. Ook
hierin weerspiegelt zich de aandacht voor ieder
individu.
3. Medisch. Er is vrijheid van keuze van arts en
geneeskunde (van klassieke allopathische en
homeopathische tot antroposofische). In de
medewerkersvergadering, waar bewoners worden
besproken, komt men in verschillende ronden
tot beeldvorming en therapie. Daarbij is de
visie van de schoonmaakster net zo wezenlijk
als die van de therapeut. Op die manier blijken
er betere oplossingen mogelijk dan alleen medicatie
kan bewerkstelligen.
4. Organisatie. Doel daarbij is het wegnemen van
de grootste angsten van bewoners op het
gebied van privacy, zelfbeschikking en vrijheid.
Er is 24 uur per dag bezoek mogelijk. Lucide
bewoners kunnen een eigen sleutel hebben.
Iedere kamer heeft een eigen deurbel. Het huisreglement
ontstaat niet van bovenaf, maar vanuit
de praktijk met de bewoners. In de kamers
is middels een schuifwand de privacy gewaarborgd
bij gebruik van natte cel of toilet.
Verzorging vindt plaats in volgorde van ontwaken
en niet volgens een strak dienstrooster.
Ontbijten kan tot 10.30 uur, enzovoort.
Het coaching-model onder medewerkers zorgt
voor een open en horizontale overlegstructuur
en stimuleert de zelfwerkzaamheid.
Het vinden van consensus is een streven bij
alle vormen van overleg, zowel in het initiatiefteam,
de medewerkersvergadering, de bewonersraad,
als de familieraad. Over veel dingen wordt
samen met de bewoners een besluit genomen.
Er wordt tijd genomen om ieder de kans te
geven zijn of haar mening te vormen. Ieder
mens is uniek en wordt in die uniciteit benaderd
en gecoacht. Er heerst door dit alles een
transparante cultuur en een menselijke sfeer,
geen gesloten en hiërarchische.
5. Ontmoeting en samenleven met de buitenwereld.
Trefwoorden: binnen – buiten / jong – oud.
Alles wat in De Sterrewijzer gebeurt, staat open
voor mensen van buitenaf. Het winkeltje, het
restaurant, de erediensten in de kapel, kinderopvang,
cursussen, lezingen en concerten. Er
staan nog 50 projecten op stapel, waaronder
bijzondere jeugdzorg en een kleuterschooltje,
een Huize De Sterrewijzer gezelschapsspel, een
dagverzorgingscentrum, een dienstencentrum,
aanleunwoningen, een thuiszorgdienst, palliatieve
zorg aan huis, een opleidingscentrum voor
antroposofische voortgezette bejaardenzorg en
houtateliers voor bewoners.
Er zijn contacten met vergelijkbare initiatieven
(de al genoemde Rondetafel), de ‘buitenwereld’
in het algemeen (via beurzen, enquêtes, rondleidingen
voor bezoekers (500 p/j) en met
Vlaamse en buitenlandse zorgorganisaties.
6. Materiële ondersteuning. Inrichting, meubilair
en kleurgebruik zijn toegespitst op verschillende
functies van de ruimtes en hun werking op
de mens (‘organische architectuur’). Er is biologische
voeding. De inrichting van het gebouw
ondersteunt de gedachte dat mensen het
waard zijn om moeite voor te doen. Vandaar bijvoorbeeld
een restaurant met mooie tafels,
mooi servies, veel daglicht, sfeervolle aankleding,
bediening aan tafel en geen kale, lowbudget
eetzaal.
7. Financiën. Betaalbaarheid is er voor iedereen,
ook voor de armsten. Aanbod en verzorging is
voor iedereen dezelfde. De betaalbare prijs is
het uitgangspunt.
Elke dag eten in een restaurant
Opvang en zorg

De grote kleine-kansen atlas / Huize De Sterrewijzer in Olen (België): Mensen tot ‘zonnekes’ maken - 187
Opvang en zorg
Organisatie
Huize De Sterrewijzer is een ‘vereniging zonder
winstoogmerk’ (VZW), vergelijkbaar met een stichting
in Nederland. Het is de enige rechtsvorm die
tegemoet komt aan de idealen, andere rechtsvormen
hebben ‘winst maken’ als een van de hoofddoelstellingen.
Ook is deze vorm belangrijk als
voorwaarde voor overheidssteun. Een belangrijke
eigen statutaire bepaling is de nadruk op verzorging
van de hele mens: geest, ziel en lichaam,
waarbij aangetekend moet worden dat de overheidssubsidie
in feite gedacht is als bedoeld voor
de verzorging van de lichamelijke mens.
Veel aspecten binnen De Sterrewijzer, zo niet alle,
ontstaan organisch in de praktijk. Voor de meeste
taken is een taakomschrijving beschikbaar, maar
die wordt in de praktijk zelden bekeken. De dode
letter maakt plaats voor het levende beroep.
Gezien de veelheid aan activiteiten en ondanks de
verhoudingsgewijs vele vrijwillige medewerkers,
bestaat er voor veel medewerkers tijdgebrek en
worden er veel overuren gemaakt. Het
initiatief(team) zou een uitbreiding met drie mensen
goed kunnen gebruiken. Maar dat laat de subsidienorm
niet toe.
Financiën
De omvang van de jaarlijkse exploitatie (alle cijfers
hebben betrekking op 2002) bedraagt € 1,1 miljoen
en wordt voor tweederde verkregen via bijdragen
van bewoners (die op hun beurt weer overheidssteun
ontvangen indien hun inkomen niet
toereikend is) en voor eenderde via directe overheidssteun.
Om extra zaken te kunnen financieren
wordt jaarlijks een bedrag rond € 7500,- ontvangen
uit giften.
De belangrijkste uitgavenpost is personeel,
die € 671.000,- bedraagt. Verder wordt ca.
€ 104.500,- besteed aan voeding, medisch
materiaal en wasserij. Aflossingen en afschrijvingen
bedragen € 170.500,-
De tarieven die De Sterrewijzer hanteert, zijn
ondanks het veel bredere aanbod, volledig marktconform.
Een probleem deed zich voor toen een
wettelijke salarisverhoging in 2001 door de overheid
maar deels werd gesubsidieerd. In plaats van
het opofferen van een arbeidsplaats, wat het probleem
zou opheffen, maar het zorgniveau zou
doen dalen onder de menswaardige norm, koos
Charles De Jongh voor formeel zelfontslag en is
sindsdien geregistreerd werkloze met recht op uitoefenen
van vrijwilligerswerk. De overheid werd
door deze situatie in verlegenheid gebracht. Alle
andere Vlaamse zorginstellingen konden namelijk
de salarisverhoging betalen door hun eigen winstmarge
te verkleinen. De Sterrewijzer kon dat niet,
omdat ze de enige zorginstelling in Vlaanderen is
die niet tot een geldschenkende koepel (Caritas of
gemeenten) of een winstnastrevende instelling
behoort. Haar doelstelling is uitsluitend het zorgideaal.
Mede omdat er geen winstdoel is, slaagt De
Sterrewijzer in haar ideaal om zorg voor iedereen
gelijk en betaalbaar te houden. Omdat wat in de
Sterrewijzer gebeurt niet louter het gevolg is van
een budget, zijn mensen bereid veel te doen zonder
onmiddellijk voor alles een vergoeding te vragen.
Uitgangspunt is en blijft wel betaalbaarheid,
dat geldt zowel voor de bewoners die de zorg moeten
betalen, als de medewerkers, die reëel betaald
moeten blijven.
Ontwikkeling
De Sterrewijzer is in die zin geslaagd, dat het voor
iedereen mogelijk is er verder mens te worden en
door het feit dat er binnen het beschikbare budget
gewerkt kan worden.
Vanuit de huidige situatie wordt gewerkt aan het
doorgeven van deze ervaringen aan nieuwe initiatieven
(zoals via de Rondetafel gebeurt), die
daardoor niet zelf het wiel opnieuw hoeven uit te
vinden. Als concept is De Sterrewijzer echter niet
zonder meer na te bootsen, omdat de werking
ervan afhangt van de mensen die het doen.
De nieuwe taak van Charles de Jongh ligt op het
vlak van begeleiding van verwante initiatieven. In
die zin wil De Sterrewijzer ook opleidingsmogelijkheden
gaan bieden. Mensen kunnen dan op basis
van hun ervaringen uitzwermen en nieuwe initiatieven
elders opstarten.
Ook zou Charles De Jongh graag meer tijd geven
aan de 50 nieuwe projecten (zie onder ‘Werkwijze’
punt 5). In het algemeen: meer activiteiten ontplooien
op het binnen – buitenfront, zodat een
plek ontstaat waar je terecht kunt voor allerlei
zaken en waar het leefgemeenschapidee van De
Sterrewijzer, los van leeftijden, gestalte krijgt.
‘Volledigheid’ is een van de belangrijkste factoren
van het succes van De Sterrewijzer: de architectuur
bijvoorbeeld wordt gebruikt in àl haar mogelijkheden
om de werking te ondersteunen. Verder: in
moeilijkheden mogelijkheden zien; de hulp van het
lot herkennen; geloven in mensen, zodat die de
ruimte vinden om zichzelf te worden bij het dienen
van het ideaal. Een bewust risico daarbij is dat een
open houding naar mensen toe teleurstellingen
kan opleveren, maar dat percentage blijkt klein. Als
je met hen een goed proces aangaat, dan blijven
ze op een goede manier of vertrekken ze op een
goede manier.
Onontbeerlijk bij een initiatief als De Sterrewijzer is
voldoende uithoudingsvermogen en enthousiasme.
Belangrijk is verder dat er minstens één iemand in
de omgeving van de initiatiefnemer is, die herkent

188 - De grote kleine-kansen atlas / Huize De Sterrewijzer in Olen (België): Mensen tot ‘zonnekes’ maken
en erkent wat deze doet, en hem onvoorwaardelijk
steunt, ook bij alle fouten en vergissingen die worden
gemaakt. Zorg dus voor een klankbordgroep
waarbinnen het ideaal levend wordt gehouden, vrij
van alle dagelijkse sores. Ook een kring van sympathisanten
opbouwen en onderhouden is belangrijk.
Houd hen, bijvoorbeeld via een nieuwsbrief, op
de hoogte van het realisatieproces. Deze mensen
zijn mededragers, zij vormen de kurk waar het initiatief
op drijft.
De beste introductie van De Sterrewijzer is echter
op bezoek gaan in Olen. U bent er van harte welkom.
Informatie
Huize De Sterrewijzer
Sterrenwijzer 7
2250 Olen, België
Tel. 0032 14 262620
Fax. 0032 14 266518
Publicaties en documentatiemateriaal
Via De Sterrewijzer:
- Huize De Sterrewijzer (brochure)
- Projectvoorstelling Huize De Sterrewijzer
- Nieuwsbrief (4x per jaar)
- Video met mondelinge projectpresentatie
- Bundel krantenartikelen
Via de auteur (0181-616849)
- Nard Besseling, ‘Het geheim tussen oud en jong’
in Motief, maandblad voor antroposofie, 57
november 2002, pp.4-13.
Opvang en zorg

De grote kleine-kansen atlas / Straatnieuws Utrecht/Amersfoort/Hilversum - 189
Straatnieuws Utrecht/Amersfoort/Hilversum
Harry Broekman / Hennie Wiersma
Introductie
Anno 2002 is de straat- of daklozenkrant in
Nederland een bekend fenomeen. Verdeeld over
het land verschijnen negen kranten, met oplagen
variërend van 5.000 tot 60.000 per maand. Deze
ontwikkeling werd door weinigen voorzien toen op
17 september 1994 het eerste nummer van
Straatnieuws, en daarmee ook de eerste straatkrant
in Nederland, door daklozen in Utrecht werd
verkocht. Dat de straatkrant zijn bestaansrecht in
Amerika en Engeland al had bewezen, zei volgens
de vele sceptici weinig tot niets over de kansen in
Nederland. Straatnieuws startte met een nulnummer
als jubileumactie van de Dagopvang
Catharijnehuis. Constant de Jonge nam het initiatief.
Ter gelegenheid van het jubileum wilde de
Catharijnekerk iets concreets doen. Dakloze mensen
konden door hun handen uit de mouwen steken
een extraatje verdienen. De oplage (5.000)
was binnen twee weken uitverkocht. Twee maanden
later wordt de Stichting Ondersteuning Dak- en
Thuislozen Utrecht (SODETU) opgericht die vanaf
december 1994 de krant maandelijks laat verschijnen.
De officiële doelstelling luidt informatie geven
over dag- en thuisloosheid, dit zoveel mogelijk met
elkaar doen om daarmee een bijdrage te leveren
aan de resocialisatie en rehabilitatie van dak- en
thuislozen. Dit door middel van:
- het uitgeven en distribueren van een daklozenkrant,
die wordt verkocht en mede gemaakt door
dak- en thuislozen in Utrecht;
- het opzetten, ontwikkelen en ondersteunen van
woon- en werkgelegenheidsprojecten voor dak- en
thuislozen;
- het optreden als werkgever voor beroepskrachten
die werkzaam zijn in de ondersteuning,
begeleiding en/of de productie van de krant.
De verkoop van de krant stijgt de eerste jaren fors,
van 204.778 in 1995 tot 325.185 in 1997. In
1998 wordt het miljoenste nummer verkocht. In
2002 wordt de oplage op max. 35.000 ex. per
maand gesteld. Bij de start fungeerde de Engelse
straatkrant Big Issue als voorbeeld, nu is de SODE-
TU opgenomen in het netwerk van straatkranten in
Nederland.
Deelnemers
De projecten kennen in totaal circa 50 deelnemers,
de grote meerderheid zijn mannen. Veel
komen uit het buitenland (Engeland, Oost Europa,
Afrika, Tibet, Uzbekistan, China) en zijn mensen die
asiel zoeken. Ze zijn er van 19 tot 82 jaar oud.
Zwerfjongeren komen niet bij het Straatnieuws, die
leven meer in groepen en slapen bij vrienden.
Motivaties van deelnemers liggen in de trant van:
- je gaat weer ergens bijhoren - bij de organisatie
van Straatnieuws, maar ook op straat, je krijgt
weer contact met mensen, terwijl je daarvoor nauwelijks
nog met iemand sprak, je krijgt weer een
woord van iemand terug; dit heeft impact al kost
het tijd;
- weer wat opbouwen, eigen huis, of zelfstandig
werk, een betere toekomst;
- van de straat weg zijn en andere tijdvulling hebben;
- je doet het voor jezelf;
- je krijgt de kans om het weer rustig op te pakken
en ruimte en tijd om je leven weer op te bouwen;
- op een eerlijke manier je geld verdienen, geen
prostitutie; contacten opbouwen met de ‘normale’
maatschappij; je wordt geholpen door de mensen
om je heen.
Aan verkopers is nooit een tekort, een ieder die
dringend geld nodig heeft mag de krant verspreiden:
zelfs studenten, die anders aan het eind van
de maand hun flat op zouden moeten zeggen. Je
kunt ook bijna niemand weigeren, omdat de kranten
dan worden doorverkocht. Aan de andere kant
wil de leiding voorkomen dat het Straatnieuws door
mensen wordt verkocht, die totaal buiten de doelgroep
vallen. Ca. zeven jaar geleden waren het
vooral Nederlanders die het Straatnieuws verkochten.
Nu is 40 % niet-Nederlands. Het aanvankelijke
idee om vooral verslaafden het Straatnieuws te
laten verkopen gaat ook niet meer op. Veel verspreiders
hebben nu een psychiatrische achtergrond
of een immigratie verleden. Sommige
Nederlandse verkopers steekt het, dat onder meer
Bulgaarse verkopers goed verkopen. Veel buitenlandse
mensen sturen inkomsten naar familie: dat
is niet de bedoeling van het Straatnieuws. De
limiet per persoon is nu gesteld op 600 kranten
per maand. Er is een goede registratie nodig om

190 - De grote kleine-kansen atlas / Straatnieuws Utrecht/Amersfoort/Hilversum
dat bij te houden, eveneens om zicht te houden op
het ongewenst doorverkopen. Binnen de Stichting
ontstaat steeds meer discussie om weer meer
terug te gaan naar de oorspronkelijke doelgroep.
Er zijn veel verkopers in de loop der tijd bijgekomen,
daardoor is de spoeling per persoon dunner
en is het hard werken geblazen. Het aantal daklozen
in het werkgebied van SODETU (Utrecht,
Amersfoort Hilversum) is minimaal 1060. In 2000
hebben 190 verschillende personen Straatnieuws
verkocht, oftewel maximaal 18% van de daklozen
in deze gemeenten.
Profijtgroepen
In de gemeenten Utrecht, Amersfoort en Hilversum
zijn ongeveer 325.000 personen ouder dan 18
jaar, hiervan koopt maandelijks maximaal 7 tot
10% de krant.
De hele bevolking in de drie steden waar de krant
verspreid wordt, kan meeprofiteren van deze kans
om eerlijk je geld te verdienen als dakloze. De overlast
op straat vermindert, mensen verlaten het criminele
circuit. Ook politie en justitie en anderen
die belang hebben bij een veilige buitenruimte hebben
baat bij het werk van SODETU.
Draagvlak en begeleiding
In kringen van de straatkrant wordt er verzucht dat
deze door alles en iedereen gewaardeerd wordt,
maar dat niemand wat doet. De projecten zijn net
kleine eilandjes. Mensen worden wel doorverwezen,
maar daar blijft het bij. Doorverwijzen is bijvoorbeeld
aan de orde als een verkoper er steeds
slechter uit gaat zien.
Stichting Straatnieuws heeft een goed bestuur van
vijf mensen, die zich belangeloos en met verve
inzetten voor de Stichting. Het betreft naast een
vacante plaats:
Dirk Dekker, penningmeester, organisatieadviseur;
Willebrord de Graaf – Hoogleraar Sociale
Wetenschappen; Loes Fortuyn - hoge post in vakweging;
Peter Kretzchmar – advocaat.
Buiten de woonbegeleiding is begeleiding niet zo
aan de orde bij de SODETU: deskundigheid is voldoende
in huis, al vergde dat veranderingen in de
organisatieopzet.
Werkwijze
Er zijn nu drie betaalde functies. De algemeen
coördinator is verantwoordelijk voor de voorbereiding
en uitvoering van de activiteit van SODETU,
voor personele zaken, het beheer van de financiën
en de organisatorische randvoorwaarden voor de
redactie en de distributie.
De coördinator heeft de dagelijkse leiding, het
bestuur gaat op zijn/haar informatie af. De hoofdredacteur
maakt de krant en is daar ook verantwoordelijk
voor. Eén keer per maand is er een
redactievergadering met een vaste kern van 3 à 4
mensen, waaronder en fotograaf.
Straatnieuws verschijnt 13 keer per jaar op A3 formaat,
gedrukt op krantenpapier met een gemiddelde
oplage van 25.000 exemplaren. Straatnieuws
bevat regionaal daklozennieuws uit Utrecht,
Amersfoort, Hilversum en omgeving.
De krant wordt ook in deze drie plaatsen verkocht
aan de verkopers. In Utrecht gebeurt dit vanuit
Jansveld 49, het kantoor van SODETU (zes dagen
per week van 9.00-15.30u, plus koopavonden en -
zondagen). In Amersfoort geschiedt de distributie
vanuit de dagopvang de Inloop (zes dagen per
week, van 10.00-14.30; zaterdag van 11.00-
14.30). In Hilversum wordt gewerkt vanuit het sociaal
pension en passantenverblijf De Cocon.
De gemiddelde verkoop per nummer schommelt.
In 1999 werden er 22.000 exemplaren verkocht
tegen bijna 27.000 in 2000. Op basis van de verkoopcijfers
in de afgelopen jaren wordt in de begrotingen
uitgegaan van een verkoop van gemiddeld
25.000.
Naast het Straatnieuws biedt de stichting nog een
woon- en een werkproject.
Woonproject: SODETU biedt voor 4 ex-daklozen
gedurende maximaal 1 jaar woonruimte in het
Woonproject in Overvecht. De 4 bewoners verrichten
allen activiteiten (t.b.v. Straatnieuws) gericht op
sociale activering, een voorwaarde om in aanmerking
te komen voor deelname aan het woonproject.
De woonbegeleiding wordt gegeven door een
nevenstichting waar de gemeente Utrecht
€ 14.000 per jaar aan verstrekt.
Werkproject: Het werkproject biedt werkbegeleiding
en werkervaringsplaatsen aan maximaal 7
deelnemers, waaronder altijd de 4 deelnemers van
het woonproject. Het werkproject kent twee trajecten
voor werkbegeleiding.
Ten eerste ‘sociale reactivering’ (met behoud van
uitkering) met werkgewenning, werkoriëntatie en
het leren omgaan met elkaar en afspraken nakomen.
Daarop volgt een werkervaringsplaats met
een ID/baan. In deze functie worden met name
werkzaamheden verricht t.b.v. de distributie (uitleveren
van kranten aan de balie en andere distributieactiviteiten).
De distributie wordt gecoördineerd
door een beroepskracht van SODETU.
Ten tweede het werkproject, waarin drie I/D-banen,
bedoeld voor de mensen die langer bij
Straatnieuws blijven werken. Daarbij worden activiteiten
ontwikkeld, zoals het mee organiseren van
festivals, het werken met grafische programma’s
op de computer en het onderzoeken welke moge-
Opvang en zorg

De grote kleine-kansen atlas / Straatnieuws Utrecht/Amersfoort/Hilversum - 191
Opvang en zorg
lijkheden er zijn voor betrokkene op het gebied van
scholing en werkgelegenheid. De ID/baan wordt
voor maximaal 1 jaar aangeboden. Een verantwoorde
geleidelijke loskoppeling van het werkproject
en overgang naar de volgende werkgever is de
doelstelling. Op dit moment wordt er onderzocht of
er volgtijdelijke koppelingen in het werkbegeleidingsproces
gecreëerd kunnen worden om enerzijds
een bredere werkervaring te kunnen opdoen
en de afstand tot het daklozencircuit te vergroten.
Bovenstaande valt en staat bij de motivatie van de
deelnemer plus de continuïteit die in de werkbegeleiding
kan worden gegeven. Het verloop onder de
deelnemers is helaas groot.
Organisatie
Er is voor de stichtingsvorm gekozen omdat men
als zelforganisatie die geen winst maakt, toch op
den duur een rechtspersoon nodig had. Het is een
platte organisatie met korte lijnen.
De transformatie van puur vrijwilligersproject naar
organisatie met thans 3 betaalde krachten, werd in
1996 al ingezet. Met het opzetten van een project
naast de krant - het WoonWerkProject voor vier exdaklozen
- zet de overgang naar een gemengd vrijwillig
- professionele organisatie zich in 1997 door.
De stichting betaalt inmiddels voor de functie van
de hoofdredacteur/manager, de redactie ontvangt
voor teksten en foto’s een vergoeding en een
medewerker distributie wordt in dienst genomen.
Hoewel de noodzaak van transformatie midden
jaren ’90 wordt onderkend, blijft de organisatie op
de oude leest geschoeid. Behalve met het aantrekken
van nieuw personeel lukt het niet verder de
organisatie te veranderen. Het begint dan ook te
rommelen. De onderlinge verhoudingen worden
problematisch, de administratie is niet op orde, er
wordt geld achterover gedrukt en de verkoop loopt
terug.
Het jaar 1999 staat daarom op de eerste plaats in
het kader van overleven, heroriënteren en het uitzetten
van nieuwe lijnen. De belangrijkste actuele
vraag dan is of Straatnieuws wel massa heeft om
zelfstandig de belangrijkste taken - uitgeven en
distribueren van een straatkrant, en het runnen
van een woonwerkproject - te kunnen uitvoeren. Na
vele besprekingen in diverse steden is thans de bittere
conclusie dat samenwerking op uitvoerend
niveau tussen straatkranten er voorlopig niet in zit.
Het bestuur besluit vervolgens de eigen organisatie
door te lichten. Er wordt een ondernemingsplan
opgesteld voor de komende drie à vier jaar. De huidige
organisatie is daarbij niet heilig. Wat wel
zoveel mogelijk behouden dient te blijven is de
inzet van voormalig daklozen in de uitvoering. De
taken van hoofdredacteur en management worden
niet langer in één hand gehouden.
De coördinator rapporteert aan de voorzitter. Deze
voorzitter komt één keer per twee weken langs om
de zaken door te nemen. Het bestuur hakt de
knopen door. SODETU kent overigens een verkopercommissie
die aan het hoofd distributie en de
coördinator adviseert. De verkopers zijn WA verzekerd.
De doorstroom van de deelnemers is te hoog,
dat vormt een knelpunt in de organisatie.
Financiën
De krant is volkomen selfsupporting. Omvang van
de jaarlijkse exploitatie is ca. € 250.000. SODETU
geeft de voorkeur aan zelfstandig ondernemerschap
en zet primair in op het verhogen van de
baten via advertenties en sponsoring; slechts in
geringe mate op fondsen en overheidsbijdragen.
Want wanneer je bestaat bij gratie van subsidie,
ben je je eigen gezicht/beleid kwijt. Bijvoorbeeld,
het maatschappelijk werk van de politie wilde
Stichting Straatnieuws overhalen om iedereen, die
zonder Nederlands paspoort de krant verkoopt, de
deur te wijzen. Omdat het Straatnieuws niet afhankelijk
is van de gemeente was het makkelijker om
dit te weigeren.
De belangrijkste inkomsten van de krant zijn:
€ 1800 per maand per I/D baan en inkomsten uit
de verkoop van de krant en advertenties. De
belangrijkste uitgaven zijn de personeelslasten, ca.
€ 100.000,— , apparatuur en drukker/vormgever
van de krant. De tarieven zijn niet marktconform:
er wordt zo min mogelijk voor gerekend.
Straatnieuws kost € 1,20 hiervan gaat € 0,55
naar de verkoper, de rest naar de organisatie. De
verkopers krijgen ook fooi. Wat ze verdienen ligt
aan henzelf. Soms worden kranten doorverkocht
tegen de bedoeling in.
Het geheel is uitgegroeid tot een gezond bedrijf. Als
Stichting kan je geen winst maken, daarom wordt
met dat geld dingen gedaan, die zoveel mogelijk de
doelgroep ten goede komt.
Meer geld aan de daklozen zelf uitkeren is een
thema dat steeds terugkeert in de beleidsdiscussies.
Je moet toch iedere maand quitte draaien en
het evenwicht is wankel, al gaat het nu goed. Er
moeten hiervoor 25.000 kranten per maand verkocht
worden. Dus stel, dat de gemeente ineens
zegt: ‘Iedereen zonder paspoort mag geen krant
meer verkopen’, dan verlies je veel verkopers. Als
de verkoop daalt verlies je inkomsten. Bij het ingestelde
maximum van 600 kranten per persoon kan
de Stichting zichzelf ook in de vingers snijden.

192 - De grote kleine-kansen atlas / Straatnieuws Utrecht/Amersfoort/Hilversum
Ontwikkeling
SODETU heeft voorts een aanjagende en vernieuwende
functie binnen de dak- en thuislozenzorg,
door bij te dragen aan allerlei activiteiten. Zoals
voorlichting op scholen, oprichting straatadvocaat,
productie van Straatkompas (zakboekje voor daklozen),
stadswandelingen gegidst door verkopers,
opzetten veegproject, etc. Ook heeft ze bijgedragen
aan de oprichting van de Straatmedia Groep
Nederland, de koepel van de straatkranten die
o.m. een keurmerk uitgeeft.
De sterke kanten van SODETU liggen bij de gezonde
exploitatie die het mogelijk maakt veel faciliteiten
voor de dak- en thuislozen te scheppen, en de
combinatie van de verkoop van het Straatnieuws
met de woon- en werkprojecten (productie en distributie)
die deelnemers mogelijkheden tot socialisering
bieden.
De zwakke kant van SODETU is dat de distributie
van de krant door ex-daklozen via het
WoonWerkproject in financiële en personele zin
een te zware wissel trekt op de organisatie.
De sfeer is “wel goed”, maar in het bedrijf stromen
velen in en uit. Het medewerkersbestand is nooit
vast en sommige mensen hebben zichzelf niet in
de hand. Het is een wankel evenwicht: verdienen
aan een krant, mensen iets bieden, maar aan de
andere kant wellicht een slechte situatie in stand
houden. Met iedereen die je binnenhaalt zoek je
een risico op. Een hele verkopergroep bestaat uit
illegalen.
We willen toch de mensen uit de doelgroep zelf
steeds meer betrekken en de mogelijkheden geven
bij het proces van het maken van de krant. Dit lukt
ook steeds meer omdat binnen het gebouw de faciliteiten
toenemen. Maar qua begeleiding zit het
zwak in elkaar: er gaat veel tijd in de organisatie
zitten, het gebeurt nu incidenteel. “We hebben bijvoorbeeld
geen tijd om de mensen verder te begeleiden
of om door te vragen op hun situatie, terwijl
ze al jaren lang het Straatnieuws verkopen.” Het is
een zoeken, wellicht dat mensen uit de groep zelf
die hier al langer werken, een rol kunnen hebben.
Eventueel met een betaalde baan. Meer maatschappelijk
werk zou ook helpen.
Het Straatnieuws verspreiden betekent hard werken,
want het nieuwe is er af en de spoeling wordt
dunner. SODETU ziet diverse mogelijkheden om
aanvullende inkomsten te verwerven om tot een
gunstig exploitatieresultaat te komen. Het in 2000
gestarte project “de businessclub” zal worden
voortgezet. Ook wordt gezocht naar “geldschieters”,
die met vaste rubrieken een plekje in de
krant krijgen. Bedrijven kunnen Straatnieuws sponsoren
door een keer per jaar een groot artikel te
plaatsen. We denken aan acties als een Coupon
plaatsen, die je ergens kan inleveren voor korting
e.d. Of het huren van de hele achterpagina voor
15.000 euro per jaar.
SODETU geeft de voorkeur aan zelfstandig ondernemerschap
en zet primair in op het verhogen van
de baten via advertenties en sponsoring.
Informatie
Straatnieuws
Jansveld 49
3512 BE UTRECHT
Contactpersoon Jo Scheffer, coördinator
Tel. (030) 236 87 44
Website www.straatnieuws.nl
Opvang en zorg

194 - De grote kleine-kansen atlas

De grote kleine-kansen atlas / De Wereldwinkel - 195
De Wereldwinkel
Jeroen Flamman
Introductie
De Wereldwinkel verkoopt cadeaus en levensmiddelen
uit ontwikkelingslanden. De spullen die
in de wereldwinkels worden verkocht komen uit
drie continenten: Afrika, Azie en Latijns Amerika.
De producten zijn gemaakt met respect voor mens
en milieu. Houtsnijwerk van de Ashanti’s uit
Ghana, kleurige puzzels uit Sri Lanka en keramiek
uit Peru; trendy sieraden, authentieke muziekinstrumenten,
woonaccessoires en bijzondere
bureauartikelen. En levensmiddelen, zoals koffie,
thee, cacao, sauzen, chutneys en wijn. Omdat de
producenten - zoals zilversmeden, pottenbakkers
en koffieboeren - er een rechtvaardige prijs voor
krijgen, kunnen ze een menswaardig bestaan
opbouwen.
Iets kopen in één van de 400 wereldwinkels in
Nederland betekent het bevorderen van de eerlijke
handel en steun aan de ontwikkeling van kleine
producenten op het zuidelijk halfrond.
Een wereldwinkel probeert zoveel mogelijk producten
te verkopen. Een hoge omzet voor de wereldwinkels
betekent ook een hoge omzet voor de producent
die de producten heeft gemaakt.
Producenten willen dat wereldwinkels bij hen blijven
kopen. Dan weten ze zeker dat ze werk hebben.
Met een aantal (internationale) organisaties zijn
doelen geformuleerd die door de wereldwinkels
worden nagestreefd:
1. De levensomstandigheden en het welzijn van
producenten verhogen door de toegang tot de
markt te verbeteren, door producentenorganisaties
te versterken, door een betere prijs te betalen
en door continuïteit in handelsrelaties te bieden.
2. Ontwikkelingsmogelijkheden voor kansarme producenten
stimuleren, in het bijzonder van vrouwen
en inheemse volkeren, en kinderen te
beschermen tegen uitbuiting tijdens de productie.
3. Consumenten bewust maken van de negatieve
gevolgen van de conventionele internationale
handel, zodat deze aangezet worden hun koopkracht
op positieve wijze uit te oefenen.
4. Een voorbeeld van partnerschap via handel stellen,
door dialoog, transparantie en respect.
5. Campagnes te voeren om de regels en de praktijk
van de conventionele internationale handel
te veranderen.
6. De mensenrechten beschermen door sociale
rechtvaardigheid, een goede omgang met het
milieu en economische zekerheid te bevorderen.
Initiatief
Het idee dat je beter producten kunt kopen van de
Derde Wereld dan er geld naar toe te sturen,
spreekt steeds meer mensen aan. Wereldwinkels
krijgen dan ook steeds meer klanten en nieuwe
wereldwinkels schieten als paddestoelen uit de
grond. In 1969 startte de eerste wereldwinkel. Nu
telt Nederland er ongeveer vierhonderd. In heel
Europa zijn er ruim drieduizend. En ook in Japan
en de Verenigde Staten zijn wereldwinkels te vinden.
Halverwege de jaren zeventig deden de ontwikkelingslanden
voor het eerst georganiseerd van zich
spreken in de United Nations Conference on Trade
and Development (UNCTAD), als tegenhanger van
de GATT, de General Agreements on Tarrifs and
Trade.
Het Derdewereldwinkel idee ontstond tijdens de
tweede UNCTAD-conferentie in 1968, en had
betrekking op de rietsuikeracties. Een
Derdewereldwinkel was een actiemodel, om door
middel van de verkoop van rietsuiker te laten zien
hoe de wereldhandel functioneert en hoe de rijke
landen stelselmatig hoge invoerbelastingen op producten
uit ontwikkelingslanden leggen (op suiker
was dat toen 50 cent per kilo), waardoor deze landen
geen kans kregen hun producten in de rijke
landen te verkopen.
Volgens dat actiemodel ontstond in Nederland
binnen een jaar de eerste wereldwinkel, in
Breukelen. En al gauw volgden er meer, op initiatief
van kleine groepen betrokken en gedreven
mensen, veelal lokale vredesbewegingen, vanuit
een behoefte informatie te verschaffen en actie te
voeren ten behoeve van de problemen van de
derde wereld. Het doel van de toenmalige wereldwinkels
was dan ook de bevordering van de sociaal-politiek-economische
herstructurering die nodig
is om tot een rechtvaardige wereldsamenleving te

196 - De grote kleine-kansen atlas / De Wereldwinkel
komen. Wereldwinkels poogden dit te bereiken
door het geven van informatie over de problemen
en de producten van de ontwikkelingslanden.
De initiatieven waren veelal kleinschalig en praktisch,
bijvoorbeeld met een aantal producten op de
markt gaan staan en huis-aan-huis verkopen.
Langzamerhand kregen de wereldwinkels vaste
voet aan de grond, konden zich beter organiseren
(voornamelijk als stichting), en tegenwoordig is
iedere wereldwinkel aangesloten bij de landelijke
vereniging van wereldwinkels. In totaal zijn zo’n
400 wereldwinkels aangesloten bij de landelijke
vereniging met een achterban van maar liefst
12.000 vrijwilligers.
Profijtgroepen
Wereldwinkels bedrijven eerlijke handel, fair trade,
ten dienste van de producenten van de wereldwinkelproducten.
Kleine koffieboeren, zilversmeden,
houtsnijders, die vaak thuis werken en met weinig
middelen hun producten maken. Veel van de producenten
zijn achtergesteld door economische of
geografische factoren, gebrek aan ervaring of
gebrek aan hulpbronnen. Het leven is moeilijk voor
ze, omdat ze geen goede huisvesting, onvoldoende
of slecht voedsel hebben. Of omdat hun kinderen
niet naar school kunnen en ze geen goede medische
voorzieningen kunnen betalen. Vaak zijn de
producenten aangesloten bij een grotere organisatie.
Deze producentenorganisaties kunnen sterk
van elkaar verschillen, onder meer afhankelijk van
de regio en van het product. Zo zijn er federaties
van producenten, coöperaties, familiebedrijfjes,
werkplaatsen voor gehandicapten, overheidsorganisaties,
particuliere bedrijven, en in toenemende
mate ook noordelijke groepen die artikelen produceren
in het kader van de sociale economie. Ook
de omvang van de groepen kan nogal uiteenlopen.
Maar wat al deze groepen gemeen hebben is dat
ze ‘achtergesteld’ zijn. Meestal opereren ze in de
informele economie waar de lonen en inkomsten
laag, uitkeringen vrijwel onbekend en de arbeidsomstandigheden
moeilijk zijn. De moeilijkheden
die deze groepen ondervinden, worden vaak nog
verergerd door discriminatie.
De verkoop aan de wereldwinkels verschaft hen
een inkomen dat anders zou ontbreken. De verkoop
aan de wereldwinkels biedt meer zekerheid
voor de toekomst; het geeft toegang tot een markt
die anders ontoegankelijk zou zijn gebleven.
Daarnaast kunnen de producenten proberen reguliere
afzetkanalen aan te boren, door hun producten
aan andere winkels dan de wereldwinkels te
verkopen. Bijvoorbeeld door naar beurzen in
Europa te gaan, contacten te leggen met commerciële
handelaren, enzovoort. Dit wordt sterk gestimuleerd
om te voorkomen dat producenten al te
afhankelijk worden van de fair-trade. Voor producenten
is ook belangrijk, dat ze een deel van de
prijs vooruitbetaald kunnen krijgen bij wijze van
voorfinanciering. Bovendien bieden veel fair-trade
organisaties ondersteuning, bijvoorbeeld met een
cursus marketing of de ontwikkeling van nieuwe
producten.
Producenten krijgen een gegarandeerde eerlijke
prijs en bepalen zelf hoe ze de toeslag van de eerlijke
handel het best kunnen besteden. Veel organisaties
investeren in productverbetering, het ontwikkelen
van financiële, technische of bestuurlijke
capaciteit, of het verbeteren van gebouwen.
Andere gebruiken het geld onder meer voor onderwijs,
gezondheidszorg, huisvesting en sociale premies.
Bij een extreem ongunstige marktsituatie
betekent de toeslag soms net het verschil tussen
wel of geen honger voor een producentengezin, of
tussen wel of niet wegtrekken naar de stad.
Werkwijze
Wereldwinkels kopen hun producten in bij importeurs,
aangesloten bij fair-trade organisaties en
erkend door de Landelijke Vereniging van
Wereldwinkels. Zo’n erkenning betekent dat de
leverancier voldoet aan de regels die voor de eerlijke
handel zijn opgesteld. Dat zijn in het kort:
- Handel met respect voor mens en milieu;
- menswaardige omstandigheden en zorg voor
gelijke behandeling van mannen en vrouwen
- duurzame handelsrelaties met producenten en
een goede prijs voor hun producten;
- ondersteuning bij productontwikkeling;
- inzicht in doel en werkwijze van alle handelspartners.
Om de erkenning te krijgen, worden importeurs uitgebreid
onderzocht. Om de garantie te kunnen blijven
geven dat de producten eerlijk zijn, worden er
ieder jaar controles gehouden bij de importeurs die
al erkend zijn. De erkende importeurs doen veel
meer dan alleen producten inkopen. Ze ondersteunen
de producenten regelmatig door bijvoorbeeld
nieuwe productiemethoden te ontwikkelen. Of door
workshops te geven over de trends op de Europese
markt.
De landelijke vereniging voor wereldwinkels wil veranderingen
van de wereldhandelsstructuren bevorderen
die nodig zijn om te komen tot een meer
rechtvaardige wereldhandel en -samenleving.
Hierbij onderscheiden ze drie functies:
1. Verkoop c.q. bevordering van de verkoop van
alternatieve handelsproducten.
2. Voorlichting en bewustwording, over de producten
van de alternatieve handel, over de invloed
Over de grens

De grote kleine-kansen atlas / De Wereldwinkel - 197
Over de grens
van de reguliere handel en de invloed van
bestaande handelspolitiek op het dagelijks
leven van mensen in ontwikkelingslanden.
3. Politieke actie ten aanzien van ontwikkelingen
op de markt en de handelspolitiek en het oproepen
tot veranderingen ten gunste van ontwikkelingslanden
en kleine producenten.
Naast de eerlijke handel geven de wereldwinkels
voorlichting aan hun klanten en een breder
publiek. Dit gebeurt via informatie bij productverkoop,
informatieve activiteiten, een koffieproeverij,
een modeshow, publicaties in de media. De informatieve
activiteiten krijgen nog een extra dimensie
doordat aan de consument een directe en praktische
mogelijkheid wordt geboden om via koopgedrag
woorden in daden om te zetten.
Wereldwinkels verhogen door de groei van hun
marktaandeel en andere vormen van alternatieve
handel (bv. door de promotie van koffie met het
Max Havelaar keurmerk in supermarkten) de druk
op de reguliere handel om ook op duurzame wijze
handel te drijven (goede prijzen, verantwoord sociaal
beleid).
Door middel van politieke actie wordt de overheid
nationaal en internationaal onder druk gezet om
handelsbarrières voor producenten in ontwikkelingslanden
te slechten, de prijzen voor grondstoffen
te verhogen en sociale clausules in te voeren in
handelsverdragen.
Organisatie
De afzonderlijke wereldwinkels zijn veelal als stichting
georganiseerd. Met een bestuur, dagelijkse
winkelleiding en veel vrijwilligers. Naast de winkelopbrengsten
laten veel winkels zich sponsoren
en/of subsidiëren en komen via donaties gelden
binnen. De gezamenlijke omzet van alle aangesloten
winkels loopt in de miljoenen.
Met informatie activiteiten worden zo’n kwart miljoen
mensen bereikt. Ruim 80% van de
Nederlandse bevolking kent de wereldwinkel. De
wereldwinkels hebben een duidelijk eigen positie
veroverd in Nederland.
Ontwikkeling
De groei van de fair-trade markt is bemoedigend.
Maar hoe sterk de groei ook is, de markt is niet –
en wordt misschien ook nooit – groot genoeg voor
de producten van al die miljoenen kleine boeren,
die zich inspannen voor de ontwikkeling van hun
eigen regio. Ook kan de eerlijke handel weinig
doen voor de arbeiders in de industrie, en in de
meeste gevallen ook niet voor de arbeiders op
grootschalige plantages. Daarom behoort het tot
de belangrijkste taken van de eerlijke handel om
mensen bewust te maken van de steeds slechtere
omstandigheden waaronder de meeste internationale
handel en productie plaatsvindt. En om campagne
te voeren om daar verbetering in te brengen.
Deze campagnes richten zich op het reguliere
bedrijfsleven, met name multinationale ondernemingen,
om hen te bewegen tot een verantwoordelijke
opstelling in de internationale handel. En ook
op politieke instanties die verantwoordelijk zijn
voor de wetgeving ten aanzien van productie en
handel. Tegenover de reguliere handel wordt eerlijke
handel gepresenteerd als een operationeel
alternatief en een symbool van ‘best practice’.
Fair-trade heeft laten zien dat het niet iets marginaals
is en al helemaal niet een ongericht projectiel;
het is juist een van de weinige formules uit de
ontwikkelingssamenwerking die een doorslaand
succes zijn geworden. Fair-trade is tegenwoordig
een verschijnsel dat vrij goed is ingeburgerd in vrijwel
alle Europese landen. Er zijn vruchtbare banden
aangegaan met sommige consumentengroepen.
De distributiekanalen worden nog steeds uitgebreid
en zijn inmiddels wijd vertakt. Deze kanalen
hebben zelfs banen opgeleverd in Europa.
Hoewel het bijzonder moeilijk te schatten is hoeveel
geld in de fair-trade omgaat, met zekerheid
kan gesteld worden dat de jaarlijkse globale nettowaarde
van de detailhandel in Europa hoger ligt
dan 260 miljoen euro.
De opstelling van de traditionele industriële consortia
is bovendien het beste bewijs dat dit initiatief
is aangeslagen. Sommige van deze ondernemingen
blijken best gevoelig voor de promotiecampagnes
voor fair-trade op de markt. Zozeer zelfs
dat zij met eigen specifieke productielijnen zijn
gekomen, die zich houden aan eerlijke criteria en
die duidelijk herkenbaar zijn voor het grote publiek.
De resultaten die de laatste tijd zijn geboekt, zijn
grotendeels toe te schrijven aan twee complementaire
ontwikkelingen: de professionalisering van de
fair-trade beweging en het ontstaan van een sterke
Europese dimensie.
Maar de wereldwinkelproducten blijven in een soft
imago hangen. De kopersgroep raakt min of meer
verzadigd en vooral jongeren laten het afweten. De
oké banaan en de koffie moeten ‘gewoon’ worden.
Gewone, lekkere of hippe producten die je koopt
omdát ze lekker of hip zijn. Zoals bijvoorbeeld het
nieuwe jeansmerk Kuyichi, een eigentijds merk
voor de bewuste en modegevoelige jonge consument.
De Wereldwinkels gaan mee in deze trend met een
nieuw winkelconcept waarmee de eerste winkels
vorig jaar zijn ingericht. Modern, kleurrijk en aansprekend
voor een breed en jong publiek. De

198 - De grote kleine-kansen atlas / De Wereldwinkel
Wereldwinkel wordt een bijzondere cadeauwinkel,
waar je originele cadeaus kunt kopen. Cadeaus
met een boodschap: koop je iets in de
Wereldwinkel, dan draag je ertoe bij dat de producenten
op een goede manier worden behandeld.
Informatie
Informatie in deze tekst is ontleend aan de website
van de Landelijke Vereniging van Wereldwinkels,
aan websites van afzonderlijke wereldwinkels en
aan Fair Trade jaarboeken.
Landelijke Vereniging van Wereldwinkels
Catharijnesingel 82
3511 GP Utrecht
Tel. (030) 231 63 12
E-mail lvww@wereldwinkels.nl
Website www.wereldwinkels.nl
Over de grens

De grote kleine-kansen atlas / Stichting Gered Gereedschap - 199
Stichting Gered Gereedschap
Jeroen Flamman
Introductie
Stichting Gered Gereedschap is een landelijke vrijwilligersorganisatie
die gebruikt gereedschap inzamelt,
opknapt en op aanvraag verstuurt naar kleinschalige
ontwikkelingsprojecten in Afrika, Azië en
Latijns-Amerika. Op veel plaatsen in de wereld is
het niet makkelijk om aan gereedschap te komen.
Of je nu stoelen maakt, kleding naait of huizen
bouwt; goed gereedschap is een eerste vereiste
om er ook daadwerkelijk je brood mee te kunnen
verdienen. In veel landen moet gereedschap geïmporteerd
worden. Dat maakt de aanschaf van
gereedschap tot een kostbare zaak. En lastig, want
veel geld is er vaak niet. Tegelijkertijd wordt er in
Nederland veel overcompleet gereedschap weggegooid.
Stichting Gered Gereedschap brengt vraag
en aanbod bij elkaar, door overcompleet gereedschap
in Nederland in te zamelen, op te knappen
en aan te bieden aan kleinschalige organisaties in
ontwikkelingslanden. Vanuit Amsterdam coördineert
de stichting ± 200 inzamelpunten waar particulieren
en bedrijven gebruikte gereedschappen
kunnen inleveren. Dit gereedschap wordt vervolgens
in ruim 30 zelfstandige werkplaatsen nagekeken,
schoongemaakt en gerepareerd aan de hand
van vaste kwaliteitseisen. Stichting Gered
Gereedschap is een geregistreerde non-gouvernementele
organisatie met een politiek en religieus
neutrale achtergrond. Het werk van de stichting
wordt gefinancierd uit fondsenwerving, sponsoring
en particuliere donaties.
Initiatief
De Stichting Gered Gereedschap is op 26 juli 1982
geboren in de achtertuin van Laura Dols in
Amsterdam. In Engeland bestond de organisatie
‘Tools For Self Reliance’ op dat moment al enkele
jaren. Het is Laura Dols die het redden van gereedschap
over Het Kanaal gehaald heeft om het in
Nederland op poten te zetten.
Vijf jaar na oprichting, in 1987, telde Gered
Gereedschap 75 plaatselijke groepen en groeide
het aantal verschepingen van 4 in 1983 naar 23.
Het reddingswerk blijkt aan te slaan. De redenen
van deze vermenigvuldiging liggen in de eerste
plaats in de eenvoudige logica van de doelstelling.
Gered Gereedschap geeft mensen in de Derde
Wereld letterlijk en figuurlijk de instrumenten in
handen voor de opbouw van een zelfstandige toekomst.
In de tweede plaats zijn het de werkzaamheden
zélf die een aantrekkingskracht hebben.
Niet praten, maar doen. Het werk van Gered
Gereedschap trekt mensen met zeer verschillende
achtergronden. Het merendeel van hen wordt toch
gevormd door mensen met technische kennis. Zij
willen deze kennis, veelal voor het eerst, inzetten
voor concrete ontwikkelingshulp.
De Stichting Gered Gereedschap bestaat nu al
ruim 21 jaar en inmiddels hebben meer dan 750
projecten dankzij het Nederlandse gereedschap
een sterke impuls kregen. Gered Gereedschap is
geen ééndagsvlieg van een paar hemelbestormers.
Profijtgroepen
Gered Gereedschap steunt kleinschalige lokale initiatieven
die leiden tot economische zelfstandigheid.
In aanmerking komen lokaal georganiseerde
projecten gericht op de bevordering van inkomstenverwerving,
zelfvoorziening en/of werkgelegenheid.
Extra voorkeur genieten projecten met een educatief
karakter en projecten waarbij aandacht wordt
gegeven aan de positie van vrouwen, gemarginaliseerde
groepen, ecologisch bewustzijn en/of
milieubescherming. De stichting ondersteunt
alleen aanvragen waarbij de doelgroep zowel bij de
voorbereiding en besluitvorming als bij de uitvoering
van het project betrokken is. Voor alle aanvragende
organisaties geldt dat zij in staat moeten
zijn om voldoende informatie te verschaffen over
de doelstellingen en werkwijze van het project, alsmede
over de ontwikkeling van het project en het
gebruik van het gereedschap na een eventuele
donatie.
Er wordt in principe geen gereedschap geleverd
aan particulieren/individuen, organisaties die ruimschoots
worden ondersteund door andere (internationale)
fondsen, grootschalige en reeds langlopende
projecten, organisaties in Oost-Europa en
staatsinstellingen die naast een formele staatsbinding
ook in grote mate door de staat worden gefinancierd.
Werkwijze en organisatie
Gered Gereedschap levert met name handgereedschap
en klein elektrisch gereedschap. De te leveren
hoeveelheid is afhankelijk van de aanwezige

200 - De grote kleine-kansen atlas / Stichting Gered Gereedschap
voorraden en omvat minimaal één kubieke meter.
Het gaat om vakgebieden als houtbewerking,
metaalbewerking, autotechniek, bouw en constructie,
elektramontage en kleermakerij (naaimachines).
De stichting stuurt nooit geld en levert geen gespecialiseerde
zware machines, landbouwgereedschap,
bouwmaterialen, huishoudelijke apparatuur
of kantoorbenodigdheden.
Naast de levering van gereedschappen voorziet de
stichting ook in het transport naar de dichtstbijzijnde
haven in het land van bestemming (voor landen
zonder directe zeeverbinding wordt zo mogelijk ook
binnenlands transport verzorgd). De aanvragende
organisatie hoeft niet te betalen voor het gereedschap
en transport maar is wel verantwoordelijk
voor de kosten van inklaring en vervoer naar de uiteindelijke
plaats van bestemming. Hoewel de
gereedschappen worden verstuurd met alle nodige
documenten en een giftcertificaat (benodigd voor
vrijwaring van invoerrechten) kan het voorkomen
dat de plaatselijke autoriteiten alsnog inklaringsen
opslagkosten in rekening brengen. Stichting
Gered Gereedschap kan hiervoor geen verantwoording
dragen en kan niet tegemoet komen in, of
bemiddelen bij, de betaling van deze kosten.
Aanvragende organisaties moeten in staat zijn
mogelijke bijbetalingen te financieren en moeten
tevens rekening houden met de vaak ingewikkelde
procedures rond het inklaren van goederen.
Alvorens een aanvraag in te dienen is het dus van
groot belang om informatie in te winnen over de
lokale inklaringsprocedures en regelgeving en
mogelijkheden te onderzoeken voor het verkrijgen
van een volledige vrijwaring van invoerrechten.
De landelijke Stichting Gered Gereedschap
beschikt over 118 inzamelpunten. Dit zijn plaatsen
in Nederland waar gereedschap ingeleverd kan
worden. In veel wereldwinkels, lokale ijzerwarenzaken
en particuliere schuurtjes kan gereedschap
ingeleverd worden. Daarnaast staat er in de ingang
van alle Praxisvestigingen een Gered Gereedschap
inzamelbak.
Er zijn 30 verschillende werkplaatsen actief, met
veel enthousiaste vrijwilligers en een aantal IDbanen.
De vrijwilligers van de verschillende werkplaatsen
halen het gereedschap bij de omliggende
inzamelpunten op en sorteren het. Per project
wordt het gereedschap, aan de hand van een door
het project aangevraagde gereedschapslijst piekfijn
opgeknapt, ingevet en in kisten verpakt.
Het administratieve zwaartepunt van Gered
Gereedschap bevindt zich op het hoofdkantoor in
Amsterdam. Hier worden aanvragen voor nieuwe
projecten beoordeeld. De goedgekeurde aanvragen
worden uitgezet in de verschillende werkplaatsen
in Nederland. De logistiek en de verschepingspapieren
worden geregeld in Amsterdam. Ook de
fondsenwerving en de landelijke voorlichting worden
vanuit dit hoofdkantoor geregeld.
Naast het kantoor in Amsterdam staat de ‘centrale’
werkplaats. Deze werkplaats ondersteunt de overige
werkplaatsen met raad en daad.
Een aanvraag kan worden ingediend middels de
beantwoording van een algemene vragenlijst. Deze
is op aanvraag bij Gered Gereedschap te verkrijgen
en dient zo volledig mogelijk te worden beantwoord.
Bij voldoende informatie wordt de aanvraag
behandeld in een van de maandelijkse vergaderingen
van de Commissie Projecten. Deze commissie
beoordeelt of de aanvraag binnen de doelstellingen
en criteria van Gered Gereedschap valt en
beoordeelt tevens of het gevraagde gereedschap
leverbaar is. De aanvragende organisatie wordt
schriftelijk op de hoogte gesteld van deze besluitvorming.
Niet elk project wordt zomaar spontaan ondersteund.
Al was het maar, omdat het aantal aanvragen
de capaciteit inmiddels flink overstijgt. Ook de
in 1998 gemaakte keuze voor een nieuw projectbeleid
weegt erin mee. Kern hiervan is de samenwerking
met een aantal organisaties, dat op een
bepaald gebied al ervaring heeft met diverse projecten.
Een fraai voorbeeld van deze werkwijze is
de coöperatie met de (Nederlandse)
Stichting Homeplan, die in Mexico
kleinschalige bouwprojecten opzet voor
de allerarmsten.
Stichting Gered Gereedschap heeft
geen snelle service. Bij goedkeuring
komt de aanvraag in eerste instantie
op een doorlopende wachtlijst om vervolgens
geadopteerd te worden door
één van de werkplaatsen. De uiteindelijke levertijd
is afhankelijk van de soort en hoeveelheid
gevraagd gereedschap, aanwezige voorraad en
mogelijkheden voor financiering en verscheping. In
de regel moet rekening worden gehouden met een
levertijd van tussen 6 en 12 maanden.
GERED
Financiën
Gelden komen binnen via fondsenwerving, sponsoring
en particuliere donaties. Maar er is altijd een
tekort. Zo moest een paar jaar geleden bijvoorbeeld
de steun aan twee Indiase projecten noodgedwongen
worden gestopt; de hoge invoerkosten
(een dikwijls opgeworpen hindernis) bleken onoverkomelijk.
Gered Gereedschap moet het voornamelijk
hebben van donaties, hulp van de Stichting
Doen en de Praxis. Daarom wordt er niet alleen
gehoopt op een forse uitbreiding van het aantal
goede gevers, maar ook op nieuwe inkomstenbron-
Over de grens
GEREEDSCHAP

De grote kleine-kansen atlas / Stichting Gered Gereedschap - 201
nen. Sinds 1999 wordt er in Nederland een verwijderingbijdrage
geheven op elektronische apparatuur.
Gered Gereedschap heeft zich hard gemaakt
voor een percentage van die opbrengst, aangezien
zij een belangrijke rol spelen in het verwijderingtraject.
Maar uit angst voor een precedentwerking
wilde de NVMP, die dit traject uitvoert, hier niet aan
meewerken. Het aanschrijven van de destijds verantwoordelijke
minister, Jan Pronk, leverde alsnog
een eenmalige bijdrage op. Maar het chronisch
tekort aan geld blijft een terugkerend probleem.
Ontwikkeling
In de ruim twintig jaar na oprichting is de stichting
Gered Gereedschap uitgegroeid van klein initiatief
in een achtertuin tot een volwassen landelijke
organisatie, dat met gereedschap succesvol vele
ontwikkelingsprojecten een sterke impuls heeft
gegeven. De vrijwilligers en donateurs zijn voor een
groot deel verantwoordelijk geweest voor dit succes.
Toch ziet de toekomst er minder rooskleurig
uit dan gewenst; nieuwe donateurs en andere vormen
van inkomsten zijn nodig, en tegelijkertijd
heeft het laatste kabinet aangekondigd flink te
bezuinigen op gesubsidieerd werk, in een toch al
economisch zwaar tij. De ID-banen staan op de
tocht, wat een aanslag op de organisatie zou betekenen.
Informatie
Zeer uitgebreide informatie over de projecten die
de Stichting Gered Gereedschap ondersteunt is te
vinden op:
http://www.pz.nl/gered-gereedschap/
Post Adres:
Stichting Gered Gereedschap
Postbus 3767
1001 AN Amsterdam
Bezoek Adres:
M.van Bouwdijk Bastiaansestraat 32
1054 SP Amsterdam (WG-Terrein)
Tel. (020) 683 96 09
Fax (020) 612 45 02
Over de grens

202 - De grote kleine-kansen atlas / Aynimundo: De kracht van het initiatief
Aynimundo: De kracht van het initiatief
Michaela Hordijk
Introductie
Aynimundo wordt gevormd door een team van
jonge Peruaanse professionals die zich kosteloos
of tegen gereduceerd tarief inzetten voor de bewoners
van arme wijken in de Peruaanse hoofdstad
Lima. Dit team wordt vanuit Nederland/Europa
ondersteund door een werkgroep van vrijwilligers.
De financiën voor Aynimundo worden voor een
groot deel door leerlingen, ouders en vrijwilligers
bijeengebracht.
Aynimundo ondersteunt initiatieven van de bewonersorganisaties
en van de lokale overheid op twee
manieren. Ten eerste levert Aynimundo professionele
ondersteuning op het gebied van participatieve
buurtontwikkeling, architectuur, civiele techniek,
onderwijs en volwasseneneducatie. Het team trekt
vaak letterlijk maandenlang met de mensen op –
met buurtbewoners, gemeenteambtenaren, wethouders
– om hen te helpen hun ideeën in technische
projectvoorstellen uit te werken. Ten tweede
stimuleert Aynimundo buurtinitiatieven met kleine
financiële bijdragen.
Aynimundo is ontstaan uit een samenwerking tussen
Europese en Peruaanse professionals en de
bewoners in de krottenwijken. In 1995 organiseerde
initiatiefneemster Michaela Hordijk in samenwerking
met de Nederlandse architect Warmolt
Lameris en een Peruaanse sociaal werker een
serie participatieve buurtontwikkeling workshops
in één van de krottenwijken van Lima. Het doel van
de workshops was om samen met de bewoners
een analyse te maken van de problemen in de wijk.
De resultaten van dit onderzoek zouden gebruikt
worden in het promotie-onderzoek van de initiatiefneemster.
De bewoners bleken echter zeer sterk
op de participatieve werkwijze te reageren. Na
afloop van de workshops vroegen zij om ondersteuning.
“Het is voor het eerst in jaren dat we weer
van elkaar horen wat onze idealen zijn”. “We hebben
veel meer met elkaar gemeen dan we dachten,
door jullie weten we nu weer wat we zelf kunnen
doen”.
De arme inwoners van Lima weten veel op eigen
kracht te bereiken. Vaak komen zij met hun hele
hebben en houden in een laadbak naar een leeg
stukje woestijn aan de rand van de stad. Van stromatten
wordt een hutje opgetrokken. In de loop
der jaren wordt dan stap voor stap met de gehele
buurt eerst de provisorische wegen aangelegd, er
komt een publiek watertappunt, er worden trappen
in de rotsen gebouwd en kleine, Andes-achtige terrassen
worden aangelegd om huizen op te bouwen.
Ook al wordt in de beginjaren van deze krottenwijken
het water de bergen opgedragen, toch
zijn er mensen die het voor elkaar krijgen groen in
de woestijn te brengen; immers – zo zeggen ze zelf
- een huis is geen huis als er geen planten naast
groeien. Gemeenschappelijke ruimtes worden
gemaakt die een crèche herbergen, en een
gemeenschappelijke gaarkeuken waar goedkope
maaltijden worden bereid en waar buurtvergaderingen
plaatsvinden.
Deze zogenaamde ‘self-help’ heeft echter ook z’n
beperkingen. Er is een groot tekort aan kwalitatief
goede technische hulp bij het plannen en uitvoeren
van bouwprocessen, wat resulteert in stedelijke
chaos. Fouten die gemaakt worden in de eerste
fase van het bouwproces resulteren later in grote
problemen. Die problemen werden duidelijk in de
workshops.
Aynimundo is opgezet vanuit het ideaal om de initiatiefkracht
van de bewoners te versterken. In 1998
ging Aynimundo officieel van start. Er werd door de
Nederlanders een cursus ‘ecologische stedelijke
ontwikkeling voor Peruaanse arme wijken’ georganiseerd
in de wijk waar de eerste workshops wer-
Bouw in Peru

De grote kleine-kansen atlas / Aynimundo: De kracht van het initiatief - 203
Over de grens
den gehouden. Een aantal deelnemers aan deze
cursus vormde na afloop het eerste team van
Aynimundo. Zij werden gedurende enkele maanden
‘on the job’ getraind in participatieve buurtontwikkeling.
In 8 maanden werd – gefinancierd door de
Nederlandse ambassade – met de bewoners uit 8
arme buurten een stedelijk ontwikkelingsplan voor
hun wijk gemaakt, dat werd geaccepteerd en goedgekeurd
door de Peruaanse overheid.
Na ruim een jaar nam één van de jonge Peruaanse
architecten de teamleiding en de organisatie over
van de Nederlanders. Geleidelijk aan is Aynimundo
een volledig door jonge Peruaanse professionals
gedragen organisatie geworden, die vanuit Europa
intensief wordt ondersteund. Sinds 2000 heeft
Aynimundo een eigen rechtspersoon. Van 3 mensen
is het uitgegroeid tot een vast team van 8
medewerkers en talrijke andere betrokkenen.
Aynimundo begon in 8 buurten, nu zijn dat er meer
dan het dubbele.
Deelnemers
Het Peruaanse kernteam van Aynimundo bestaat
uit 8 mensen, drie jonge architecten, een ingenieur,
twee ‘educadoras’ (opgeleid voor sociaal
werk en educatie), een secretaresse en een boekhouder.
Op ad hoc basis werken nog ruim 15 andere
mensen mee, vooral tijdens de Zomerschool
(vakantieprogramma voor de kinderen) en bij de
ondersteuning van de jongerengroepen. Voorts
komen er jaarlijks 2 tot 4 jonge mensen uit Europa
voor een aantal maanden met Aynimundo meewerken.
De professionele staf van Aynimundo ontvangt een
honorarium voor zijn werkzaamheden, om de eenvoudige
reden dat zij anders dit werk niet zouden
kunnen doen.
De werkgroep Aynimundo Europa bestaat uit 9
mensen. Deze 9 mensen – 4 uit Duitsland en 5 uit
Nederland – komen ca. 6 keer per jaar een weekend
bij elkaar om met de initiatiefnemers te werken.
Profijtgroepen
Er zijn drie verschillende profijtgroepen. Ten eerste
de bewoners en buurtorganisaties die met
Aynimundo werken: georganiseerde groepen inwoners
van de arme wijken. Dit zijn in overgrote meerderheid
jonge gezinnen die in (extreme) armoede
leven. De mannen hebben los werk in de bouw,
werken als taxichauffeur, ober of uitsmijter. De
vrouwen verdienen bij door thuis voor anderen de
was te doen, zelfgemaakte gerechten te verkopen,
op te passen of een kleine kiosk aan huis te hebben.
Ook de meeste kinderen van een jaar of 12
en ouder dragen wel op één of andere manier bij
aan het gezinsinkomen. In het eerste jaar werkte
Aynimundo in 8 buurten, ruim 500 huishoudens
(ruim 2500 mensen). Inmiddels is het een veelvoud,
maar iets minder continu.
Nadat Aynimundo een aantal jaren de kracht van
haar aanpak had bewezen met de bewoners ontstond
er een tweede profijtgroep: de lokale overheid.
Doorslaggevend hierin was de terugkeer naar
de democratie in Peru, waardoor het mogelijk werd
weer met de overheid samen te werken. Doordat
Aynimundo professionele ondersteuning biedt, verbetert
de kwaliteit van de projecten die door
gemeente met de bewoners ondernomen wordt.
Als Aynimundo ondersteunt kan de gemeente voor
hetzelfde geld mooiere en grotere kleuterscholen
laten bouwen. Doordat de bewoners ze samen met
Aynimundo zelf bouwen, voelen zij zich mede-eigenaar
en medeverantwoordelijk voor het onderhoud.
Zeker in de gemeente Villa El Salvador – waar de
gemeente streeft naar een sterk verbeterde verhouding
met de bewoners – profiteert de gemeente
van de inzet van Aynimundo.
De derde profijtgroep van Aynimundo is het team
van Aynimundo zelf. Het zijn jonge mensen die in
Aynimundo de kans zien aan hun ideaal te werken,
en door Aynimundo worden ondersteund bij hun
professionele ontwikkeling. Waar mogelijk faciliteert
Aynimundo de verdere ontwikkeling en
nascholing. De projectcoördinatrice volgt op dit
moment een vervolgopleiding en volgde een korte
post-doctorale opleiding ‘duurzame stedenbouw’
aan een Nederlands instituut. De secretaresse –
een ambitieuze jongere uit één van de jongerengroepen
- volgt op kosten van Aynimundo verschillende
deeltijdopleidingen. Het gehele team volgde
een cursus ‘ontwikkelingsperspectief van de
mens’, speciaal ontwikkeld rondom hun vragen.
Aynimundo investeert in mensen, en wel in zoveel
mogelijk mensen die bij het werk betrokken zijn.
Openingsfeest peuterspeelzaal

204 - De grote kleine-kansen atlas / Aynimundo: De kracht van het initiatief
Draagvlak en begeleiding
Het draagvlak voor Aynimundo komt onder andere
tot uiting in de Werkgroep Aynimundo Europa.
Deze werkgroep bestaat uit Nederlandse en Duitse
vrijwilligers uit zeer verscheiden beroepsgroepen,
die het werk van de initiatiefnemers op twee
manieren ondersteunen.
Ten eerste bieden zij mentale coaching. Voor zowel
de Nederlandse initiatiefnemers als de Peruaanse
projectcoördinatrice brengt dit werk veel spanningen
met zich mee. Hoe verwerk je dat je voortdurend
wordt geconfronteerd met schrijnende
onrechtvaardigheid en problemen die je niet kunt
oplossen Hoe vind je de juiste balans tussen je
inzetten en verbinden en jezelf beschermen Maar
ook wat betekent het om zo duidelijk met twee continenten
verbonden te zijn Hoe ga je er mee om
dat je niet meer helemaal in je eigen cultuur past,
maar ook niet in die van het andere continent De
werkgroep Aynimundo Europa biedt de initiatiefnemers
een vrije ruimte om deze thema’s te bespreken.
Ook heeft de Werkgroep het proces begeleid
waarin het initiatiefnemerschap geleidelijk van de
Nederlandse naar de Peruaanse teamleden overging.
Ten tweede ondersteunt de werkgroep
Aynimundo Peru bij de fondswerving.
Het draagvlak blijkt ook uit de financiële ondersteuning
die Aynimundo ontvangt. De fondsen voor
Aynimundo worden geworven door schoolkinderen,
door de vrijwilligers van de stichting Emmaus en
door donateurs. Er zijn drie scholen – één lagere
school en twee middelbare scholen – die regelmatig
acties houden waarvan de opbrengst voor
Aynimundo is bestemd. Deze acties kunnen sponsorlopen
zijn, maar ook straattheater, auto’s wassen,
boodschappen doen of zelfgemaakte kaarten
verkopen. Daarnaast wordt Aynimundo ondersteund
door enkele kleinere stichtingen en door de
Duitse Zukunftstiftung Entwicklungshilfe.
Werkwijze
De werkgebieden zijn:
- Participatieve buurtontwikkeling (publieke ruimten,
parken, scholen, buurtlokalen etc)
- Onderwijs, opvoeding, kinderprogramma’s
- Ondersteuning jongerengroepen
Er gelden maar enkele condities voor samenwerking
met Aynimundo. De belangrijkste conditie is
dat de aanvrager zelf aantoonbaar initiatiefnemer
is. Een tweede voorwaarde is dat het initiatief
binnen zijn of haar gemeenschap breed gedragen
wordt. En het moet een initiatief zijn waaraan
Aynimundo op zinnige wijze ondersteuning kan
geven met haar professionele (en eventueel financiële)
inbreng.
Het team van Aynimundo ondersteunt de bewoners
door hun plannen serieus te nemen, ze aan te
spreken op hun eigen mogelijkheden en hun
gevoel van verantwoordelijkheid voor hun buurt te
voeden. Aynimundo neemt nooit zelf initiatief,
maar stelt zich beschikbaar als zij door anderen
wordt benaderd. Het kan zijn dat buurtbewoners
met een voorstel komen, maar het kan ook een
wethouder, een burgemeester of een organisatie
zijn die Aynimundo met een voorstel benaderen.
De eerste stap is om met de initiatiefnemers het
plan goed door te spreken. De eerste vraag die
beantwoord moet worden is of het team over de
expertise beschikt om de initiatiefnemers te ondersteunen.
Als dat het geval is, moet onderzocht worden
of het initiatief ook buiten de kring van initiatiefnemers
voldoende draagkracht heeft. Dit
gebeurt door de initiatiefnemers een serie workshops
te laten organiseren, waar het voorstel met
een grotere groep mensen wordt uitgewerkt. Vaak
gebeurt dit met behulp van participatieve planning:
de betrokkenen (meestal de inwoners van een
buurt) werken hun voorstellen uit in een serie ontwerpen.
Als de grotere groep heeft besloten wát er precies
moet gebeuren, onderzoekt het team samen met
hen welke activiteiten ze zelf kunnen ondernemen
en voor welke activiteiten ze ondersteuning van
derden nodig hebben (in geld of in mankracht).
Hierbij is het van het grootste belang dat de verantwoordelijkheid
bij de initiatiefnemers zelf blijft liggen.
Aynimundo stelt slechts haar professionele
expertise ter beschikking: hulp bij het maken van
de plannen, het vertalen van de voorstellen in technische
tekeningen, het opstellen van de begroting.
De volgende stap is dat Aynimundo begeleidt bij
het indienen van de voorstellen bij bijvoorbeeld de
lokale of de nationale overheid. Zelfs als
Aynimundo de supervisie van een bepaald project
op zich neemt – bijvoorbeeld de kwaliteitsbewaking
tijdens een bouwproces – is zij slechts verantwoordelijk
voor de kwaliteitsbewaking, en niet voor
het gehele project.
De werkwijze van Aynimundo vraagt veel tijd, aandacht
en sociale vaardigheden. Voor veel inwoners
is het de eerste keer dat hun plannen het uitgangspunt
zijn, en niet de plannen van iemand anders.
Bovendien speelt Aynimundo zoveel mogelijk in op
de lokale situatie. Hoe meer de plannen en projecten
in de Peruaanse samenleving zijn ingebed –bijvoorbeeld
doordat de financiering van de lokale of
nationale overheid komt – hoe meer kans er is dat
een initiatief ook na afronding van de steun van
Aynimundo levensvatbaar blijft. Omdat de bewoners
zelf hun park verzorgen. Omdat de overheid
Over de grens

De grote kleine-kansen atlas / Aynimundo: De kracht van het initiatief - 205
Over de grens
de salarissen van de kleuterjuffen betaalt. Of
omdat de ouders het onderhoud van de kleuterscholen
zelf financieren, omdat ze zo trots zijn op
wat ze zelf hebben gebouwd.
Deze werkwijze heeft de afgelopen jaren haar
effectiviteit bewezen. In de eerste jaren werkte
Aynimundo nog veel met giften uit Europa, ook
voor de uitvoering van projecten. In 2001 wist
Aynimundo al ongeveer € 25.000,- aan investeringsfondsen
in Peru zelf te genereren, voornamelijk
door met de gemeente samen te werken in het
kader van een experiment met ‘participatory budgeting’;
buurtorganisaties beslissen mee over de
besteding van het gemeentelijk investeringsbudget.
In 2002 wist het team van Aynimundo zelfs een
investeringsbudget van € 135.000,- te genereren,
dit keer door in samenwerking met buurtorganisaties
en de gemeente projectvoorstellen bij de nationale
overheid in te dienen. Fondsen geïnvesteerd
in het team van Aynimundo kan dus met recht
‘seed money’ worden genoemd. Het betekent echter
ook dat het team van Aynimundo de ruimte
moet krijgen in te gaan op lokale ontwikkelingen,
dit geldt zowel voor de buurt als voor ontwikkelingen
bij de lokale en nationale overheid. Het meebewegen
met de lokale dynamiek staat op gespannen
voet met de door de meeste geldschieters
geëiste strakke projectplanning en programmering.
Financiering
De begrotingen worden jaarlijks opgesteld in
samenwerking met Werkgroep Aynimundo Europa.
In Peru genereert Aynimundo op eigen kracht
investeringsfondsen bij de lokale en nationale overheid.
Voor Aynimundo komen de noden, plannen en
mogelijkheden van de bewoners op de eerste
plaats. De plannen en mogelijkheden van de (lokale)
overheid zijn eveneens van grote invloed op de
aard, omvang en planning van de projecten van
Aynimundo. Aynimundo wil professionele kwaliteit
ten dienste stellen van mensen die daar nog nooit
gebruik van hebben kunnen maken. Dit betekent
dat er een financiële basis moet worden gecreëerd
die het team van Aynimundo in de gelegenheid
stelt in te spelen op de lokale behoeften, en zich
niet in de eerste plaats te richten op de wensen
van de geldschieter. Het betekent dat het team van
Aynimundo eerst werkt op grond van een vertrouwenskrediet
en pas achteraf verantwoording aflegt.
Dit is voor de traditionele structuren van ontwikkelingssamenwerking
niet hanteerbaar, daar noemde
men Aynimundo eens ‘te innovatief om te kunnen
financieren’. Bij hen moet lang van te voren en precies
omschreven zijn welke projecten wanneer zullen
worden uitgevoerd en met welke specifieke
budgetten.
Aynimundo is dus aangewezen op particuliere
schenkingen en innovatieve geldschieters. Op dit
moment heeft het team van Aynimundo ca. €
32.000,- per jaar nodig voor honoraria, kantoorkosten
en transportkosten. Globaal wordt de helft
hiervan opgebracht door acties van scholen en vrijwilligers,
de andere helft door stichtingen. De werkgroep
Aynimundo Europa is verantwoordelijk voor
de fondswerving. De ten behoeve van Aynimundo
gegenereerde fondsen zijn ondergebracht bij de
Stichting Triodos Fonds te Zeist.
Het is inmiddels wel duidelijk geworden dat de
financiële situatie de groei van Aynimundo ernstig
belemmert. Het is met name het gebrek aan zekerheid
en continuïteit dat Aynimundo parten speelt.
In de nabije toekomst zal toch naar een financier
gezocht moeten worden die in ieder geval een deel
van de basiskosten van het team voor langere tijd
voor zijn rekening wil nemen, opdat de door de
werkgroep Aynimundo Europa geworven fondsen
kunnen worden ingezet voor groei en innovatie.
Organisatie
In Peru is Aynimundo geregistreerd als ‘Asociación
Civil’, dat wil zeggen ‘burger-associatie’. De
Peruaanse wetgeving biedt haar burgers de mogelijkheid
zich voor de meest uiteenlopende doelstellingen
onder deze noemer in de vorm van een
rechtspersoon te laten registreren: als buurtorganisatie,
als ouders die een school willen starten, als
comité dat een park wil opbouwen: als het maar
een initiatief van algemeen nut en zonder winstoogmerk
betreft.
Voor de aard van Aynimundo – een team van zelfstandige
gecommitteerde professionals – is dit een
ideale rechtsvorm. Een Asociación Civil moet wel
Biologische waterfiltering bij huis

206 - De grote kleine-kansen atlas / Aynimundo: De kracht van het initiatief
een bestuur hebben. Het bestuur van Aynimundo
bestaat uit de projectcoördinatrice, een buurtleider
die vanaf het allereerste uur bij het werk betrokken
is, een leerkracht van de Pedagogische Academie
die betrokken is bij de (na)scholingsactiviteiten en
één van de oorspronkelijke Nederlandse initiatiefnemers.
De dagelijkse leiding en beslissingen zijn
in handen van de projectcoördinatrice.
De werkgroep Aynimundo Europa heeft er bewust
voor gekozen geen eigen rechtspersoon te vormen.
De kern van het initiatief ligt immers in Peru.
Informatie
Aynimundo Peru
Veronica Rondon Rodriguez (coördinatrice)
Pasaje Solari 121-dto 205
Barranco – Lima
Peru
Fax 00-51-1-4671474
E-mail info@aynimundo.org
Website www.aynimundo.org
Aynimundo Europa
p/a Babs Kruisdijk
Strandwal 48
2241 ML Wassenaar
Email: babs@aynimundo.org
Over de grens
Overzicht afgeronde projecten 1998-2001
• Verkavelings-/stedelijk ontwikkelingsplan voor 8 buurten (ruim 500
huishoudens in extreme armoede). Dankzij samenwerking met de
nationale overheid hebben alle gezinnen inmiddels een
eigendomstitel. (1998, kosten € 10.000,-)
• Ontwerp en aanleg van een park door een jongerengroep
(1999, kosten ca. € 10.000,-)
• Videodocumentaire voor en door jongeren
(2000, kosten ca. € 1500,-)
• Ontwerp en bouw twee kleuterklassen
(2000-2001, kosten ca. € 15.000,-)
• Verbouwing oude kleuterklassen tot jongerenhonk
(2001, kosten ca. € 1500,-)
• Zomerschool 2001: 7 weken lang cursussen en creatieve
activiteiten in de kleuterklassen en het jongerenhonk. Totaal ruim
80 kinderen, 30 jongeren en 40 volwassenen in de cursussen
(2001, kosten € 2000,-)
• Aanleg van waterzuiveringsinstallatie op buurtniveau en een klein
door de bewoners aangelegd park dat met het gezuiverde water
wordt geïrrigeerd. (2001, bijdrage van Aynimundo ca. € 5.000,-
overige kosten door andere organisaties opgebracht)

208 - De grote kleine-kansen atlas

De grote kleine-kansen atlas / Tuin van Kapitein Rommel - 209
Tuin van Kapitein Rommel
Chitra Gajadin
Beheerder Math Rosendaal
Introductie
“We werken hier vanuit spontaniteit met elkaar.
Het is over en weer...het emotionele loopt er soms
zo van af. Hier leren we omgaan met elkaars
beperkingen. Waar je in een bedrijf helemaal niet
aan toekomt, de dingen waar geen tijd voor is, worden
hier wel gezegd. Ik geloof in dit project.
Mensen zeggen ook tegen mij ‘hier merk je nog
iets wat je bijna niet meer vindt...jullie zijn zo
aardig’. En dit wordt ook bewaakt vanuit het
bestuur. Het gaat ons niet om hoe groot we nog
kunnen worden, maar om hoe we nog beter worden
zonder dat het achterste wagonnetje niet meer
meekan.” Math Rosendaal, de beheerder van De
Tuin van Kapitein Rommel, vertelt met overslaand
enthousiasme hoe medewerkers en vrijwilligers
met elkaar omgaan.
De Tuin van Kapitein Rommel ligt schuin tegenover
het station van Castricum en is vrij toegankelijk
voor iedereen. Een houten bruggetje leidt naar de
hekken van de tuin waar ‘Deense prinsessen’ en
andere zeldzame appelsoorten te vinden zijn naast
een stinsenbosje. De tuin is aangelegd rondom
een grote vijver met een eiland in het midden.
Oude bomen werden niet gerooid, een slecht groeiende
walnoot mocht blijven staan. Het voorste deel
is een cultuurtuin waarin bloemborders, een kruidentuin
en een kas. Verder staat er een ontmoetingsruimte
die fraai uitzicht biedt op de tuin. Het
achterste gedeelte van de tuin is ecologisch opgezet
met een stinsenbos en een waterval. Net na de
Tweede Wereldoorlog werd deze tuin aangelegd
door gezagvoerder op de grote vaart, kapitein
Rommel. Hij stelde zijn tuin graag open voor alle
Castricummers. Na zijn overlijden in 1958 kwam
de tuin in handen van gemeente Castricum en
raakte vervolgens sterk verwaarloosd. Medio jaren
’90 kon de tuin opgeknapt worden met sociale vernieuwingsgelden.
Een projectgroep, die later overging
in de stichting Tuin van Kapitein Rommel,
zorgde voor de herinrichting met bijdragen van de
Postcodeloterij en de Rabobank. De tuin is een
plek waar ook “moeilijk plaatsbare” vrijwilligers
terecht kunnen. Bijvoorbeeld (ex)cliënten van het
provinciaal psychiatrisch ziekenhuis Duin en
Bosch, of lichamelijk gehandicapten. Via trajectbegeleiding
kunnen vrijwilligers in de tuin werkervaring
opdoen en zo mogelijk weer terugkeren naar
een betaalde baan.
Deelnemers en profijtgroepen
Het beschikbaar komen van Sociale vernieuwingsgelden
bood De Gemeenschapsraad van
Castricum de mogelijkheid een buurthuisachtig
project te realiseren op een centrale plek dat er
verwilderd en moerassig bijlag. In 1993 werd de
stichting De Tuin van Kapitein Rommel opgericht.
Castricummers die zich vanaf het eerste uur aanmeldden
en zich inzetten om De Tuin op te knappen,
vormen nog steeds de kern van de groep mensen
die De Tuin van Kapitein Rommel een warm
hart toedraagt. Een deel van de pioniers zit nu ook
in het bestuur van de stichting. Coördinatrice Nona
Kuijs vertelt waarom zij er zelf indertijd als vrijwilliger
begon: “Dit was niet zo’n aangeharkte tuin en
je kon hier met natuur en milieu bezig zijn.
Eigenlijk ook wat meer kennis opdoen over planten.
Ik heb een orthopedagogische achtergrond en
in het speciaal onderwijs gewerkt, veel groepswerk
gedaan met verstandelijk gehandicapten. Toen ik
hier kwam ben ik heel snel in de evenementen-

210 - De grote kleine-kansen atlas / Tuin van Kapitein Rommel
commissie gaan zitten, dat bood mogelijkheden
om leuke dingen te organiseren.” Veel werk doet
Kuijs nog steeds als vrijwilliger, haar huidige vijftien
uren dienstverband zijn bij lange na niet toereikend.
“Ik doe het omdat ik dit een hartstikke leuke
plek vind om te werken en hier ligt ook mijn hart.”
De natuur-, cultuur-, educatie- en ontmoetingstuin
biedt met zijn diversiteit ook zijn vrijwilligers ruime
keus. Wie niet perse tussen de perken wil, kan ook
kiezen voor een activiteit in de ontmoetingsruimte.
Veel ouderen ( AOW’ers) op zoek naar zinvolle tijdsbesteding
zijn actief in deze tuin. Voor kinderen
van basisscholen is de tuin een educatieve plek
waar ze ‘ontdekkings- en puzzeltochten’ kunnen
maken. Aan de Castricumse gemeenschap worden
tal van evenementen aangeboden zoals koffieconcerten,
kruidenworkshops, open tuinendagen. Het
pompoenenconcert in de zomer is een traditie
geworden. In de ontmoetingsruimte worden exposities
ingericht. Diverse organisaties krijgen elk jaar
in december de gelegenheid zich te presenteren tijdens
een kerstmarkt. Op deze manier wordt de
band die deze tuin altijd met de bewoners van
Castricum heeft gehad, in stand gehouden. Sinds
2002 staat De Tuin van Kapitein Rommel ook vermeld
in het “Er-Op-Uit” boekje van de NS en dat
zorgt voor belangstelling van ver buiten Castricum.
Voor de meeste vrijwilligers fungeert de milieu
natuurtuin als ontmoetingsplek. Buiten in een tuin
bezig zijn draagt bij tot innerlijke harmonie, haalt
mensen uit hun isolement en zorgt voor socialisatie.
De drie vaste medewerkers doen alle mogelijke
moeite om voor elke vrijwilliger een passende taak
of plek te vinden. Dat gebeurt met aandacht en
liefde voor elkaar. De intentie mensen ‘die meer
tijd kosten’ actief te betrekken bij het reilen en zeilen
in de tuin, gaat gepaard met extra inspanningen.
Soms zijn technische aanpassingen nodig.
Beheerder Math Rosendaal is volgens coördinatrice
Nona Kuijs heel inventief en weet voor iemand
die door zijn handicap beperkt wordt, altijd een
oplossing te bedenken. Mensen op sleeptouw
nemen die extra aandacht eisen, kost enorm veel
tijd. Instellingen die graag een vrijwilliger plaatsen
in De Tuin van Kapitein Rommel gaan er niettemin
van uit dat deze intensieve begeleiding niets hoeft
te kosten. Een financiële vergoeding zou volgens
coördinatrice Kuijs ruimte scheppen om die begeleiding
gericht en gestructureerd op te zetten.
Vorig jaar werkten 38 vrijwilligers mee in de tuin.
Bijna driekwart daarvan is vrouw. Zij ontfermen
zich graag over de kruidentuin en het verspenen
van de jonge plantjes in de kas. Naast het tuinwerk
vraagt exploitatie van de ontmoetingsruimte veel
tijd en zorg. Gemiddeld zijn er per dagdeel drie vrijwilligers
actief in de tuin of in de ontmoetingsruimte.
De reden waarom iemand actief wordt in de
Tuin van Kapitein Rommel, wisselt. Kuijs: “De een
zegt ‘goh ik zit al zo’n tijd niet zo lekker in mijn vel,
als ik in zo’n tuin mag werken voel ik me weer veel
beter’. Een ander zit liever niet alleen thuis. Hoewel
in principe iedereen zich kan opgeven als vrijwilliger
moet iemand toch wel sociaal zijn en gevoel
hebben voor wat we hier doen. Wij zijn zuinig op
onze mensen.”
Werken met een grote groep vrijwilligers zorgt in de
praktijk vanzelfsprekend voor knelpunten. Het is
belangrijk om in de gaten te houden wat een vrijwilliger
leuk vindt om te doen en vervolgens een taak
te vinden die niet te hoog gegrepen is. Dat vergt
naast intensieve begeleiding, een helder draaiboek
en een zeer goede afstemming. Er wordt gewerkt
met een weekrooster en vaste indelingen. Goed
onderling overleg tussen de drie vaste medewerkers
is de basis waarop de dagelijkse gang van
zaken gefundeerd is in De Tuin van Kapitein
Rommel.
Draagvlak
Om iedere vrijwilligers en met name degenen die
niet altijd eenvoudig inzetbaar zijn, toch het gevoel
te geven dat ze een belangrijke bijdrage leveren, is
in de praktijk meer nodig dan een strakke weekindeling.
Gedrevenheid, begrip en geduld zijn cruciale
sleutelbegrippen. Mensen graag zien terugkomen
en opbloeien is dan ook de beloning voor de
vaste medewerkers. Kuijs: “Het is heel erg leuk dat
wij dit kunnen realiseren met de middelen die we
hebben.” In dit gehele proces om er samen wat
van te maken mag iedereen meedenken. De
betrokkenheid van veel Castricummers bij hún Tuin
van Kapitein Rommel uit zich op allerlei wijzen.
Sommigen komen met planten aanzetten. Anderen
Tuin van Rommel
Recreatie

De grote kleine-kansen atlas / Tuin van Kapitein Rommelr - 211
halen er appels voor de appelmoes. De evenementen
in de tuin trekken een groeiende groep bezoekers.
Het aantal donateurs neemt toe.”
Werkwijze
Diverse vrijwilligersgroepen werken aan onderhoud,
vernieuwing en herinrichting van de tuin.
Milieuvriendelijke maatregelen zorgen voor ecologisch
verantwoord beheer. Om vertroebeling van
de vijver in de zomer tegen te gaan, werden vorig
jaar steurgarnaaltjes uitgezet die algen en afval
eten. De planten in de tuin variëren van klaproos,
bolderik, kamille, viooltjes tot zeldzame planten als
de rietorchis en de gevlekte orchis. Door een educatief
aanbod aan basisscholen hoopt men de
Castricumse jeugd te interesseren voor alles wat er
te zien valt in de tuin. Leerlingen van groep zeven
en acht kunnen met een vragen- en opdrachtenformulier
kennis maken met de natuur. Voor kleintjes
is er een eenvoudige puzzelwandeltocht. De exploitatie
van de ontmoetingsruimte is uitgebreid.
Naast koorrepetities, cursussen, bijeenkomsten
van literaire clubs, middagen voor bejaarden, vergaderingen
wordt de ruimte nu vaak aan particulieren
verhuurd voor de vieringen van hoogtijdagen.
Donateurs worden via de nieuwsbrief “Tuinbericht”
op de hoogte gehouden van ontwikkelingen in De
Tuin van Kapitein Rommel
Organisatie en financiën
De Stichting Tuin van Kapitein Rommel bepaalt het
beheer en beleid van de tuin. Bestuurders, coördinator
en beheerder vormen een ‘kerngroep’ die
maandelijks bijeenkomt. De drie vaste medewerkers,
coördinator Nona Kuijs (15 uur dienstverband),
algemeen beheerder Math Rosendaal (vrijwilliger)
en groenbegeleider Bertho Janssen (in
dienstverband) voeren het beleid uit.
Vanaf 1 januari 2001 krijgt de stichting in het
kader van het Welzijnsprogramma een jaarlijkse
subsidie. In 2002 is dat € 12.628,25 per jaar.
De inkomsten van de stichting zijn recentelijk sterk
verbeterd door onder andere uitbreiding van de
verhuurmogelijkheid van de ontmoetingsruimte.
De uitgaven van de stichting in 2001 waren totaal
ƒ 92.497,- de totale inkomsten bedroegen
ƒ 89.301,- Een campagne om meer donateurs te
werven heeft succesvol gewerkt. Evenementen
genereren evenals de verkoop van tuinartikelen en
consumpties ook opbrengsten. De kosten van een
nieuwe folder die vorig jaar werd gemaakt, werd
gefinancierd met bijdragen van de gemeente en de
Rabobank.
Ontwikkeling
De Tuin van Kapitein Rommel is een groot succes.
Naast de betekenis die het heeft voor de mensen
die er graag als vrijwilliger actief zijn, neemt de
waardering van de Castricumse gemeenschap toe.
Een positieve waardering van het gemeentebestuur
blijkt ook uit de subsidie voor vier jaar.
Tijdens een recent gevoerd overleg kwam naar
voren dat bestuur en medewerkers het allen met
elkaar eens zijn dat de tuin niet “grijzer” mag worden
door wandelpaden te verbreden. De tuin moet
juist groener worden en alles moet nog meer de
ruimte krijgen om te groeien en te bloeien. Het ecologisch
gebied in de tuin zal uitgebreid worden met
onalledaagse planten. De verdere ontwikkeling van
de tuin wil de stichting vooral in overleg bepalen
met alle betrokkenen. Iedere zinvolle suggestie
wordt serieus genomen.
Informatie
Stichting Tuin van Kapitein Rommel
Secretariaat: D. Ravestein
Postbus 218
1900 AE Castricum
Tel. (0251) 65 21 07
Bezoekadres: Tuin van Kapitein Rommel 2
Openingstijden: werkdagen tussen 9.30 en
16.30 uur.
Tel. (0251) 67 23 56
Recreatie

212 - De grote kleine-kansen atlas / Natuurvriendenhuizen Nivon
Natuurvriendenhuizen Nivon
Willy Hilverda
Omschrijving
Een natuurvriendenhuis is een doe-het-zelf hotel in
het groen. Het biedt hoogwaardige voorzieningen
met een beperkte service. Gasten kunnen hun
eigen maaltijd bereiden in de keuken, waar voldoende
pannen, borden en bestek aanwezig zijn.
Nederland kent 15 natuurvriendenhuizen en 16
natuurkampeerterreinen, beheerd door vrijwilligers
van Nivon Natuurvrienden Nederland.
Een van de natuurvriendenhuizen is De
Hoogkamer in Vlaardingen, gevestigd in een voormalige
boerderij. Op het terrein bevindt zich tevens
een natuurkampeerterrein. De Hoogkamer viert in
2003 zijn 40-jarig jubileum als Nivon-huis. De boerderij
zelf is al veel ouder. De Hoogkamer heeft
veertig bedden.
Natuurvriendenhuis De Hoogkamer maakt vooral
reclame binnen de eigen gelederen: via folders van
het Nivon, het ledenblad De Toorts en de website
van het Nivon. Daarnaast liggen er folders van De
Hoogkamer bij de VVV in Vlaardingen.
Betrokkenen: initiatiefnemers/vrijwilligers
Nivon Natuurvrienden Nederland is de
Nederlandse tak van de internationale natuurvriendenbeweging.
In 22 landen bestaan zusterorganisaties.
De afkorting NIVON staat officieel voor
Nederlands Instituut voor Volksontwikkeling en
Natuurvriendenwerk. De organisatie is begonnen
in 1924 als Instituut voor Arbeidersontwikkeling,
een zelforganisatie voor scholing van de arbeidersbeweging.
In 1929 fuseerde het IvAO met de
Nederlandse Arbeiders Reis Vereniging, die voor
een groot deel bestond uit natuurvrienden.
De natuurvriendenbeweging staat nu voor duurzame
recreatie met respect voor natuur, milieu en de
medemens. De vereniging heeft 40.000 leden en
ongeveer 3.500 vrijwilligers. Naast de reeds
genoemde 31 accommodaties beheren actieve
Nivonners wandelpaden, zoals het Pieterpad.
Daarnaast organiseert het Nivon actieve groepsvakanties,
zoals trefkampen en wandeltrektochten.
Ook worden activiteiten georganiseerd voor groepen
die extra ondersteuning kunnen gebruiken,
zoals vakantieweken voor senioren, eenoudergezinnen
en asielzoekers.
Het Nivon heeft vijftig lokale afdelingen, die ook
zelf veel activiteiten organiseren.
Het Nivon is een typische door-voor vereniging
zoals ze het zelf noemen. Alles wat het Nivon doet,
wordt bedacht, georganiseerd en uitgevoerd door
de vrijwilligers, ofwel de actieve leden. Ook de
natuurvriendenhuizen worden beheerd door vrijwilligers.
Op het landelijk bureau in Amsterdam werkt een
tiental stafleden en de Federatie Rotterdam kent
ook enkele stafkrachten.
Leden van het Nivon ontvangen een korting van
dertig procent, onder meer bij overnachtingen in
de duizend natuurvriendenhuizen in binnen- en
buitenland
Profijtgroepen
Door de week maken veel scholen gebruik van de
natuurvriendenhuizen voor werkweken.
Van de gasten wordt verwacht dat zij het nodige
doen. Zo wordt van de gasten gevraagd een bijdrage
te leveren aan de eenvoudige, dagelijkse
schoonmaak.
Het aantal bezoekers van De Hoogkamer is de
afgelopen jaren constant gebleven. Meer bezoekers
zouden overigens wel welkom zijn. In de weekenden
zijn alle kamers meestal bezet. Door de
week staan er wel kamers vrij.
Het aantal bezoekers aan het kampeerterrein kent
al veertig jaar een stijgende lijn, door de ontwikkeling
van recreatiegebieden de Vlietlanden en
Midden Delfland.
Hier melden

De grote kleine-kansen atlas / Natuurvriendenhuizen Nivon - 213
Begeleiding
De huiswachten worden gecoördineerd door de
huiswacht-coördinator. Deze maakt deel uit van het
bestuur van een natuurvriendenhuis. Het Nivon
organiseert, als overkoepelende organisatie, cursussen
en bijeenkomsten voor de beheerders van
de huizen.
Een van de problemen waar de natuurvriendenhuizen
mee te maken hebben is de vergrijzing onder
de vrijwilligers. De oude garde blijft actief, maar
het is moeilijk fris bloed aan te trekken.
Het Nivon ondersteunt de beheerders van natuurvriendenhuizen
bij het werven en begeleiden van
vrijwilligers. Er is een scholingsprogramma opgesteld
waarin de 5 B’s van het vrijwilligerswerk centraal
staan: binnenhalen, belonen, behouden,
begeleiden en beëindigen.
In het natuurvriendenhuis in Oisterwijk heeft een
pilotproject plaatsgevonden over herverdeling van
taken en het binnenhalen van nieuwe vrijwilligers.
De ervaringen binnen dit project hebben onder
meer geleid tot een speciale wervingsfolder die is
gericht op gasten van natuurvriendenhuizen.
Onder deze gasten zijn potentiële vrijwilligers te
vinden, is de gedachte achter de folder. Ook worden
de huiswachten gestimuleerd om gasten aan
te spreken en hen te interesseren voor vrijwilligersfuncties.
Ontwikkeling
Een probleem bij de natuurvriendenhuizen zoals
De Hoogkamer in Vlaardingen is dat het moeilijk is
om aan nieuwe vrijwilligers te komen. Dit betekent
ook dat het vrijwilligersbestand ernstig aan het vergrijzen
is. Het Nivon probeert de natuurvriendenhuizen
te ondersteunen door speciale cursussen te
geven voor vrijwilligers die zelf weer vrijwilligers
begeleiden.
Een ander probleem is dat de gasten steeds meer
luxe verwachten. Soms speelt De Hoogkamer op
deze wensen in, bijvoorbeeld tijdens speciale
weken waar veel ouderen verwacht worden. Dan
hoeven de mensen niet zelf te koken. Ook bij verbouwingen
houdt de Hoogkamer rekening met de
eisen die door gasten en instanties (brandweer,
keuringsdienst van waren) worden gesteld.
Informatie
Nivon - Landelijk Bureau
Hilversumstraat 332
1024 MB Amsterdam
Tel. (020) 435 07 00
Fax (020) 637 65 33
E-mail info@nivon.nl
Website www.nivon.nl
Het Nivon geeft het ledenblad de Toorts uit en
heeft folders over de verschillende activiteiten.
Recreatie
Organisatie
Natuurvriendenhuis De Hoogkamer wordt beheerd
door een bestuur en twintig huiswachten. Het
bestuur bestaat uit een voorzitter, secretaris en
penningmeester, iemand voor de technische
dienst, iemand voor de reserveringen, een coördinator
huiswachten en een hoofd huishoudelijke
dienst. De huiswachten hebben steeds in duo’s
een week lang dienst. Hun taken bestaan onder
meer uit het ontvangen van de gasten, de overnachtingen
afrekenen en het verdelen van de corvee-taken.
Financiën
Een natuurvriendenhuis is in principe zelfvoorzienend.
De gasten brengen jaarlijks voldoende geld
binnen om een huis draaiende te houden. Zijn er
extra uitgaven nodig, zoals voor verbouwingen, dan
springt het Nivon bij. Vroeger werden de grote klussen
ook door vrijwilligers gedaan. Tegenwoordig is
dat niet meer haalbaar en huurt men professionals
in.
Kampeerterrein De Hoogkamer

214 - De grote kleine-kansen atlas / Boerderij & Erf
Boerderij & Erf
Harry Broekman
Introductie
De aanleiding voor Boerderij & Erf uit
Alblasserwaard en Vijfheerenlanden was klassiek:
de overheid liet een steekje vallen in het contact
met de burgers. Die overheid was de Provincie Zuid
Holland die midden jaren ’90 een streekplan presenteerde
dat in essentie niet meer inhield dan
een reeks geboden en verboden. Burgers in
Alblasserwaard en Vijfheerenlanden, doorgaans
niet zo actiebelust of overheidsontrouw, verzetten
zich hiertegen. De Provincie gooide het roer om en
besloot tot een intensief inspraaktraject. Eén van
de werkgroepen die toen aan de slag ging, bestond
uit een aantal streekgenoten die de gezichtsbepalende
boerderijen en hun erven in het landschap
wilden behouden.
Een enthousiasmerend lid van de werkgroep was
Huib de Kok, gepensioneerd veevoederhandelaar,
amateur archeoloog en kenner van de economie
van de streek. De werkgroep zorgde voor een
klankbord bij de historische verenigingen, de regionale
Molenstichting, de Bond van
Plattelandsvrouwen en plaatselijke kenners van
het gebied.
Achtergronden
Het landschap is van iedereen, maar elke boerderij
kent een individuele eigenaar. De optelsom van
bouwbeslissingen van afzonderlijke vastgoedeigenaren
kan een nettoresultaat geven dat voor allen
afstotelijk kan zijn. In dit spanningsveld opereert
de Stichting en probeert een collectief belang van
gebruikers van de streek op de agenda te krijgen.
Met een toenemend, maar niet een bij-voorbaatverzekerd
succes.
Want geenszins is het vanzelfsprekend dat boerderijen
in deze regio, hoe fraai ook, behouden blijven.
Natuurlijk, met een provinciaal streekplan en
gemeentelijke bestemmingsplannen kom je een
heel end, maar niet ver genoeg. Nog altijd kunnen
individuele panden lelijk verbouwd worden. Of zelfs
gesloopt worden, als er een pand met de zelfde
bestemming voor terugkomt. Streek- en bestemmingsplannen
hebben vooral een ordenende werking
op structuurniveau, het toezicht zit nauwelijks
op niveau van individueel object.
Ook de monumentenwet biedt te weinig bescherming:
het is ondoenlijk en ongewenst om alle circa
1000 boerderijen in het gebied voor te dragen voor
de monumentenlijst. Kortom, hoe zinvol overheden
ook optreden, er blijft een belang onderbedeeld:
dat is het alledaagse gezicht van de dorpen in de
zo kenmerkende lintbebouwing van de streek. Te
vaak werden de mannen van het eerste uur,
bestuursleden van de latere, in 1998 opgerichte
stichting, onprettig verrast als ze weer eens een
fraaie boerderij verminkt zagen worden door verbouwingen.
Hun grief hierover kan wellicht begrepen worden
als geborneerd conservatisme, maar hun motieven
blijken gans anders. Zij verzetten zich tegen vervreemding,
’t sluipenderwijs ontfutselen van ’t
streekeigene. De deelnemers komen op voor
schoonheid, voor authenticiteit in de dagelijkse
omgeving. Zij willen het verhaal van werken,
wonen, waterbeheersing in het origineel, doorgeven
aan hun kinderen. Ze staan niet vijandig ten
opzichte van verandering, ze willen waken voor ontworteling.
Dit streven is niet hetzelfde als een pand of een
reeks panden in een dorpsgezicht krampachtig in
hun huidige staat en uiterlijk willen bevriezen. De
inzet is de trits behoud, herstel en ontwikkeling
van de boerderijen en hun erven. Geen openlucht
museum, maar een functioneel gebruik van de
woning en bedrijfsgebouwen, passend bij de eisen
van de tijd en de (nieuwe) eigenaren.
Boerderij

De grote kleine-kansen atlas / Boerderij & Erf - 215
Recreatie
Werkwijze
Daartoe verleent de Stichting velerlei hand en
span diensten aan de eigenaren. Advies over
geschikte architectenbureaus, over subsidiemogelijkheden,
over alternatieven voor minder fraaie
verbouwingsopties. Naast het consult aan individuele
eigenaren gericht op functionele aanpassingen
van pand en erf, biedt de stichting de volgende
diensten.
- voorlichting aan een breed publiek (diapresentaties,
folders, permanente expositie in het streekcentrum;
in september 2003 verschijnt een boek
over het leven van de boer en zijn gezin door de
eeuwen heen;
- deskundigheidsbevordering: samenstellen van
een handboek voor verbouwingen, cursussen
bouwhistorie, uitgave van brochure met daarin
tips voor aanplant en onderhoud, andere themafolders;
- presentatie van de landschappelijke kwaliteit aan
de buitenwereld: samenstellen fietsroutes, mee
organiseren van de verkiezing ‘boerderij van het
jaar’;
- inventarisaties: opzetten van beeldbank, aanleggen
van documentatie en beschrijvingen van
gebruik van boerenerven, gereedschap en opstallen;
- surveillance: per dorp zijn er twee leden die veranderingen
of op handen zijnde veranderingen aan
de boerderijen melden aan het bestuur; zo snel
mogelijk neemt dan een bestuurslid contact op
met de eigenaar om te overleggen of de Stichting
van dienst kan zijn.
Organisatie
Naast de stichting is er een vereniging. Recent
werd nog een dochterstichting opgericht.
De ‘moeder’ stichting werd opgericht in 1998, de
vereniging een jaar later. De vereniging kwam tot
stand om het draagvlak te verbreden. Momenteel
zijn circa 200 mensen lid, waarvan de helft boerderijeigenaar,
de andere helft belanghebbende/
belangstellende bij het landschap. De vereniging
geeft een nieuwsbrief uit en heeft twee keer per
jaar een bijeenkomst, meestal met excursies.
De stichting werft subsidie voor de projecten, waar
werkgroepen van vrijwilligers aan werken.
Momenteel fungeren de volgende werkgroepen van
de stichting Boerderij & Erf Alblasserwaard -
Vijfheerenlanden.
Werkgroep Boerenerven: hier verzamelen voornamelijk
vrouwelijke vrijwilligers informatie over de
specifieke inrichting, opstallen, beplanting en
gebruik van boerenerven.
Werkgroep Toerisme, recreatie, educatie en
publieksparticipatie: niet alleen fietsroutes werden
ontwikkeld ook autoroutes. Werkgroepleden
komen in touw bijvoorbeeld op de jaarlijkse
Monumentendag of de Landelijke Fietsdag.
Onlangs werden ook alle historische verenigingen
in het gebied bijeengebracht voor gezamenlijk
beraad. Tevens is dit de werkgroep waar vanuit
men vooral de jeugd wil bereiken, met lesbrieven
en tentoonstellingen.
Werkgroep Advies en Voorlichting: hier kunnen
eigenaren terecht met hun vragen. De werkgroep
fungeert ook als expertisecentrum voor gemeenten,
architecten en monumentencommissies.
Werkgroep Publiciteit en Fondswerving: deze
onderhoudt in het huis aan huisblad een reguliere
rubriek over de boerderijen, is thans druk met het
selecteren en voordragen van de boerderij van het
jaar in het kader van ‘2003 internationaal jaar van
de boerderij’.
Werkgroep Inventarisatie, Documentatie en
Signalering. Dit is de ‘Intelligence Service’ van de
Stichting. Via een netwerk van contactpersonen
verzamelt deze permanent informatie over boerderijen
en bijgebouwen. Wanneer specifieke boerderijen
om wat voor reden dan ook in hun kwaliteit of
voortbestaan worden bedreigd, wordt er een
stichtingsbestuurder of een consulent op af
gestuurd. Deze spreekt met de eigenaar over diens
plannen, soms is dat de aanstaande of recent
nieuwe eigenaar. Die eigenaar krijgt dan advies
over bouwhistorie, verbouw en restauratie, subsidiemogelijkheden,
belastingfaciliteiten. Tevens
maakt de Stichting duidelijk wat zij wenselijk acht
vanuit haar oogmerk.
Dit leidt veelal tot overeenstemming, dikwijls zijn
eigenaren blij met deze gratis ’bemoeizorg’. Echter,
lang niet altijd komt het tot overeenstemming over
hoofdzaken. Waar nodig inventariseert de Stichting
dan wettelijke interventiemogelijkheden en waar
nuttig bindt zij dan de strijd aan. Dit betekent dat
gemeenten geattendeerd worden op overtredingen
van bestemmingsplannen, of gevraagd worden om
geen bouwvergunning af te geven etc.
Boerderij & erf

216 - De grote kleine-kansen atlas / Boerderij & Erf
Om meer armslag bij haar interventies te kunnen
verkrijgen is onlangs de ‘dochter’ Stichting
Boerderijherstel Alblasserwaard Vijfheerenlanden
opgericht. Boerderijherstel neemt beheer- en financiële
risico’s, daar waar de moederstichting die
expliciet schuwt. De dochter wil boerderijen waarvan
herbestemming en/of restauratie in private
sfeer problematisch is, kopen om deze te laten
restaureren en met een nieuwe bestemming te verkopen.
De verwachting is dat deze dochter - door
haar solide en ideële opzet - ook in staat zal zijn
om gemeentebesturen iets flexibeler met woonsplitsingen
en woonvergunningen om te laten
gaan.
Primair echter is de dochter ervoor om in te springen,
daar waar een individueel eigenaarschap niet
voldoende trekkracht heeft om een moeilijk (lees
duur/onrendabel) pand adequaat op te knappen.
Voorts als weermiddel tegen eenzijdig georiënteerde
projectontwikkelaars.
Financiën
Geld wordt verschaft voor de projecten die de werkgroepen
uitvoeren. Subsidie wordt verkregen van
de Provincie Zuid Holland, het Ministerie van
Landbouw & Visserij, alsmede van de ministeries
die samenwerken in de ‘Belvedèrenota’. In deze
nota wordt ook een subsidiemogelijkheid geschapen
voor het behoud en de ontwikkeling van cultuurhistorisch
erfgoed, zoals deze boerderijen met
hun erven.
Fondsen zoals het VSB fonds werden met succes
aangeschreven. Daarnaast zijn er sponsorbijdragen
van plaatselijke bedrijven en banken. Verkoop
van documentatie - zoals de fietsroutes - levert
enige inkomsten op, alsmede de contributie van de
vereniging. De adviezen zijn in principe gratis.
Vaste consulent van Bureau Helsdingen hanteert,
als hij bij individuele eigenaren op bezoek komt de
stelregel: waar volstaan kan worden met een dagdeel,
komt de advisering voor rekening van de
Stichting. Daar waar hij extra consult geeft, stuurt
hij in overleg een factuur aan de boer of nieuwe
eigenaar. Die besparen zo immers op het inwinnen
van advies elders.
Plannen liggen er op gebied van: meer leden werven
onder de huidige boerderijeigenaren; ’t opstellen
van een omvattend communicatieplan; het
handboek verbouw & restauratie herzien; in september
2003 een boek uitgeven over het leven van
de boer op de boerderij door de eeuwen heen; uitbreiden
en vernieuwen van de permanente expositie
in het Streekcentrum te Groot Ammers.
Ontwikkeling
Als boeren stoppen met de bedrijfsvoering, dan
komen op een gegeven moment nieuwe bewoners
in zo’n pand. De panden zijn duur, dus meestal
hebben de nieuwe eigenaren uitgekristalliseerde
wensen. Modern wooncomfort vereist dikwijls dat
er gebroken en verbouwd moet worden. Zijn het
ondernemers, dan willen deze het oppervlak en de
kubieke meters efficiënt inrichten voor hun hedendaagse
bedrijfsmiddelen.
De grootste kunst voor de Stichting is, om toegang
tot het afwegings- en besluitvormingsproces van de
(nieuwe) eigenaar te krijgen. Meer nog: om er op
tijd bij te zijn. Het mooiste is natuurlijk wanneer de
eigenaar de Stichting uitnodigt om te komen praten.
Vaker gebeurt het dat de Stichting een verandering
of verkoop via-via hoort, soms pas als er
een bouwvergunning is aangevraagd.
In de praktijk blijkt dan, dat als eigenaren eenmaal
“in fase drie zitten van hun plan, zij moeilijk nog te
bewegen zijn fase vier en vijf te wijzigen, laat staan
weer van voren af aan te beginnen”.
Daarom, hoe vroeger het advies verstrekt kan worden,
hoe meer opties op tafel kunnen komen.
Soms is het hierbij zaak om de plaatselijke aannemer
voor te zijn, deze man kijkt beroepshalve
Recreatie
Boerderij & erf & koe

De grote kleine-kansen atlas / Boerderij & Erf - 217
anders aan tegen nut en noodzaak van sloop en
nieuwbouw. Hebben nieuwe bewoners hem al in
de arm genomen, dan blijkt het lastig om de oorspronkelijke
staat van het pand & erf gaaf naar
een nieuwe gebruiksbestemming te brengen.
De schaal waarop de stichting werkt, acht men cruciaal
voor het succes. Op deze manier – streekgebonden,
aansluitend ook bij bestaande netwerken,
ben je niet te groot of te klein qua bestand (1000
stuks is net nog te doen) en is de afstand te overbruggen;
binnen een uur ben je toch wel overal.
Het is ook de juiste schaal om vrijwilligers blijvend
te interesseren voor de klus, op provinciaal niveau
wordt dat toch te omvangrijk.
Advies aan anderen: doe het gewoon, kom in actie,
je hoeft je omgeving niet van je te laten afpakken
door calculerende, a-historisch opererende bouwlustigen.
Informatie
Stichting Boerderij & Erf Alblasserwaard
Vijfheerenland
J. Stam, Secretaris
Molenstraat 159
2961 AK Kinderdijk
Tel. (078) 69 12 535
E-mail jasta@wxs.nl
J. van Oostrum, Voorzitter werkgroep publiciteit en
fondswerving
Den Hoef 21
4233 GJ Ameide
Tel. (0183) 60 16 24
E-mail jvanoostrum@wellant.nl
Bureau Helsdingen
P.T. den Hertog, consulent
Helsdingse Voorweg 2
4133 ND Vianen
Tel. (0347) 37 06 51
E-mail piet.den.hertog@freeler.nl
Website:
http://www.boerderijenerf.nl (operationeel vanaf
medio 2003)
Recreatie

218 - De grote kleine-kansen atlas / Kerkepaden Zieuwent (GLD.)
Kerkepaden Zieuwent (GLD.)
Harry Broekman
Introductie
In de jaren zeventig verdween bij de ruilverkaveling
rond het dorp Zieuwent een fijnmazige structuur
van landweggetjes, geschikt voor het langzame verkeer.
Het wegenstelsel werd aangepast voor zwaar
en snel verkeer. Voor fietsers, met name kinderen
en bejaarden ontstond met het drukker worden
van het verkeer een steeds nijpender situatie.
Nadat al diverse ernstige ongelukken zich hadden
voorgedaan, werd in 1992 een schoolkind doodgereden
op de doorgaande weg. Toen was de maat
vol voor een groep bewoners. Zij klopten aan bij
het Plaatselijk Belang en een enquête werd onder
de bevolking gehouden. Vele bewoners stelden
voor om de dorpspaden weer in ere te herstellen
om zo korte, veilige verbindingen met de dorpskern
terug te krijgen.
In 1993 werkte een initiatiefgroep de plannen uit.
Het project kwam in een versnelling toen in 1993
staatssecretaris Gabor van het ministerie van
Landbouw en Visserij bekend maakte dat hij enkele
pilots wilde financieren om het “boerenpad” in
Nederland nieuw leven in te blazen.
De boerenpaden zouden contacten tussen agrariërs
en stedelingen kunnen bevorderen.
Met steun van de gemeente Lichtenvoorde, de provincie
Gelderland, het ministerie van LNV, het
recreatieschap Oost-Gelderland en het Tweede
Kamerlid de Jong (CDA) wist de inmiddels opgerichte
Stichting Kerkepaden Zieuwent begin 1994
diverse partijen te committeren rond het volgende
plan:
- In de periode 1994-1998 wordt 10 kilometer veilig
fietspad in en rond het dorp aangelegd
- De stichting draagt de zorg voor de aanleg als
projectontwikkelaar
- De stichting doet die aanleg en later het beheer,
met vrijwilligers
- Naast een jaarlijkse rapportage volgt na vijf jaar
een verantwoording waarin uitgebreid ingegaan
wordt op sociale, juridische, recreatieve, landbouwkundige,
cultuurtechnische en verkeerskundige
aspecten
- De aanleg zou circa 500.000 gld. kosten, exclusief
grondwerk en andere arbeidskracht.
Achteraf is berekend dat voor 1 mln. gld. vrijwillige
arbeid is ingebracht door en via de stichting.
- Rijk, provincie en gemeente en later het recreatieschap,
kwamen een verdeelsleutel overeen
voor die eerder genoemde 500.000,- gld. aanlegkosten.
De paden werden achtereenvolgens binnen deze
afspraken aangelegd, zodanig dat de verbroken
verbindingen tussen kleine wegen/paden en de
dorpskern weer hersteld werden. De Stichting richt
zich thans op beheer en onderhoud van de paden.
Deelnemers
Voorzitter van het bestuur Jos Kolkman is tevens
voorzitter van het Zieuwents Belang en boer van
beroep. Secretaris/Penningmeester Gerard
Molleman is huisarts in Zieuwent en goed bekend
met vele gezinnen in het dorp. Anton Stortelder, lid
van de Oudheidkundige Vereniging is bioloog met
ervaring in landschapsecologie. Henk ten Dam zat
in het kerkbestuur te Zieuwent en Frans Domhof –
werkmeester bij de Sociale Werkvoorziening - nam
de coördinatie van vrijwilligers op zich.
Die vrijwilligers, dat waren er tientallen, met tal van
nuttige beroepscapaciteiten als wegenbouwer,
groenbeheerder, bouwvakker, boer, technicus,
grondwerker, slachter, bierbrouwer, vrachtwagenchauffeur
e.v.a. Losse individuen werden gevraagd
op grond van hun specialisme, maar ook werd veel
gebruik gemaakt van de inzet van groepen, vanuit
het Zieuwentse verenigingsleven.
Draagvlak
Ogenschijnlijk lijkt het simpel, het dorp zal vanzelfsprekend
zich achter het idee scharen, omdat er
immers hoogwaardige verbindingen worden toegevoegd.
Deels is die constatering ook terecht, zonder
het enthousiasme van de gemeenschap was
het nooit gelukt de paden te realiseren. Er zou dan
te weinig vrijwillige arbeid voor aanleg en onderhoud
beschikbaar zijn. Maar tot nu toe is een
wezenlijk element nog niet besproken: de paden
gaan nagenoeg geheel over particuliere grond.
Meestal over boerenerf, met als eigenaren ook de
plaatselijke kerk, een school, de gemeente,
Staatsbosbeheer, het recreatieschap en het waterschap.
Per kilometer pad moeten meerdere eigenaren
en aanwonenden benaderd worden. Hoewel de
paden smal zijn (twee meter breed) moet van elke

De grote kleine-kansen atlas / Kerkepaden Zieuwent (GLD.) - 219
Recreatie
eigenaar toestemming verkregen worden. Eén eigenaar
kan in theorie een pad tegenhouden. Dit vereiste
een zorgvuldig opereren met grote kennis van
de plaatselijke verhoudingen.
Werkwijze
Tien kilometer pad in vijf jaar willen realiseren stelt
een initiatiefcomité voor verschillende uitdagingen,
enkele hebben we reeds aangestipt. Het belangrijkste
probleem is verkrijgen van toestemming. Het
zou ondoenlijk zijn om alle benodigde grond aan te
kopen. Niet alleen vergt dit enorme bedragen, veel
agrariërs willen eenvoudigweg niet verkopen. Het
recent van kracht worden van het Nieuw Burgerlijk
Wetboek bood een oplossing. Met deze gewijzigde
regelgeving werd het recht op erfdienstbaarheid
uitgebreid. Een voorbeeld van erfdienstbaarheid is
het recht van overpad: de grondeigenaar heeft de
plicht anderen toch doorgang te verlenen over het
betreffende pad, hoewel het zijn eigendom is.
Eerder gold dat rechten en plichten op grond van
erfdienstbaarheid slechts konden bestaan voor
aan elkaar grenzende percelen of bebouwing.
Tussen buren simpel gezegd. In het Nieuw
Burgerlijk Wetboek werd bepaald dat erfdienstbaarheid
ook gevestigd kan worden op onroerende
zaken die niet grenzen aan elkaar.
De Stichting maakte slim gebruik van deze wetswijziging.
Zij kocht een lapje grond aan de Baakse
Beek van 280 m 2 . Daarmee werd zij grondeigenaar
en kon in principe overal in Nederland met andere
eigenaren overeenkomsten van erfdienstbaarheid
afsluiten. De leden van de stichting gingen dus de
boer op: praten met de grondeigenaren in het tracé
van het beoogde pad. Zij boden een eenmalige vergoeding
van ƒ 5,00 per m 2 voor ’t gebruik van het
pad. Om iedereen over de brug te krijgen, moesten
de bestuursleden in de praktijk veel diplomatie en
overredingskunst aan de dag leggen. Tal van weerstanden
moesten het hoofd geboden worden.
Zoals:
Neveneffecten
Zijn er geen nare neveneffecten op inkomen of
rechtspositie voor de grondeigenaar Neen, de
eigenaar ( boer) behoudt mest- en melkrechten,
notariskosten blijven beperkt, ook bij verkoop of
hypotheekaangelegenheden.
Not in my backyard (NIMBY)
“Liefst niet te dicht het pad aanleggen bij de behuizing
i.v.m privacy “, dat bleek een veel gehoorde
wens tijdens de planfase. Hagen of struiken planten
bleek dan vaak de oplossing. Maar soms ook
moest de Stichting een stukje verderop dan maar
het pad aanleggen.
Andere overlast
De paden werden niet toegankelijk gesteld voor
bromfietsers. In de praktijk blijkt dat overtreders
van dit verbod door omwonenden spontaan vermaand
worden. Honden moeten aangelijnd lopen
en de hondenuitlater hoort de drollen op te ruimen.
Volgorde
Ook bij deze Kerkepaden bleek volgorde een
essentieel punt. De Stichting koos ervoor altijd
eerst overeenstemming te bereiken met alle grondeigenaren,
alvorens anderen werden ingelicht. Dat
maakte de nodige stille diplomatie mogelijk en
bood flexibiliteit met het tracé. Een tweede cruciaal
aspect was de volgorde van benaderen van de
grondeigenaren. Vooraf werd een inschatting
gedaan wie waarschijnlijk het makkelijkste te overtuigen
was en wie het moeilijkste. De reeks werd
begonnen bij de makkelijkste mensen, opdat de
macht van het getal - een overwicht van reeds
binnengehaalde toestemmingen - als druk op de
zwaarste klanten kon wegen.
Onderhoud en aanleg
Hier werden goede afspraken over gemaakt.
Tijdstip, wie het doen, met welk materieel en onder
wiens leiding etc. Soms werd in de onderhandelingen
aangeboden sloten op te schonen, of nieuw te
graven, afrasteringen te herstellen, houtwallen te
snoeien, drainage aan de weilanden te verbeteren
of lage stukken landbouwgrond te verhogen met
Met vereende krachten

220 - De grote kleine-kansen atlas / Kerkepaden Zieuwent (GLD.)
zand dat vrijkomt bij het graven. De Stichting voert
met vrijwilligers het onderhoud uit op basis van
een onderhoudsplan per pad. Elk pad kent
inmiddels een rayonhoofd die het beheer en onderhoud
met de vrijwilligers coördineert en uitvoert.
In het voorjaar en de zomer worden de randen van
de paden, bij elkaar 22 kilometer graslint, vrijwel
wekelijks gemaaid.
Organisatie
De Stichting stelde voor de creatie van het padennet
een projectgroep in. Met daarin naast stichtingleden
vertegenwoordigers van de financierende
partijen: Ministerie LNV, Provincie Gelderland,
Gemeente Lichtenvoorde, het Recreatieschap
Achterhoek- Liemers (voorheen ‘Oost Gelderland’).
Stichtingsleden voerden telkens de gesprekken
met grondeigenaren en aanwonenden.Vrijwilligers -
vooral oudere (40+) mannelijke dorpsgenoten die
met een schop etc. overweg kunnen - hielpen (en
helpen) intensief mee bij aanleg en onderhoud.
Financiën
Uiteindelijk beliepen de uitgaven ƒ 545.000,-
Uitgesplitst:
Verwerving rechten 80.000,-
Aanlegkosten loonbedrijf 220.000,-
Materiaal 120.000,-
Afrastering en kunstwerken 80.000,-
Notariskosten 15.000,-
Overige 30.000,-
Verdeelsleutel van de kosten: rijk 50%; provincie
30%; gemeente en recreatieschap 10%.
Tussen begroting en werkelijke kosten zat een verschil
van circa ƒ 50.000,- als gevolg van een extra
bruggetje, drainageproblemen, aanvullende eisen
van eigenaren, maar ook benutten van kansen om
extra landschappelijke waarden te realiseren. Dit
door houtwallen te herstellen, natte hoeken en kikkerpoelen
toe te voegen.
Vier betaalmeesters, elk met eigen bevoorschotting
en afrekenregels gaf veel overleg. Het bestuur
besteedde in de vijf jaar circa 3000 manuren om
alles rond te krijgen: toestemmingen van eigenaren,
vergunningen, contracten, tekeningen van
paden, poelen, bruggetjes en andere landschapselementen,
gunning aan loonbedrijf, aansturing
dagelijkse werkzaamheden, rekrutering, organisatie
en motivatie van vrijwilligers, controle op de uitvoering,
publiciteit en veel, veel overleg.
Fondsen werden aangeschreven – met succes –
om gemechaniseerd materiaal te verkrijgen voor
het beheer.
Ontwikkeling
Opvallend element van het padennet is dat het
veel meer is geworden dan een stuk weg. Het
padennet en de mensen die hun schouders eronder
zetten, vormen een dynamisch element in het
dorpsgebeuren. Het dorp kwam op televisie, de
Volkskrant besteedde ruime aandacht eraan, Prins
Claus feliciteert de initiatiefnemers. Het padennet
wint prijzen: Gelderse Natuurbeschermingsprijs,
Landelijke hoofdprijs ‘Kernen met Pit’ en de ‘Henry
Ford Award’ voor het herstel van natuurlijke en culturele
waarden.
Bij het pad worden beelden geplaatst en in 1996
en in 2002 was er een kunstroute tijdens de zomer
met tientallen beelden van vele kunstenaars.
Wandelaarverenigingen attenderen hun leden op
het pad; de plaatselijke horeca-ondernemer
Bongers haakte in met het verhuren van fietsen.
De initiatiefnemers onderstrepen de waarde van
het pad door te wijzen op de constructieve contacten
tussen boeren en burgers in het dorp, de verantwoordelijkheid
die ouderen hebben willen
nemen voor de opgroeiende generatie en de onderlinge
banden die tussen de vrijwilligers gesmeed,
dan wel verstevigd werden.
Tips
Terugkijkend op het project formuleren bestuursleden
Stortelder en Molleman de 10 belangrijkste
elementen waardoor het project een succes kon
worden:
1. Gemeenschapszin
Zieuwent is van oudsher een hechte gemeenschap,
dat helpt enorm.
2. Motivatie
Een duurzaam gemotiveerd team van vrijwilligers,
inclusief een gedreven bestuur, steunend
op sleutelfiguren, zoals een goede voorman.
3. Originele ideeën
De toepassing van de vernieuwde erfdienstbaarheidregeling
was een gouden vondst.
4. Voldoende financiering
Zonder voldoende dekking vooraf is het niet
mogelijk.
5. Oplossingsgerichte, ondersteunende overheid
Door toepassing van regels te hanteren als
middel om doelen te bereiken en niet als een
doel op zichzelf konden zaken soepeler verlopen.
6. Veelvuldig en open overleg met
financiers/opdrachtgevers
Hiermee komt identificatie met het project tot
stand en kunnen onvoorziene zaken en overschrijdingen
in een vroeg stadium getackeld worden.
Recreatie

De grote kleine-kansen atlas / Kerkepaden Zieuwent (GLD.) - 221
7. Veel publiciteit
Lezingen en rondleidingen helpen misverstanden
uit de weg te ruimen, draagvlak te vergroten
en extra fondsen aan te boren.
8. Onvoorziene kansen oppakken
Tijdens de uitvoering konden kwaliteiten toegevoegd
worden voor betrekkelijk gering geld.
Dit leidde tot bijzonder veel positieve reacties.
9. Correcte omgang met vertrouwelijke
informatie
Over verkennende gesprekken met eigenaren
en aanwonenden werd niet uit de school
geklapt voordat de plannen rond waren.
10. Geluk
Het project paste in de tijd en werd door nieuw
beleid alleen maar verstrekt.
Informatie
Stichting Kerkepaden Zieuwent
G. Molleman secr./penningmeester
Dorpsstraat 32
7136 LM Zieuwent
Tel. (0544) 35 15 98
Over de constructie van de kerkepaden hebben
bestuursleden Anton Stortelder en Gerard
Molleman een fraai geïllustreerd boek geschreven:
“Binnendoor en Buitenom”
(ISBN 90 5011 120 3 / 1998).
Verkrijgbaar bij de Stichting voor € 19,50.
Tevens bron voor deze beschrijving.
Recreatie

222 - De grote kleine-kansen atlas / Stichting Vrienden op de Fiets
Stichting Vrienden op de Fiets
Jeroen Flamman
Introductie
Stichting Vrienden op de Fiets is ontstaan in 1984.
Initiatiefneemster en nog steeds de grote drijvende
kracht is mevrouw de Blécourt. Iemand die graag
rondtrok op de fiets, maar daarbij merkte dat er in
Gelderland geen goedkope overnachtingplaatsen
voor rondtrekkende fietsers waren, als alternatief
voor de jeugdherbergen. Niet elke leeftijdsgroep
voelt zich aangetrokken tot jeugdherbergen. Maar
als 50-plusser kon ze zich goed voorstellen dat er
binnen haar leeftijdsgroep interesse was voor extra
overnachtingsmogelijkheden.
Zonder te overleggen met haar man, plaatste ze
een oproep in de plaatselijke krant de ‘Arnhemse
Koerier’, waarin ze vroeg of mensen bereid waren
in hun eigen woning logies en ontbijt beschikbaar
te stellen voor mensen die op de fiets door
Nederland willen trekken, tegen een kleine vergoeding.
Ze kreeg ongeveer twintig reacties, en bovendien
wilde de krant haar over het idee interviewen;
genoeg animo om met het idee aan de slag te
gaan. Ook de Gelderlander schonk er aandacht
aan, waarop nog eens zestig positieve reacties
binnenkwamen van mensen die hun adres graag
beschikbaar wilden stellen. Dat waren dus al
tachtig adressen in Gelderland waar fietsers goedkoop
konden overnachten. De prijs voor een overnachting
baseerde ze op de prijs die jeugdherbergen
hanteerden, destijds ƒ 17,50.
Door de aandacht van de kranten waren er direct
al een aantal geïnteresseerde fietsers die gebruik
wilden maken van het initiatief, maar de echte
vraag kwam pas nadat de Blécourt naar het reizigersblad
‘de Kampioen’ een persbericht had
gezonden. Er reageerden ongeveer honderd fietsers.
Mevrouw de Blécourt bracht een boekje uit
met alle mogelijke overnachtingadressen. Haar
man, inmiddels op de hoogte, hielp een handje
door op zijn werk de noodzakelijke kopieën te
maken. De kosten van ongeveer ƒ 100,- werden
betaald uit de huishoudpot.
Fietsers werden in ruil voor een bijdrage van ƒ 7,50
officieel donateur en kregen het boekje met adressen
thuisgestuurd, waarna ze deze zelf konden
benaderen voor een afspraak. De naam werd in
alle haast verzonnen en de nadruk werd hierbij
gelegd op het sociale, gezellige en vrijblijvende van
het initiatief: ‘Vrienden op de Fiets’.
Het principe van donateurschap en adressenboekje
wordt nog steeds gehanteerd. Tegenwoordig kunnen
ook wandelaars gebruik maken van het overnachtingaanbod,
dat inmiddels uit meer dan 2000
adressen bestaat. Het aantal donateurs is vele
malen groter.
Mevrouw de Blécourt, inmiddels 71 jaar, is nog
steeds graag actief voor de stichting. De eerste 10
jaar verrichtte ze vrijwel al de werkzaamheden zelfstandig,
maar sinds enkele jaren wordt ze daarbij
ondersteund door haar echtgenoot, beide dochters
en zoon. Zij introduceerden het gemak van de computer
om de adressenadministratie goed bij te houden.
Ze zijn voornemens de stichting voort te zetten
zodra hun moeder mocht komen te overlijden.
Profijtgroepen en draagvlak
Er zijn in principe twee groepen die baat hebben bij
de activiteiten van de Vrienden op de Fiets: de fietsers
en wandelaars, en de mensen die hun adres
als overnachtingplaats aanbieden. Vrijwel iedereen
is 55-plusser, hun motivatie is nieuwsgierigheid en
gezelligheid. Mensen bieden een slaapplaats aan
om nieuwe sociale contacten op te doen, niet vanwege
het geld. Ook voor de reizigers is dat een
motief, naast een goedkope overnachting.
Het grootste gedeelte van de mensen die logies en
ontbijt aanbieden is zelf ook lid van Vrienden op de
Fiets, of is dat geweest. Dit verklaard ook meteen
het succes van Vrienden op de Fiets door heel
Nederland. Het initiatief begon weliswaar in
Gelderland, maar gebruikers waren zo enthousiast
dat ook zij graag een overnachtingadres wilden
aanbieden. Dit is een automatisme geworden
waarbij ook de mond tot mond reclame voor een
positieve stimulans heeft gezorgd. Uiteindelijk
heeft het geleid tot een zeer groot overnachtingaanbod
in heel Nederland. Ook toeristen uit
België, Duitsland en Engeland maken inmiddels
gebruik van de geboden adressen.
De stichting wordt breed gedragen. Bladen als De
Kampioen, Op Pad en Te Voet besteden er geregeld
aandacht aan en maken er ook zelf gebruik van:
met het adressenboekje trekken redacteuren door
het land en beschrijven achteraf hun bevindingen

De grote kleine-kansen atlas / Stichting Vrienden op de Fiets - 223
Recreatie
in een enthousiast reisverslag. Op deze wijze hoefde
de stichting al na enkele jaren nauwelijks energie
te steken in het benaderen van de bladen; de
aandacht en promotie ontstond vanzelf.
Inmiddels is Vrienden op de Fiets aangesloten bij
de Stichting Landelijk Fietsplatform, een onafhankelijk
coördinatiepunt voor het toeristisch-recreatieve
fietsen in Nederland. Zij ontwikkelen en beheren
fietsroutes, beschreven in twee basisgidsen en
vaak ook nog apart gepubliceerd. In al deze publicaties
staat de stichting Vrienden op de Fiets
beschreven; in ruil daarvoor vermeldt Vrienden op
de Fiets in hun adressenboekje ook wat de activiteiten
van het landelijk fietsplatform zijn. Zo
wordt Vrienden op de Fiets eenvoudig gevonden
door mensen.
Werkwijze
Het principe van Vrienden op de Fiets is eenvoudig:
Voor € 6,- wordt je donateur van de stichting en
krijg je het adressenboekje en een donateurkaart
voor één jaar. In het boekje staan al de overnachtingadressen
met telefoonnummer. Enkele dagen
voor je geplande bezoek neem je telefonisch contact
met het gastadres op voor een afspraak. Bij
aankomst toon je de donateurkaart ter controle.
Voor € 14,- per persoon krijg je een kamer met
schoon bed, een ontbijt en een warme douche.
Hoewel een eenvoudig principe, is de organisatie
ervan tijdrovend. Dit komt voornamelijk door de
intensieve wijze waarop de stichting omgaat met
haar gastadressen. Elk jaar worden twee à drie
maanden uitgetrokken om al deze adressen te bellen
met de vraag of zij ook voor volgend jaar weer
hun adres ter beschikking willen stellen en hoe het
hun dit jaar bevallen is. Deze persoonlijke benadering
wordt erg gewaardeerd. De gastadressen hebben
de kans om hun verhaal, positief dan wel
negatief, te vertellen en krijgen het gevoel dat er
met hun ervaring iets wordt gedaan. Bovendien
wordt het hen erg makkelijk gemaakt om zich weer
op te geven voor een volgend jaar. Ook houdt de
stichting de controle over de gang van zaken, en
weet ze weet precies waar en wanneer er iets vervelends
is gebeurd, waarop meteen gereageerd
kan worden. Wanneer een bezoeker zich misdragen
heeft, wordt deze uitgesloten voor verdere
deelname aan de activiteiten. Indien een gastadres
niet voldoet aan de criteria (een schone
kamer, een fatsoenlijk bed, een kamer met voldoende
lichtinval (dus géén zolderkamer) en een
normale, sociale en vriendelijke benadering), zal
de stichting zelf langsgaan om dit te controleren.
Als blijkt dat aan de criteria niet of onvoldoende
kan worden voldaan, wordt het gastadres uit het
bestand gehaald.
Organisatie
Vrienden op de fiets is pas sinds een jaar of zes
een stichting. De organisatie groeide uit haar voegen,
had inmiddels een flink ledenbestand van
donateurs die tezamen een behoorlijk bedrag aan
inkomsten opleverden. Er werd geen winst
gemaakt, alle verdiende gelden werden direct in de
organisatie gestoken, maar van een financiële verantwoording
was geen sprake. De belastingdienst
adviseerde om van Vrienden op de Fiets een
rechtspersoon te maken.
De stichting gaat uit van de persoonlijke kwaliteiten
van de familieleden; er bestaan geen strikt
gescheiden taakomschrijvingen. Formeel is
mevrouw de Blécourt voorzitter, en haar echtgenoot
penningmeester.
De zoon onderhoudt de website, beide dochters
zijn verantwoordelijk voor de communicatie via e-
mail en het bijhouden van het adressenbestand op
de computer. Mevrouw de Blécourt houdt zich vooral
bezig met de persoonlijke contacten, en de kinderen
helpen waar mogelijk. Afhankelijk van ieders
tijd, zin en mogelijkheden neemt men elkaars
taken over. Vergaderd wordt er nauwelijks, kort
telefonisch overleg volstaat meestal. Omdat de
stichting in al die jaren steeds hetzelfde is blijven
doen, is voor iedereen duidelijk wat er gedaan
moet worden en worden de werkzaamheden min of
meer vanzelf verricht.
Financiën
De stichting maakt geen gebruik van subsidies en
fondsenwerving, vanuit de gedachte onafhankelijk
te willen zijn. Er is bij de start van de stichting, met
de ontwikkeling van het eerste boekje, eenmalig
een kleine honderd gulden uit de huishoudpot
gehaald, en daar is het eigenlijk bij gebleven. Alle
investeringen worden gedaan met het geld van de
donateurs. Er wordt ook geen provisie gevraagd
van de gastadressen. Van de donateurgelden worden
de portokosten, de telefoonkosten, de drukkosten
van het boekje, de kosten voor het gebruik
van internet, de kosten voor enveloppen en briefpapier
en de onvoorziene kosten betaald. Als de
stichting merkt dat deze kosten voor het volgende
jaar teveel dreigen op te lopen, probeert ze via een
lichte prijsverhoging van het donateurschap dit
potentieel verschil te dichten. In de twintig jaar dat
Vrienden op de Fiets actief is, is die prijs nauwelijks
verdubbeld. Voor de prijsbepalingen van de
overnachtingadressen gaat de stichting nog steeds
uit van de gemiddelde prijs voor een nacht met
ontbijt bij een jeugdherberg. Het eerste jaar was dit
bijna € 8,- in 2002 betalen de reizigers € 14,- voor
een overnachting.

224 - De grote kleine-kansen atlas / Stichting Vrienden op de Fiets
De stichting houdt een kasboek bij dat elke maand
wordt opgemaakt en aan het eind van het jaar worden
de jaarrekening en de eindbalans bij de
belastingdienst opgegeven.
Ontwikkeling
Vrienden op de Fiets is een begrip geworden. De
doelstelling, het bieden van mogelijkheden voor
goedkope overnachtingplaatsen aan rondtrekkende
fietsers en wandelaars, is in feite behaald en er
zijn geen plannen deze doelstelling uit te breiden.
De stichting is tevreden met wat ze doet en ziet
geen heil in nieuwe ontwikkelingen of samenwerkingsverbanden.
Ze houdt haar activiteiten bewust
beperkt om het organiseren overzichtelijk te houden.
Er worden elk jaar gemiddeld honderd nieuwe
adressen in het bestand bijgevoegd en dit
illustreert het succes.
Mevrouw de Blécourt is van mening dat ze wel een
beetje geluk heeft gehad, aangezien het initiatief
startte in een periode dat het fietsen snel aan
populariteit won. Het feit dat mensen gebruik
maakten van de mogelijkheden voor vervroegd
pensioen heeft ongetwijfeld geholpen. Maar zonder
haar doortastendheid in de beginperiode was
het niet gelukt. Ook de persoonlijke benadering
met het telefoneren van alle deelnemers wordt als
succesfactor gezien. Maar het is ook een valkuil:
hoe groter het bestand aan adressen wordt, des te
groter zal de tijdsinvestering worden deze op
dezelfde wijze te benaderen. Maar mevrouw de
Blécourt is daar zelf nogal nuchter in: “Als er teveel
adressen komen en we kunnen het niet meer aan,
dan stoppen we er gewoon mee.”
De eenvoud van deze aanpak is verbluffend.
Kennelijk is op het juiste moment potentiële vraag
en aanbod onderkend en bij elkaar gebracht. Velen
zijn gebruiker èn aanbieder van overnachtingen,
waardoor het karakter van ‘dienstenuitruil tegen
kostprijs’ ontstaat. Een tweede Vrienden op de
Fiets zal weinig zoden aan de dijk zetten. Maar het
eenvoudige principe is wellicht ook op andere terreinen
te gebruiken.
Informatie
Stichting Vrienden op de Fiets
Mevrouw de Blécourt, voorzitter
Brahmsstraat 19
6904DA Zevenaar
Tel. (0316) 34 26 36
Website www.vriendenopdefiets.nl
E-mail info@vriendenopdefiets.nl
Recreatie

De grote kleine-kansen atlas / De Bikkershof - 225
De Bikkershof
Jeroen Flamman
Elfenbankjes
Introductie
Eind jaren zeventig was de wijk Wittevrouwen in
Utrecht een dichtbebouwde, oude stadswijk. De
meeste binnenterreinen waren in gebruik als
bedrijfsruimte, vooral garages. Zij zorgden voor
aanzienlijke omgevingshinder en vervuiling.
Bewoners organiseerden zich met hulp van het
wijkcomité om de kwaliteit van de woonomgeving
te verbeteren. Zij slaagden erin als wijkcomité
stadsvernieuwingsgelden vrij te krijgen voor aankoop
en herinrichting van binnenterreinen. Doel
was om plekken te creëren waar kinderen konden
spelen en sociale contacten konden gedijen in een
groene en rustieke omgeving.
Eind 1979 verkochten twee garagebedrijven hun
opstallen aan de gemeente, die kort daarna werden
gesloopt. Op een inspraakavond ontstond een
groep mensen, die van het terrein wel iets moois
wilden maken. Maar de bodem bleek ernstig verontreinigd
door de garages. Een klein groepje
bewoners zette zich in om het terrein zo snel mogelijk
gesaneerd te krijgen. Een dikke laag grond werd
afgegraven en met wit zand en een halve meter
teelaarde bedekt. Het vervuilde grondwater werd
met een zuiveringspomp afgevoerd, die ongeveer
tien jaar lang in werking is gebleven.
Tijdens de saneringsperiode groeide bij het groepje
bewoners een idee over de inrichting, wat door
twee hoveniers werd omgezet in een voorstel aan
de gemeente. Dat voorstel druiste in tegen de plannen
van de gemeente, die een verhard terrein met
enkele struiken voor ogen had. Het uiteindelijke
inrichtingsplan is een compromis geworden van
beide voorstellen. Niettemin bleek het onderhoud
het gemeentelijk budget te overstijgen. De oplossing
was het beheer aan de bewoners over te dragen.
Het terrein werd in 1986 geopend, en vanaf dat
moment heeft de Bikkershof zich kunnen ontwikkelen
tot wat het nu is: een groen, ecologisch hof
midden in een dichtbebouwde stadswijk, onderhouden
voor en door de omwonenden, waar mensen
komen voor rust, ontspanning en gezelligheid.
Het langgerekte terrein (circa 20 bij 70 meter) is in
drie stukken opgedeeld: een speelplaats in het
midden, geflankeerd door enerzijds een natuurgedeelte
en anderzijds een cultuurgedeelte. Je vindt
er een heemtuin, kruidentuin, boerentuin,
volkstuintjes, een boomgaard, kweekkas, speelhuisjes,
klimrekken, een zandbak, een leemvijver
met regenwatertoevoer vanaf de daken, bijenkorven,
en dierenverblijven voor kippen, eenden, konijnen
en een dwerggeit. Een bezoeker noemde het
ooit ‘een dorp in een stad’.
Initiatief
Tijdens de sanering van het terrein organiseerde
een klein groepje bewoners zich in een werkgroep.
Vanuit de drijfveer om een aangename woonomgeving
te realiseren en met grote liefde voor de ecologische
principes, hebben ze veel tijd besteed aan
het verwerven van kennis over het inrichten, de
ecologie en het beheer. Een groot aantal plaatsen
zijn bekeken, ook aspecten als inbraakgevoeligheid
van de achterkant van de aangrenzende huizen
werden meegenomen.
Men benoemde vier speerpunten voor de inrichting:
een maximale sociale controle, het vermijden
van vervuiling en vernieling, ruime aandacht voor
ecologie, kringlopen en natuur in de stad, en de
interesse voor bewoners oproepen door een spannend
en gevarieerd terrein in te richten. En de
bewoners zouden nauw bij het beheer betrokken
moeten worden.
Tijdens een inspraakavond bleek dat de ontwerpers
van de gemeente niet de kennis en de wil
hadden een tuin te realiseren zoals de bewoners
die voor ogen hadden. Er werden twee externe
hoveniers ingeschakeld, die op basis van gesprekken
met de werkgroep en een avond met de bewo-

226 - De grote kleine-kansen atlas / De Bikkershof
ners een voorstel voor de inrichting maakte.
De gemeente ging daar niet mee akkoord.
Uiteindelijk werden de plannen van de bewoners
en van de gemeente in elkaar geschoven. Maar er
bleek geen geld om het terrein door de gemeente
te laten onderhouden; het plan kon alleen doorgang
vinden indien de bewoners daar zelf een
wezenlijke bijdrage aan zouden leveren. Een idee
dat zeer goed in de denkwijze van de bewoners
paste, maar waar volgens hen wel een zeggenschap
over het terrein en beschikbare onderhoudsgelden
tegenover diende te staan. Dat ging de
gemeenteambtenaren weer te ver. De werkgroep
doorbrak de impasse door een onderhoud aan te
vragen met de betreffende wethouder. Tegen de
nadrukkelijke wens van zijn ambtelijke staf, stemde
deze in met het plan van de bewoners om het
terrein volledig zelf te beheren.
Er volgde een periode van onaangename verstandhoudingen
tussen bewoners en ambtenarij, maar
het tij zat mee voor de Bikkershof. De gemeente
moest bezuinigen en de toenemende vervuiling en
vernieling maakte sociale controle juist wenselijk,
terwijl thema’s als milieu en duurzaamheid de politieke
agenda’s begonnen te vullen. Het concept
van de Bikkershof werd een onderwerp waar politiek
mee te ‘scoren’ viel. In 1986 werd de
Bikkershof aangelegd en geopend.
Deelnemers
De bewoners richtten de bewonersvereniging De
Bikkershof op als beherende instantie. De oorspronkelijke
kartrekkers vormden het bestuur, en
omwonenden waren vrijwillige leden; iedereen
kreeg zeggenschap, maar geen verplichtingen.
In de loop der tijd zijn er een aantal kleine belangentegenstellingen
opgetreden tussen enkele
omwonenden; over het al dan niet plaatsen van
een haan in de tuin, de mate van loslaten van de
geit, het plaatsen van hekjes rond bepaalde plekken
zodat kinderen geen risico zouden lopen, etc.
Maar alles in een hoge mate van tolerantie.
Grootste tegenstelling ontstond enkele jaren geleden,
toen enkele bewoners en bedrijfjes aan de
achterzijde van de Bikkershof, begrensd door een
hoge dichte muur, ramen en deuren in die muur
wilden plaatsen om zo ook van de tuin gebruik te
kunnen maken. Dat heeft tot een aantal conflicten
geleid, omdat zij geen aandeel in het beheer hadden,
en met het plaatsen van ramen en deuren het
aanzicht in de tuin drastisch zou veranderen. Na
extra belegde ledenvergaderingen en overleg met
gemeente werden alsnog een aantal ramen en
deuren geplaatst, en na enige tijd was vrijwel iedereen
er aan gewend.
Het ontstaan van de Bikkershof, het beheer daarvan
en een continuïteit daarin is in grote mate
afhankelijk (geweest) van de oorspronkelijke kartrekkers;
dat geeft een belangrijke kwetsbaarheid
aan; één van de bestuursleden is recentelijk overleden,
een ander is ernstig ziek en heeft onlangs
het bestuur verlaten, mede om te voorkomen dat
het voortbestaan van de Bikkershof tè afhankelijk
van hem zou worden. Zijn kennis van de heemtuin
en de ecologie, zijn spilfunctie in de communicatie
met en activering van andere bewoners verdwijnt
hiermee, hoewel hij nog wel als vraagbaak beschikbaar
blijft. De gevolgen zijn direct merkbaar; het is
stil en rustig in de Bikkershof en het bestuur is zich
aan het bezinnen op de lange termijn. Zij werkt op
dit moment aan een nieuw beheersplan, dat met
name voor de toekomstige bewoners als draaiboek
en historisch naslagwerk moet gaan dienen.
Profijtgroepen en draagvlak
De Bikkershof ligt in een kindvriendelijke buurt, er
wonen jong en oud en veel studenten, maar weinig
allochtonen; de woningen zijn in trek en dus prijzig.
De meeste bewoners zijn ‘echte’ stadsbewoners;
zij hadden weinig met groen te maken vóór ze bij
de plannen voor de Bikkershof werden betrokken.
Veelal zijn zij degenen die nu het enthousiasme uitstralen
en trots zijn op hetgeen bereikt is. Het
merendeel van de bezoekende omwoners heeft
geen aandeel in het beheer, maar kan vrijelijk
genieten van de groene oase.
Hofdame
Recreatie

De grote kleine-kansen atlas / De Bikkershof - 227
Recreatie
Aan de hof grenst ook een crèche, die gebruik mag
maken van de speeltuin. Ook de crèche wordt zelfstandig
beheerd door een aantal ouders; in ruil
voor het gebruik van de speeltuin doen zij eenvoudig
beheer rondom de speeltuin. Tevens stelt de
crèche haar ruimte ter beschikking voor de ledenvergaderingen.
Als mogelijke bron van inkomsten ontwikkelde het
bestuur een plan voor een fietsenstalling in een
van de aangrenzende ruimtes. De gemeente keurde
het plan goed en sindsdien kunnen bezoekers
volgens standaard gemeentetarief veilig hun fietsen
kwijt. De bewoners beheren de stalling zelf, en
over de inkomsten die ermee verworven worden
kan de Bikkershof zelf beschikken. Deze gelden
zijn inmiddels de belangrijkste inkomstenbron
geworden. Vanuit de omliggende buurt komen
regelmatig bewoners een bezoek aan de
Bikkershof brengen; met name in het voorjaar is er
sprake van een ‘overbevolking’ van kinderen,
nieuwsgierigen, en mensen die rust zoeken.
De gemeente loopt steeds vaker met de Bikkershof
te koop; de houding is in de jaren omgeslagen van
moeizaam gedogen tot actief stimuleren van bewonersparticipatie.
Opgenomen in toeristenfolders,
onderdeel van wandelroutes en genoemd als praktijkvoorbeeld
in brochures over ecologie en permacultuur,
oefent de Bikkershof een grote aantrekkingskracht
uit op dagtoeristen en andere geïnteresseerden;
onlangs zelfs een groep Zweedse studenten.
Utrecht heeft meerdere binnenterreinen. Veel
omwonenden aldaar zien de Bikkershof als voorbeeld
en de beheerders als ervaringsdeskundigen
in het realiseren en beheren van een stadstuin.
Hoewel volledig beheerd door de bewoners, is de
Bikkershof een openbare ruimte, en dus in principe
voor iedereen toegankelijk. Maar de gemeente is
akkoord gegaan met het hanteren van beperkte
openingstijden: van 09:00 uur tot 18:00 uur, daarna
sluiten de bewoners de twee toegangen met
hekken af. De bewoners vreesden overlast,
inbraak, vandalisme en hondenpoep. In de praktijk
valt dat echter reuze mee. Mensen met honden
worden vriendelijk verzocht het terrein niet te
betreden en af en toe worden lastige jongeren weggestuurd.
Gewoon door op hen af te stappen en bij
herhaling hun ouders te bezoeken. De sociale controle
is er groot en er gaat een preventieve werking
vanuit.
Begeleiding
Bij de totstandkoming van de Bikkershof heeft het
opbouwwerk een belangrijke stimulerende rol
gehad. Naast adviezen leverde zij ook eenvoudige
praktische faciliteiten, voor het kopiëren van stukken
en dergelijke. De opbouwwerkster, later wethouder
namens Groen Links, onthulde een steen
bij de opening van de Bikkershof, waarmee een
duidelijke wederzijdse waardering tot uitdrukking
werd gebracht. Ook het gemeentelijk Wijkbureau,
belast met de decentrale aanpak van het wijkbeheer,
werkte mee.
Verder kwam vrijwel al de benodigde kennis en
vaardigheden uit de werkgroep zelf, of uit hun persoonlijk
netwerk. Deze kennis heeft zich in de loop
der jaren sterk ontwikkeld. Eén van de bestuursleden
bijvoorbeeld is tegenwoordig in een parttime
functie actief voor Stichting Samenhang, een stichting
die zich inzet voor bewonersparticipatie.
Werkwijze
Bij het beheer staan ecologische principes voorop.
Dit betekent dat zoveel mogelijk materiaal wordt
hergebruikt, er wordt zo weinig mogelijk aan- en
afgevoerd, en van elektrisch gereedschap wordt zo
min mogelijk gebruik gemaakt. Eén van de belangrijkste
doelen is het realiseren van een kringloop in
de tuin. Het gebruik van compost uit de heemtuin
(natuurgedeelte) voor de volkstuinen (cultuurgedeelte)
is hier een voorbeeld van.
Het beheer wordt op een aantal wijzen ingevuld.
Bijvoorbeeld door de aanleg van volkstuintjes die
aan de bewoners verhuurd worden. Daarnaast
heeft een aantal bewoners een vaste klus in de
tuin: het maaien van het gras, het legen van de
vuilnisbakken, het op orde houden van de zandbak
en de verzorging van de dieren of het bijhouden
van een specifiek stukje van de tuin, zoals de kruidentuin
of de boerentuin. Ook zijn er vaste werkzondagen,
waarop tussen 11.00 en 15.00 uur met
ieder die dat wil in de tuin wordt gewerkt. Ieder
heeft hier zijn vaste taken, soms al jarenlang
dezelfde. Op dergelijke werkzondagen komen ook
altijd veel wensen en ideeën t.a.v. de hof naar
boven.
In het kader van een nieuw beheerplan wordt nu
overwogen om al het werk op te delen in afgebakende,
los van elkaar staande klussen, omdat veel
bewoners hebben aangegeven dat graag te willen.
Maar daarmee bestaat het risico dat afbreuk op
het ecologisch systeem wordt gedaan en de sociale
functie van de Bikkershof verdwijnt.
Voor de communicatie gebruikt de Bikkershof een
website, waarin bewonersberichten worden
geplaatst. Tevens staat er in de hof een mededelingenbord.
Maar het gros van de interne communicatie
vindt plaats tijdens de werkzondagen en de
ledenvergaderingen. Naar buiten toe communiceert
de Bikkershof eveneens via de website. Ze
nemen deel aan een plantenruilbeurs en versturen

228 - De grote kleine-kansen atlas / De Bikkershof
naar betrokkenen en begunstigers kerstkaarten
met een foto van de tuin.
De vrijblijvendheid voor bewoners om een rol in het
beheer van de Bikkershof te vervullen, heeft het
tot op heden een succes maakt. Het is zoeken
naar betrokkenheid en draagvlak, door te praten
en te overleggen en ideeën uit de mensen zelf te
laten komen.
Organisatie
De vereniging bestaat uit een bestuur van drie
bewoners en een kleine honderd leden, waarvan
ongeveer de helft een actieve bijdrage levert; een
tiental bewoners is echt heel actief. Zij krijgen geen
specifieke beloning en doen alles op vrijwillige
basis. Sinds 1987 heeft de vereniging globale
bepalingen en spelregels opgenomen in een statuut,
zoals het verbod op gif- en kunstmestgebruik
en het toegangsverbod voor honden. Op dit
moment wordt er gewerkt aan een uitgebreid
nieuw beheerplan.
Het beleid van de Bikkershof wordt geheel bepaald
door de ledenvergadering. Normaal gesproken vind
er één maal per jaar een ledenvergadering plaats;
meestal komen daar zo’n 15 á 20 bewoners op af.
Het gaat niet zo officieel en niet alles wordt op
papier vastgelegd. Per jaar wordt bekeken hoe verder
te gaan; zeer pragmatisch. Jaarlijks wordt het
beheerplan vastgesteld, volledig gebaseerd op ecologische
principes.
De gemeente speelt in het beleid van de
Bikkershof nauwelijks een rol. Ze onderkent
inmiddels de winst van deze vorm van bewonersparticipatie.
In die zin heeft de Bikkershof een
belangrijke voortrekkersfunctie gehad in de ontwikkeling
van de gemeentelijke zienswijze.
Financiën
De Bikkershof heeft de beschikking over een eigen
budget. De penningmeester beheert de gelden en
maakt ieder jaar de balans op. Een tweekoppige
kascommissie bestaande uit verenigingsleden
voert een kascontrole uit. Er is geen accountantscontrole.
De jaarlijkse exploitatie blijft beperkt tot een paar
duizend euro. Het budget bestaat uit jaarlijkse
gemeentegelden, de contributiegelden van de
leden (€ 5,- per lid), de opbrengsten van het verhuur
van de volkstuintjes, van de verkoop van planten
en van het beheer van de fietsenstalling. Het is
met name de fietsenstalling die tegenwoordig zorgt
voor een stabiele en gezonde financiële basis.
Daarnaast zijn er tal van begunstigers en mensen
in het netwerk van bewoners die veelal in materiele
zin een bijdrage leveren. Belangrijkste uitgaven
betreffen zaaigoed, planten, gereedschap, materialen
voor vernieuwing, voeding voor en onderhoud
van de dieren, kleine kopieerkosten.
Georganiseerde activiteiten worden apart
bekostigd en via persoonlijke contacten ondersteund.
Ook voor afzonderlijke projecten en plannen wordt
soms subsidie aangevraagd. Zo is een pas gestart
project binnen de hof, een waterbeheerplan,
gesubsidieerd door de gemeente en wordt nu ook
het ontwikkelen van het nieuwe beheerplan gesubsidieerd
door Stichting Samenhang.
Ontwikkeling
De Bikkershof kan als associatie van bewonersparticipatie
en zelfbeheer een succes genoemd worden.
De gemeente ziet de Bikkershof als een
mooie vorm van bewonersparticipatie waar zowel
bewoners als gemeente baat bij hebben.
Hoewel de hof floreert, ligt de organisatie op dit
moment toch enigszins stil; recent zijn twee
bestuursleden weggevallen. Men stopt nu al de
beschikbare energie in de ontwikkeling van een
nieuw beheerplan, dat moet gaan dienen als historisch
naslagwerk en als een soort handboek voor
de toekomstige bewoners.
Met kleine deelprojecten worden innovatieve stappen
gezet. Zo wordt met een nieuw waterbeheerplan
het regenwater via de leemvijver in een kringloop
gebracht. In de toekomst moeten voortdurend
dit soort vernieuwingen plaatsvinden.
In het verleden is in de hof af en toe geëxperimenteerd
met het tijdelijk plaatsen van kunstwerken.
Dat bleek iedere keer vooral een financieel moeilijke
opgave, omdat het verzekeren van kunstwerken
in openbare ruimtes niet goedkoop is. Er wordt
nu gezocht naar goede alternatieve wijzen om
kunstwerken in de hof te plaatsen. Ook werd op
een mooie zomeravond in de tuin spontaan een
Even Geiten
Recreatie

De grote kleine-kansen atlas / De Bikkershof - 229
klein concertje voor en door bewoners gegeven.
Dat is zo goed bevallen, dat nu gedacht wordt op
gezette tijden meer van dergelijke open podium
activiteiten te gaan organiseren.
De geschiedenis van de Bikkershof heeft geleerd
dat er bij de opzet en beheer van een stadshof
meer komt kijken dan enkel bevlogenheid: kennis
van planten en dieren, van ecologie en tuinieren,
kennis van en vaardigheden in beheer, kennis van
organisatievormen en sociale processen, en kennis
van en ingevoerd zijn in de gemeentelijke organisatie
en werkwijze. Vooral dit laatste punt heeft de
bewoners de meeste hoofdbrekens gekost, zowel
in de voorbereiding als bij het uiteindelijke beheer
van de tuin. Een meer welwillende houding ontstond
pas toen het ‘voortschrijdend inzicht’ aan
gemeentezijde de gedeelde belangen beter ging
onderkennen.
Informatie
De Bikkershof
T.a.v. het secretariaat (Marian Moons)
Bekkerstraat 14
3572 SH Utrecht
Tel. (030) 273 44 33
E-mail info@bikkershof.nl
Website http://www.bikkershof.nl
Zie ook:
http://www.milieudefensie.nl/blad/1997/mei97
/permacul.htm
Peter Peels: “De Bikkershof”, uitgave van vereniging
de Bikkershof, Utrecht, 1993.
Jan te Velde: “Meedoen met het Groen.
Samenwerking tussen overheid en burger bij het
beheer van de openbare ruimte”, Schuyt & Co,
Haarlem, 1995.
Foto’s: Joyce Parlevliet
Recreatie

230 - De grote kleine-kansen atlas / Dorpshuis Eiland De Woude
Dorpshuis Eiland De Woude
Chitra Gajadin
Het eiland De Woude ligt tussen het zeer open water van het
Alkmaardermeer en de provinciale weg langs de Markervaart.
De Westwouderpolder is een open veenweidegebied met
nauwelijks opgaande beplanting. Graslanden, sloten met riet
en vaarten zijn beeldbepalend in de Westwouderpolder.
Een meisje van een jaar of acht fietst onverstoorbaar over de
wegen op het eiland De Woude. Ze passeert een groep
vrouwen die vol belangstelling om zich heen wijst naar de
karakteristieke stolpboerderijen en woningen opgetrokken in
Zaanse stijl. Twee andere onbekenden worden rondgeleid
door de “burgemeester van De Woude”. In dit
polderlandschap gaat het kind volkomen op in wat ze om zich
heen ziet. Zacht rimpelende sloten, overvliegende ganzen,
rietgeritsel. In de verte, aan de einder van kilometers open
land rijzen de rookpluimen van de hoogovens in IJmuiden. Het
kind hoeft niet uit te wijken voor ander verkeer op de wegen in
De Woude. Het dorp, waar iedereen elkaar kent, is één groot
woonerf waar ze volkomen veilig is. Een boer in blauwe
werkkiel steekt zijn hand op en knikt, een vrouw leest zonder
opkijken verder wanneer wordt stilgestaan voor haar woning.
De Woude is een bezienswaardigheid geworden: een uniek
stukje veenweidegebied ideaal voor weide-, water- en
rietvogels, evenals voor zeldzame planten zoals de rietorchis.
Introductie
In de afgelopen vijfentwintig jaar is de bevolkingssamenstelling
van De Woude veranderd van boerengemeenschap
naar forensengemeenschap.
René Hoogland en Jeroen van der Meer namen in
1998 het initiatief om Stichting Eiland De Woude
op te richten. Hun bedoeling was het vervallen
dorpskerkje van De Woude te herbouwen in
Zaanse stijl en dit als dorpshuis te benutten voor
sociaal-culturele activiteiten. Het kerkje, eigendom
van de Kerkvoogdij van de Hervormde kerk, raakte
na het “afsterven” van het dorp in verval. Van der
Meer: “De kerk was hier de enige openbare plek
waar je bijvoorbeeld Sinterklaas kon laten komen,
een knutselmiddag of een kaartavond kon houden.
Vier jaar geleden zakte de piano door de vloer.”
Tot begin negentiger jaren bemoeide de overheid
zich nauwelijks met De Woude. Sindsdien was er
voortdurend sprake van nieuwe gemeentelijke en
provinciale plannen, waaronder ontsluiting van het
eiland door het samen te trekken met bestaande
wandelgebieden en fietspaden. De overgrote meerderheid
van de bewoners van het eiland De Woude
wilde inbreng in nieuwe bestemmingsplannen.
Naast Stichting Eiland De Woude die de herbouw
van Het Kerkje wilde realiseren, werd in 1999
Vereniging Dorpsraad De Woude opgericht met het
doel de belangen van de eilandbewoners te behartigen.
Hoogland: “Je inzetten voor je eigen woonen
leefomgeving is doelstelling nummer een van
onze vereniging.” Van der Meer vult aan: “Wij
wisten allang van plannen die rondzwerven in allerlei
gremia als Waterschap, Recreatieschap,
Staatsbosbeheer, gemeente Akersloot om De
Woude op te stoten in de vaart der volkeren. Men
zag prachtige wandelgebieden en leuke fietspaden
die de eilanden moesten doorsnijden. Maar dit is
zo’n klein dorp, als we worden aangesloten bij
belangrijke fietsroutes die er in de buurt zijn dan
komen er plotseling honderdduizend fietsers per
jaar door dit dorp heen gedurende een korte periode.
Je kunt niet duizenden mensen per dag door
deze dorpskern heen sturen. We moeten het bewaren
zoals het is. De meeste mensen hebben niet
alleen geïnvesteerd in renovatie en herbouw van
boerderijen maar ze kwamen hier ook wonen
omdat het een unieke plek is, die we graag zo willen
laten. Dat betekent dat de vereniging in de
afgelopen jaren alle ontwikkelingen goed in de
gaten heeft gehouden om tegengas te kunnen bieden.
Nieuw beleid over De Woude moet billijk en
redelijk zijn én in overleg met de dorpsraad. Wij willen
geen groei van vijftig procent, de voorzieningen
op het eiland zijn daar immers niet voor toegerust.
Het gaat ons niet alleen om de kwaliteit van onze
woonomgeving, wij willen niet dat overheden over
ons heen lopen, zonder dat wij daarin gekend worden.”
Initiatiefnemers en deelnemers
Hoogland en Van der Meer kenden het eiland De
Woude al voordat ze er kwamen wonen. Beiden
zijn er twintig kilometer vandaan geboren.
Hoogland, die als bijnaam “de burgemeester van
De Woude” heeft, woont er nu zeventien jaar en
werkt als directeur bij de ABN-Amro. Jeroen van der
Meer, werkzaam bij IBM, verhuisde negen jaar
geleden met zijn gezin naar De Woude. Beiden

De grote kleine-kansen atlas / Dorpshuis Eiland De Woude - 231
Initiatiefnemer Jeroen van der Meer
hebben in hun dagelijks leven veel met organisatiewerk
en het opzetten van nieuwe projecten te
maken. Zo zijn ze haast vanzelf in een trekkersrol
beland. Ze kunnen uitstekend brieven schrijven en
voordrachten houden met name naar de overheid.
De prettige leefomgeving die op De Woude bestaat,
willen ze behouden. Een ander probleem dat de
inwoners van De Woude mobiliseerde was de plotselinge
verhoging van de ponttarieven. Van der
Meer: “Op De Woude kan je alleen met een pont
komen. Drie jaar geleden ging het beheer van het
pontveer van de Gemeente over naar het
Waterschap, tegelijkertijd gingen de tarieven ongeveer
met 1000% omhoog. Eerst betaalde je een
dubbeltje, nu is het een euro. Toen zijn we met alle
bewoners bij elkaar gekomen en hebben we
gezegd dat we niet met ons laten sollen door de
overheid. Voorheen was het zo, dat als iemand een
probleem had, ging deze naar het gemeentehuis
en sloeg met zijn vuist op tafel. Dat was prettig
voor de gemeente want zo iemand kan je makkelijk
met een zoethoudertje wegsturen. ‘Verdeel en
heers’ was toen de wijze waarop de Gemeente reageerde
op klachten van bewoners. Toen de nieuwe
pont kwam, bleek dat een paar mensen wat hadden
geregeld zonder de andere bewoners erbij te
betrekken. De boeren hadden een veel grotere
pont bedongen waar vrachtwagens over heen konden.
Dus de pont werd ineens vier keer zo groot.”
De leden van Vereniging Dorpsraad De Woude zijn
divers qua leeftijd en achtergrond.
Vrachtwagenchauffeurs, timmermannen, kunstenaars,
boeren, directeuren, ondernemers, een journalist,
vissers, kapitein, pontbaas, gepensioneerden.
De angst dat het eiland een yuppeneiland zou
worden, bleek ongegrond. Van der Meer: “Om hier
te gaan wonen moet je toch een beetje gek zijn. Ga
jij een miljoen uitgeven aan een woning als je ’s
avonds na elf uur niet eens meer naar huis kunt rijden”
Hoogland licht toe waarom hij in De Woude
woont: “Om de rust en toch een aparte woonomgeving,
ik heb ’n fantastisch uitzicht. Maar als ik mijn
vrienden hoor, dan zeggen de meeste dames ‘ik
zou hier niet willen wonen, hoe moet het met de
kinderen, het gedoe met het bootje en ik kan ’s
avonds niet weg. Je zit op mekaar en er is geen
winkel’. Daarom heb je de gemêleerdheid van mensen
die om een hele andere redenen hier kwamen
wonen dan in een gemiddelde villawijk.” Van der
Meer beschrijft De Woude als zijn droom. “Ik was
op slag verliefd op het eiland en op dit huis. Ik wist
meteen dat ik hier wilde wonen en mijn kinderen
grootbrengen. Dit dorp is voor mensen met kinderen
een jongensboek. Koeien, hooibergen, vissen,
zwemmen dat gaat driekwart van het jaar gewoon
door.” Toch is er geen koffiedrinkcultuur ontstaan
in het dorp. Er wordt gezamenlijk veel ondernomen
zonder voortdurend op elkaars lip te zitten.
Iedereen is redelijk op zichzelf en dopt zijn eigen
boontjes.
Economische belangen spelen nauwelijks een rol.
Echte belangentegenstellingen vind je niet op De
Woude. Café-restaurant ’t Kombof zit niet te wachten
op grootschalige recreatie bijvoorbeeld door
ontsluiting van De Woude door fietspaden. Noch
zoeken de twee campingeigenaren naar uitbreiding,
ze willen liever de knusheid behouden. Elke
tweede dinsdag in de maand kan eenieder de bijeenkomst
van de dorpsraad binnenstappen en
zeggen wat ie op zijn hart heeft. Omdat iedereen
elkaar goed kent, is er geen drempel om iets te
bespreken.
Profijtgroepen en draagvlak
Veertig van de honderdendertig bewoners van De
Woude zijn onder de twaalf. Dat noodzaakt gerichte
activiteiten voor jongeren die anders vertier
elders gaan zoeken. Van der Meer: “Als mijn zoon
naar de dichtstbijzijnde gemeentelijke voorziening
moet dan is hij een uur aan het fietsen en dus is
het eigenlijk onbereikbaar.

232 - De grote kleine-kansen atlas / Dorpshuis Eiland De Woude
Elke gemeenschap heeft recht op openbare voorzieningen,
in principe een waterdicht verhaal.”
Hoogland en Van der Meer vertellen dat dit verhaal
overal met enthousiasme werd ontvangen. Veel
mensen zegden meteen hun steun toe.
Vijfentwintig bedrijven, particulieren en fondsen
hebben bijgedragen in de bouwkosten van het
Kerkje.
Momenteel wordt er gezamenlijk door de eilandbewoners
hard gewerkt aan de afwerking van het
nieuwe kerkje van de Woude die eind 2002
gebruiksklaar moet zijn. Deze nieuwe kerk voldoet
aan de eisen van deze tijd, het is een volwaardige
plek om dorpsactiviteiten te organiseren. Een kerk
weer opbouwen en het vervolgens gebruiken als
dorpshuis vinden Hoogland en Van der Meer volkomen
logisch. Volgens hen hebben kerken altijd
gefungeerd als ontmoetingsplaats. Op de plek van
de kerk een geheel ander gebouw neerzetten, was
nooit een optie. Hoogland: “We hebben gehandeld
uit respect voor wat er was. De Woude heeft in de
zestiende eeuw tijdens de Reformatie een schuilkerk
gehad. Er heeft hier altijd een kerk gestaan.”
Van der Meer voegt toe: “Het motto van de eerste
vergadering was ‘red de kerk’, onder die noemer
hebben we altijd gehandeld.” Beiden vinden dat er
in een dorp een originele kerk mét kerktoren thuishoort.
Werkwijze
Van der Meer: “Op 1 november 1998 hebben we
met z’n allen gezegd, we gaan een nieuwe kerk
bouwen. Het eerste jaar werd energie gestoken om
het pand in ons eigendom te verkrijgen. Daarna
werden fondsen aangeschreven en werd de
Gemeente Akersloot overtuigd. Januari 2002 hebben
we met z’n allen het oude pand gesloopt. Een
aannemer heeft het casco gebouwd. In de zomer
zijn we begonnen met aftimmeren van het binnenwerk.”
Elke woensdagmiddag en avond wordt gezamenlijk
geklust door de bewoners. Of daar ook een
ideologie achter steekt Hoogland: “Heel simpel,
we hadden niet genoeg geld!”
De Woude is een voorbeeld van succesvolle bewonersparticipatie.
Hoogland: “Je hebt een plan en je
moet op het niveau van de mensen inschieten. Als
je mensen een taak geeft waar ze niet op berekend
zijn, dan gaat het niet goed. En dat is het
inzicht dat je als trekker moet hebben. Je moet er
ook veel tijd voor willen vrijmaken. Hoeveel uren wij
er in hebben gestoken! Drie of vier mensen vormen
het hart van de organisatie. Je moet wel twee stappen
vooruit denken maar met de mensen meegaan.
De middelmaat bepaalt het tempo. Je moet
‘eerste onder de gelijken’ zijn. Wij staan zelf ook in
de blubber te werken, dat is solidair en daarmee
krijg je andere mensen mee. Samen wat doen is
leuk, misschien van oudsher meegekregen, niet
bang zijn voor het ongewisse. Gewoon maar gaan.”
Begeleiding
Wat betreft de begeleiding van hun project om het
Kerkje in Zaanse stijl weer op te bouwen, hebben
de bewoners van De Woude alles zelf gedaan.
Hoogland: “De vijf ambtenaren van Gemeente
Akersloot hadden ook wat anders te doen. We hebben
zelf besturen opgericht, statuten, plannen,
begrotingen gemaakt en presentaties voor de
gemeente gehouden. Pro-actief insteken en niet
afwachten. Ons verhaal wekte bij iedereen veel
enthousiasme op en dat werkte stimulerend. We
hebben ook gebruik gemaakt van de kennis die we
in huis hadden. Samen met twee bouwkundigen
uit het dorp hebben we een bouwcommissie opgezet
om de bouw te begeleiden. Er is voortdurend
overleg tussen alle partijen. Ook informeel, je komt
elkaar gewoon tegen en praat er over.”
Het kerkje
Recreatie

De grote kleine-kansen atlas / Dorpshuis Eiland De Woude - 233
Organisatie
Van der Meer: “We moesten een rechtsvorm hebben.
Een stichting is redelijk soepel in het nemen
van besluiten en schept meer ruimte om te handelen.
Besluitvorming binnen een vereniging duurt
langer. Maar uiteindelijk vonden we dat niet alleen
een stichting met een paar mensen verantwoordelijk
kon zijn voor zo’n groot opgezet project. Toen de
dorpsraad er kwam, een democratisch platform,
hebben we de stichting gekoppeld aan de dorpsraad.
De stichting werkt nu onder mandaat van de
dorpsraad.” Hoogland: “Als je voortgang wilt boeken
kan je niet telkens met dertig mensen gaan
vergaderen. Daarom een team van gemotiveerde
mensen, dat verantwoording af kan leggen aan de
gemeenschap.” Door de combinatie van rechtspersonen,
de stichting die werkt onder het mandaat
van de vereniging, is slagvaardigheid (inzake de
bouw van het dorpshuis) en democratische verantwoording
gecombineerd.
Financiën
Van een eigen budget was in het begin geen sprake.
De stichting bezat slechts een kerk die voor
één gulden was aangeschaft. Door fondsenwerving
(o.a. VSB Fonds en Juliana Welzijnfonds) en een
gift van 150.000 gulden van Gemeente Akersloot,
kwam de stichting aan de eerste financiën. De
bewoners hebben verder van alles en nog wat
ondernomen om geld te genereren voor de bouw
van het kerkje, hun dorpshuis. Een kwart van het
totale budget nodig voor de wederopbouw van het
kerkje kwam door inspanningen van de bewoners
zelf. Onder andere uit de verkoop van bijvoorbeeld
ansichtkaarten. Verder werd een boekje over De
Woude gemaakt. Rommelmarkten en veilingen
brachten veel geld op. De financiële verantwoording
gebeurt volgens de eisen van het VSB fonds
(accountantsverklaringen). Jaarrekeningen van de
vereniging en de stichting worden voorgelegd aan
de ledenvergadering.
Door actieve betrokkenheid heeft de dorpsraad
ook een stempel gedrukt op het nieuwe bestemmingsplan
voor De Woude. Twee jaar lang is intensief
samengewerkt met diverse belanghebbenden.
De geïsoleerde ligging, in het verleden vaak een
groot nadeel, heeft de dorpsraad nu juist als voordeel
kunnen aanwenden. De Vijfde Nota over de
Ruimtelijke Ordening geeft aan dat de verschillende
ruimtelijke kwaliteiten van de Nederlandse steden,
dorpen en landschappen zullen worden
beschermd en ontwikkeld. De bijzondere natuurlijke
waarden en kenmerken van De Woude, een
gebied van bijzondere landschappelijke en cultuurhistorische
betekenis, dient beschermd te worden.
Hoogland: “Als je een beetje op de hoogte bent van
maatschappelijke ontwikkelingen is het niet moeilijk
om in te spelen op actuele ontwikkelingen. Ik
heb mijn zelfscheppende karakter hier kunnen botvieren.
Verbondenheid met een plek kun je zelf creëren.”
Van der Meer: “Ik ben trots op wat we hier hebben.
Niet alleen een eigen woonplek, ik vind het leuk
om te vertellen dat ik op een eilandje in het
Alkmaardermeer woon, maar ook op onze onderlinge
samenwerking. Als iemand bijvoorbeeld een
huis gaat slopen, dan helpt iedereen mee. Ik heb
het idee dat ik hier nooit meer weg ga.”
Informatie
www.dewoude.net
Recreatie
Ontwikkeling
De wijze waarop de bewoners van De Woude zich
hebben georganiseerd, geldt als een voorbeeld
voor de regio. De belangstelling van diverse organisaties
en overheden om op bezoek te komen,
neemt toe. Van der Meer: “We lopen er niet mee te
koop maar dat zoveel verschillende partijen die
ogenschijnlijk weinig met elkaar te maken hebben
toch participeren in hetzelfde project, geeft wel iets
aan. Het heeft behalve dat we een goed verhaal
hebben, ook te maken met de manier waarop we
het zelf georganiseerd hebben. Het geheim van
ons succes is dat we goed omgaan met elkaar.”

234 - De grote kleine-kansen atlas

236 - De grote kleine-kansen atlas

De grote kleine-kansen atlas / Gilde SamenSpraak - 237
Gilde SamenSpraak
Willy Hilverda
Introductie
In het project Gilde SamenSpraak helpen
Nederlandstalige gildenmedewerkers allochtonen
hun vaardigheid in taal en kennis van cultuur van
hun nieuwe vaderland te vergroten. Gilde
SamenSpraak bestaat uit taalprojecten waarbij
informele, persoonlijke bijeenkomsten in of vanuit
de huiselijke sfeer plaatsvinden. Het project is een
aanvulling op het reguliere taalonderwijs voor volwassenen.
In Zeist is Gilde SamenSpraak halverwege
1999 gestart met zes begeleiders.
Na een oproep bij Vluchtelingenwerk en
ROC De Amerlanden meldden zich 55 kandidaatdeelnemers
aan. Momenteel werken bij Gilde Zeist
ongeveer 30 begeleiders aan het
SamenSpraakproject.
Initiatiefnemers en vrijwilligers
Gilde Samenspraak is een initiatief van het Gilde
Nederland. Mensen van 50 jaar en ouder die hun
kennis en ervaring aan anderen willen overdragen
sluiten zich aan bij een gilde. Ze werken gratis en
in informele sfeer. Particulieren, non-profit organisaties
en beginnende ondernemers kunnen
gebruik maken van hun diensten.
Gilde Nederland is ontstaan, nadat in 1984 in
Amsterdam een Gilde was opgericht en daarna
enkele lokale gilden. Er ontstond behoefte aan
samenwerking. Dit was het begin van Gilde
Nederland. Tegenwoordig zijn er zeventig plaatselijke
gilden. Bij negen van hen loopt het
Samenspraak-project.
Motieven voor de 50-plussers om begeleider
binnen Gilde SamenSpraak te worden zijn dat men
graag wat meer sociale contacten wil en dat men
actief betrokken wil blijven bij de Nederlandse
samenleving. Ook wil men zich bezighouden met
taal of kennis opdoen van andere culturen.
Bijna iedere 50-plusser kan meedoen. Van de
begeleiders wordt alleen verwacht dat ze een
goede beheersing van de Nederlandse taal hebben,
enthousiast en geduldig zijn. Belangstelling
voor andere culturen spreekt uiteraard in het voordeel.
In Amsterdam, Zeist en Breda draait Samenspraak
al een aantal jaren. Hier zijn ook enkele knelpunten
gesignaleerd. Soms is het moeilijk voor begeleiders
en anderstaligen om goede afspraken te
maken. Dat is geen onwil van de anderstaligen
maar vindt zijn oorzaak in de cultuur. Om de begeleiders
te ondersteunen in het omgaan met cultuurverschillen
worden lezingen op het gebied van
interculturele communicatie aangeboden.
Een ander knelpunt was, dat het voor begeleiders
soms moeilijk is hun eigen grenzen te stellen. Wil
je je alleen bezighouden met conversatie of wil je
ook op andere terreinen ondersteuning bieden Bij
de intakegesprekken komen deze vragen tegenwoordig
uitgebreid aan de orde.
Omdat de wachtlijst van anderstaligen erg groot is,
heeft Gilde Zeist ervoor gekozen de begeleiding
van een anderstalige een jaar te laten duren. Voor
de begeleiders is het vaak moeilijk om mensen na
een jaar weer los te laten. Gilde Zeist is daarom
bezig andere activiteiten op te zetten om contacten
tussen Nederlanders en anderstaligen te stimuleren.
Profijtgroepen
Gilde Samenspraak levert een bijdrage aan de integratie
van anderstaligen in de Nederlandse cultuur.
In een persoonlijke, informele sfeer vindt informele
taal- en cultuuroverdracht plaats. Voor veel buitenlanders
zijn deze informele gesprekken vaak de
enige manier om hun nieuwe taal te oefenen. En is
de begeleider vaak de enige Nederlander waarmee
een regelmatig contact is. Er wordt in of vanuit de
huiselijke sfeer Nederlands gesproken over alledaagse
onderwerpen. Er wordt dus geen les gegeven.
In Zeist worden anderstaligen geworven via
het Vluchtelingenwerk en via ROC De Amerlanden.
Draagvlak
Voormalig minister van Boxtel die het project financieel
ondersteunde noemde de gespreksgroepen
een prima aanvulling op inburgeringcursussen.
Gemeenten en andere organisaties die verantwoordelijk
zijn voor de integratie van allochtonen, zoals
Vluchtelingenwerk, hebben veel waardering voor
het project. De landelijke media hebben het project
ook de nodige aandacht gegeven.

238 - De grote kleine-kansen atlas / Gilde SamenSpraak
Begeleiding
Het landelijke projectteam van Gilde Nederland
biedt de plaatselijke gilden de volgende begeleiding.
Ondersteuning van de projectleiders. Het projectteam
begeleidt het gilde bij het voortraject, is desgewenst
aanwezig bij het overleg van het plaatselijke
gilde met de gemeente en andere instanties,
zorgt voor de training van de plaatselijke coördinator
en helpt bij het organiseren van introductiebijeenkomsten
voor de begeleiders.
Informatie en promotiemateriaal. Dit bestaat uit
een handboek met informatie, folders en posters,
een bemiddelingsprogramma, een exemplaar van
het boek ‘Samenspraak’ een exemplaar van het
spel WAVE (van Forum).
Financiële bijdrage. Gilde Nederland draagt bij aan
wervingskosten zoals advertenties. Gilde
Nederland kan ook een startsubsidie geven. Maar
dan moet er wel zicht zijn op gemeentelijke financiering.
De landelijke subsidie is niet bestemd als
structurele financiering.
De vrijwilligers die de anderstaligen begeleiden
worden ook door de eigen gilden ondersteund.
Voor de begeleiders organiseert Gilde Zeist een
paar keer per jaar bijeenkomsten waarin ervaringen
uitgewisseld worden. Ook organiseert Gilde
Zeist regelmatig deskundigheidsbevorderingen,
waarin bijvoorbeeld de wettelijke regelingen voor
vluchtelingen uit de doeken worden gedaan.
Werkwijze
De vrijwilligers die begeleider zijn binnen het
SamenSpraak project stellen hun huiskamer open
en spreken een aantal maanden of langer
Nederlands met leergierige anderstaligen.
Iedere belangstellende anderstalige krijgt een uitnodiging
voor een intakegesprek. Daar wordt uitgelegd
wat wel en niet kan worden verwacht. Er wordt
gekeken naar de achtergrond, de behoeftes, de
motivatie en het niveau van de Nederlandse
spreekvaardigheid.
Voor de begeleiders worden introductiebijeenkomsten
georganiseerd. Daar horen de begeleider wat
van hen verwacht wordt.
De voorkeuren van de begeleiders staan centraal.
Er wordt gezocht naar een geschikte match tussen
vrijwilliger en anderstalige.
Begeleiders en anderstaligen worden geworven
met folders. Om anderstaligen te zoeken, worden
organisaties ingeschakeld die zich bezighouden
met integratie van anderstaligen.
Organisatie
Gilde Nederland is een stichting. Bij het secretariaat
werken twee kantoorcoördinatoren op vrijwillige
basis. Tot november 2004 is een projectleider en
een co-projectleider aangesteld, die de plaatselijke
gilden ondersteunt met het opzetten van het project
SamenSpraak.
Een plaatselijk gilde werkt met coördinatoren. Zij
bemiddelen tussen de vrijwillige begeleiders en
anderstalige deelnemers. De coördinatoren zijn
soms werknemers van de organisatie waarbij een
plaatselijk gilde is aangesloten en soms vrijwilligers;
dit laatste meestal als het een zelfstandig
gilde betreft.
Bij de start twaalf jaar geleden was Gilde Zeist aangesloten
bij de Vrijwilligerscentrale. Na twee jaar is
men een zelfstandige stichting geworden, met een
eigen bestuur. Het project SamenSpraak heeft een
eigen projectleider. Al het werk bij Gilde Zeist wordt
door vrijwilligers verricht. De wens leeft een parttime
beroepskracht aan te trekken om de projectleiders
te ondersteunen. Momenteel zijn hierover
gesprekken gaande met de gemeente Zeist.
Financiën
In 2001 heeft Gilde Nederland, in het kader van
het Grote Steden Beleid en Integratiebeleid, een
subsidie ontvangen van € 567.225,- voor het project
Samenspraak. Met de subsidie is Gilde
Nederland in de gelegenheid gesteld het project
landelijk aan te bieden. Van het geld is onder meer
tot november 2004 een projectleider aangesteld.
De plaatselijke gilden zoeken financiële ondersteuning
bij de eigen gemeentes. Er is niet veel geld
nodig om het project op te zetten, het gaat vooral
om administratiekosten en kosten voor zaalhuur.
De meeste gemeentes zijn bereid het project financieel
te ondersteunen.
Gilde Zeist ontvangt structurele subsidie van de
gemeente Zeist. Het SamenSpraak project wordt
niet apart gefinancierd. Wel vraagt Gilde Zeist voor
deskundigheidsbevorderingen apart subsidie aan
bij de gemeente of bij fondsen.
Ontwikkeling
Het project SamenSpraak draait nu bij negen gilden,
zeven zijn bezig hun eigen taalproject om te
vormen tot een SamenSpraak-project. De wens is
om begin 2003 twintig SamenSpraak gilden te
hebben. Er wordt naar gestreefd dat het project in
2004 bij alle plaatselijke gilden draait; ook in
plaatsen waar thans nog geen gilde actief is.
Sociaal

De grote kleine-kansen atlas / Gilde SamenSpraak - 239
Informatie
Brochure ‘Gilde Samenspraak. Een uniek taal- en
integratieproject.’
Boek ‘Samenspraak’ een uitgave van Gilde
Amsterdam. ISBN 9064163731.
Secretariaat Gilde Nederland
postadres: Postbus 222
3500 AE Utrecht
Bezoekadres: Christiaan Krammlaan 8, Utrecht
Tel. (030) 242 28 41
E-mail gilde.nederland@wanadoo.nl
Website: www.gilde-nederland.nl
of www.seniorweb.nl/gilde
projectleider Gilde Samenspraak: Marieke van
Sprundel, mvansprundel@wanadoo.nl
co-projectleider Gilde SamenSpraak: Lilian
Korteweg, lkorteweg@zonnet.nl
Sociaal

240 - De grote kleine-kansen atlas / Vereniging voor Samenlevingsopbouw WVT
Vereniging voor Samenlevingsopbouw WVT
Jeroen Flamman
Initiatief
Op 21 september 1923 werd op initiatief van verschillende
bewoners in Bilthoven, de
Buurtvereniging “Tuindorp” opgericht. De vereniging
stelde als doel het organiseren van kinderfeesten
en het behartigen van de algemene belangen
in de buurt. De nieuwe wijk was niet zo welkom
in Bilthoven-Noord en feesten daar waren
vooral bestemd voor de elite.
Na de tweede wereldoorlog werden er naast de
feesten allerlei cursussen georganiseerd en algemene
voorlichting gegeven.
De naam van de vereniging werd in 1954 omgezet
in: Wijkvereniging Tuindorp (WVT). Vooral het behartigen
van de belangen van de bewoners van
Tuindorp-Bilthoven stond centraal, zowel op cultureel
als op geestelijk gebied. Speciale aandacht
ging uit naar het ‘nuttig en aangenaam bezig houden’
van de kinderen uit de buurt. Er werden cursussen
voor handenarbeid en muziek georganiseerd,
sportactiviteiten gehouden, en filmlezingen
en kinderfeesten georganiseerd.
Ter gelegenheid van het 50-jarig jubileum, werd Op
21 september 1973 de verenigingsnaam aangepast
in Vereniging voor Samenlevingsopbouw WVT.
Enkele jaren later werd de hoofddoelstelling geformuleerd
die nu nog steeds geldt: ‘vanuit en met de
bevolking opzetten en bevorderen van activiteiten,
die gericht zijn op een ontwikkeling tot medeverantwoordelijkheid
voor het totale welzijn’. Het is een
enigszins opvoedende doelstelling ontstaan vanuit
een ‘jaren zestig’ idealisme; in de praktijk ligt het
accent tegenwoordig meer op het verlenen van
service en het werken aan samenlevingsopbouw.
Uiteindelijk is de oorspronkelijke buurtvereniging
uitgegroeid tot een welzijnsinstelling gerund door
de vereniging en haar leden, beroepskrachten en
vele vrijwilligers. Echt een instelling door en voor
de buurt.
Betrokkenen en draagvlak
Bewoners kunnen lid worden van de vereniging en
daarmee deelnemen aan de geboden activiteiten.
Maar de vereniging is ook voor niet-leden toegankelijk.
De meeste mensen komen in contact met
de vereniging omdat ze willen deelnemen aan een
cursus of activiteit uit het programma of aan een
van de evenementen die ze organiseren, zoals de
Fietsvierdaagse, de Hobbytentoonstelling, de expositie
“Kunst Uit Eigen Provincie” en de
Kindervakantieweek.
In feite hebben alle groepen bewoners baat bij de
activiteiten van de vereniging: kinderen, ouders,
ouderen, gehandicapten, allochtonen. En het zijn
allang niet meer alleen de bewoners uit de wijk die
deelnemen aan de activiteiten.
Vrijwilligers spelen een hoofdrol binnen de vereniging.
Ongeveer 175 vrijwilligers zorgen ervoor dat
het werk uitgevoerd kan worden. Dit varieert van
het geven van cursussen tot het inschenken van de
koffie. Iedere vrijwilliger is een schakel tussen de
vereniging en de leden/bezoekers.
De activiteiten
Men kan bij de vereniging terecht voor een groot
educatief aanbod, cursussen over computergebruik,
talen, klussen en creativiteit. Mensen van
allochtone afkomst worden cursussen Nederlands
geboden. Mensen met een handicap krijgen cursussen
in handenarbeid. Voor kinderen zijn er speciale
peuterspeelgroepen en vakantiespeeldagen.
Daarnaast kunnen bewoners deelnemen aan
recreatieve activiteiten, sportactiviteiten en disco’s.
Voorts is er een breed spectrum aan algemene
dienstverlening. WVT verleent service aan bewonersgroepen
door het gratis ter beschikking stellen
van vergaderruimte. Men kan tegen kostprijs
gebruik maken van de kopieermogelijkheden, bijvoorbeeld
voor het maken van een wijkkrant.
Daarnaast heeft WVT spelmaterialen en andere
spullen, die tegen een kleine vergoeding gehuurd
kunnen worden.
Ook voor individuele zaken kan men bij WVT
terecht. Er zijn spreekuren van de wetswinkel, formulieren
invullen, belastingopgave, slechthorenden,
arbeidsmarktzaken, notariszaken en een wijkspreekuur.
Veel vrijwillige deskundigen geven
advies en informatie via de spreekuren over dergelijke
zaken. Bovendien kan men drie maal per
week terecht op het algemene WVT-spreekuur voor
verenigingszaken, advies- en hulpvragen.
De vereniging biedt voorts individuele ‘eerste hulp’.
Daarvoor zijn professionele werkers aanwezig.
Indien mogelijk spelen ze een bemiddelende rol en
wordt er doorverwezen naar de officiële instanties,

De grote kleine-kansen atlas / Vereniging voor Samenlevingsopbouw WVT - 241
Sociaal
zoals de gemeente, het maatschappelijk werk, de
woningbouw en de politie.
Bevordering van de totale welzijn, zoals geformuleerd
in de doelstelling, komt voor een belangrijk
deel tot uiting in het opbouwwerk. Een speciale
beroepskracht begeleidt bewonerscommissies en
bewonersgroepen en bemiddelt bij sociaal-maatschappelijke
problemen in de wijk. De vereniging is
dus niet alleen een activiteitencentrum, maar wil
ook nadrukkelijk een bijdrage leveren aan het vergroten
van de leefbaarheid van wijken en buurten.
Ze probeert in de gaten te houden waar en op
welke wijze die leefbaarheid in het gedrang komt,
waar onveilige situaties ontstaan, hoe de omgeving
en woningen worden onderhouden, of er sprake
van overlast is, de speelplaatsen op orde zijn, etc.
In de wijken spelen bewonerscommissies de
hoofdrol. Het is vooral aan hen om te bepalen
welke ontwikkeling voor hun wijk het beste is. Zij
kunnen bij de opbouwwerker terecht om advies,
ondersteuning en in speciale gevallen begeleiding.
Met hart voor kunst
In 1973 werd voor het eerst de tentoonstelling
‘Kunst Uit Eigen Woonplaats’ gehouden.
Plaatselijke kunstenaars hadden bij het toenmalige
bestuur van onze vereniging aangeklopt om op een
of andere manier meer aandacht voor hun activiteiten
en werk te krijgen. In deze samenspraak is
toen het idee ontstaan om rond de feestdagen een
expositie te houden voor kunstenaars uit de eigen
woonplaats.
Omdat er in de loop der jaren bij de deelnemers
behoefte bleek te bestaan aan uitwisseling en contacten
met mensen uit een ruimer gebied, is vanaf
1992 deelname uit de hele provincie mogelijk en
werd de naam van de tentoonstelling daaraan aangepast:
‘Kunst Uit Eigen Provincie’. In 1997 werd
onder de naam ‘Kunst 25’ een feestelijke jubileumexpositie
gehouden.
De doelstelling van de vereniging m.b.t. de tentoonstelling
is: drempelverlagend te werken voor zowel
(beginnende) exposanten als bezoekers, en mogelijkheden
voor ontmoeting en uitwisseling van ervaringen
te bieden.
Deze doelstelling moet geplaatst worden binnen
de algemene doelstelling van de vereniging, waarin
het stimuleren van medeverantwoordelijkheid voor
het totale welzijn centraal staat. Net als de vele
andere activiteiten van de vereniging wordt de tentoonstelling
mogelijk gemaakt door de inzet van
een grote groep vrijwilligers. Maar ook de deelnemende
kunstenaars worden zoveel mogelijk betrokken
bij voorbereiding en uitvoering.
Voor de deelnemers zijn er geen kosten verbonden
aan het exposeren. Wel wordt van hen verwacht
dat zij naar vermogen aanwezig zijn gedurende de
expositieperiode. Door de prettige contacten met
bezoekers en mede-exposanten, wordt over het
algemeen graag aan die verwachting voldaan. De
tentoonstelling wordt gehouden in de periode rond
kerst en oud en nieuw en is gratis te bezichtigen.
De openingstijden worden per jaar vastgesteld en
bekend gemaakt via affiches, persberichten e.d.
Werkwijze
De opbouwwerker houdt zich op de hoogte van het
gemeentelijk beleid op het gebied van speelterreinen,
wijkgericht werken, ruimtelijke ordening, grote
bouwprojecten, groenbeleid etc. WVT heeft verder
contacten met allerlei instanties, zoals de
Woonstichting SSW, de gemeente, de wijkpolitie,
het jongerenwerk en het maatschappelijk werk. In
sommige wijken is sprake van structureel overleg
om problemen gezamenlijk aan te pakken. In deze
wijken wordt ook met enige regelmaat een zogenaamde
wijkschouw gehouden.
Voor enkele gebieden is er maandelijks een wijkspreekuur
waar bewoners problemen aan de orde
kunnen stellen. Ze kunnen vragen stellen aan de
opbouwwerker, de wijkagent, een maatschappelijk
werker, iemand van de Woonstichting SSW of aan
de gemeente. Zo nodig vindt er overleg plaats met
al deze werkers om zaken aan te kaarten die een
gezamenlijke aanpak vergen.
Het werk van bewonersgroepen heeft niet alleen
met problemen te maken. In sommige buurten
wordt af en toe een feestje gevierd om elkaar beter
te leren kennen of worden nieuwe bewoners op
een speciale manier welkom geheten.
Organisatie
De algemene ledenvergadering is het hoogste
beleidsbepalende orgaan van de vereniging. De leiding
is in handen van de coördinatiegroep, het
bestuur van de vereniging. Deze
coördinatiegroep is verantwoordelijk voor de uitvoering
van het beleid zoals dat door de ledenvergadering
is goedgekeurd. Met de dagelijkse leiding
is het dagelijkse team belast, gevormd door de
beroepskrachten en enkele coördinatiegroepsleden.
De circa 175 vrijwilligers vervullen een zeer belangrijke
rol binnen de vereniging. Toch is een kern van
betaalde medewerkers onmisbaar. Door de
omvang van de organisatie is de combinatie van
continuïteit en deskundigheid die personeelsleden
kunnen bieden, van belang. Voor de beroepsmatige
uitvoering van de werkzaamheden kan de vereniging
beschikken over drie beroepskrachten
(deels parttime), een conciërge/beheerder en twee
huishoudelijke medewerkers.

242 - De grote kleine-kansen atlas / Vereniging voor Samenlevingsopbouw WVT
Financiën
De WVT ontvangt jaarlijks circa een kwart miljoen
euro aan subsidie van de gemeente. Ze moet het
verder vooral hebben van contributies en deelnemersbijdragen.
Een gezin kan voor circa 25 euro
per jaar deelnemen. De contributies en bijdragen
worden laag gehouden, om drempels voor deelname
zoveel mogelijk te vermijden en om als sociaalbindende
factor voor bewoners te kunnen fungeren.
Informatie
Vereniging voor Samenlevingsopbouw WVT
Talinglaan 10
3721 EA Bilthoven
Tel. (030) 228 49 73
Fax (030) 228 45 73
Website http://home.wanadoo.nl/vvsowvt/
E-mail info@vvsowvt.myweb.nl
Sociaal

De grote kleine-kansen atlas / Birlik - 243
Birlik
Marjan Beijering
Introductie
Birlik is een Turkse zelforganisatie in de
Rotterdamse deelgemeente Feijenoord. Ze is actief
op het gebied van sociaal-cultureel werk en de integratie
en participatie van de Turkse bevolking. De
huidige voorzitter Unal Firat en oud-Voorzitter
Ahmet Sengonul vertellen over Birlik. “Birlik betekent
eenheid, maar niet alleen binnen de Turkse
gemeenschap.”
De oprichting van de jongerenvereniging Birlik is
het initiatief geweest van een groep Turkse jongeren,
die op wijkniveau bezig waren met het organiseren
van sociaal culturele activiteiten.
De vereniging is gevestigd in het pand van de voormalige
kraamkliniek, midden in de wijk Bloemhof.
Onderin is een kleine winkel en een theehuis voor
de oudere leden. Daar kan men in het weekend
ook terecht voor een maaltijd. Op de eerste verdieping
bevindt zich een gebedsruimte. Bovenin het
pand is een ruimte waar jongens internetten, dammen
en thee drinken. Vrouwen hebben een eigen
vereniging, Safak, en een eigen ruimte naast Birlik.
Bezoekers van Birlik komen uit heel Rotterdamzuid.
De meeste bezoekers gebruiken Birlik als een
ontmoetingsruimte.
Doelen
Birlik wil Turks-islamitische mannen de kennis en
vaardigheden bijbrengen, die van belang zijn voor
hun functioneren in de Nederlandse samenleving.
Daarbij gaat speciale aandacht uit naar jongeren
en kinderen. In de wijken Feijenoord en Charlois
treedt Birlik op als belangenbehartiger van Turkse
mannen en kinderen.
De achterliggende gedachte is het vergroten van
maatschappelijke betrokkenheid en het verbeteren
van de maatschappelijke positie van de achterban.
In de visie van Birlik is dat alleen mogelijk wanneer
de Turkse doelgroep zich bewust wordt van zijn
positie en die versterkt door zich te organiseren.
Voorzitter Unal Firat kwam in 1989 naar
Nederland. Birlik was toen net opgericht. “Voor mij
heeft het heel veel betekend. Ik kende niets in
Nederland, kwam uit een ander land. Het leven
was anders, de mensen waren anders en ik kon
met niemand praten. Birlik was de enige plek waar
ik dat wel kon. Nu heeft Birlik een andere functie.
We realiseren ons dat we met elkaar verder moeten,
we willen graag een bijdrage leveren aan hoe
we dat het beste kunnen doen.”
Deelnemers
Birlik begon in 1988 in de Maretakstraat. De organisatie
heeft vanaf het begin contact gehad met de
Nederlands islamitische federatie (NIF). In de
Maretakstraat was er niet veel geld nodig: het lidmaatschap
van mensen bracht genoeg op. Na vijf,
zes jaar is het huidige pand betrokken. Het gebouw
is gekocht door de leden zelf, zij hebben bedragen
tussen de 100 en 5000 gulden gedoneerd.
Momenteel zijn er 180 leden, 110 jongerenleden
en 150-180 vrouwen bij Safak betrokken. Zij betalen
maandelijks minimaal 10 euro lidmaatschap,
er zijn ook leden die meer geven. Jongeren betalen
maandelijks 5 euro. Jaarlijks komen er ongeveer
10 nieuwe leden bij. Door ruimtegebrek kan Birlik
eigenlijk niet meer groeien.
De Sportvereniging Birlik heeft met 130 voetballende
en 60 overige leden sinds kort een eigen
pand aan de Putsebocht. De stichting Birlik fungeert
ook als belangenbehartiger en geeft sinds
4,5 jaar het maandblad DOGUS uit, nu een oplage
van 20.000 en verspreid in heel Nederland.
“Omdat we geloven dat je eerst goed geïnformeerd
moet zijn over de Nederlandse samenleving zodat
je sneller en gemakkelijker kunt integreren en participeren.”
Birlik omschrijft als doelgroep: de uit Turkije afkomstige
bevolking die zijn toekomst in Nederland ziet.
De vereniging richt zich in de praktijk zowel op de
eerste generatie ouderen als op de generaties die
in Nederland zijn geboren en getogen. Het pand
van Birlik is dagelijks geopend van 9 tot 24 uur. Er
komen veel ouderen en jongeren, die hun
Pakistaanse, Marokkaanse en Nederlandse vrienden
vaak meenemen: thee en koffie is goedkoop
bij Birlik.
Draagvlak
Vroeger was de vereniging erg op de eigen organisatie
gericht, zegt voorzitter Firat: “We werkten
alleen binnenshuis samen.” Nu wordt er veel met
anderen samengewerkt. Dat verandert de vereniging,
en ook het type activiteiten dat er plaatsvindt.
Vroeger werd er voorlichting gegeven over de islam

244 - De grote kleine-kansen atlas / Birlik
en het geloof, dat gebeurt nog wel, maar er zijn nu
ook bijeenkomsten waar wordt uitgelegd hoe de
Nederlandse samenleving in elkaar zit. Firat:
“Daarbij maakt het niet uit welke nationaliteit je
hebt of welk geloof: we helpen iedereen.”
Birlik heeft veel oog voor relaties met externen. Zo
worden tijdens de Ramadam relaties en buren uitgenodigd
voor een iftar maaltijd. Birlik hecht er aan
om goede contacten te onderhouden met de omgeving,
zowel met andere migrantenorganisaties als
met Nederlandse instellingen.
Jaarlijks organiseert Birlik een open dag, bedoeld
voor buurtbewoners die wel eens een kijkje willen
nemen bij de vereniging. Politici en ambtenaren
weten de weg naar Birlik te vinden. De politie is op
bezoek geweest, deelgemeenteambtenaren komen
regelmatig over de vloer, parlementsleden zijn op
bezoek geweest en recentelijk was er nog een
gesprek met de voorzitter van de deelgemeente
Feijenoord, Johan Henderson. “We hebben goede
contacten in de wijk. Langzamerhand worden we
daardoor ook in bredere kring bekend.” Birlik doet
mee aan de wijktafel, een initiatief van de deelgemeente
waar ook de bewonersorganisatie en de
politie aan meedoen.
Begeleiding
Het bestuur volgde een kadercursus die was georganiseerd
door Spior (Stichting Platform
Islamitische Organisaties Rijnmond) en Stichting
Train. Sengonul: “Dat is heel goed geweest. We
leerden wat de verantwoordelijkheden van een
bestuur zijn en wat niet en kregen ook vergadertechniek.
Birlik is aangesloten bij de stichting Spior
en kan daar desgewenst steun krijgen in de vorm
van adviezen en antwoorden op vragen.”
Werkwijze
Birlik organiseert sociaal culturele activiteiten
zoals thema-avonden over druggebruik, onderwijs,
geeft huiswerkbegeleiding en godsdienstlessen.
Dagelijks maken er mannen gebruik van de ontmoetingsruimtes
en de gebedsruimte. Voor tweede
generatie mannen is er een taalcursus. Aan Turkse
mannen worden ook zwemlessen aangeboden.
Jaarlijks worden er informatie avonden georganiseerd
over onderwijs en gezondheidszorg. Ook zijn
er voorlichtingsavonden waar ouders zich laten
informeren over de schoolkeuze van hun kind.
Vier keer per jaar is er een expositie waarbij de
opbrengst naar een goed doel gaat. Er worden
excursies georganiseerd naar natuurparken,
musea en attractieparken. Voor jongeren, jongvolwassenen
en volwassenen wordt jaarlijks een studieweekend
georganiseerd. Er zijn speciale feestprogramma’s
voor kinderen, bijvoorbeeld met het
suikerfeest. Ook is er een kinderfestival voor alle
kinderen in Feijenoord en Charlois, een buurtevenement
en een ‘Welkom zomerfeest’. Op het
gebied van sport is de jongerenvereniging actief: er
wordt voetbal, volleybal en bowling georganiseerd.
De organisatie
Birlik is een vereniging sinds 1988; daarnaast is er
in 2000 ook een stichting opgericht.
Er zijn vier mensen met ID-banen werkzaam als
assistent sociaal cultureel werker. Zij ondersteunen
het secretariaat, organiseren activiteiten en geven
huiswerkbegeleiding. Vrijwilligers krijgen geen
onkostenvergoeding.
De vereniging Birlik kent een dagelijks bestuur met
een voorzitter, een secretaris en een penningmeester.
Zij zijn verantwoordelijk voor de dagelijks
gang van zaken. Daarnaast is er een algemeen
bestuur dat beleidsmatige, coördinerende en toezichthoudende
functies vervult; dit algemeen
bestuur bestaat uit tien mensen. Dogus en de
sportvereniging hebben iedere een eigen bestuur,
Ahmet Sengonul is voorzitter van Dogus. Het
bestuur van Birlik vergadert iedere zondagavond
en bespreekt dan wat er de komende week moet
gebeuren. Firat: “Ik heb drie redenen om dit te
doen. Ik wil jongeren helpen een hogere opleiding
te volgen, ze moeten niet op straat rondhangen. In
de tweede plaats wil ik leren hoe we het beste
samen kunnen leven met de buren. Ten derde doe
ik het voor de Turkse gemeenschap, als ze een probleem
hebben kunnen ze hier terecht.”
Een aantal commissies is gespecialiseerd op
bepaalde terreinen en/of gericht op doelgroepen:
jongeren, vrouwen, sport, sociale zaken, externe
betrekkingen, onderwijs, public relations.
Verenigingsgebouw Birlik
Sociaal

De grote kleine-kansen atlas / Birlik - 245
Elke twee maanden is er een ledenvergadering, het
bestuur legt daar verantwoording af aan de leden.
Het gebouw is nadrukkelijk van henzelf. De ledenvergadering
wordt door het bestuur voorbereid, de
ledenvergadering neemt beslissingen. Omgekeerd
zetten de leden het bestuur aan het werk als ze
goede ideeën hebben.
Het is moeilijk om voldoende bestuursleden te vinden
omdat de meeste leden werken. Maar uiteindelijk
lukt het. Een groot bestuur is een voordeel
omdat de werkzaamheden verdeeld kunnen worden.
De heer Firat werkt zelf om de week van half
drie ’s middags tot half twaalf ’s avonds, hij is in
die weken nauwelijks actief bij Birlik.
Financiën
Birlik heeft tot 1 januari 2001 geen aanspraak
gemaakt op subsidies maar wil dat voortaan wel
gaan doen, op basis van projectvoorstellen. Tot nu
toe kreeg Birlik alleen een enkele projectsubsidie.
Het bestuur legt verantwoording af aan de leden
en aan de belastingdienst.
De uitgaven voor de activiteiten die in 2003 zullen
plaatsvinden, zijn begroot op iets meer dan 27.000
euro. De inkomsten uit activiteiten zullen ongeveer
een derde van dat bedrag zijn. Daarnaast zullen er
activiteiten gefinancierd worden uit sponsorgeld,
een subsidie van de deelgemeente Feijenoord, lesgeld,
cursusgeld, St.Birlik en fondsen.
Ontwikkeling
Birlik wil zich meer en meer bezig gaan houden
met ontwikkelingen die migranten aangaan, zowel
op wijk- als op stadsniveau. De vereniging wil zich
duidelijk presenteren bij gemeentelijke instanties,
in de hoop daarmee vooroordelen weg te nemen.
Ook wil Birlik het inspraakrecht van migranten op
plaatselijk niveau bevorderen. Birlik heeft een
brugfunctie tussen haar achterban en de
Nederlandse samenleving en wil die blijven vervullen.
Birlik is op zoek naar andere huisvesting, het huidige
gebouw wordt te klein. Het bestuur zoekt een
complex van 4000 m2 in de buurt. Als dat lukt, zal
de organisatie ook professioneler opgezet moeten
worden, met een aantal beroepskrachten.
Sengonul: “We hebben nu 250 voetballers en een
krant met 20.000 lezers. Tot nu toe doen we alles
met vrijwilligers, maar dat kan niet zo blijven. Voor
een deel zijn dit activiteiten die reguliere organisaties
laten liggen, we zouden het redelijk vinden als
we gesubsidieerd werden.”
Beginnende organisaties moeten er goed op letten
dat er geen tweespalt ontstaat, meent oud-voorzitter
Sengonul. “Als je met 20, 30 mensen iets
nieuws opzet, moet je zorgen dat je goed samenwerkt,
anders loopt het mis. Hou politiek daarom
buiten de deur. Dingen organiseren in het kader
van geloof of iets voor de kinderen, dat gaat altijd
wel. Verder moet je altijd duidelijk maken aan de
leden wat je doet, je moet daar informatie over
geven en goed contact houden. Anders gaan mensen
negatief over het bestuur denken.”
Informatie
Stichting Birlik
Putseplein 25-26
3073 HT Rotterdam
Tel. (010) 485 48 12
Fax 485 48 71
Bestaande documentatie: Jaarwerkplannen 2001
en 2002.
Website www.dogus.nl (Turks – deels Nederlands)
Sociaal

246 - De grote kleine-kansen atlas / TANS (Towards A New Start)
TANS (Towards A New Start)
Marjan Beijering
Introductie
“Er is de laatste jaren flink wat beweging in de
Marokkaanse gemeenschap in Nederland”, schrijft
TANS op haar website. “Met de opkomst van de
tweede generatie Marokkaanse jongeren is er het
een en ander aan het veranderen. De eerste generaties
Marokkaanse organisaties zijn vaak georiënteerd
op het land van herkomst en zijn niet altijd
even aantrekkelijk voor de jonge Marokkanen in
Nederland. De organisaties die wel op Nederland
zijn gericht, houden zich voornamelijk bezig met
problemen. Veel jongeren voelen zich niet thuis in
deze organisaties. Dit verklaart ook de lage organisatiegraad
van de Marokkaanse gemeenschap in
Nederland. Jongeren willen meer, ze willen werken
aan hun toekomst, aan hun carrière en wat van
hun leven maken.”
Initiatief
Vijf jaar geleden besloot Ahmed Larouz met vier
andere ambitieuze, jonge Marokkanen tot de
oprichting van de jongerenorganisatie TANS
(Towards a New Start). “We kenden elkaar omdat
we allemaal actief waren in politieke jongerenorganisaties
en vrijwilligersorganisaties. Zo hadden we
de landelijke Vereniging Moslimstudenten opgezet
om de identiteit van moslims beter naar voren te
brengen. We vonden toen ook al dat de aandacht
teveel uit ging naar probleemjongeren. We werden
voortdurend aangesproken als uitzonderingen, wat
we niet zijn. Met TANS wilden we het imago van
Marokkanen in Nederland te veranderen. We
distantiëren ons niet van die problemen, maar we
denken dat je die op kunt lossen door een positieve
houding, innovatief denken en een goed netwerk
van ambitieuze jongeren.”
De eerste bijeenkomst van TANS, over hoe succesvol
te zijn in het bedrijfsleven, vond plaats op 20
juni 1997 in Gouda. Een jaar later organiseerde
TANS de manifestatie Move your World, waarmee
aandacht gevraagd werd voor de samenwerking
tussen Nederland en Marokko. De meeste bekendheid
verwierf TANS dankzij een groot artikel in de
Volkskrant , eind 1998. In 2001 namen TANS-jongeren
het initiatief voor het gesprek met de toenmalige
premier Kok, kort na de aanslagen in de
Verenigde Staten op 11 september. Zij wilden op
die manier voorkomen dat alle moslims gezien zouden
worden als sympathisanten van de terroristen.
Doelen
TANS organiseert activiteiten, waar naast kennisoverdracht
ook de mogelijkheid wordt geboden om
elkaar op een informele wijze te ontmoeten. Zo zet
de organisatie een multicultureel netwerk op dat
jongeren de mogelijkheid biedt om elkaar te ontmoeten
en zich persoonlijk te ontwikkelen. Larouz:
“Tachtig procent van ons huidige netwerk is nu
Marokkaans, maar we zullen ons ook op andere
groepen gaan richten.”
TANS wil als jongerenorganisatie een front vormen
dat zich sterk kan profileren in maatschappelijke
debatten. Vanuit een sterk netwerk kun je vraagstukken
goed analyseren, voorstellen formuleren
en acties ontwikkelen. Larouz: “Het is belangrijk
dat je in staat bent een dialoog aan te gaan met de
gemeenschap. Respect voor elkaar is daarbij het
uitgangspunt.”
Het is niet zo dat TANS geen oog heeft voor de problemen
van veel Marokkaanse jongeren. “We hebben
bijvoorbeeld een project in de jeugdgevangenis
De Nieuwe Lloyd. Veel jongeren hebben geen
voorbeeldfiguur, dat proberen wij voor hen te zijn.
Het ontwikkelen van een goed netwerk is dan een
voorwaarde, dan heb je de volgende generatie ook
echt wat te geven.” In navolging hiervan voert TANS
nu ook twee projecten uit in de vrouwengevangenis
in Zeist, voor zowel allochtone en autochtone vrouwen.
Larouz: “We proberen bij TANS te benadrukken dat
mensen niet alleen voor hun eigen carrière moeten
werken, maar ook iets voor hun eigen achterban
moeten doen. Uit eigen ervaring weten we hoe
moeilijk het is om problemen aan te pakken, bijvoorbeeld
in de communicatie met ouders. Mijn
broer zei op een gegeven moment tegen me: “Als je
ouders jou niet begrijpen, probeer dan hen te
begrijpen.” Dat is een wijs motto, dat ook geldt
voor het omgaan met andere culturen.”
Actief netwerk
“In vijf jaar tijd hebben we meer dan vijftig conferenties
georganiseerd en bijgedragen aan meer
dan 50 initiatieven. In het bestand staan 1500

De grote kleine-kansen atlas / TANS (Towards A New Start) - 247
Sociaal
mensen en 500 organisaties die lid zijn of op een
andere manier verbonden zijn aan TANS.”
In de afgelopen vijf jaar zijn er ongeveer 100 mensen
actief betrokken geweest bij TANS. Larouz:
“Sommige zijn ook weer verdwenen, dat is ook de
rol van een netwerk. De belangrijkste doelstelling
is immers persoonlijke ontwikkeling.” TANS eist
van niemand dat ze actief worden, maar iedereen
die iets wil organiseren is welkom.
“Belangentegenstellingen kennen we niet. Wij organiseren
elke maand iets, je kunt je aansluiten bij
een groep die je leuk vindt. Als het niet bevalt zoek
je een volgende keer iets anders.”
De leeftijd van de TANS medewerkers en bezoeker
ligt tussen de 20 en 35 jaar en 75% van hen is
vrouw. Het opleidingsniveau is redelijk hoog, het
zijn ‘professionals en studenten’ uit verschillende
delen van het land. “Ambitie en een positieve
instelling is wat ons bindt.”
De bijeenkomsten worden door 150-200 mensen
bezocht. Daarnaast functioneert TANS als een
actief netwerk met een eigen communityportal op
het internet. “We willen geen slapende instelling
zijn. We willen een actief netwerk, dat ontbreekt in
Nederland. Onze formule is anders. Op de manier
waarop we nu werken, krijgen we beleidsmakers
en de doelgroep aan tafel. TANS is dé groep allochtone
jongeren die als serieuze gesprekspartner
gezien wordt door gemeenten en ministeries.”
TANS ontwikkelt zich langzamerhand van een
Marokkaanse jongerenorganisatie naar een actief
multicultureel netwerk. In de beginjaren is veel tijd
gestoken in het bewerken van de achterban. “In
het begin was het heel bijzonder dat we als
Marokkaanse jongens en meisjes bij elkaar kwamen.
Dat beeld is in de loop der tijd veranderd. We
wilden eerst orde op zaken in onze eigen gemeenschap,
pas dan kun je goed naar buiten treden.”
De discussies over de manier waarop TANS zou
moeten werken zijn altijd op een respectvolle
manier gevoerd. Dat kon omdat TANS er niet op uit
was om de verscheidenheid onder jonge
Marokkanen te laten zien, maar juist datgene dat
hen bindt: ambitie.
Draagvlak
TANS werkt nauw samen met de Rabobank. “We
hadden daar contact met iemand en zijn voor een
gesprek uitgenodigd. Zij wilden ons wel sponsoren.”
Daarnaast zoekt de organisatie andere financiers
bij de verschillende activiteiten. Meestal lukt
dat, omdat de doelgroep van TANS voor veel bedrijven
en voor de overheid interessant is. TANS wordt
regelmatig gebeld als bedrijven mensen nodig hebben
voor startfuncties. Ook is TANS bijvoorbeeld
opgenomen in de campagne Werken bij het Rijk.
Dat TANS zich al heeft bewezen speelt ook een rol:
“We hebben een goed netwerk en ze weten zeker
dat de plannen uitgevoerd worden. We zijn een vrijwilligersorganisatie,
maar we werken professioneel.
De kwaliteit die ik op mijn werk lever, lever ik
natuurlijk ook voor TANS.”
Werkwijze
TANS staat tot nu toe vooral bekend om haar
maandelijkse bijeenkomsten, die door het hele
land worden georganiseerd. Bekende sprekers
houden lezingen en workshops over werk, loopbaan
en succes. Daarnaast komen er sociale
vraagstukken aan de orde. Zo is er naar aanleiding
van 11 september een bijeenkomst georganiseerd
over maatschappelijke verantwoordelijkheid en
een over tolerantie. Maar we hebben ook iets georganiseerd
over orgaandonatie en wat dat voor moslims
betekent. De criteria waar de keuze van het
thema aan moet voldoen zijn: actueel, vernieuwend
en het vraagstuk belichten vanuit een positieve
invalshoek.
De bijeenkomsten bieden zowel mogelijkheden tot
kennisoverdracht als tot netwerken. Naast de bijeenkomsten,
zal TANS het komende jaar ook andere
activiteiten organiseren zoals workshops, trainingen,
congressen, seminars, studiereizen, sportspektakels.
“Vanaf het begin is de website belangrijk geweest
als PR middel en contactpunt. Ik heb zelf de eerste
versie opgezet, later is dat overgenomen door een
aantal TANS leden. Tegenwoordig is er een commissie
die zich alleen met de website bezighoudt.
Dat is belangrijk omdat de site zich heeft ontwikkeld
als een communityportal met discussies,
SMS, informatie over bijeenkomsten, vacatures,
carrière, onderwijs.”
TANS doet het goed in de media. “Tenminste, als
we in hun straatje passen. Als we aandacht vragen
voor onze activiteiten worden we meestal genegeerd.
Maar omdat we apolitieke en areligieus zijn
en bovendien beschaafd debatteren op een hoog
niveau, worden we regelmatig benaderd. Neutraal
blijven is belangrijk voor ons. We willen dat er met
ons gepraat wordt, niet over ons.”
“De meeste kritiek krijgen we van allochtonen zelf,
die vinden dat we meer moeten doen voor probleemgroepen.
Wij vinden dat we dat pas moeten
doen als het de gemeenschap raakt, het een sociaal
vraagstuk is. Ik wil niet een mening ventileren
over de uitlatingen van Ayaan Hirsi Ali, maar wel
een debat aangaan over zelfkritiek.”

248 - De grote kleine-kansen atlas / TANS (Towards A New Start)
‘Virtuele’ organisatie
TANS richtte van het begin af de aandacht op
zoveel mogelijk doen en niet alleen maar praten. In
eerste instantie was er dan ook geen officiële organisatie
in de vorm van een vereniging of stichting,
want de oprichters wilden “al onze energie richten
op onze idealen en geen energie verspillen aan
demotiverende zaken, regeltjes en statuten”, zoals
stond te lezen op de website. Toch heeft TANS
maar een jaar op projectbasis gewerkt, daarna is
het een stichting geworden. “Als je projectmatig
werkt ben je steeds gericht op deadlines. We willen
onze samenwerkingspartners continuïteit bieden,
zodat we een goede intermediair kunnen zijn.”
Het bestuur bestaat uit vijf mensen die ook uitvoerende
taken in hun pakket hebben. Ahmed Larouz
is sinds een jaar voorzitter. “We willen een bestuur
op afstand, bestaande uit deskundigen, bijvoorbeeld
iemand uit de politiek, een ondernemer.
Daarnaast willen we commissies instellen die het
uitvoerende werk doen. Vroeger hadden we naast
ons bestuur een soort klankbord van invloedrijke
personen. Maar die mensen hebben door hun
drukke banen weinig tijd en kunnen niet intensief
met TANS bezig zijn. Inmiddels is er gekozen voor
een algemeen bestuur waarin een dagelijks
bestuur zich met de dagelijkse gang van zaken
bezighoudt.”
“Verder is het lastig dat we nog steeds een virtuele
organisatie zijn. We hebben geen kantoor. Dat wilden
we lange tijd ook niet, omdat we zo flexibel
mogelijk wilden zijn. Maar nu de organisatie professioneler
wordt is het nodig dat de telefoon wordt
opgenomen, de post verwerkt, de e-mail gecheckt.
We hebben een stagiaire, maar we kunnen haar
geen werkplek bieden.”
Financiën
TANS weigert principieel subsidie te vragen uit de
zogenaamde allochtonenpotjes. “Zij financieren
problemen, dat levert niets op.” Wel wordt soms
geld aangevraagd voor bijeenkomsten over
arbeidsmarkt of informatie- en communicatie technologie.
TANS krijgt verder inkomsten via adverteerders
op de website en zo nu en dan wordt er
entreegeld geheven voor bijeenkomsten. Het
systeem van donateurs is nog niet goed ontwikkeld.
Het budget van de Rabobank bedraagt jaarlijks
enkele duizenden euro”s. Maar veel belangrijker is
het volgens Larouz dat zij ondersteuning bieden in
de vorm van adviezen maar ook in praktische zin,
door bijvoorbeeld zaalruimte ter beschikking te
stellen. Ook sponsort de Rabobank de website en
wordt de post van TANS via de Rabobank verzonden.
Toch benadrukt Larouz: “Geld is niet belangrijk.
Het gaat erom of het klikt tussen twee organisaties.”
“Wij doen iets terug voor de Rabobank door interculturele
workshops te verzorgen voor het baliepersoneel.”
Ontwikkeling
In 2002 is het eerste lustrum gevierd en op
1 november is het boek over 5 jaar TANS verschenen.
Tegelijkertijd is de website vernieuwd.
Het belangrijkste knelpunt van TANS is momenteel
het tekort aan vrijwilligers. “Het aantal deelnemers
groeit maar het aantal vrijwilligers wordt steeds
minder. We hopen dat daar door de nieuwe
bestuursstructuur verbetering in zal komen. Ook
willen we lokale TANS netwerken gaan instellen,
zodat de drempel om actief te worden wat lager
wordt. Veel van de activiteiten vinden nu nog in
Amsterdam plaats.”
Informatie
Tans is te vinden op www.tans.nl
Contact via info@tans.nl
Het boek Towards a New Future zal binnenkort verschijnen.
Een informatiefolder is in de maak.
Sociaal

De grote kleine-kansen atlas / Grote gezinnen online - 249
Grote gezinnen online
Ellie Smolenaars
Introductie
Een ontmoeting op internet resulteerde in een druk
bezochte website voor grote gezinnen en een vereniging.
Nell Coumans, moeder van acht kinderen
en Ronald Staats, vader van zes kinderen, ontmoetten
elkaar op internet. Al chattend kwamen ze
op het idee voor een site voor grote gezinnen.
Grote gezinnen zijn gezinnen met vier kinderen of
meer, waarvoor een of meer ouders zorgen.
De hele maatschappij is ingericht op kleine gezinnen
met tweeverdieners. Je krijgt laatdunkende
opmerkingen, zegt initiatiefneemster Nell Coumans
in een eerder interview. Zo van, “Zie je nu wel, dat
komt ervan met zoveel kinderen.” Je ontmoet veel
argwaan en kritiek. “Dat waren we beu.”
Voor ‘gezinsmanagers’ is er nu de website,
www.grootgezin.nl. Als elektronische ontmoetingsplaats
is de site bij uitstek geschikt voor mensen
die niet zo eenvoudig te vinden zijn, wijd over het
land verspreid wonen, druk bezet zijn en voor wie
het lastig is iets af te spreken. Het doel van de
website is tips, ervaringen en morele steun uit te
wisselen en zo ouders van grote gezinnen een hart
onder de riem te steken. De site bestaat sinds
1998 en bevat informatie over kinderbijslag, energiebesparing,
opvoedingstips, onderwijs en links
naar andere sites. Inmiddels trekt de site tienduizend
bezoekers per jaar. Voor leden is er een
besloten discussielijst waar veelal persoonlijke
ervaringen worden uitgewisseld.
Naast de website geeft de contactgroep Groot
Gezin sinds 1998 vijf keer per jaar een blaadje uit.
Het blad heeft 140 abonnees en is voor grote
gezinnen door grote gezinnen. De inhoudsopgave
ervan staat op de website. De uitgave is nu ook
sinds kort contactblad van de onlangs opgerichte
Vereniging Groot Gezin (VGG). Met de oprichting
van de Vereniging, op 22 juni, zet Groot Gezin de
eerste schreden op weg naar een belangenvereniging.
Om samen sterker te staan. Het doel van de
vereniging is aandacht vragen voor de positie van
het grote gezin, ondersteuning bieden aan gezinsmanagers
en waardering van gezin en ouderlijke
opvoeding stimuleren. De vereniging geeft geen prioriteit
aan acties of sponsoring.
De deelnemers
Nell Coumans is de belangrijkste trekster van het
initiatief. Zij verzorgt de website, is voorzitter van
de Vereniging Groot Gezin en besteedt dagelijks
een paar uur aan het werk. Nell is met Theo manager
van een grootgezin van acht, waarin de jongste
nu zeven jaar is en de oudste 23 jaar. Zij was voorheen
verpleegkundig docente. Haar hobby’s zijn de
website beheren, mailinglijsten beheren en kinderkleding
maken.
Naast Nell zijn zeven bestuursleden actief in de
VGG en wordt het blad van de contactgroep door
twee redactieleden verzorgd. Deze kleine groep
vrijwilligers en het grote belang van Nell Coumans
daarin, is de kracht en tegelijkertijd de zwakte van
de vereniging. Kwetsbaar voor overbezetting en uitval
van vrijwilligers met een druk zorgbestaan. De
vorming van een bestuur is een duidelijk stap voorwaarts.
“Daarvóór kwam veel op mijzelf neer en nu
kan ik bellen met andere bestuursleden van joh,
doe jij dit, of bereid je dit voor, of schrijf een stukje
daarover.”
Zeer weinig allochtonen nemen nog deel. De eerste
bezoekers van de website waren meestal goed
opgeleid. Nu bereikt de site volgens Nell Coumans
een betere doorsnede van de bevolking. Zij leest
dit af aan het aantal taalfouten in de berichten die
haar bereiken: “Laatst nog, iemand met een LOMschool
achtergrond, die durfde nergens aan mee te
doen. Ik heb haar gemaild en geholpen. Die bloeit
nu heel erg op. Vaak is de site het enige contact
naar buiten. Dan groeien mensen enorm van het
contact via de lijst.”
Draagvlak
Lezers van de nieuwsbrief, leden van de vereniging
en website-bezoekers trekken profijt van de activiteiten
van deze relatief kleine club vrijwilligers.
De website is de spil in het bereiken van de ouders
van grote gezinnen.
De Katholieke Universiteit Nijmegen is een stille
drager van de website. Via de universiteit, waar de
man van Nell Coumans werkt, konden ze een plekje
op een server krijgen voor de site. Nell Coumans:
“Daar worden we gedoogd. We zetten natuurlijk
niet allemaal commerciële banners op onze site,
dan zouden we er snel worden afgezet.”
Er staat een link naar grootgezin.nl vermeld op de

250 - De grote kleine-kansen atlas / Grote gezinnen online
website van Ouders Online. VGG ziet het nut van
Ouders Online vooral in uitbreiding van contacten
en netwerken, maar functioneert daar verder los
van. Een suggestie om het inmiddels noodlijdende
Ouders Online bij te staan is door het VGG-bestuur
in principe afgewezen.
Begeleiding
Er is geen professionele begeleiding. Wel een deskundige
op de achtergrond voor website ontwikkeling
en beheer, in de persoon van Theo, de man
van Nell Coumans. Hij werkt in de informatica aan
de Katholieke Universiteit Nijmegen. Dure professionals
worden zoveel mogelijk gemeden. Voor de
oprichting van de vereniging is betaald contact
geweest met de notaris en de Kamer van
Koophandel.
Werkwijze
De vereniging is klein, informeel, vergadert weinig,
maar dan wel zakelijk, met een agenda en notulen
en liefst buitenshuis. De Vereniging bestaat pas
kort. De reden voor oprichting is de wens serieuzer
genomen te worden; naar een vereniging wordt
beter geluisterd, volgens Coumans.
De middelen waarmee de Vereniging haar doel, de
behartiging van belangen van ouders en/of verzorgers
van grote gezinnen wil bereiken, zijn volgens
de statuten:
a. het bevorderen van onderlinge contacten tussen
de leden;
b. het stimuleren en bevorderen van maatregelen
en acties die van belang zijn voor de doelgroep;
c. het onder de aandacht brengen van problemen
waartegen onze leden aanlopen bij de politiek,
de media en de samenleving;
d. het onderhouden van contacten met instanties
die zich bezig houden met het gezin;
e. het verstrekken van informatie aan de leden en
aan derden;
f. het onderhouden van contacten met organisaties
en instellingen met vergelijkbare doelstelling.
Onlangs is ook op de politiek gereageerd. Toen in
de rijksbegroting het hele gezin niet werd
genoemd, schreef de vereniging een reactie en
werd vervolgens geïnterviewd door het Katholiek
Nieuwsblad. Ook is schriftelijk gereageerd op
Trouw die schreef, over de brand te Roermond met
zes kinderen als slachtoffer, dat iedereen had kunnen
weten dat zoveel kinderen bij voorbaat een
risicogroep is. Ook de milieubeweging die kinderen
louter als vervuilers ziet, kan op reacties rekenen,
aldus Nell Coumans. Centraal staat opkomen voor
het belang van het bestaansrecht van het kind.
Organisatie
De vereniging heeft nog een rechtspersoon met
beperkte rechtsbevoegdheid. De statuten worden
binnenkort bij de notaris gedeponeerd, waarbij de
vereniging wordt omgezet in een met volledige
rechtsbevoegdheid. Het bestuur komt een keer in
de twee maanden bijeen en heeft veel contact per
e-mail.
De VGG opereerde tot nu toe los van instanties. De
stap naar een belangenvereniging is pas medio
2002 gezet. Met alleen vrijwilligerswerk is het
plaatsnemen in overlegorganen en dergelijke niet
voor de vereniging weggelegd, meent Coumans.
Financiën
Er zijn sinds kort inkomsten uit contributies, er zijn
donaties en - al langer - bijdragen voor toezending
van het blad. De contributies worden ingezet om
de kosten voor de oprichting gemaakt bij Kamer
van Koophandel en de notariskosten te dekken.
Kosten verbonden aan de website zijn door Nell
Coumans gefinancierd. De kabelkosten van 40
euro per maand zou ze ook zonder de grote gezinnen
website hebben. De domeinregistratie betaalt
ze uit eigen zak. De website plaatst nadrukkelijk
geen advertenties en banners. Dat zou de websiteplek
op de server juist in gevaar kunnen brengen.
De geldkosten noemt Coumans maar zeer gering in
verhouding tot de energie die in de site steekt.
Ontwikkeling
De Vereniging zette onlangs een stap naar meer
belangenbehartiging. De bedoeling is een serieuze
gesprekspartner te worden. Onduidelijk is nog hoe
dit precies vorm krijgt en in welke gremia. Als ontmoetingsplaats
en informatiebron blijft de website
de huidige koers volgen.
Met veel energie en weinig financiële middelen
opgebracht uit eigen zak, is een in principe moeilijk
bereikbare groep toch bereikt. Voor veel gezinsmanagers
is het internet echt een aanvulling op de
dagelijkse contacten en een ontmoetingsplaats.
Niet elk onderwerp of elke groep leent zich voor
een online gemeenschap volgens Nell Coumans.
Gemeenschappelijke interesses zijn een must. Ze
probeerde ook een contactgroep op te richten voor
zieken die lijden aan de zeldzame ziekte waaraan
ook haar dochter lijdt. Maar dat gaat veel stroever.
“Omdat ze heel verschillend zijn, jong, oud. Grote
gezinnen hebben veel meer gemeenschappelijke
onderwerpen.”
Sociaal

De grote kleine-kansen atlas / Grote gezinnen online - 251
Coumans heeft nog een belangrijke tip: “Ik heb wel
strakke regels. Internet is een omgangsvorm die
veel begeleiding nodig heeft. Je moet beleefd zijn,
nadenken bij wat je schrijft. Eerst goed lezen voor
je op de verzendknop drukt. Boos komt anders
over op het scherm. Het kan echt heel hard aankomen.”
Informatie
Vereniging Groot Gezin
www.grootgezin.nl
Voorzitter en beheer website: Nell Coumans
E-mail vanell@cs.kun.nl
Vrij toegankelijk op de website zijn onder meer:
informatie; tips; inhoudsopgave van het gedrukte
blad en statuten van de vereniging.
Sociaal

252 - De grote kleine-kansen atlas / Islam en burgerschap
Islam en burgerschap
Marjan Beijering
Introductie
De stuurgroep Islam en Burgerschap is in 1996
opgericht door een aantal vooraanstaande moslims,
nadat er eerder soortgelijke projecten waren
opgezet door christenen en humanisten. De stuurgroep
hield zich bezig met de relatie tussen normen,
waarden en burgerschap, en de rol die islamitische
organisaties hierbij kunnen spelen. Zij wilde
het maatschappelijk debat binnen de moslimgemeenschap
stimuleren, en deze waar relevant verbreden
naar de gehele Nederlandse samenleving.
Een recente activiteit van Islam en Burgerschap
was de nationale Iftar op 27 November 2002, een
landelijke bijeenkomst in het kader van de
Ramadan (islamitische vastenmaand). Tijdens
deze bijeenkomst kwamen 150 politici, vertegenwoordigers
van islamitische organisaties en diverse
kerkelijke gezindten, alsook vertegenwoordigers
van maatschappelijke organisaties bijeen om gezamenlijk
de vasten te breken.Tijdens de bijeenkomst
voerden een rabbijn, een dominee, een pandit
en een imam het woord. Coördinator Yassin
Hartog: “Het betekent echt wel wat dat islamitische
en joodse hotemetoten bij elkaar aan tafel zitten.
Bij calamiteiten weten ze elkaar dan ook te vinden.”
Het uitgangspunt van Islam en Burgerschap is, dat
de islam een rijke bron van normen en waarden is,
die door moslims kan worden aangewend om integratie
in de Nederlandse samenleving te bevorderen,
en het concept burgerschap nader vorm te
geven. Dat gebeurt nu te weinig doordat veel moslims
zich in een sociaal isolement bevinden. Dat is
voor een deel te verklaren uit hun zwakke sociaaleconomische
positie, voor een ander deel is dat te
wijten aan culturele factoren. In de beschutting van
de eigen gebedshuizen en de eigen gemeenschap
dreigen grote groepen moslims zich meer en meer
af te zonderen van de Nederlandse samenleving.
Islam en Burgerschap vindt dat moslimvolwassenen
hun kinderen dienen voor te leven hoe zij aan
de Nederlandse samenleving kunnen deelnemen.
Zij moeten zich even goed bekommeren om hun
leefomgeving en om het milieu als hun autochtone
medeburgers en zich even actief als vrijwilliger
inzetten voor een betere samenleving.
Deelnemers
De stuurgroep, inmiddels het bestuur van Islam en
Burgerschap is een denktank van mensen met
bestuurlijke ervaring. Zij worden ondersteund door
een drietal projectmedewerkers, waaronder coördinator
Yassin Hartog. De deelnemers aan de activiteiten
verschillen per gelegenheid. Bij de startconferentie
waren 250 sleutelfiguren uit de moslimgemeenschap
aanwezig: mensen van koepelorganisaties,
maatschappelijk werkers, sociaal culturele
verenigingen, vrouwenverenigingen, studentenverenigingen
en een netwerkorganisatie als TANS.
Op de landelijke conferentie is het debat geïnitieerd,
vervolgens zijn de discussies op lokaal
niveau opgezet door werkgroepen.
Jongeren en vrouwen zijn, naast het moslimkader,
belangrijke doelgroepen voor de stichting. Hartog:
“Bij hen ligt de sleutel tot verandering. Bij vrouwen,
omdat ze de kinderen opvoeden. Bij jongeren zie je
dat ze voortdurend bezig zijn met het vinden van
een modus tussen hun religieuze achtergrond en
de eisen die de moderne samenleving stelt.” Soms
worden daarbij belangentegenstellingen zichtbaar,
bijvoorbeeld als een groep jongeren met moskeebestuurders
in gesprek raakt.
Hartog: “Jongeren willen meer aansluiting bij de
moskee, ze vragen om preken in het Nederlands.
Dan blijkt dat die moskeebestuurders niet zomaar
bereid zijn de macht over te dragen. Wij proberen
er aan bij te dragen dat het gesprek tussen die
groepen gaande blijft.”
Door de actuele ontwikkelingen is de druk op moslimgemeenschappen
enorm toegenomen, meent
Hartog: “Iedereen is ervan doordrongen dat er iets
moet gebeuren. Jongeren gaan steeds meer het
debat aan, zoals je zag bij de manifestatie ‘Ben je
bang voor mij’. Maar je ziet dat die eerste generatie
ook in beweging komt.”
Islam en Burgerschap stimuleert dat, maar zorgt er
wel voor dat zij de achterban niet van zich vervreemd.
“We opereren met enige voorzichtigheid,”
zegt Hartog daarover. Die voorzichtigheid uit zich in
een rol op de achtergrond bij een manifestatie als
‘Ben je bang voor mij’ maar ook in de contacten
die er na 11 september zijn gelegd tussen de
Amerikaanse ambassade en moslimorganisaties.

De grote kleine-kansen atlas / Islam en burgerschap - 253
Sociaal
Maar ook in de manier waarop wordt omgegaan
met kwesties waarin religie een grote rol speelt.
Zo organiseerde Islam en Burgerschap twee discussiebijeenkomsten
met moslimvrouwen over burgerschap.
De eerste keer kwamen daar veel vrouwen
met hoofddoek en lag de nadruk op de vraag
wat een goede moslim is. Hartog: “De discussie
werd bijna gevoerd op het niveau van wie de beste
moslim was. Het is belangrijk om het daarover
heen te tillen. Tijdens de tweede discussie hebben
we dat gedaan door onderscheid te maken tussen
religie en cultuur. Dan kun je ook laten zien dat
nergens in de koran staat dat vrouwen geen opleiding
mogen volgen. Zo geef je ze argumenten waarmee
ze thuis de strijd kunnen aangaan. Want het
is zoals Albayrak recentelijk zei: Je kunt vrouwen
die emancipatie niet door de strot duwen. Dat
moeten ze zelf bevechten”.
Draagvlak
Het project wordt van het begin af aan ondersteund
door het ministerie van Justitie. Door deze
ontwikkeling te stimuleren wil Justitie, naast een
verdergaande bewustwording onder moslims van
diverse aspecten van burgerschap, onder meer bijdragen
aan een goede samenwerking tussen moslim-organisaties
op lokaal niveau, de lokale overheid
en andere maatschappelijke instellingen.
Inmiddels is men daar wel van mening dat Islam
en Burgerschap breder ondersteund moet worden,
in ieder geval inhoudelijk. Oud minister Hirsch-
Ballin en het voormalige kamerlid Judith Belinfante
zijn belangrijke pleitbezorgers geweest van Islam
en Burgerschap. Verder hebben de bestuursleden
en medewerkers uitgebreide netwerken die zich
steeds meer verbreden.
Activiteiten en publicaties
Islam en Burgerschap reageert vaak op actuele
discussies: 11 september, de kwestie El Moumni,
radicale imams. Er is een vrouwenconferentie georganiseerd
en er is met imams gediscussieerd over
de scheiding tussen kerk en staat, conflicterende
grondrechten, gelijke rechten van mannen en vrouwen
en homoseksualiteit. Hartog: “Maar voorzitter
Mohammed Sini heeft na de moord op Fortuyn ook
bloemen gelegd in Rotterdam, samen met rabbijn
Soetendorp.”
In 2002 is er veel mediabelangstelling geweest
voor de winnares van de Islam en Burgerschap
prijs: Saida el-Hantali, initiatiefneemster en drijvende
kracht achter het project “het Spiegelbeeld”,
een inloophuis voor Marokkaanse meiden in
Amsterdam-Oost.
Het Spiegelbeeld propageert een gelijkwaardige
waardering voor dochters en zonen, zodat meiden
zich gelijkwaardig kunnen voelen aan jongens en
daarmee de voedingsbodem voor seksueel misbruik
verdwijnt. Ook wil het project bevorderen dat
Marokkaanse meiden volwaardig kunnen deelnemen
aan de Marokkaanse gemeenschap en aan
de Nederlandse maatschappij als geheel.
In het najaar van 2002 startte Islam en
Burgerschap met een Brede Maatschappelijke
Dialoog (BMD) over homoseksualiteit en religie,
levensbeschouwing en ethiek. De doelstelling van
deze dialoog is het initiëren en ondersteunen van
(lokale) dialoogactiviteiten door moslims in hun
woon-, werk- en leeromgeving. In de dialoog staan
de grondwettelijke vrijheden van de Nederlandse
samenleving centraal, evenals de daaruit voortvloeiende
gelijkheidsbeginselen, waaronder seksegelijkheid
en homoseksualiteit. De dialoog wordt
georganiseerd in samenwerking met de Stichtin
Yoesuf, het COC Nederland en het Humanistisch
Verbond. Herman Meijer, voorzitter van de adviesgroep
BMD en voormalig wethouder minderheden
van Rotterdam, verwoordde de aandachtspunten
van de adviesgroep. De verschillende groepen in
de samenleving moeten elkaar proberen te begrijpen.
Als er wederzijds begrip is, moeten die inzichten
gemarkeerd worden, zodat ze in andere
gesprekken duidelijk gemaakt en toegepast moeten
kunnen worden.
De website van Islam en Burgerschap is een
belangrijke spil in de organisatie. Via de website
worden belangstellenden op de hoogte gehouden
van actuele informatie zoals aankondigingen, persberichten
en verslagen van bijeenkomsten. Via een
prikbord of chatbox wordt de mogelijkheid geboden
om de publieke discussie voort te zetten.
Onderwerpen waar momenteel over gediscussieerd
wordt zijn: 11 september, islamitische feestdagen,
kleding, maatschappij en identiteit, relaties.
In het kader van het tweede beleidsprogramma
van Islam en Burgerschap programma (2001-
2003) staan de volgende activiteiten op de rol:
- een weekend voor Marokkaanse imams over
waarden en normen
- een grote internationale islamconferentie in
januari 2003
- de ontwikkeling van gespreksmappen voor lokale
moslimorganisaties
- de publicatie van een Wie is Wie van islamitisch
Nederland
- discussiebijeenkomsten voor jongeren in een
nieuwe vorm
- een Open Moskeeëndag
- de lancering van een chatmogelijkheid op de
I&B-website

254 - De grote kleine-kansen atlas / Islam en burgerschap
Tenslotte is “Hou je vast aan je dromen” de titel
van een essaybundel waarin jonge moslims schrijven
over burgerschap. De bundel is kosteloos aan
te vragen bij het secretariaat van Islam en
Burgerschap.
Organisatie
Islam en burgerschap is in 1996 opgericht als een
stuurgroep, die de drijvende kracht vormde achter
het project Islam en Burgerschap. Per 1 september
2002 is Islam en Burgerschap een stichting. De
Stuurgroep is vanaf die datum het bestuur van de
Stichting Islam en Burgerschap. Het dagelijks
bestuur wordt gevormd door Mohamed Sini, voorzitter
en Fadime Örgü, vice-voorzitter.
Hartog: “Aanvankelijk is Islam en Burgerschap
opgezet als een project voor een jaar. De financiën
liepen via de Nederlandse Gezinsraad, die al een
subsidierelatie met het ministerie had. Maar inhoudelijk
hebben we niets met elkaar te maken en dus
is het goed dat we nu een eigen rechtspersoon
zijn.”
De stuurgroep, het bestuur functioneert als denktank.
De coördinator en de twee medewerkers ontwikkelen
ook plannen, waar de stuurgroep vervolgens
op reageert. De kracht van de organisatie is
de enorme expertise die er is over de doelgroep.
“Iedereen roept maar wat, maar wij weten het. Als
er iets georganiseerd moet worden over islam en
homoseksualiteit, weten wij de juiste mensen en
het juiste kader te vinden.”
De zwakte van de organisatie is het feit dat Islam
en Burgerschap niet structureel gesubsidieerd
wordt. “Het is iedere keer weer sappelen om de
jaarbegrotingen rond te krijgen. Het kost veel moeite
om uit te leggen hoe goed we het doen en hoe
knap dat is, zeker gezien het feit dat we zo’n kleine
organisatie zijn.”
Financiën
Islam en burgerschap wordt gefinancierd door het
Ministerie van Justitie. De projectperiode loopt echter
in april 2003 af. Hartog: “Daarna zal het van de
politiek afhangen of we zullen overleven.” Voor het
tweede beleidsprogramma, dat een looptijd van
twee jaar heeft (2001-2003) staat er € 350.000
op de begroting voor de personeels- en bureaukosten
en € 125.000 voor de activiteiten. Bij gelegenheid
(wanneer er bijvoorbeeld lokale discussiebijeenkomsten
worden georganiseerd) komen daar
inkomsten uit gemeentelijke subsidies bij.
Ontwikkeling
Hartog vindt Islam en Burgerschap een succes en
merkt dat de stichting ook in de politiek
gewaardeerd wordt. Hij is betrokken bij de oprichting
van het Contactorgaan Moslims en Overheid,
dat in de toekomst vertegenwoordiger van en aanspreekpunt
voor de Nederlandse moslims zal zijn.
Een CMO is nodig om situaties te voorkomen zoals
die er in de afgelopen jaren veelvuldig geweest zijn:
“Regelmatig werden er zo”n zestig moslimvertegenwoordigers
door ministeries uitgenodigd voor overleg,
rijp en groen door elkaar. Islam en
Burgerschap zal blijven bestaan als onafhankelijke
denktank, zo is de gedachte. “Er zijn nog heel veel
discussies die opgestart moeten worden. Jongeren
hebben veel behoefte aan antwoorden die moslimautoriteiten
niet altijd kunnen geven, omdat ze de
Nederlandse samenleving niet kennen.”
Informatie
Veel verslagen zijn in te zien op de website:
www.islamenburgerschap.nl
Of op te vragen via secretariaat@islamenburgerschap.nl
Telefonisch of schriftelijk bestellen kan ook:
Islam en Burgerschap
Lange Voorhout 86
2514 EJ Den Haag
Tel. (070) 330 60 62
Sociaal

De grote kleine-kansen atlas / Vrouw Kind Centrum “De Spiegeling” (Moedercentrum Leiden) - 255
Vrouw Kind Centrum “De Spiegeling”
(Moedercentrum Leiden)
Marjan Beijering
Introductie
Het Vrouw Kind Centrum (VKC) De Spiegeling is
gehuisvest in een souterrain, in een wijk vol lage
flats die kort na de oorlog zijn gebouwd. Bezoekers
komen binnen in de keuken en gaan het trapje af
om de huiskamer te betreden. Daar zitten om een
salontafel heen drie Marokkaanse vrouwen, twee
moeders met jonge kinderen en een oudere vrouw.
De andere zes vrouwen zijn medewerksters, de
Marokkaanse Houria Moussaten is de jongste. De
andere zijn Nederlands, drie van hen zijn moslim
en dragen een hoofddoek. Asya de Mey is een van
hen, zij is als secretaris/penningmeester samen
met haar zus Lydia Gijsman -de Mey en Rachma
Bergamin, de drijvende kracht achter het ontstaan
van het VKC De Spiegeling. Houria is sinds een jaar
als lid van de kerngroep en bestuurslid een onmisbare
kracht.
Lydia de Mey vertelt hoe ze in juni 2000 met het
VKC begonnen zijn. “Een groep vrouwen had het
initiatief genomen voor een moedercentrum, maar
zij werkten slecht samen, wilden teveel hun eigen
toko in zo”n centrum onderbrengen en stopten er
uiteindelijk mee. Wij kenden een van die vrouwen
goed, zij vroeg ons of we het idee niet wilden
oppakken. Dat hebben we toen gedaan. Als
iemand je vraagt of je op zijn plant wilt passen doe
je dat ook. Uiteindelijk blijkt het dan een boom te
zijn waar ook nog vruchten aan komen.”
De initiatiefneemsters hebben vervolgens in hoog
tempo een aantal vaardigheden onder de knie
gekregen. “In het begin wisten we van niks, we
hebben onszelf dan ook danig moeten bijscholen
op het gebied van public relations en communicatie,
fondswerving en computers. Want we wilden
wel zo professioneel mogelijk voor de dag komen.”
Momenteel is het Vrouw Kind Centrum (VKC) alleen
op maandagochtend geopend (9-13 uur). Tot voor
kort was het centrum ook op donderdagochtend
open, maar er waren te weinig vrijwilligers om dat
te kunnen bolwerken. Bovendien is de ruimte
beperkt, behalve een keuken en een huiskamer
annex speelkamer mag het VKC gebruik maken
van het kantoor van de Stichting Pastoraal
Buurtenwerk, achter de huiskamer.
De Spiegeling heeft van de gemeente Leiden een
nieuw pand gekregen, aan de Langegracht.
Na verbouwing en inrichting zal De Spiegeling daar
in maart 2003 naar toe verhuizen.
Doelen
De eerste doelstelling van De Spiegeling is ontmoeting
in een open en veilige sfeer. Asya de Mey: “We
zetten de deur open en laten weten: je mag er zijn,
of je nu kinderen hebt of niet, wel of geen opleiding
en wat je leeftijd ook is.”
Lydia Gijsman had indertijd graag zelf een moedercentrum
willen bezoeken: “Dan was ik niet in zo”n
isolement terecht gekomen. Daarnaast vind ik het
belangrijk dat je ontwikkeling niet stil staat als je
kleine kinderen hebt. Dat je kinderen hebt zou je
niet moeten belemmeren in je sociale contacten
en zelfontplooiing.”
In het projectplan dat twee jaar geleden werd
geschreven, wordt gesproken over het opheffen
van het isolement en het opdoen van praktijkervaring,
want “velen hebben deskundigheden en
vaardigheden die om diverse redenen niet benut
worden”. Het VKC wil een plek zijn waar vrouwen
zich bewust worden van hun eigen kwaliteiten,
waar zij elkaar ondersteunen en waar hun zelfvertrouwen
en gevoel van eigenwaarde toeneemt.
Houria Moussaten kwam voor het eerst naar het
VKC toen haar kind drie jaar oud was. “Dat ik mijn
kind kon meenemen was fijn, want thuis kwamen
de muren op me af. Ik had wel over kinderopvang
nagedacht, want ik heb er zelf jarenlang in
gewerkt. Maar je inkomen moet wel heel hoog zijn
wil je dat kunnen betalen. En mijn moeder wilde
niet meer dagelijks oppassen.
In “De Spiegeling” kwam ik al snel in het team, de
kerngroep. Ik heb heel veel geleerd en vind het nog
steeds een fantastisch initiatief. Ik heb een PR-cursus
gedaan en een computercursus. Voor mij was
het een duwtje in mijn rug. Ik ben nu aan het solliciteren
naar een baan in de verzorging maar wil uiteindelijk
een secretaresseopleiding gaan doen.”
Deelnemers
De meeste deelnemers zijn vrouwen met jonge kinderen,
die nog niet naar school gaan. Vooralsnog
zijn het vooral Marokkaanse vrouwen die naar het
VKC komen. “In ons team zitten veel vrouwen die
Marokkaanse vrouwen aantrekken,” meent Asya.
“Een aantal Nederlandse medewerksters is mos-

256 - De grote kleine-kansen atlas / Vrouw Kind Centrum “De Spiegeling” (Moedercentrum Leiden)
lim. Helaas is dat voor andere vrouwen soms een
drempel, niet iedereen kijkt door die hoofddoek
heen.”
Nu wordt er momenteel weinig aan de werving van
nieuwe deelnemers gedaan. De ruimte waarin het
VKC nu zit, is beperkt. Als er nieuwe vrouwen
komen, zijn die vaak door een ander meegenomen.
Af en toe worden er vrouwen door instanties doorgestuurd.
De bestuursleden willen de werving van
nieuwe deelnemers weer oppakken als zij in het
nieuwe centrum zitten.
De meeste vrouwen die in de beginperiode bij het
centrum betrokken waren, zijn dat nog steeds. Voor
het VKC is het lastig dat zij niet naast hun opleiding
betaald in De Spiegeling kunnen werken. I.D.banen
en Melkertbanen zijn alleen beschikbaar voor vrouwen
die een uitkering hebben. Die hebben veel
vrouwen niet, zij leven van het inkomen dat hun
man verdient.
Zodoende zijn alle medewerkers onbetaalde medewerkers.
“Vrijwilligers willen we niet genoemd worden,
dat klinkt te vrijblijvend,” zegt Lydia. Het VKC
geeft een onkostenvergoeding van € 4,50 per ochtend.
Als iemand een cursus geeft krijgt ze daarvoor
een vergoeding. Het werk zou eigenlijk wel
betaald moeten worden, vindt iedereen, want dat
is nu juist een van de pijlers van de moedercentra:
vrouwen moeten betaald worden voor het werk dat
ze doen en een eigen inkomen verwerven.
De Spiegeling gebruikt nadrukkelijk de naam
Vrouw Kind Centrum. Maar ook vrouwen zonder
kinderen of oudere vrouwen zijn welkom. Volgens
de bestuursleden bestaat de groep bezoekers uit
ongeveer 25 vrouwen, waarbij zo’n 15 kinderen
horen. Er komen het meest Marokkaanse vrouwen,
een paar Surinaamse en Nederlandse vrouwen en
af en toe een Turkse. Er wordt niets gevraagd van
de bezoekers, behalve dat ze zich houden aan de
huisregels: niet roken, geen alcohol, geen huisdieren.
Het VKC krijgt veel vragen van vrouwen, ze willen
bijvoorbeeld graag naailes of computerles. Maar
de ruimte om meer te doen is beperkt. Bovendien
is de stap om zelf iets te gaan doen voor velen te
groot. Lydia: “Als je vraagt of mensen iets willen
doen, merk je dat het vaak lastig is. Alleen voor
koken krijg je gemakkelijk mensen. Bij andere activiteiten
zijn vrouwen terughoudend.”
Toch zijn de vrouwen die nu medewerkster zijn,
begonnen als bezoekster. Zij zijn nu gastvrouw of
begeleiden activiteiten. Zij vormen het team, maar
het is volgens de bestuursleden lastig om ze de
kerngroep in te trekken. Het idee dat er geen centrum
is als niet iedereen meehelpt, leeft niet.
Houria: “Sommige vrouwen denken dat wij gewoon
betaald worden voor wat we doen.” Lydia: “Of dat ik
me thuis verveel, omdat ik al grote kinderen heb.”
De donderdagochtend is opgegeven omdat er te
weinig vrijwilligers waren. Als er straks meer ruimte
is, zijn er meer mogelijkheden voor activiteiten en
zal het beleid ten aanzien van de medewerksters
ook meer vorm krijgen.
Draagvlak
Het moedercentrum is gevestigd in Leiden Noord,
een van de armere wijken in Leiden. Een naoorlogse
arbeiderswijk met relatief veel goedkope huurwoningen.
De culturele diversiteit is groot en de
verschillende groepen hebben weinig contact met
elkaar. De gemeente wilde hier aanvankelijk geen
moedercentrum. Er waren al vrouwenactiviteiten in
Noord, maar volgens de bestuursleden vonden die
vooral ’s middags en ’s avonds plaats. “Veel moeders
moeten dan thuis zijn voor de kinderen. Of ze
kunnen om andere redenen de deur niet uit.” Veel
vrouwen stappen ook niet zomaar een buurthuis
binnen. De koffie is er te duur en er hangen bijvoorbeeld
jongeren rond die ze eng vinden. Het
startniveau van de cursussen is er vaak nog te
hoog.
Het VKC biedt activiteiten aan op het laagst mogelijke
niveau, ze zijn voor iedere vrouw toegankelijk.
“We hebben hier vrouwen gehad die in het begin
alleen bij de deur bleven staan, die zitten nu op de
bank te vertellen. Maar ook kinderen die aan hun
moeder vastklitten en nu zelf spelen.” Dat er geen
mannen binnen komen speelt ook een rol, ook
voor vrouwen die in het verleden last hebben
gehad met mannen, die voelen zich hier veilig.
De gemeente is wel bezig geweest met een moedercentrum
in Zuidwest, maar dat initiatief is nooit
van de grond gekomen. De Spiegeling is tegen wil
en dank in een jaar tijd opgezet. Lydia zegt daarover:
“Wij zijn altijd pragmatisch geweest. Werkt
plan A niet, dan zetten we plan B in gang. Het
scheelde dat we geen verschillende belangen hadden.
Ons enige belang was het opzetten van het
centrum.”
Eén beleidsmedewerker van de gemeente heeft de
plannen altijd gesteund. En de politiek is bewerkt
door alle vrouwelijke raadsleden uit te nodigen op
de koffie en hen uit te leggen wat ze wilden en wat
daarvoor nodig was. Dat hielp, met name de raadsleden
Marjan de Jonge (CDA) en Sita Dewkalie
(GrL) zijn voor hun belangen opgekomen. De VKCvrouwen
zijn ook naar raadsvergaderingen gegaan
om te kijken hoe het er daar aan toe ging. In een
commissievergadering bleek dat de wethouders
aanvankelijk uitgesproken negatief waren over het
plan: “Je hebt toch dat imago van een beetje koffiedrinken
en kletsen.” Dat de vrouwelijke raadsleden
wel enthousiast waren heeft geholpen, uitein-
Sociaal

De grote kleine-kansen atlas / Vrouw Kind Centrum “De Spiegeling” (Moedercentrum Leiden) - 257
Sociaal
delijk waren alle vijf de wethouders voor. “De
schoonheidsprijs kregen we niet, zeiden ze, maar
ze hadden wel bewondering voor ons doorzettingsvermogen.”
Zo heeft de Spiegeling na twee jaar toch een
nieuw, groter pand weten te regelen. Andere vrouwenorganisaties,
De Taalschool bijvoorbeeld, zullen
op andere dagen van de ruimtes gebruik
maken.
De keuze om met een kleine groep een stichting te
vormen en eerst de huisvesting te regelen, heeft
nadelen, vinden de bestuursleden. “Als wij, de
leden van de kerngroep, wegvallen, dan houdt De
Spiegeling op te bestaan. Vlak nadat we begonnen,
hebben we een dieptepunt gekend. Asya heeft het
moedercentrum toen drie maanden alleen
gedraaid omdat een van ons ziek werd en een
ander zich terug trok. Pas toen zij in februari 2001
terugkwamen is het VKC écht begonnen. Nu proberen
we het team sterk te maken door goede trainingen
te volgen.”
Begeleiding
Het netwerk van moedercentra was belangrijk vanwege
de uitwisseling van informatie. Het VKC heeft
ook ondersteuning gehad van PJ partners en het
LCO.
Maar het belangrijkst was de hulp van Martin van
der Velde, pastoraal buurtenwerker. Hij was van
het begin af aan betrokken bij het VKC en heeft
inmiddels van zijn werkgever drie uur per maand
gekregen om De Spiegeling te ondersteunen. Na
de verhuizing zal hij dat in principe blijven doen.
Als er geld is voor het aanstellen van een vrouwenwerkster,
zal hij zijn taken aan haar overdragen.
“Het is soms lastig dat hij een man is, hij kan toch
niet mengen met de bezoeksters.”
Het VKC heeft Van der Velde’s kennis op het
gebied van buurten, fondsen en politiek goed kunnen
gebruiken. Lydia: “Hij leerde ons structureel te
denken, een lijn uit te zetten. We hebben daar heel
veel aan gehad. Als je zoiets opzet met allemaal
leken heb je iemand nodig die je af en toe kan
ondersteunen. Want in het begin hadden we alleen
het telefoonnummer van het LCO en een stapel
oude notulen.”
Werkwijze
In De Spiegeling worden vrouwen gestimuleerd om
deel te nemen aan activiteiten. Er is een programma
dat uit vier onderdelen bestaat die steeds
terugkomen. Eens in de vier weken is er een themaochtend,
waarin onderwerpen als weerbaarheid
en gezondheid aan bod komen. Vrouwen bereiden
de ochtenden zelf voor, zo nu en dan wordt er een
deskundige uitgenodigd, een diëtiste bijvoorbeeld.
De week erop is er een tafelactiviteit, een creatieve
ochtend waarop vrouwen zelf iets maken. In de
derde week is er aandacht voor beweging.
Momenteel is dat yoga maar er is ook wel eens
aandacht geweest voor zelfverdediging. In de kleine
ruimte waarin het VKC nu gevestigd is, is dat
echter geen doen. Op de vierde ochtend is er een
verwendag, vrouwen kunnen dan worden behandeld
door een professionele specialist. De week
erop begint de cyclus opnieuw.
Vrouwen kunnen komen wanneer ze willen en de
activiteiten zijn gratis, een enkele keer wordt een
klein bedrag gevraagd. Als medewerker hebben
vrouwen de mogelijkheid om deel te nemen aan
cursussen en trainingen. Een groot voordeel is dat
het goed mogelijk is om scholing en het opdoen
van werkervaring te combineren met de zorg voor
kleine kinderen.
De huidige bezoeksters hebben via - via gehoord
over het VKC. De medewerksters hebben flyers uitgedeeld,
er zijn artikelen in kranten verschenen en
TV west heeft een item aan het centrum gewijd.
Met die PR werd bekendheid van het centrum
beoogd, meer dan het de bedoeling had om
bezoeksters te trekken.
Naar buiten toe bestaat het netwerk van het VKC
uit vrouwelijke raadsleden en medewerkers van
het maatschappelijk werk, de sociale dienst, Raad
en Daad (raadslieden), Waves (vrijwilligersorganisatie).
Er is contact met het buurthuis waarin een
internetcafé en een bibliotheek is gevestigd.
Het nieuwe centrum ligt formeel in een andere
wijk, maar is niet ver van de huidige plaats van het
VKC. Daar willen ze in ieder geval drie dagen per
week gebruik van maken. Per dag is er ruimte voor
maximaal 50 vrouwen. De ochtend wordt wellicht
uitgebreid naar een hele dag van 9-16 uur, “want
in drie uurtjes kan je bijna niets doen”.
Organisatie
De initiatiefnemers van het VKC besloten al heel
snel om een stichting op te zetten. Lydia: “Naar de
politiek en naar fondsen toe was dat de beste
manier om serieus genomen te worden. Anderen
vinden het beter om eerst een stevige groep te vormen,
maar het blijft een kip-of-ei vraag. Dit pand is
gewoon te klein, biedt niet de mogelijkheid om
meer te doen met meer mensen.”
In principe kan iedere vrouw deelnemen aan de
kerngroep, waar beslissingen genomen worden en
activiteiten worden bedacht. Uit de kerngroep is
een bestuur gevormd dat beleid maakt, doelstellingen
formuleert, externe contacten onderhoudt en
verantwoordelijkheid draagt voor gebouw en financiën.
De bestuursleden hebben een voorbeeldfunctie
voor de ‘passieve’ bezoekers. Asya, Lydia,
Houria en Rachma vormen de kerngroep en zijn
ook bestuursleden. Daarnaast zitten er nog twee

258 - De grote kleine-kansen atlas / Vrouw Kind Centrum “De Spiegeling” (Moedercentrum Leiden)
‘stille’ leden in het bestuur. Lydia: “Omdat Asya en
ik zussen zijn, moest het bestuur uit meer mensen
bestaan.” Dat de kern van het VKC bijna samenvalt
met het bestuur komt doordat De Spiegeling zelfstandig
is. Meestal valt zo’n centrum onder het
bestuur van een welzijnsstichting. Die autonomie is
een voordeel, maar brengt ook veel werk met zich
mee: “Het tekenen van het contract, de aannemer,
de inrichting van het pand: we doen het allemaal
zelf. Het is ontzettend leerzaam.“
Idealiter heeft het VKC in de toekomst vaste medewerkers
in dienst die het beleid uitvoeren en zorgen
voor de dagelijkse gang van zaken. Een vrouwenwerkster,
die een aantal uitvoerende taken op
zich neemt, staat ook op het verlanglijstje. Asya:
“Maar we willen geen leiding boven ons, daar hebben
we de afgelopen twee jaar te hard voor
gewerkt. Iemand naast ons is prima. We willen
graag iemand via een ID of Melkert baan aanstellen.
Als eerste zouden degenen die al die tijd het
werk gedaan hebben daarvoor in aanmerking
komen, wijzelf dus. Daarom gaan we volgend jaar
de opleiding tot cultureel werkster volgen. Als er
een betaalde functie komt, dan willen wij gehonoreerd
worden.”
Maar vooralsnog is het zo dat de vier leden van de
kerngroep het VKC draaiende houden. Zij worden
wel ondersteund door gastvrouwen die de bezoekers
verwelkomen, koffie schenken en een praatje
maken. De gastvrouwen creëren een sfeer van
saamhorigheid, die tegelijkertijd wel open moet zijn
voor nieuwelingen. Voor de leden van de kerngroep/het
bestuur is het lastig om de verschillende
functies naast elkaar te doen. “Je bent een duizendpoot
die voortdurend van rol wisselt. De taken
zijn nog teveel verstrengeld.” Asya: “De rol van
gastvrouw, daar ben ik bijna vanaf. Maar als
bestuurslid heb ik nog steeds een dubbele taak,
die van penningmeester/secretaris.” Haar zus
Lydia is voorzitter, maar ze schenkt nog steeds koffie
op maandagochtend.
Financiën
Het VKC krijgt subsidie voor activiteiten, maar
nadrukkelijk niet als moedercentrum. “Blijkbaar
willen ze niets meer met dat idee.” Het nieuwe
pand wordt door de gemeente ter beschikking
gesteld en ook de huur wordt door hen betaald.
Voor de verbouwing en inrichting worden fondsen
aangeschreven.
“We hebben contact gehad met het fonds 1818.
We nemen opnieuw contact met hen op als de
voorbereidingen voor het pand in een verder gevorderd
stadium zijn en er een duidelijke begroting is.”
Het VKC hoopt dat het fonds 1818 het grootste
deel van de verbouwingskosten, ongeveer
€ 20.000 op zich zal nemen. Voor de inrichtingskosten
zullen er andere fondsen aangesproken
moeten worden. In totaal denkt het VKC € 50.000
nodig te hebben.
De Spiegeling rekent op een bijdrage van de
gemeente voor haar activiteiten van € 25.000 (in
2001 kregen zij 14.000 gulden voor een kwartaal).
Verder is er nog wat geld over van een aantal startsubsidies
van Cordaid, PIN/SKN en de Stichting
Rotterdam. Asya: “Dat waren allemaal bedragen
onder de € 5000, maar we hebben zuinig aan
gedaan. Het Brugfonds van de gemeente Leiden
heeft een gedeelte van de notariskosten betaald.”
De grootste kostenposten waren notariskosten,
kantoormiddelen (telefoon, postzegels, papier,
computer), PR-kosten (flyers) en de kosten voor
deskundigheidsbevordering. De huisvestingskosten
waren tot nu toe laag.
De vergoedingen voor de medewerksters vormen
een groot knelpunt. Asya: “We moeten daar steeds
constructies voor bedenken. Soms kunnen ze cursussen
volgen op kosten van het VKC. Verder is er
een onkostenvergoeding van € 4,50 per dagdeel.”
Deelneemsters betalen € 0,70 per dagdeel en
eenmaal per maand betalen ze voor het materiaal
dat gebruikt wordt op de verwenochtend.
De bestuursleden weten inmiddels dat het verkrijgen
van geld uit fondsen erg veel tijd en inspanning
kost. “Het gaat nooit in één keer. Je moet uitgebreide
aanvragen indienen waarbij je zoveel
mogelijk informatie geeft.” Het VKC heeft tot nu toe
alleen voor specifieke onderdelen geld aangevraagd
bij fondsen. “We zijn nog zo klein dat een
andere manier nog geen zin heeft. Dit pand is de
leerschool, straks gaan we echt beginnen.”
Informatie
VKC De Spiegeling
Bernhardstraat 32
2316 RA Leiden
Vanaf circa maart 2003
Langegracht 57
2312 NW Leiden
Contactpersoon Lydia Gijsman-de Mey (voorzitter)
Tel. (071) 522 11 53 (maandagochtend)
Informatiemateriaal: folders
Website http://www.opbouwwerk.nl/
moedercentra/Home.html
Sociaal

260 - De grote kleine-kansen atlas

De grote kleine-kansen atlas / Ecodorp - 261
Ecodorp
Jeroen Flamman
Introductie
In het begrip ecovillage of ecodorp staan drie
belangrijke kenmerken centraal: Een ecologische
leef- en werkwijze, spiritualiteit en gemeenschapsvorming.
In de afgelopen 35 jaar zijn er op tal van
plaatsen in de hele wereld leef- en werkgemeenschappen
ontstaan die deze kenmerken als uitgangspunt
nemen voor hun dagelijkse leven. Dat
zijn allemaal van elkaar verschillende, plaatselijke
initiatieven, waardoor er een grote diversiteit aan
verschijningsvormen van ecovillages is ontstaan.
Het is pas in de laatste jaren dat men daarbij in
toenemende mate herkenning en aansluiting bij
elkaar vindt in het begrip ecovillage. De bewoners
van ecovillages trachten samenlevingsvormen te
ontwikkelen waarin een grote mate van zorg voor
en betrokkenheid bij elkaar en de natuur bestaat.
De spiritualiteit drukt zich daarbij uit in ‘het verlangen
om zichzelf te kennen tot in de diepste kern
van wie wij zijn als mens en wat onze taak is op de
aarde’.
Ook in Nederland zijn in de afgelopen jaren op verschillende
plaatsen ecowijken ontstaan waar de
nadruk ligt op duurzame stedenbouw en milieuvriendelijk
bouwen en wonen. Ook zijn er al langer
verschillende vormen van gemeenschappelijke
woonprojecten, zoals Centraal Wonen en woongroepen
voor ouderen. Daarnaast zijn er veel kleinere
woonwerkgemeenschappen in ons land waar
veel van de kenmerken van ecovillages in geïntegreerde
vormen worden aangetroffen. Echte ecodorpen
zijn in Nederland nog niet gebouwd. Het
grootste project dat vergelijkbaar is met een ecodorp
in ons land, is het Eva-Lanxmeer project in
Culemborg, dat op dit moment in aanbouw is. Hier
worden 200 zeer milieuvriendelijke woningen,
bedrijfs- en kantoorruimtes, een stadsboerderij en
een voorlichtingscentrum gerealiseerd. Duurzame
stedenbouw, milieuvriendelijk wonen en werken
gaan in het Eva-Lanxmeer project samen met
gemeenschapsvorming en een ecologische leefwijze.
Er is vanuit het gehele land zeer veel belangstelling
om aan dit project deel te nemen.
De vereniging Ecodorp wil in de komende jaren
werken aan de ontwikkeling van een ecodorp in
Nederland waar enkele honderden mensen kunnen
wonen, werken en samenleven.
Centraal middel daartoe vormt de website,
www.ecodorp.nl. In het afgelopen jaar is men bezig
geweest deze zo te ontwerpen, dat iedereen met
elkaar kan communiceren over de totstandkoming
van een ecodorp. Elkaar leren kennen, ideeën uitwisselen,
een visie ontwikkelen op de toekomstige
samenlevingsvorm, op de hoogte blijven van de
ontwikkelingen, plannen maken, bouwtekeningen
ontwerpen, de financiering regelen, het zijn allemaal
zaken waarin de website ondersteunend
werkt.
Het is de bedoeling dat er veel mensen mee gaan
doen aan het initiatief. Het internet biedt een
prachtige manier om met elkaar te communiceren.
Op dit moment zijn er al meer dan 350 aspirantdeelnemers
die zich hebben ingeschreven. Op verschillende
kennismakingsbijeenkomsten hebben
veel mensen elkaar al kunnen ontmoeten.
Initiatief
Het initiatief om een ecodorp in Nederland te ontwikkelen
is in 1999 ontstaan. Door een initiatiefgroep
binnen de Stichting MW2 (Mens- en
Milieuvriendelijk Wonen en Werken) werd gewerkt
aan de totstandkoming van een ecodorp voor tenminste
enkele honderden bewoners. Deze stichting
bestaat al sinds 1981 en werd opgericht ten
behoeve van het eerste MW2 project in Dronten
(Oost-Flevoland) en de woonwerkgemeenschap
Middenland die daar ontstond in een voormalig
polderwerkerskamp. Binnen de initiatiefgroep
bestond ruime ervaring met de organisatie van en
het leven in woon- en werkgemeenschappen; de
stichting had al vaker soortgelijke initiatieven opgezet
en ondersteund en beschikt daardoor over veel
deskundigheid en ervaring.
Maar anders dan in de projecten die tot nu toe
door de Stichting MW2 zijn of worden gerealiseerd,
ligt in het ecodorp sterk de nadruk op gemeenschapsvorming,
zelfbouw en zelfvoorziening. Ook
bestaat een sterke voorkeur voor vestiging in een
groene omgeving. Het ecodorp wordt gezien als
een vernieuwende samenlevingsvorm, waarin een
grote mate van zorg voor en betrokkenheid bij
elkaar en de natuur bestaat. Ervaringen in soortgelijke
projecten in het buitenland wijzen daarbij uit
dat de omvang niet te klein moet zijn, zodat een

262 - De grote kleine-kansen atlas / Ecodorp
rijk sociaal-, cultureel- en spiritueel leefklimaat kan
ontstaan.
De oorspronkelijke initiatiefgroep is inmiddels uitgegroeid
tot de vereniging Ecodorp, waarvan de
leden de toekomstige bewoners van het te realiseren
ecodorp zijn.
Deelnemers en vrijwilligers
Door middel van hun website heeft het initiatief
vanaf het voorjaar van 2000 enige bekendheid
gekregen. Zonder publiciteit te zoeken hebben zich
inmiddels al 490 belangstellenden uit het gehele
land aangemeld, waarvan ruim 300 ingeschreven
zijn als aspirant-deelnemer, met een grote leeftijdsdifferentiatie.
De door hen ingevulde vragenlijsten
geven een goed beeld van het hoge niveau van de
motivatie en de kwaliteiten van de aspirant-deelnemers.
Mensen kunnen op verschillende wijzen deelnemen
aan het ecodorp: als belangstellende, als
donateur en als aspirant-bewoner.
Belangstellenden ontvangen een paar keer per
jaar een digitale nieuwsbrief en kunnen de grote lijnen
van de ontwikkeling van het initiatief volgen op
het openbare deel van de website. Donateurs kunnen
minimaal jaarlijks € 20 storten, of een lening
verstrekken van € 500. De lening is risicodragend
en heeft een looptijd van 5 jaar; zolang de lening
loopt is geen jaarlijkse donateurbijdrage verschuldigd.
Aspirant-bewoners worden lid van de vereniging. Zij
betalen minimaal € 50 aan lidmaatschap per jaar.
Daarvoor krijgen zij stemrecht in de vereniging en
komen ze in aanmerking als toekomstige bewoner
van ecodorp. Mensen die lid willen worden, moeten
een vragenlijst invullen die onder andere
ingaat op opleiding, werkervaring, spirituele achtergrond
en belangstelling, en de visie omtrent leven
in een ecodorp. Via deze vragenlijsten ontstaat een
goed beeld van aanwezige potenties binnen de vereniging
(opleidingen, werkervaring, talenten, visie,
wensen voor de toekomst e.d.). Leden krijgen toegang
tot het afgeschermde deel van de website.
Hier staat veel informatie over de ontwikkeling van
het ecodorp initiatief en over de andere aspirantdeelnemers.
Voor leden worden speciale ontmoetingsbijeenkomsten
georganiseerd om elkaar beter te leren
kennen.
Organisatie en werkwijze
Het MW2-initiatief "Ecodorp" resulteerde uiteindelijk
(eind 2002) in de Vereniging Ecodorp. In deze
vereniging vormen de toekomstige bewoners van
een ecodorp een virtuele gemeenschap.
Regelmatig komen ze bijeen om hun visie op hun
woonwensen en de onderlinge samenleving aan te
scherpen. Bovendien onderzoeken ze mogelijke
locaties voor het Ecodorp. In samenwerking met de
Stichting MW2 werkt de vereniging aan verbreding
van het draagvlak bij overheden, financiële partijen
en aspirant leden.
De taakverdeling tussen stichting MW2 en de vereniging
is als volgt: de stichting blijft voorlopig eindverantwoordelijk
voor de zakelijke kant van het project
zoals de financiering en personeelszaken. De
vereniging is verantwoordelijk voor de inhoudelijke
ontwikkeling van Ecodorp zoals gemeenschapsvorming,
visievorming, onderzoek van locaties en dergelijke.
Er is een nauwe band tussen stichting en vereniging.
In de stichting zitten ook leden van de vereniging.
De vereniging heeft als uitgangspunten ecologie,
spiritualiteit en gemeenschapsvorming. Deze houden
onder meer in:
- het samenleven van mensen in verschillende
levensfasen en met verschillende mogelijkheden
in verbondenheid en vrijheid en met respect en
zorg voor elkaar;
- het creëren van een divers en integraal leefmilieu
met een hoge mate van betrokkenheid en participatie
van bewoners in wisselwerking met de locatie
en de wijdere omgeving;
- het zoveel mogelijk leven en vormgeven in harmonie
met en respect voor natuur en milieu;
- het uitwisselen van kennis en inspiratie met
betrekking tot ecologie, spiritualiteit en gemeenschapsvorming.
- aandacht voor groei, bewustwording en heling op
lichamelijk, mentaal, emotioneel en spiritueel
niveau;
- mens- en milieuvriendelijke architectuur en vormgeving;
- integratie van kunst en creativiteit in het dagelijks
leven.
De vereniging streeft naar het zoveel mogelijk uitdragen
van deze uitgangspunten en op basis daarvan
samenlevingsvormen ontwikkelen die kunnen
worden aangeduid als ecodorp.
Sinds 1999 heeft Ecodorp een zeer geschikte locatie
voor het ecodorp voor ogen, namelijk een groot
instellingsterrein voor verstandelijk gehandicapten
in de gemeente Gennep. Dit terrein, bijna 70 ha
groot, bood tot voor kort ruimte aan 600 inwoners
en 200 verzorgers. Een aantal van de bewoners is
inmiddels vertrokken en in 2006 zal het terrein
met de bestaande bebouwing volledig beschikbaar
komen. Voor Ecodorp is dit een ideale locatie, het
is een prachtig terrein met veel natuur, genoeg
gebouwen om alle gewenste bestemmingen te kunnen
realiseren en de mogelijkheid tot een geleidelijke
opbouw. Voor de locatie is een globaal
Wonen

De grote kleine-kansen atlas / Ecodorp - 263
Wonen
financieel haalbaarheidsonderzoek uitgevoerd, zijn
er besprekingen gaande met de eigenaar van het
terrein en met de gemeente, en wordt met architecten
onderzocht hoe de paviljoens tot woonruimtes
kunnen worden omgebouwd. Op het terrein kan,
gezien de reeds aanwezige bebouwing, een groot
conferentie- en cursuscentrum worden opgezet
met tal van daarmee verband houdende bedrijfsactiviteiten,
alles in het kader van een duurzame
samenleving. Daaromheen bestaat voldoende
ruimte voor een ecodorp voor enkele honderden
bewoners. Het verkrijgen van een woonbestemming
vormt vooralsnog een probleem, en het is
daarom nog onzeker of de plannen in Gennep door
kunnen gaan.
Behalve aan de realisatie van een ecodorp, wordt
ook gewerkt aan de opbouw van de eigen organisatie.
De meeste mensen die voor ecodorp aan het
werk zijn, doen dit belangeloos. Op het ogenblik
heeft ecodorp de beschikking over een kantoorruimte
in Amsterdam en werken er twee mensen
betaald aan het project; één betaald uit donaties
en leningen en één op een gesubsidieerde arbeidsplaats.
Ontwikkeling
In het begrip ‘ecodorp’ is de gemeenschapsvorming
een belangrijk uitgangspunt, evenals een
ecologische leefwijze. Diverse gemeentes in
Nederland maken plannen voor ecowijken waarvoor
gemotiveerde bewoners worden gezocht. Het
te realiseren project van ecodorp wordt dan ook
gezien als, behalve een plek om de eigen woon- en
werkideeën gestalte te geven, een demonstratieproject
en trainingsinstelling.
Op dit moment zijn er al een tiental ecowijkjes in
Nederlandse gemeentes te vinden, en er bestaan
verschillende nieuwe concrete plannen. Plannen
van zowel gemeentes op wat grotere schaal (circa
200 woningen) als plannen van particuliere initiatieven
op kleinere schaal.
Het unieke van de vereniging Ecodorp is dat het
om een particulier initiatief gaat dat zich richt op
de realisatie van een gemeenschap op grotere
schaal dan gebruikelijk. Daarbij is het de bedoeling
een demonstratieproject te zijn met een landelijke
uitstraling. Bij een gunstige ontwikkeling kan het
daardoor een inspirerend voorbeeld vormen dat
navolging kan krijgen in uitbreidingsplannen van
diverse gemeenten.
In meer algemene zin en ook in grensoverschrijdend
verband geldt dit tevens voor regio's, waar
door ontvolking de leefbaarheid van plattelandsgemeenschappen
in het geding komt. Ecodorpen
kunnen als broedplaats voor sociale, economische
en culturele activiteiten op het platteland dienen,
waar gemotiveerde en creatieve mensen een nieuwe
richting aan hun bestaan willen geven. Dit kan
tot belangrijke impulsen leiden op plaatsen waar
thans de voorzieningen niet meer of met toenemende
moeite in stand gehouden kunnen worden.
Enige maanden geleden is de vereniging Ecodorp
benaderd door een woningbouwcoöperatie uit
Pijnacker. De coöperatie is bezig een wijk te bouwen,
bestaande uit 49 milieuvriendelijke eengezins
huurwoningen. De woningen zijn ontworpen rond
een groot rechthoekig binnengebied dat van alle
woningen gezamenlijk is. Er is veel aandacht
besteed aan duurzaamheid en een laag energieverbruik.
De coöperatie zoekt voor deze met veel
subsidie gebouwde woningen gemotiveerde bewoners.
Ze hadden via verschillende kanalen van
Ecodorp gehoord en wilden graag met hen praten
over de mogelijkheid voor Ecodorp om de woningen
aan de leden aan te bieden.
Na enige aarzeling heeft de vereniging besloten er
mee door te gaan, met als belangrijke overweging
dat het voor veel Ecodorpers een reële optie is
waar snel kan worden gewoond. De woningen zijn
al in het voorjaar van 2003 klaar, terwijl Gennep of
mogelijke andere echte Ecodorp-locaties, nog
enkele jaren kunnen duren.
Toch ziet de vereniging dit project niet als 'het
Ecodorp', en gaat het verder met de locatie in
Gennep en mogelijke andere locaties. Dit project is
echter een kans om op korte termijn met een grote
groep mensen al een deel van de ideeën en wensen
inhoud te geven, met name op het gebied van
gemeenschapsvorming.
Informatie
Deze tekst is ontleend aan:
- de website van de vereniging ecodorp;
- het artikel "Een ecodorp in Nederland" van Prem
Kroonbergs, voor Verbinding, het blad van
Werelddorp;
- het gelijknamige artikel van Edgar Wortmann in
het blad van Milieubewustzijn,
- de door Stichting MW2 ingediende subsidie-aanvraag
in het kader van het innovatieprogramma
stedelijke vernieuwing van het Ministerie van
VROM (juli 2002)
Meer informatie:
Vereniging Ecodorp
Secretariaat:
St. MW2
Sarphatikade 7
1017 WV Amsterdam
Tel. (020) 531 20 91
E-mail mw2@ecodorp.nl
Internet www.ecodorp.nl

264 - De grote kleine-kansen atlas / Groepswonen voor allochtone ouderen
Groepswonen voor allochtone ouderen
Peter W. Voogt
Introductie
Met name allochtone ouderen van de eerste generatie
zien hun oude dag met zorg tegemoet. Wat
als je in een verzorgingshuis terecht komt waar je
anderen amper kunt verstaan en niemand jouw
taal en cultuur deelt ‘Niet alleen, maar wel eenzaam’
lijkt zo de opdoemende realiteit.
Veel van deze ouderen verwachten steun van hun
kinderen, immers, zo gaat dat in het land van herkomst
ook. Maar die kinderen blijken dan toch al
zo beïnvloed te zijn door de ‘westerse’ mores, dat
ze het helemaal niet meer zo vanzelfsprekend vinden
om hun ouders in huis te nemen. Zo ontstond
het idee van woongroepen voor allochtone ouderen.
De Rotterdamse woongroepenwinkel heeft al
vele allochtone groepen ouderen op weg geholpen
naar een gezamenlijke oudedagsvoorziening.
Coördinator Nico van den Dool hierover: “Voor hen
is een oude dag met leeftijdgenoten van dezelfde
cultuur een oplossing: een toekomst met mensen
die herinneringen delen en net als zij tijd hebben
om daarvan te genieten.”
Groepen ouderen die zich aangetrokken voelen tot
deze oplossing zijn vaak zelf niet vaardig genoeg
een en ander te (doen) realiseren. Behalve gebrek
aan taalvaardigheid en kennis van de Nederlandse
samenleving, speelt het feit dat velen ook na hun
65ste jaar nog zijn aangewezen op bijstand (vanwege
te weinig werkzame jaren in Nederland wordt
maar een gedeeltelijke AOW verkregen); dus de
ouderen zijn bepaald niet koopkrachtig. Voordat
men tot een potentiële woongroep komt die
geschikte accommodatie ‘kan claimen’, is dan ook
ondersteuning nodig. Vele migranten zelforganisaties
of wijkopbouwwerkers, die deze woonbehoefte
bij allochtone ouderen signaleren, weten inmiddels
te verwijzen naar de woongroepenwinkel. Deze winkel
kent het klappen van de zweep: welke mensen
zullen met succes een woongroep kunnen vormen,
welke gemeenschappelijke voorzieningen zijn
gewenst, moet er blijvende ondersteuning zijn,
welke corporaties zijn genegen mee te werken aan
het zorgen voor of verbouwen van een geschikte
accommodatie, etc. En de woongroepenwinkel
heeft zoveel gezag dat ook de wethouder wel eens
een helpende hand wil bieden bij de financiering.
We baseren deze beschrijving vooral op de ervaringen
van de woongroepenwinkel.
Initiatief
De oorsprong van het initiatief kan verschillen.
Voor Wi Mofina Tampe (Surinaamse woongroep in
daartoe verbouwde oude kweekschool) was het de
Surinaamse vereniging Kon Makandra die tijdens
activiteiten signaleerde dat oudere Surinaamse
vrouwen last hadden van vereenzaming. Een
medewerker van het Katholiek Centrum voor
Welzijnsbehartiging heeft toen het voortouw genomen.
Een ander voorbeeld is het initiatief van een corporatie.
Deze was bezig met een nieuwbouwproject
voor groepswonen voor ouderen, maar ontdekte
dat dit voor een deel der gegadigden te duur was.
De corporatie heeft toen de woongroepenwinkel
benaderd voor het opzetten van een groepswonen
project in bestaande woningbouw.
Het Surinaamse woonoord Wi Kontren in
Amsterdam Zuid-Oost is het initiatief van de
Surinaamse vereniging Krin di Star.
En Maria Fernanda attendeerde de Federatie van
Kaapverdische Organisaties op een schoolgebouwtje
in de Provenierswijk, die samen met de woongroepenwinkel
de handschoen oppakte voor de
vestiging van een Kaapverdische woongroep voor
ouderen ‘A Pauzade’. (Overigens niet in dat schoolgebouwtje,
omdat sloop/nieuwbouw later goedkoper
bleek.)
In wijken met veel allochtone inwoners is er bij het
opbouwwerk, categoriale instellingen en corporaties
al een duidelijke oriëntatie op deze woonvorm.
In deelgemeente Delfshaven ontstond zo het initiatief
voor de bouw van woongroep Harmonica voor
Turkse senioren.
Overigens is in geval van Wi Mofina Tampe maar
één persoon van de initiatiefgroep uiteindelijk in de
woongroep komen wonen. Redenen van afhaken
waren de lange voorbereiding, tussentijds andere
woning toegewezen krijgen, toch terug naar
Suriname, te hoge huurprijs en de ligging van het
pand (ver van winkels en openbaar vervoer).

De grote kleine-kansen atlas / Groepswonen voor allochtone ouderen - 265
Wonen
Deelnemers
In een folder van de Stuurgroep Experimenten
Volkshuisvesting (SEV) heet het als volgt:
Ze kwamen uit Paramaribo, Nickerle uit Sao
Vicente. En ze zijn inmiddels alweer twintig, dertig
jaar hier. Maar hun verblijf heeft heel lang iets
voorlopigs gehouden. Want eens zouden ze teruggaan
om, zoals hun ouders en grootouders vóór
hen, uit te rusten temidden van familie
en vrienden. Dat verlangen werd evenwel steeds
meer een droom, want het land van hun herinnering
bestaat niet meer. Vrienden zijn vreemden
geworden. En hun kinderen wonen hier en leiden
een leven waarin voor hen steeds minder plaats is.
Het verzorgingshuis is geen alternatief.
Op latere leeftijd tellen immers vooral gedeelde
herinneringen, een gemeenschappelijke taal en
vertrouwde gewoontes. De smaak van sopropo, de
geur van pandanrijst en de zang van Cesaria
Evora. Enkele allochtone ouderen trokken daaruit
inmiddels hun conclusie. Ze kozen een woonvorm
waarin ze niet op anderen leunen maar toch verzekerd
zijn van aandacht en steun van geestverwanten
die, net als zij, op een leeftijd zijn gekomen
waarop je voor dat soort zaken tijd hebt.
De meeste woongroepen kennen deelnemers
vanaf 55+ jaar. Een groep die gevormd wordt rond
een nog te vestigen accommodatie is doorgaans
nog redelijk zelfredzaam. Vaak gaat het om een
voorbereidingstraject van enkele jaren, men moet
dus een lange adem hebben. Het als groep naar
elkaar toegroeien is dan eveneens van belang;
daarvoor moet ook tijd zijn.
Iets anders is als de woongroep eenmaal gevestigd
is. Toelating van nieuwe bewoners stelt minder
eisen aangaande zelfredzaamheid en uithoudingsvermogen.
Over het algemeen streven woonverenigingen
bij de toelating van nieuwe leden naar een
redelijke spreiding in leeftijd.
Niet alle woongroepen beperken de toelating tot
enkel leden die afkomstig zijn vanuit de eigen allochtone
groep. Maar er treedt wel zelfselectie op.
Want waarom zou je als Nederlander tussen
Portugees spreken Kaapverdianen gaan zitten
Enige menging van Nederlanders in Surinaamse
woongroepen is wel te signaleren. Hier is natuurlijk
wel sprake van een gedeelde taal.
Draagvlak
Corporaties, lokale overheden en het rijk ondersteunen
deze woongroepen voor allochtone ouderen,
evenals ze die overigens steunen voor alle
woongroepen voor ouderen. Dit blijkt onder andere
uit de ondersteuning van het SEV aan verspreiding
van het concept. Dat is ook niet verwonderlijk,
want het past naadloos in het extramuraliseringsbeleid
van de overheid; dat wil zeggen zo veel
mogelijk zorg aan huis in plaats van opname in
een verzorgingshuis. Ouderen die in een groep
wonen waar sprake is van sociale cohesie, bieden
elkaar ook mantelzorg; het beperkt dus het beroep
op zorgbudgetten.
Het zal duidelijk zijn dat niet alleen de deelnemers
van het eerste uur profijt hebben van de totstandkoming
van deze woongroepaccommodaties. Er
melden zich steeds nieuwe gegadigden. Zo heeft
de Chinese woongroep Ka Fook Mansion
(Rotterdam, 1995) voor de 43 wooneenheden
inmiddels een wachtlijst van het dubbele aantal.
Wat niet wegneemt dat corporaties in hun planning
wel kijken naar de lange termijn, waarop ze verwachten
dat de vraag naar specifieke etnische
ouderen woongroepen zal teruglopen. De algemene
vergrijzing zal dan wel de vraag naar ouderen
woongroepen doen handhaven, maar het specifieke
etnische karakter zal dan verwateren. Of men
houdt in het bouwkundig ontwerp rekening met
andersoortig gebruik.
Overigens zijn de subsidiemogelijkheden voor dure
verbouwingen van bestaande gebouwen in wooneenheden
en gemeenschappelijke ruimten, zoals
bij Wi Mofina Tampe, sterk verminderd. Het betekent
dat veel meer van bestaande woningbouw of
nieuwbouw moet worden uitgegaan.
Surinaamse ouderenwoongroep

266 - De grote kleine-kansen atlas / Groepswonen voor allochtone ouderen
Begeleiding
Een potentiële woongroep van allochtone ouderen
zal altijd begeleid moeten worden om haar weg te
vinden in de Nederlandse instituties, het uitkiezen
van een locatie, vertalen van woonwensen en gezamenlijkheid
in een bouwkundig programma van
eisen dat betaalbaar is, afspraken met de verhuurder
over zelfbeheer, etc.
Afhankelijk van de zelfredzaamheid kan ook begeleiding
van het groepsproces noodzakelijk zijn.
In de praktijk ontstaat vaak de situatie dat een
categoriale welzijnsorganisatie of het migrantenopbouwwerk
het groepsproces ondersteunt. De organisatorische
en bouwtechnische kant wordt dan
ondersteund door de woongroepenwinkel en/of
een steunpunt wonen, de betrokken corporatie, of
eventueel een architect.
Werkwijze
Inmiddels zijn er vele varianten, waarbij in meer of
mindere mate gesproken kan worden van ‘echte’
woongroepen.
De ‘traditionele vorm’ zoals die van Wi Mofina
Tampe, houdt in dat een project op maat wordt
gerealiseerd door nieuwbouw, of verbouw van nietwoonpanden.
De te zetten stappen zijn vergelijkbaar
met die zoals elders in deze kansenatlas
geschetst voor de woonwerkgroepen in zelfbeheer
(zonder de werkgerelateerde zaken). Belangrijke
momenten zijn het gezamenlijk formuleren van een
programma van eisen, het oprichten van een vereniging,
afspraken maken met de corporatie over
bouw en over de wijze van beheer (samenwerkingsovereenkomst),
het opstellen van een huishoudelijk
reglement inzake beheer van gemeenschappelijke
voorzieningen en toewijzing vrijkomende
appartementen.
Deze traditionele vorm is thans minder vaak het
doel dan de variant waarbij wordt uitgegaan van
een groep bestaande woningen, waaraan een
gemeenschappelijke ruimte wordt toegevoegd. Nu
zijn er op talrijke plaatsen (flats, woningblokken)
waar veel ouderen wonen, gemeenschappelijke
ontmoetingsruimten gecreëerd. Zo kan woningtoewijzing
aan eenzelfde etnische groep al een instrument
worden voor het bijeen brengen van een
woongroep. Volgens de woonwinkel kan je bij deze
flexibeler modellen pas spreken van de vorming
van een woongroep als sprake is van:
- aanwezigheid van algemene projectvoorzieningen
- een georganiseerde groep (woonvereniging)
- de participatie van een ondersteunende
categoriale organisatie
De ruimtelijke vormgeving van dit model kan dan
nog op verschillende wijze. Namelijk:
- een complex woningen geheel bewoond door
leden van de woongroep met één of meerdere
gemeenschappelijke ruimten/voorzieningen
- een cluster van aaneen liggende woningen binnen
een groter geheel (flatgebouw) voorzien van
gemeenschappelijke ruimten/voorzieningen
- diverse verspreid liggende woningen in het flatgebouw
met ergens in het gebouw aanwezige
gemeenschappelijke ruimten/voorzieningen
- over meerdere gebouwen verspreide woningen,
met ergens in de buurt aanwezige gemeenschappelijke
ruimten/voorzieningen.
Hoe zinvol en nastrevenswaardig de laatste twee
varianten ook mogen zijn, en zeker wenselijk voor
het nastreven van gedifferentieerd aanbod, om te
spreken van woongroepen zal toch ook sprake
moeten zijn van:
- directe toegang vanuit eigen appartement tot
gemeenschappelijke ruimten, die niet zonder
meer toegankelijk zijn voor derden
- zelfbeheer (al of niet met ondersteuning) van die
gemeenschappelijke ruimten
- eigen toewijzing van vrijkomende appartementen.
Ontoegankelijkheid van gemeenschappelijke ruimten
voor derden is essentieel voor de veiligheidsbeleving
van ouderen. Als het ware de fysieke vertaling
van het zich geborgen weten in de groep.
Voorts zijn zelfbeheer en eigen toewijzing twee
essentiële voorwaarden om zelf zeggenschap over
de groepsdynamiek te houden. Als deze drie elementen
ontbreken, kan je de vereniging net zo
goed typeren als ‘ouderensoos met eigen ruimte’.
Overigens hoeft dit niet uit te sluiten dat gemeenschappelijke
ruimten ook toegankelijk zijn voor derden.
De Kaapverdische woongroep ‘A Pauzade’
heeft de gemeenschappelijke ruimte op de begane
grond toegankelijk gemaakt voor Kaapverdianen
die in de buurt wonen en lid worden van de vereniging.
Er is dus sprake van twee soorten lidmaatschap,
‘interne’ en ‘externe’ leden.
Er zijn diverse mogelijkheden om deze woongroepen
in bestaande bouw te realiseren.
Zo meldden zich eens ‘belangstellenden voor een
woongroep’ bij de woonwinkel, die allen in een
hofje woonden. Het plaatsen van een hek, om het
gedeelde binnenterrein af te sluiten voor buitenstaanders,
bleek wat ze uiteindelijk slechts wilden.
Maar het zou ook makkelijk tot woongroep kunnen
zijn omgevormd, als zeggenschap over beheer en
toewijzing aan een gezamenlijke vereniging was
toegekend.
Wonen

De grote kleine-kansen atlas / Groepswonen voor allochtone ouderen - 267
En in het hierna beschreven project ‘Koop je eigen
Bijlmer’ is lange tijd de mogelijkheid open gehouden
dat een cluster appartementen gelegen aan
de brede binnenstraten op de eerste etage tot
woongroepdomein zou worden bestempeld.
Als gemeenschappelijke ruimte treffen we aan
ruimten voor activiteiten/ontmoeting, eetkeuken,
wasruimte, hobbyruimte, kantoortje voor de vereniging,
dat laatste al of niet gecombineerd met werkruimte
voor professionals (begeleiding). Ook voor
service aan huis kunnen werkruimten gebruikt worden,
zoals pedicure, spreekuur ouderenwerk, etc.
Bij Wi Mofina Tampe is een conciërge gedetacheerd
met aanstelling op een additionele arbeidsplaats.
In deze woongroep zijn de lange brede
schoolgangen in beginsel goed bruikbaar voor
gemeenschappelijke verblijfsfuncties, ware het niet
dat ze ‘s winters onverwarmd zijn.
Organisatie en financiën
In de meeste gevallen is sprake van een bewoners-
/ woonvereniging. Werkgroepen verzorgen deeltaken,
zoals activiteitenprogramma, beheer van ruimten,
werving nieuwe deelnemers e.d.
In geval van de Chinese woongroep Ka Fook
Mansion is er een stichting van het stedelijk
Chinees cultureel centrum dat het sociale beheer
van de woongroep feitelijk verzorgt, een woonvereniging
ontbreekt hier.
Om de bewonersvereniging goed te laten functioneren
is scholing vooraf en/of begeleiding van
bestuursleden vaak een voorwaarde. Ook voor het
opzetten van activiteiten kan begeleiding gewenst
zijn.
De huiseigenaar, doorgaans een corporatie, zorgt
voor huurinning en onderhoud. De kosten voor de
gemeenschappelijke ruimte maakt deel uit van de
huur, of is terug te zien in de servicekosten. De
methode van toerekening van de kosten van
gemeenschappelijke ruimten is van invloed op de
huursubsidie die bewoners kunnen krijgen.
In een enkel geval wordt de contributie voor de
woonvereniging ook geïnd door de corporatie als
onderdeel van servicekosten.
Soms worden de bouwkosten van gemeenschappelijke
ruimten gesubsidieerd door de gemeente. Ook
zijn er voorbeelden dat de inrichting of energiekosten
van die ruimten gesubsidieerd worden.
Voor de inrichting van de gemeenschappelijke
ruimten is vaak steun verkregen van fondsen.
Soms is het eerst voorgeschoten door de leden,
wat dan is teruggegeven nadat het fonds besloot
tot honorering van de aanvraag.
In een enkel geval is sprake van zelfwerkzaamheid
in de vorm van schoonmaak van gemeenschappelijke
ruimten (w.o. gangen en trappen), om kosten
uit te sparen. Voor veel ouderen is deze zelfwerkzaamheid
echter moeilijk op te brengen.
Additionele arbeid kan hier soms uitkomst bieden.
Ontwikkeling
Niettegenstaande het feit dat er dan geen sprake
meer is van woongroepen, krijgen de los-vaste varianten
van bij elkaar wonen met gemeenschappelijke
voorzieningen in toenemende mate belangstelling.
Belangrijk voordeel is dat de omvang van
‘de groep’ dan makkelijk kan fluctueren.
Zowel voor ouderenzorg in het algemeen als voor
huisvesting van bijzondere doelgroepen die op
begeleiding zijn aangewezen, wordt meer en meer
gedacht aan het bij elkaar wonen in zelfstandige
woningen met de benodigde (zorg)voorzieningen in
de buurt; gesproken wordt over ‘woonzorgzones’.
Informatie
De Woongroepenwinkel
Nico van der Dool
Overblaak 94
3011 MH Rotterdam
Tel. (010) 467 44 95
E-mail info@woongroepenwinkel.nl
Website : www.woongroepenwinkel.nl
“Ouderen van ver die dichtbij wonen”, Els de Jong
(Bureau voor woononderzoek, mei 1998)
“Samen verder in Nederland. Groepswonen voor
allochtone ouderen” (Brochure SEV, mei 2000)
Wonen

268 - De grote kleine-kansen atlas / Koop je eigen Bijlmer
Koop je eigen Bijlmer
Peter W. Voogt / Hein de Haan
Introductie
Je moet welhaast een heimelijk genoegen koesteren
in het dwarsbomen van de bureaucratie. Ten
minste als je het snode plan opvat om de bewoners
meer zeggenschap te bezorgen door gezamenlijk
een heel flatgebouw te kopen. En dat terwijl
na jarenlange negatieve publiciteit de Bijlmer
eindelijk grootscheeps op de schop werd genomen.
Corporatie, deelraad en stadsbestuur hadden juist
overeenstemming bereikt over het grotendeels
slopen van de hoogbouwflats die als oorzaak van
alle kwaad in de Bijlmer gezien werden: verloedering,
overlast en criminaliteit. Bij deze massieve
aanpak waren bewoners die aangaven in de
Bijlmer flats te willen blijven wonen ‘een ongehoorde
minderheid’.
Niettemin lukte het de initiatiefnemers Henno
Eggenkamp en Bernadette de Wit om hun geloof in
de uitgangspunten waarmee de Bijlmer was
gebouwd onder de aandacht te brengen. Deze
“Bijlmer Believers” zoals Het Parool hen in een
geruchtmakend artikel noemde (augustus 1999),
wisten het wonen in de Bijlmer met z’n ongeregelde
trekken juist te waarderen. Ze verfoeiden de
vernieuwingsaanpak die er in hun ogen toe zou leiden
dat er een nieuw Almere zou ontstaan met van
die benauwende burgerlijke sociale controle. “Ze
begonnen met het weghalen van de struiken,
omdat ze dachten dat ze daarmee de criminaliteit
omlaag zouden brengen. Nu zijn het de flats. Maar
je moet investeren in mensen, niet in beton.”
De hoogbouwwoningen waren ook zo gek nog niet:
ruim, niet te duur en geen stadslawaai. De believers
wilden een aantal flats voor de sloop behoeden.
Deze flats noemden ze “Het Bijlmer
Museum”.
Maar bovenal was men door het slechte beheer
van de corporatie Nieuw-Amsterdam alle vertrouwen
in deze instelling kwijt. En toen de corporatie
bij aanvang van de herontwikkeling hele flatgebouwen
aanbood aan projectontwikkelaars tegen de
(nogal lage) boekwaarde, kregen deze bewoners
zoiets van ‘verkoop het maar aan ons, dan knappen
we het zelf wel op!’
Henno Eggenkamp hierover: “De Vereniging Koop
Je Eigen Bijlmer is niet opgericht om het aantal
koopwoningen in de Bijlmer te vergroten en huurders
te beroven van een riant 60-tiger jaren appartement.
De KJEB was vooral bedoeld als wapen
tegen de verloedering in beheer en als breekijzer
voor het behoud van het Bijlmer Museum. Het
kopen van een geheel flatgebouw leek ons, de
oprichters, indertijd de enige manier om zeggenschap
en macht van bewoners te vergroten en een
door ons wellicht geïdealiseerd leefklimaat te
behouden.”
De vereniging KJEB is eind1998 opgericht. Nu is er
van die aanvankelijke ambitie maar een beperkt
deel gerealiseerd in de flat Grubbehoeve. Het heet
inmiddels Koop Je Eigen Grubbehoeve, naar de
naam van het desbetreffende flatgebouw. Er liggen
plannen voor flatverbetering waar kopers nu op
instappen. En er blijkt meer dan voldoende belangstelling.
Dat het toch nog zo ver gekomen is, danken
we vooral aan de vasthoudendheid van de initiatiefnemers.
Initiatief
De beide oprichters van de vereniging KJEB hebben
altijd de harde kern gevormd van de acties. De
vereniging zelf is nooit echt tot wasdom gekomen,
maar men vertolkte de opvattingen van een min of
meer actieve kring van Bijlmerbelievers van ongeveer
40 personen, voornamelijk autochtonen. Er
waren ook spijtoptanten die vertrokken uit de
Bijlmer en na enige tijd weer terugkeerden.
Anderen gaven aan dat als ze de mogelijkheid tot
koop hadden, dan ook graag zouden terugkeren
naar de Bijlmer.
Toch was de koop niet het belangrijkste. De ergernis
van de initiatiefnemers lag vooral in het feit dat
de Bijlmer vernieuwing geheel in het teken stond
van sloop en lage nieuwbouw. Alle aandacht van
corporatie en ambtenaren ging daar naar uit, terwijl
het beheer steeds verder verslofte. En in het
beheer lag volgens de KJEB nu vooral het probleem
van de Bijlmer, niet in het feit dat die flats
niet zouden deugen. En terwijl de wat betere
middengroepen uit de flats – daartoe geselecteerd
- naar de nieuwe laagbouw trokken, werden de
flats zelf steeds meer de verzamelplaats van de
overblijvende problematische groepen. De leefbaarheid
kelderde sterk en zelfs het uitvoerend
beheerpersoneel van corporatie en deelgemeente
kende een groot ziekteverzuim en verloop.

De grote kleine-kansen atlas / Koop je eigen Bijlmer - 269
Koop je eigen Bijlmer
De beide initiatiefnemers zijn goed gebekt en
vaardig van pen (Bernadette is journaliste) en
wisten hun zienswijze op de agenda te krijgen van
het ‘operationeel overleg’, het management overleg
tussen corporatie, deelgemeente en gemeente.
Hoewel ze als ervaringsdeskundige bewoners met
uitgebreide voorstellen kwamen voor verbetering
van het beheer, werd alleen het idee opgepakt dat
aansloot bij de vernieuwingstrein: ‘verkoop voor
verbetering’. Mits er voldoende gegadigden zouden
blijken te zijn, zouden bewoners een appartement
kunnen kopen voorafgaand aan de verbetering en
aldus invloed kunnen uitoefenen op de woningverbetering
zelf. Maar daarmee kwamen nog talrijke
vragen op tafel: voor welke prijs worden de woningen
verkocht, welke gemeenschappelijke verbetering
aan de flats wordt vooraf opgelegd en welke
verbetering kan men zelf invullen, moet een flatgebouw
in z’n geheel verkocht zijn, etc.
In dergelijke gevallen worden vaak adviesbureaus
ingehuurd die ‘onafhankelijk advies’ dienen uit te
brengen in een situatie waarin tegengestelde
belangen elkaar ontmoeten. Maar de initiatiefnemers
waren goed op de hoogte van het feit dat het
ene bureau ‘anders onafhankelijk is’ dan het andere.
Ondanks de voorkeur van de betrokken ambtenaren
stelden de initiatiefnemers daarom met
klem een bureau voor dat vanuit affiniteit met het
opbouwwerk sympathiek zou staan tegenover de
bewonersinbreng. Dat werd het Rotterdamse
bureau IGG (Peter Voogt) die voor dit project een
samenwerking aanging met CASA-architecten (Hein
de Haan). CASA, één van de weinige bureaus met
een coöperatieve rechtsvorm, heeft een uitgebreide
ervaring met ondersteuning van woongroepen
en bewoners die hun eigen woonruimte verbouwen
en in eigendom en beheer nemen.
Draagvlak
Als het zou lukken de ruime appartementen tegen
boekwaarde en verbouwingskosten te verkopen,
zouden kopers tegen een relatief voordelige prijs
een aantrekkelijke woning kunnen bemachtigen.
En dat in een ‘booming’ Amsterdamse huizenmarkt
met huizenhoog stijgende prijzen. Dat voordeel zou
dan gegund zijn aan zittende huurders van het desbetreffende
flat of van andere flats, of aan ‘spijtoptanten’
die wilden terugkeren naar de Bijlmer.
Omdat vele bewoners slechts bescheiden inkomens
hadden, werd tevens gekeken naar de toen
in ontwikkeling zijnde koopsubsidieregeling.
Het zal duidelijk zijn dat het ‘verkoop voor verbetering-concept’
in beginsel een veel grotere groep ten
voordeel zou kunnen strekken dan alleen de
Bijlmerbelievers. Het uit te zetten voorbereidingstraject
zou dan ook moeten voorzien in goede
communicatie met deze potentiële belangstellenden.
Ook de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting
(SEV) raakte geïnteresseerd in dit concept en stelde
een bijdrage aan de voorbereidingskosten in het
vooruitzicht. Het concept kreeg aldus steeds meer
bekendheid. En de betrokken functionarissen kregen
zo gaandeweg ook steeds meer belang bij het
laten welslagen van het project.
Begeleiding
Henno en Bernadette waren de dragende krachten
die ook zorgden voor communicatie met achterban
c.q. andere belangstellenden. In IGG/CASA vonden
ze hun partners in overleg over de te volgen strategie,
onder erkenning van ieders eigen verantwoordelijkheid.
IGG/CASA heeft een verkennende studie
verricht naar de mogelijke varianten voor verkoop
voor verbetering. Na besluitvorming hierover
heeft CASA een haalbaarheidsonderzoek Koop je
eigen Grubbehoeve verricht.
Voor de derde fase waarin de tekeningen voor concrete
verbouwing gemaakt moesten worden en de
intekening van potentiële kopers aan de orde
kwam, is er opnieuw een selectie geweest van
architectenbureau’s uit meerdere gegadigden.
Hiervoor waren twee argumenten aanwezig. Ten
eerste was tot nu toe het KJEB deel van de flat
onderwerp van onderzoek en ontwerp geweest.
Uitbreiding van de opdracht tot de hele flat vereiste
opnieuw een formeel besluit. Ten tweede wilde een
deel van de KJEB groep gebruik maken van dit
moment om een ‘toparchitect’ te kiezen: de periode
van de ‘architect-opbouwwerker’ was immers
voorbij, nu werd het tijd voor de ‘architect-vormgever’.
Niettemin kwam ook hier CASA naar voren als
te verkiezen bureau. Belangrijke factor was dat in
gevallen waarin bewoners optreden als (mede)

270 - De grote kleine-kansen atlas / Koop je eigen Bijlmer
opdrachtgever, de architect bereid en in staat moet
zijn om goed te communiceren met bewoners die
uiteenlopende wensen hebben. Dit vergt relatief
veel tijd, een flexibele opstelling en de bereidheid
om te zoeken naar maatwerk en het soepel
omgaan met ‘standaard procedures’.
De tamelijk ruime én unieke ervaring van CASA in
ondersteuning van (woon)groepen die eigen
opdrachtgever zijn bij verbouw en beheer van
woon- en/of werkruimte, is een belangrijke factor
geweest voor het slagen van het concept. Het aangaan
van projectontwikkeling met bewoners in de
rol van mede-opdrachtgever betekent het introduceren
van veel onzekerheden, en voor ambtelijke
planners ‘veel beren op de weg’. CASA kon aansprekende
voorbeelden van geslaagde verbouwingen
laten zien, inclusief de juridische inbedding,
waaruit blijkt dat het praktisch gesproken heel
goed mogelijk is. Projectontwikkelaars zijn doorgaans
niet zo dol op deze benadering, omdat het
voordeel voor de bewoners juist ligt in het uitsparen
van dure projectontwikkelaars. De meer
natuurlijke partners van bewoners in deze zijn lokale
overheden en de wat meer innovatief ingestelde
corporaties.
Verloop ontwikkelingstraject
Het Projectbureau Vernieuwing Bijlmermeer stelde
de werkgroep Verkoop voor Verbetering in, waarin
een ambtenaar van het projectbureau en van de
stedelijke woningdienst zitting namen, een vertegenwoordiger
van de corporatie en een van het
stadsdeel, met Henno en Bernadette namens
KJEB. In samenspraak met deze werkgroep verrichtte
IGG/CASA een voorstudie waarin enkele
varianten werden aangegeven en een eerste plan
van aanpak. De varianten betroffen het al of niet
combineren van verkoop en verhuur van woningen
binnen het flatgebouw. In geval van combinatie van
verkoop en verhuur zou de corporatie eigenaar blijven
van de huurhuizen en deelnemen in een vereniging
van eigenaren. Bij deze variant is er naar
gestreefd zowel huurder als potentiële koper een
gelijkwaardige invloed op de flatverbetering te
laten hebben. Ook werd rekening gehouden met de
mogelijkheid dat huurders bij elkaar een woongroep
wilden vormen.
Voorts is in de voorstudie een indicatie gegeven
van de minimaal benodigde flatverbetering en wat
de kostprijs van de woningen zou moeten worden
inclusief verbouwing en reservering voor onderhoud.
Omdat in dit stadium het nog onzeker was of
het idee een vervolg zou krijgen, is er geen uitgebreide
consultatie van bewoners geweest.
In plaats daarvan is via KJEB een klankbordgroep
van bewoners gevormd en zijn enkele groepsgesprekken
met bewoners gehouden.
De voorstudie moest de levensvatbaarheid van het
concept Verkoop voor Verbetering uitwijzen. Het
kopen in eens van het hele flatgebouw viel af. Niet
zozeer wegens het niet kunnen financieren, want
voor verkoop tegen boekwaarde waren al snel
beleggers te vinden. Veeleer ging het om de typische
corporatietaken (doen uitverhuizen van bewoners,
zorgen voor beheer en onderhoud, etc) waarvoor
dan een aparte organisatie moest worden
opgezet.
Aan de andere kant stond de corporatie zelf niet te
trappelen om gecompliceerdere varianten met
medezeggenschap van huurders aan te gaan. Hier
lag dan ook de grootste aarzeling alvorens akkoord
te gaan met een vervolg.
Medio 2000 besloot de corporatie in reactie op de
voorstudie om een haalbaarheidsonderzoek te
laten verrichten door CASA uitgaande van de volgende
variant voor de flat Grubbehoeve (totaal
ruim 300 woningen):
- sloop van het laatste deel van het flatgebouw (60
woningen)
- ‘herpositioneren’ van 90 woningen (zuidelijk deel
van Grubbehoeve) ten behoeve van KJEB
- 169 woningen uit noordelijk deel blijven aan de
corporatie en worden deels verkocht (verspreid
gelegen)
Het ‘herpositioneren’ betekent in het jargon van de
Bijlmer vernieuwing dat de woningen tegelijkertijd
leeg worden overgedragen aan een projectontwikkelaar.
In dit geval wordt dus eenzelfde benadering
van KJEB voorgesteld door de corporatie.
Juist dit herpositioneren stuit op grote bezwaren
van KJEB en CASA. Als eerst alle huurders moeten
zijn vertrokken, heb je een periode van minimaal
1,5 jaar met toenemende leegstand. Dit levert een
zeer slechte beheersituatie op (verwaarlozing,
woningkraak) en werkt ook negatief voor potentiële
kopers.
Volgens KJEB en CASA ligt de kwaliteit van stadsvernieuwingsprocessen
juist in:
- zo lang mogelijk in bewoonde staat houden en
het beheer op peil houden
- zorg dat men slechts één keer hoeft te verhuizen
Zij stellen daarom voor in het haalbaarheidsonderzoek
om onderscheid te maken in ‘kalme’ en
‘wilde’ verbetering. De woningen waaraan geen
ingrijpende verbouwingen plaats zullen vinden (2e
t/m 9e etage) worden aangepakt bij vertrek van
een huurder; dit kan eventueel ook in bewoonde
staat als de koper er van tevoren al intrekt. Dit is
Wonen

De grote kleine-kansen atlas / Koop je eigen Bijlmer - 271
Wonen
de kalme verbetering. De meer ingrijpende ‘wilde’
verbetering betreft de woningen op de bovenste
etage en de woningen die aan de binnenstraat zijn
gelegen. De woningen op de bovenste etage krijgen
een uitbreiding op het dak en de functie van de
binnenstraat vervalt door het slopen van de parkeergarages.
Op die manier kan het grootste deel
van de woningen tijdens de vernieuwing in gebruik
gehouden worden. Dit voorkomt niet alleen langdurige
leegstand met de bijbehorende huurderving
maar bevordert ook de betrokkenheid van de
bewoners bij het veranderingsproces: ze zitten er
letterlijk bovenop!
Er ontstaan zo drie verschillende bouwprocessen
betrekkelijk onafhankelijk van elkaar:
- ‘technische verbetering’: dit slaat vooral op vernieuwing
van de installaties, met name de verwarming;
- ‘kalme verbetering’: dit is een zich binnen de
woning afspelend verbeteringsproces, waarbij ter
keuze van de bewoner ‘pluspakketten’ tegen
meerkosten kunnen worden gerealiseerd;
- ‘ingrijpende verbetering’: dit proces speelt zich af
bij de verbetering van de gevels en daken, bij de
nieuwe invulling van de woningen op de eerste en
bovenste verdieping en bij de herinrichting van de
begane grond. De bergingen op de begane grond
worden gesloopt om plaats te maken voor ateliers
en bedrijfsruimten, alleen de fietsenstalling blijft
beneden aan de parkzijde onder een verhoogd
terras.
In de loop van 2001 ging de corporatie in beginsel
akkoord met deze aanpak. Ze gaf KJEB tot juni
2002 de tijd om 60 potentiële kopers te vinden,
die hun intentie zouden vastleggen met een aanbetaling
van € 454,-. Zou dat niet lukken, dan werd
KJEB niet meer als partij erkend en zou de corporatie
de vernieuwing verder zelf regelen.
In januari 2002 begint de KJEB de werving en
inschrijving van kopers met de brochure ‘Koop Je
Eigen Grubbehoeve’.
Voor inschrijving moeten de kopers aan de volgende
voorwaarden voldoen:
- betalend lid van de KJEB
- de mogelijkheid om een hypotheek te verwerven
- geen overlast-verleden op vorig woonadres
- Nederlander zijn of beschikken over een verblijfsvergunning
De volgorde bij toewijzing verloopt als volgt:
- bewoner van Grubbehoeve of Grunder (de naastgelegen
te slopen flat)
- bewoner hoogbouw Bijlmermeer
- ex-bewoner hoogbouw Bijlmermeer
- overige kandidaten.
Om de voorlichting uit de brochure te ondersteunen
zijn er enkele voorlichtingsdagen belegd.
Half mei 2002 waren er voldoende ingeschreven
kopers om de KJEB als mede-ontwikkelaar te legitimeren.
De ontwikkelingskosten worden voorgeschoten
door de corporatie en later verrekend in de
koopsom. In januari 2002 wordt het Programma
van Eisen vastgesteld en in juni 2002 presenteert
CASA het Voorlopig Ontwerp. Het contact tussen de
kopersgroep en CASA verloopt via de algemene
vergaderingen en door het instellen van een bouwcommissie.
In het najaar van 2002 worden er bijeenkomsten
belegd per woningtype, waarbij wordt
besproken hoe men vanuit de ‘basiswoning’ met
behulp van ‘pluspakketten’ de individuele wensen
per woning kan realiseren.
In het najaar is tevens begonnen met het definitief
ontwerp maar daarbij komt er een kink in de kabel:
het plan en het budget vertonen een (te) sterke discrepantie.
De verantwoordelijk projectleider neemt
ontslag en er wordt een interim-projectleider
benoemd om de situatie in kaart te brengen en
voorstellen te doen voor de verdere aanpak.
Verwacht wordt dat dit begin 2003 wordt uitgewerkt,
waarna in maart een ‘doorstart’ met een
gewijzigd plan kan plaatsvinden.
Als laatste nieuws kan worden gemeld dat
Patrimonium afziet van de sloop van het uiteinde
van de flat; dit deel zal worden verbeterd en
‘marktconform’ worden verkocht.
Organisatie
Het Projectbureau Vernieuwing Bijlmermeer (PVB)
is de spin in het web wat betreft de coördinatie van
de stedelijke vernieuwing. Hieronder functioneren
drie projectgroepen, voor drie deelgebieden van de
Bijlmer vernieuwing. Het projectbureau wordt aangestuurd
door een bestuurlijk overleg van de stad
Amsterdam, het stadsdeel Zuid-Oost en de betrokken
woningbouwcorporaties.
Het project KJEB is gestart als werkgroep “Verkoop
voor verbetering” direct onder het PVB met de voorstudie,
waarvoor het PVB de opdrachtgever was.
Het haalbaarheidsonderzoek is verricht in opdracht
van KJEB en Patrimonium (de betrokken corporatie),
waartoe eveneens een werkgroep was ingesteld,
waarin ook het PVB was vertegenwoordigd.
In deze fase hebben de initiatiefnemers van KJEB
een nieuwe vereniging opgericht Koop Je Eigen
Grubbehoeve (KJEG) omdat nu duidelijk was geworden
dat het om de flat Grubbehoeve zou gaan.
Deze vereniging heeft de functie van ‘projectontwikkelaar’
namens potentiële kopers en zal worden
omgezet in een Vereniging voor Eigenaars (VVE).
Dit gebeurt als de overdracht van de eerste woningen
aan de kopers plaats vindt.
Voorlopig blijft er een scheiding tussen het KJEGen
het Patrimonium deel van de flat, omdat verwacht
wordt dat Patrimonium nog enige tijd zal

272 - De grote kleine-kansen atlas / Koop je eigen Bijlmer
moeten optreden als eigenaar-vertegenwoordiger
van de huurders van de (nog) niet verkochte woningen
uit haar deel van Grubbehoeve.
Financiën
De bekostiging van de voorstudie maakte deel uit
van de algehele planontwikkelingskosten voor de
Bijlmer. Deze fase is mede gedragen door een subsidie
van de SEV. De ingeschakelde bureaus
(IGG/CASA) werden dus hieruit bekostigd. Ook de
communicatie met bewoners valt hieronder. Toen
de vereniging KJEB in deze fase werd ingeschakeld
om bijeenkomsten met bewoners te beleggen,
maakte KJEB aanspraak op bekostiging hiervan.
Het Projectbureau Vernieuwing Bijlmer erkende de
logica van deze aanspraak, maar had problemen
met het aangaan van een opdrachtgeverrelatie met
KJEB. Dat is toen opgelost door het daarmee
gemoeide budget via opdrachtnemer IGG/CASA te
laten lopen.
Het haalbaarheidsonderzoek is bekostigd door de
corporatie en komt ten laste van de ontwikkelingskosten.
Ook de verdere inzet van CASA valt onder
de projectontwikkelingskosten en maakt daarmee
deel uit van de uiteindelijke verkoopprijs van de
woningen.
Ontwikkeling
Begin 2003 ziet het er naar uit dat het project
KJEB gerealiseerd gaat worden. Weliswaar minder
vergaand dan de in de voorstudie aangedragen
mogelijkheden. Niettemin is hier sprake van een
innovatieve aanpak van flatverbetering met verregaande
invloed van bewoners. Het strookt bij het
recent ingezette regeringsbeleid om bewoners
meer invloed te laten hebben op het ontwerp van
hun woning. Hierbij wordt vooral gedacht aan het
beschikbaar stellen van bouwkavels. KJEB is hierbij
vergeleken een vernieuwende aanpak: meerdere
bewoners in verenigingsverband opereren feitelijk
als eigen projectontwikkelaar en sparen
daardoor kosten uit.
Ook in geval van huurwoningen kunnen bewoners
invloed uitoefenen op nieuwbouw en renovatie van
woningen. In geval van KJEB is deze variant niet
opgepakt. De beschrijving van woongroepen elders
in deze kansenatlas laat ook hiervan voorbeelden
zien.
Bij nieuwbouw van koopwoningen zijn de kansen
voor zeggenschap voor de kopers optimaal.
Zoals gezegd wordt er hieraan door gemeenten
doorgaans slechts aan tegemoet gekomen door
het beschikbaar stellen van vrij in te vullen bouwkavels.
De kosten per woning zijn daarbij zo hoog
dat deze categorie slechts bereikbaar is voor een
kleine groep vermogende kopers. Bovendien blijft
de zeggenschap op deze manier beperkt tot de
vormgeving en invulling van de eigen woning: buiten
de eigen kavel is de invloed nihil.
Door samenwerking tussen de deelnemers bij het
zelf ontwikkelen van nieuwbouw kunnen er meer
voordelen worden behaald: het gemeenschappelijke
casco kan prijsgunstig worden ontworpen en
gebouwd, dit betekent dat de woningen ook toegankelijk
worden voor minder hoge inkomens. De
zeggenschap blijft dan niet beperkt tot de indeling
van de eigen woning maar strekt zich ook uit tot de
voorzieningen op blokniveau (gemeenschappelijke
ruimten voor bijvoorbeeld kinderopvang, oefen- en
cursusruimten, werkplaats, doka, expositie, enz) en
tot de binnen het blok te realiseren werkgelegenheid
(het eigen bedrijf, atelier of kantoor op loopafstand).
Deze levendige programmering is een duidelijke
verrijking van onze cosmetisch weliswaar afwisselende,
maar programmatisch uiterst eentonige
nieuwbouwwijken.
CASA architecten heeft op eigen initiatief een aantal
van deze projecten gerealiseerd. Een recent
opgeleverd blok met deze aanpak is project BO1
op het schiereiland Borneo in het Oostelijk
Havengebied van Amsterdam. Het gaat om 69
woningen, 24 bedrijven (waaronder een Chinees
restaurant) en een aantal gemeenschappelijke
voorzieningen (kinderopvang, logeerkamers, expositie).
Op dit moment wordt er gewerkt aan project VRIJ-
BURG in IJburg, op het Steigereiland in de
Zuidbuurt.
Informatie
Genoemde plan-/ontwerpstukken zijn van de KJEBwebsite
te downloaden.
KJEB: http://www.grubbehoeve.nl/kjeb/index.htm
KJEB - Grubbehoeve: www.grubbehoeve.nl
CASA architecten: www.casa-architecten.nl (ook
voor doorverwijzing naar Steigereiland)
Wonen

De grote kleine-kansen atlas / Vereniging ’t WIN (Wooninitiatief Nuenen) - 273
Vereniging ’t WIN (Wooninitiatief Nuenen)
Piet van Elswijk
Introductie
Wanneer je als ouder je gaat realiseren dat de zorg
voor je gehandicapte kind een keer moet worden
overgenomen, ga je nadenken over hoe die zorg
gestalte moet krijgen. Zo ook verging het ons. Het
liefst zoek je toegewijde zorg, niet zo’n instituut
waarbij je kind ‘een nummer’ is. En liefst ook niet
te duur. De persoonsgebonden budgetten (PGB)
die onlangs in de zorg (op aanvraag) zijn ingevoerd,
zijn een goed handvat om je verlangens bij de zorginstellingen
op tafel te leggen. Maar de eerste
gesprekken daarover verliepen niet naar wens. Dus
besloten we te kijken of we niet zelf een woonzorgvoorziening
konden oprichten voor ons kind en dat
van andere ouders. De eerste stap richting ’t WIN
was daarmee gezet.
Initiatief
Onze zoon David is meervoudig gehandicapt. Hij
kan zich voor wat betreft de algemene dagelijkse
levensbehoeften aardig redden, maar heeft wel
iemand in zijn nabijheid nodig om dit proces niet
te laten ontsporen. Momenteel is hij 27 jaar oud en
woont nog thuis. Overdag gaat hij naar het
Dagactiviteitencentrum het Laar in Geldrop, waar
hij afwisselend werk heeft wat hij zeer graag doet.
In 1997 zijn wij begonnen met het zoeken naar
een goede plek voor hem om te wonen. Na diverse
gesprekken, tests en procedures onder begeleiding
van de Sociaal Pedagogische Dienst (SPD) in
Eindhoven werd David een kamer aangeboden in
een woning in Nuenen waar hij samen met twee
andere gehandicapten zou komen te wonen. Dit
was in één van de 8 ééngezinswoningen in beheer
bij het zorgcentrum Meare in Eindhoven. Eén van
deze woningen is voor een deel als coördinatiecentrum
ingericht. In de gesprekken met het zorgcentrum
Meare bleek dat de zorg in die woning slechts
bestond uit enkele uren per dag aanwezigheid van
een zorgverlener. Op andere momenten zou David
de straat op moeten en naar het coördinatiepunt
moeten gaan met zijn rolstoel om daar om de
benodigde zorg te vragen. Helaas stelt de handicap
van David hem niet in staat om dat zelfstandig te
doen. We hebben er toen van afgezien.
Een tweede aanbod was ongeveer gelijkluidend,
maar er waren twee andere woningen zeer dicht
bij. Wij hebben toen de suggestie gedaan dat
Meare voor deze drie woningen bij elkaar permanente
zorg zou bewerkstelligen. Men was daar niet
toe bereid en toen hebben wij moeten besluiten
ook niet op dit aanbod in te gaan.
Inmiddels was het 2000 en hebben wij het initiatief
genomen om met een aantal andere ouders
met gehandicapte kinderen en met behulp van het
persoonsgebonden budget (PGB) gezamenlijk
woonruimte en zorg te realiseren.
In die tijd waren de wachtlijsten voor woonzorgvoorzieningen
lang. Wij dachten snel het aantal ouders
bij elkaar te hebben, maar de SPD bleek niet zo’n
helder inzicht in de wachtlijst te hebben. Na lang
praten en zelf om ons heen zoeken is het gelukt
om een aantal ouderparen bij elkaar te krijgen, die
iets zagen in een dergelijk initiatief. In de loop van
2001 is dit uitgegroeid tot in totaal 18 ouderparen.
In het derde kwartaal van 2001 zijn wij met de
reguliere vergaderingen en besprekingen bij de
SPD begonnen. Als formele startdatum van het initiatief
kunnen we 10 juli 2001 aanhouden, de
datum van de eerste formele vergadering bij de
SPD.
Deelnemers
De vereniging ’t W.I.N. (wooninitiatief Nuenen) is in
januari van 2003 opgericht met het doel om voor
de kinderen of verwanten van de leden adequate
huisvesting en zorg tot stand te brengen en te
handhaven.
De achttien toekomstige bewoners hebben zeer
uiteenlopende handicaps. Zo verschilt de mate van
mobiliteit sterk alsook de verstandelijke vermogens.
Maar men is voor elkaar zeker niet onbekend.
Er zijn nogal wat dwarsverbanden door dagactiviteiten,
clubs, soos, disco en zwemmen. Je
kunt stellen dat iedere toekomstige bewoner wel
de helft van de totale groep regelmatig ergens
tegenkomt. Alle achttien hebben op een of andere
wijze een band met Nuenen.
Draagvlak en begeleiding
De gemeente Nuenen is positief gestemd over het
initiatief. Zij ziet het als haar verantwoordelijkheid
om een goede locatie voor de huisvesting te verzorgen,
alsook om de aanvragen voor benodigde vergunningen
en subsidies welwillend te ondersteunen.
Er is dan ook regelmatig overleg met de wet-

274 - De grote kleine-kansen atlas / Vereniging ’t WIN (Wooninitiatief Nuenen)
houder. De woningbouwvereniging “Helpt
Elkander” ziet het als haar verantwoordelijkheid de
adequate woonvoorziening te realiseren. En wel
zodanig dat aan de ene kant de woonvoorziening
voldoet aan de wensen van de toekomstige bewoners
(eigen kamer, slaapkamer en badkamer,
geschikt voor rolstoelers). En dat aan de andere
kant de huur zodanig is, dat de toekomstige bewoners
in aanmerking komen voor huursubsidie.
De Sociaal Pedagogische Dienst Eindhoven en
omstreken begeleidt de vereniging bij haar initiatief.
Gelijktijdig is het ook een leertraject voor de
SPD omdat ook zij hebben geconstateerd dat er
een sterke groei in het aantal ouderinitiatieven valt
waar te nemen. Zij zien dit ook als een nieuwe
bestaansgrond voor de SPD.
De mogelijke zorgleveranciers voor dit project,
Meare en De Plaatse, willen de zorg graag leveren.
Maar deze reguliere zorginstellingen hebben moeite
met de kwaliteitseisen die wij als vereniging stellen.
In het vervolg van het traject zal dit nog veel
intensieve gesprekken vergen.
Werkwijze
De vergaderingen en besprekingen die vanaf de
start zijn gevoerd zijn gericht geweest op:
1. Betrekken van de gemeente Nuenen bij het initiatief
en zorgen dat er een keuze gemaakt wordt
voor de locatie van het gebouw. In december
2002 heeft de gemeente de grond met deze
bestemming verkocht aan de woningbouwvereniging
“Helpt Elkander”.
2. Betrekken van de woningbouwvereniging “Helpt
Elkander” bij het initiatief en zorgen dat men de
bereidheid uitspreekt om de 18 aangepaste
wooneenheden met collectieve ruimten en ruimten
voor de zorg te willen realiseren. Onze vereniging
werkt nu het programma van eisen voor
het gebouw uit om dit vóór 1 april 2003 aan de
woningbouwvereniging te kunnen aanbieden.
3. Betrekken van de SPD, het Zorgkantoor en de
zorginstellingen Meare en “De Plaatse” bij het
initiatief om mee te denken over de wijze waarop
de zorg straks gestalte gegeven kan worden.
Momenteel heeft iedere potentiële bewoner een
PGB aangevraagd. Een aantal heeft dit reeds
eerder toegezegd gekregen. Vervolgens heeft de
SPD in overleg met het Zorgkantoor een globale
schatting gemaakt van het te verwachten totaalbudget
voor deze 18 potentiële bewoners. Met
de SPD zijn zorgprofielen opgesteld voor elke
potentiële bewoner en van het totaal is een zorgcapaciteit
begroting gemaakt. De zorg uren,
onderverdeeld naar zorgkwaliteiten, zijn van
tarieven voorzien en zo ontstond een totaalbegroting
voor de zorg. Uit de vergelijking tussen
de totaalbegroting voor de zorg en de som van
de geschatte 18 PGB’s bleek dat aan de gewenste
zorg zal kunnen worden voldaan.
4. In januari 2003 is de vereniging daadwerkelijk
opgericht. Daaraan vooraf gingen diverse keren
overleggen met de notaris en het inwinnen van
informatie.
5. Werken aan de “matching” van ouders en potentiële
bewoners. Dit is een proces waarbij men
elkaar steeds beter leert kennen en waarderen
om zo straks als het project is gerealiseerd als
een groep vrienden c.q. goede buren met elkaar
om kan gaan. Hier willen wij ook veel tijd in steken.
De planning van het vervolg is in grote lijnen als
volgt.
In 2003 de verdere planontwikkeling van het
gebouw met aanvraag vergunningen etc. Wij zijn
betrokken in de projectgroep en laten ons bijstaan
door deskundigen.
In 2004 zal naar schatting de bouw van het project
gaan plaatsvinden.
In 2003 de PGB aanvragen afronden en de
gesprekken voeren met de zorginstellingen over de
nadere invulling van de zorg. Ook hierbij laten wij
ons bijstaan door een deskundige.
In 2003 zal de vereniging verder werken aan PR
zaken zoals een brochure, een website, informatiemateriaal
enzovoorts. Dit ter voorbereiding op het
proces van sponsoring.
In 2003 en 2004 zal de matching permanente
aandacht vergen. Gezien de duur van de voorbereiding
is het naar onze mening en de mening van de
deskundigen gewenst hier aan te blijven werken.
Op dit moment schatten wij in dat de bouwvoorbereidingsfase
eind 2003 zal zijn afgerond. Daarna
start de realisatiefase van het bouwproject en zal
eind 2004 worden afgerond. Begin 2005 zullen de
bewoners hun intrek nemen. Als geschatte einddatum
voor de voorbereidingsfase kunnen we 31
december 2003 aanhouden.
Organisatie
Op het moment dat we als ouders bij elkaar gingen
zitten om een woonzorgvoorziening voor onze kinderen/verwanten
in het leven te roepen, vormden
we feitelijk een vereniging met beperkte rechtsbevoegdheid.
Als vereniging konden we gesprekspartner
zijn voor gemeente, corporatie en SPD. Sinds
het passeren van de statuten bij de notaris begin
2003 zijn we een vereniging met volledige rechtsbevoegdheid.
Dat vergemakkelijkt ook het aangaan
van verplichtingen.
In beginsel kan onze vereniging straks als huurder
van het complex optreden. Ook wordt dan de zorg
gezamenlijk ingekocht. De inkomsten bestaan dan
uit de persoonsgebonden budgetten van de bewo-
Wonen

De grote kleine-kansen atlas / Vereniging ’t WIN (Wooninitiatief Nuenen) - 275
ners. Maar ook is denkbaar dat het financiële
beheer wordt ondergebracht in een beheersstichting.
De vereniging blijft dan verantwoordelijk voor
het zorgbeleid en benoeming van het bestuur van
de stichting. Dit is iets wat we nog nader bekijken.
Financiën
De vereniging heeft voor de voorbereiding van het
project subsidie aangevraagd bij het Ministerie van
VROM op grond van de tijdelijke woonzorgstimuleringsregeling.
Opvallend daarbij is dat men zoveel
gedetailleerde informatie en documenten vraagt,
dat de feitelijke aanvraag pas zal worden goedgekeurd
als de voorbereiding is afgerond. Omdat de
vereniging niet weet of zij ooit subsidie zal ontvangen
zal zij ook andere financieringen moeten
nagaan of zelf garant moeten staan.
Het Ministerie van VROM verleent ook gedeeltelijke
subsidie voor bouwkundige voorzieningen die
noodzakelijk zijn, maar die niet behoren bij de
wooneenheden. Dit zijn bijvoorbeeld de ruimten
voor de verzorgenden, gemeenschappelijke ruimten
zoals huiskamers, keukens en opslagruimten.
Te zijner tijd zal de vereniging daar een beroep op
doen.
Naast de bouw van de wooneenheden en gemeenschappelijke
ruimten zal subsidie worden gevraagd
aan diverse instanties (fondsen) voor de inrichting
van met name de gemeenschappelijke ruimten.
Daarvoor zal ook de plaatselijke middenstand worden
benaderd
De zorg zelf zal dus gefinancierd worden uit de 18
PGB’s. Daarbij wordt er van uit gegaan dat de
ouders in principe geen zorgtaken meer verrichten.
Bovendien is de opzet zodanig dat er ook geen
gebruik gemaakt behoeft te worden van vrijwilligers.
Of dit laatste echt zal lukken hangt af van de
situatie hoeveel potentiële bewoners in aanmerking
zullen komen voor een hoger PGB op grond
van de hardheidsclausule.
Ontwikkeling
Volgens ons is een belangrijke voorwaarde voor
deelname in een woonzorgproject dat de bewoner
in zekere mate in staat is om in een groep te functioneren.
Door de vele ouderinitiatieven verschuift
de aard van de handicaps van de bewoners in de
instituten. Men ziet zich geplaatst voor een beduidend
groter aantal bewoners die niet in een groep
kunnen functioneren. Dit vergt veel meer begeleiding
en dus veel hogere kosten. Aangezien de overheid
niet bereid is de financiering van de instituten
te verhogen, zoeken de instituten andere financieringsmogelijkheden.
Deze vinden zij in het leveren
van zorg aan woonzorginitiatieven door het verhogen
van de tarieven of het leveren van minder
uren. Daar liepen wij als vereniging ook tegenaan.
De ouderinitiatieven zijn het daarmee oneens en
zoeken elders een zorgleverancier. Zo zijn er nu
diverse organisaties ontstaan, die zich uitsluitend
richten op het leveren van zorg aan woonzorginitiatieven.
Informatie
WIN
Secretaris Ben Nicolasen
Het Kempke 12
5672 PL Nuenen
Tel. (040) 283 50 24
E-mail nicolasen_kempke@hetnet.nl
Websites:
http://www.nietafwachten.nl/
(toegespitste website van VWS)
http://www.iwz.nl/
(innovatieprogramma Wonen en Zorg)
http://www.lkng.nl/
(Landelijk Kennisnetwerk Gehandicaptenzorg)
Wonen

276 - De grote kleine-kansen atlas / Groepswonen en werken in zelfbeheer
Groepswonen en werken in zelfbeheer
Peter W. Voogt / Hein de Haan
Introductie
Niet iedereen ambieert een doorzonwoning in een
vinex-wijk of een yuppenappartement in de grote
stad. Het waren de krakers uit de jaren
zeventig/tachtig van de vorige eeuw die grote leegstaande
panden annexeerden en daarin een eigen
wooncultuur ontwikkelden. Wonen gecombineerd
met werken, in eigen of gedeelde ateliers, met
gezamenlijke leefruimten en vaak nog activiteitenruimten
voor allerlei culturele evenementen. De
inrichting met goedkope middelen en meestal door
zelfwerkzaamheid, vaak opgeleukt met artistieke
uitingen, staat symbool voor een eigenzinnige
manier van leven.
De idealistisch bevlogen krakers van het eerste uur
legitimeerden hun acties door te verwijzen naar de
woningnood. En hoewel ‘woningnood’ tegenwoordig
als algemeen verschijnsel discutabel is, het feit
blijft dat woonwerkruimte voor groepen niet tot het
standaard aanbod van projectontwikkelaars en
corporaties gerekend mag worden, en al helemaal
niet in betaalbare vorm. Heel vaak zijn deze woonwerkvormen
dan ook – soms letterlijk – bevochten.
En nog steeds staan met enige regelmaat groepen
op die zich ontfermen over gebouwen die staan te
verkommeren terwijl de eigenaar speculeert op
toekomstige ontwikkelingen die de marktprijs moeten
opjagen.
Voor de hardliners in de kraakbeweging was het
onderhandelen met de overheid wat op legalisering
uitloopt, natuurlijk verwerpelijk: je doet gemene zaak
met ‘de vijand’. Anderzijds was er een steeds groter
wordende groep jongeren die het kraakcircuit vooral
als mogelijkheid zagen om aan goedkope
woon(werk)ruimte te komen. Hun bereidheid tot
onderhandelen met de overheid was in de ogen van de
hardliners een gruttersmentaliteit. Maar juist omdat
door de acties de woningnood onder jongeren hoog op
de politieke agenda kwam te staan en via het
onderhandelen over gekraakte panden er steeds meer
huisvesting voor jongeren ontstond, verdween een
belangrijk motief voor de opstelling van de hardliners.
Eind 1988 werden de hardliners in een landelijke
bijeenkomst van krakers aan de kant geschoven. (Zie
bijv. “Krakers, grutters en bonzen” in De Groene
Amsterdammer, 15 januari 1997)
In veel gevallen is een ontwikkeling te zien van illegale
situatie naar legale. Wat als kraak begint en
zich ontwikkelt tot een bestendige (culturele)
gemeenschap die ook het politieke spel met de
gemeente weet te spelen, evolueert tot een legale
situatie: het pand wordt aangekocht, verbouwd tot
woonwerk eenheden en de bewoners, die na meerdere
jaren vaak een regulier inkomen hebben
weten te verwerven, gaan een redelijke tot gewone
prijs betalen voor hun accommodatie.
Talrijk zijn inmiddels de voorbeelden in den lande
van deze vorm van initiatief en zelforganisatie. De
een met een roemruchte historie (met de Groote
Keijser in Amsterdam als roemrucht voorbeeld),
terwijl de ander in betrekkelijke rust tot stand is
gekomen.
Dit onderwerp illustreert, zoals wel vaker inde
historie, dat buitenparlementaire actie nodig kan
zijn om bepaalde voorzieningen tot stand te brengen,
die daarna als vanzelfsprekend worden geaccepteerd
en verder volgens het ‘poldermodelmeteindelozevergadercultuur’
worden gerealiseerd.
We richten ons in deze beschrijving niet op een
enkel voorbeeld, maar zullen geïllustreerd met willekeurige
voorbeelden de meer algemene lijnen
schetsen waarmee een ieder die ‘de kans wil grijpen’
zijn/haar voordeel kan doen.
Initiatief
Hoe je een ‘kraak zet’, laten we graag aan ieders
fantasie over. Minstens zo interessant is te weten
dat er op talrijke andere manieren een situatie kan
ontstaan waarbij een groep mensen zich opwerpt
als (toekomstige) gebruiker van een pand in een
woonwerk setting. Een louche kamerverhuurbedrijf
dat besluit ermee op te houden en het pand leeg
wil verkopen. De zittende studenten weigeren te
vertrekken en hangen een spandoek op “wij blijven”.
Of, buurtbewoners die willen dat een oude school
voor sloop wordt behoed en de bewonersorganisatie
overhandigt de sleutel aan een kunstenares
met de uitnodiging om met enkele geestverwanten
hun intrek in de school te nemen.
Of de deelgemeente zelf vraagt aan een bewonersorganisatie
om een financieel haalbare oplossing
te zoeken voor een blok met woningen, opdat

De grote kleine-kansen atlas / Groepswonen en werken in zelfbeheer - 277
sloop kan worden voorkomen. De bewonersorganisatie
zoekt vervolgens contact met een woonvereniging.
En met een beetje geluk krijg je de bekostiging
van het haalbaarheidsonderzoek erbij.
Of een actieve groep is uit een pand gezet, maar
weet voldoende druk op de lokale politiek uit te
oefenen zodat de gemeente een ander pand aandraagt.
Belangrijk voor de slagingskans om een pand te
betrekken of om te vormen voor een woonwerkgemeenschap
is de mogelijk alternatieve bestemming.
Als een projectontwikkelaar geïnteresseerd
is om er een ‘yuppenpakhuis’ van te maken, is de
kans van slagen een stuk kleiner. Als het gaat om
een fabriekspand in een haventerrein kan soms de
woonfunctie in strijd zijn met de bestemming van
het gebied.
En de jaren tachtig hebben geleerd dat het economisch
tij een belangrijke rol speelt. De huizenmarkt
stortte in, waarna bijvoorbeeld de geplande
woningbouw op het ‘RKZ-terrein’ in Groningen niet
doorging. De gemeente was opeens bereid met de
krakers te praten over behoud van het voormalig
Rooms-katholiek Ziekenhuis. Samen met een
woningbouwcorporatie werd verbouwd en ontstond
er een legale situatie. Door de slechte economie
en woningmarkt ontstond in die jaren op veel plaatsen
de bereidheid om illegale situaties om te zetten
in legale, vaak met verhoudingsgewijs lage
woonlasten. Wat dat betreft kan de huidige kentering
in de economie en vastgoedmarkt de kans van
slagen juist weer vergroten. Ook hier geldt Cruijff’s
motto: “elk nadeel heb z’n voordeel”.
Deelnemers
Beginnende groepen die op zoek zijn naar woonwerkruimte
zijn doorgaans starters op de woningmarkt.
Zelfbewuste jongeren, gevarieerd naar opleiding
maar veelal hoger opgeleid, gericht op het
Levantkade 10 - CASA architecten
ontwikkelen van eigen activiteiten of bedrijfjes en
met een beperkt inkomen.
Het optreden als groep is een belangrijke voorwaarde
om te slagen. Niet zelden echter leidt het
onderhandelingstraject met lokale instanties tot
voorwaarden die een deel van de groepsleden doet
afhaken. Zo kreeg een groep krakers van een
fabriek in Leiden na veel omhaal een ander pand
aangereikt door de gemeente, met op het laatste
moment de voorwaarde dat het alleen om een
bedrijfsverzamelgebouw ging, waar niet gewoond
mocht worden. “Dat zou voorkruipen op de wachtlijsten
voor herhuisvesting zijn.” Los van de vraag
of zoveel ‘wachtlijsters’ een plek in een gezamenlijke
woonwerk setting ambieerden, betekende dit
wel het afhaken van meerdere leden van de groep,
die toch al door de achterliggende moeizame periode
was uitgedund.
Als eenmaal een legale situatie is ontstaan, wordt
het non-conformistische karakter doorgaans wat
minder zichtbaar. De verdiensten nemen toe, er
komen kinderen, wat in combinatie vaak betekent
dat men de woonwerkgemeenschap verlaat. De
meer principiële deelnemers en de overtuigd
alleenstaande oudere jongeren blijven. De
gemiddelde leeftijd is gestegen, doch de nieuwe
instroom zorgt doorgaans weer voor verjonging. In
de meeste gevallen is de toelating van nieuwelingen
een kwestie van coöptatie of ballotage; een
kenmerk van zelfbeheer.
Profijtgroepen en draagvlak
Wat ooit begon als kraakscene, met Amsterdam
als meest uitgesproken voorbeeld, moet niet
onderschat worden in z’n betekenis voor het ontstaan
van alternatieve woonwerkvormen. De eertijds
moeizaam bevochten woonwerkvoorzieningen
dienen nu als mogelijke instroom voor een nieuwe
generatie starters op de woningmarkt (zij het in de
grote steden inmiddels ook met lange wachtlijsten).
De slechte economische situatie in de jaren tachtig
maakte dat er meer aandacht kwam voor starters
van eigen bedrijfjes en de noodzaak van betaalbare
ruimte daarvoor. De ingestorte vastgoedmarkt
maakte dat de lokale overheid of corporaties panden
goedkoop konden aankopen. En zeker met de
nodige zelfwerkzaamheid kon dat resulteren in
lage lasten voor de huurders. In een deel der
gevallen kochten ze het pand zelf aan, de meest
vergaande vorm van zelfbeheer.
Inmiddels is het denken over alternatief woonaanbod
bij lokale overheden en woningbouwcorporaties
danig verruimd. En in de grote (studenten)steden
ziet men de bereikbare woningvoorraad nagenoeg
op slot zitten (doorstroom stagneert door
dure koopsector en problemen met illegale onder-

278 - De grote kleine-kansen atlas / Groepswonen en werken in zelfbeheer
huur). Men krijgt daardoor meer oog voor andere
vormen, zoals kamerverhuur en groepswonen in
specifiek daarvoor geschikte panden. Elders in
deze kansenatlas is te lezen dat woongroepen voor
(allochtone) ouderen op welwillende houding bij
corporaties kunnen rekenen. En met een neergaande
economische ontwikkeling in het vooruitzicht
zal het starten van eigen bedrijfjes positief
tegemoet getreden worden. Kortom, allemaal factoren
die het maatschappelijk draagvlak voor initiatieven
richting woonwerkgemeenschappen
inmiddels danig hebben vergroot.
Begeleiding
Hierna een veelzeggend citaat van Piet van der
Sanden van het Amsterdams Steunpunt Wonen uit
“Woonwerkprojecten in Zelfbeheer” (Els de Jong,
Rotterdam, mei 1991), wat nog weinig aan actualiteitswaarde
heeft ingeboet.
“Wij adviseren mensen altijd een architect in de
arm te nemen, plannen te ontwikkelen en een
kostenraming en exploitatie opzet te maken. Als de
gemeente dan bereid blijkt te zijn het pand in erfpacht
uit te geven, dan vragen ze een marktprijs.
Dat is een normaal principe hier, markt conform
prijzen. Die kun je dan niet betalen, dat heb je al
lang uitgerekend. Dan wordt er een redenering verzonnen.
Hetzij een subsidie: je moet een x bedrag
betalen, maar je krijgt tegelijkertijd een eenmalige
subsidie, uit het stadsvernieuwingsfonds of wat
men ook maar verzint. 1 Het kan ook zijn dat men
geen openlijke subsidie geeft, maar een stille..
door te zeggen, die grondprijs is eigenlijk 3 ton,
laten we maar zeggen dat het 2 ton is. Het gebouw
is eigenlijk 3 ton, maar ja, ach, als we het niet aan
jou in erfpacht hadden gegeven, hadden we het
moeten slopen, dus we kunnen ook zeggen dat het
maar een gulden waard is. Er wordt dus iets verzonnen.
En dat wordt zo objectief mogelijk
gemaakt, met allerlei prachtige redeneringen, het
is een soort ritueel, met ook omrekeningsfactoren.
Dan gaan ze opeens zeggen, o ja, ik snap het, het
gebouw is ouder dan 75 jaar, nee dan geldt voor
jullie de oudheidsfactor, dan mag je de eenmalige
vergoeding x 1/2. Of ze zeggen, oh, dus jullie zitten
daar met allerlei sociaal culturele dingen, nou, dan
geldt voor jullie de omrekeningsfactor sociaal culturele
bestemming. Dat klinkt allemaal heel officieel,
al dat jargon, naar buiten toe krijgt het de
schijn van rekenkunde, maar in werkelijkheid is
het gewoon handjeklap. Hoe harder je actie voert,
hoe beter je PR in elkaar zit, hoe meer vriendjes je
hebt in de gemeenteraad, ..nou ja, enzovoort.”
Het coöperatieve Amsterdamse architectenbureau
CASA begon uit ideële overwegingen men een
kosteloos spreekuur in een kroeg aan de
Nieuwmarkt. Krakersgroepen kwamen daar met
vragen als ze wilden vertimmeren aan bezette panden.
Toen later deze krakers de onderhandelingen
met de gemeente aangingen en er serieuze verbouwing
aan de orde kwam, droeg men CASA voor
als architectenbureau. CASA hierover: “Onvoorzien
bleek dat spreekuur achteraf een zeer effectieve
vorm van acquisitie.” In de loop der jaren heeft het
bureau ruime ervaring opgedaan in het begeleiden
van dergelijke woonwerkgroepen naar legale verzelfstandiging
(zie ook de illustraties).
Professionele begeleiding is dus onontbeerlijk. Bij
de keuze van architect is het van belang dat deze
weet in te spelen op de vaak nog uiteenlopende
verwachtingen die er binnen een initiatiefgroep
bestaan. Niet alleen tijd, geduld en sociale vaardigheid
is hiervoor nodig. Ook creativiteit om uiteenlopende
wensen te kunnen vertalen in (niet te dure)
bouwkundige oplossingen. Voorts moet de architect
ten dele als belangenvertegenwoordiger van
de initiatiefgroep willen optreden, en niet in het
verlengde van de overheid en/of corporatie.
Tegelijk moet hij/zij voldoende gezag hebben
tegenover die overheid.
Een belangrijk aandachtspunt bij de planontwikkeling
is het juridisch vastleggen van de onderlinge
verhoudingen en die ten opzichte van een corporatie
als eigenaar, of ten opzichte van een eigen
rechtspersoon. De kunst is om zeggenschap enerzijds
en uitvoeringsverantwoordelijkheid c.q. slagvaardigheid
anderzijds, alsook het eventueel financieel
afbakenen van wonen en werken in een combinatie
van aan elkaar gelieerde rechtspersonen te
gieten. Aan te bevelen is om te rade te gaan bij verwante
woonwerkgroepen of een voorziening als de
Woongroepenwinkel (Rotterdam) en zo alvast een
idee te vormen omtrent de juridische inbedding.
Dan ben je minder afhankelijk van de voorkeuren
van een op goed geluk gekozen notaris.
De kosten voor deze begeleiding zullen deel uitmaken
van de planningskosten en dus de uiteindelijke
koop- of huurprijs.
Groepen die nog niet zo ver zijn dat het om concrete
bouwplannen gaat, kunnen gebaat zijn bij ondersteuning
van opbouwwerk, ‘Steunpunt Wonen’ of
de Woongroepenwinkel.
Werkwijze
Ook als je nog geen pand tot je beschikking hebt,
kan je je opwerpen als woonwerkgemeenschap.
Het is verstandig gezamenlijk na te gaan wat je
Wonen
1) Een eigentijdse variant van zo’n subsidie is de Amsterdamse ‘broedplaatssubsidie’ om oude school- en
fabrieksgebouwen in stand te houden als woonwerkplekken voor kunstenaars.

De grote kleine-kansen atlas / Groepswonen en werken in zelfbeheer - 279
Wonen
precies wilt en dat vast te leggen. Door vrij snel
een rechtspersoon te vormen heb je een concrete
aanleiding om deze zaken nader uit te werken en
af te spreken. Een ‘vereniging met beperkte rechtsbevoegdheid’
is het makkelijkst – zonder notariële
tussenkomst – te realiseren. Zie dit als een eerste
stap waarbij je nog niet te veel vastlegt; de definitieve
(combinatie van) rechtsvorm(en) komt later
pas. Als vereniging wordt je makkelijker als partij
serieus genomen door lokale instanties. Zo kan je
eventueel in aanmerking komen voor een subsidie
voor het laten verrichten van een haalbaarheidsonderzoek
als je een concreet pand op het oog
hebt. Door het betrekken van gezaghebbende personen
als extern bestuurslid, kan je politieke goodwill
genereren.
Treedt naar buiten (bijv. met een website) met een
duidelijke visie en vergeet niet een en ander in
actuele beleidstermen te gieten. Je moet als het
ware andere instanties de argumenten aanreiken,
zoals: stedelijk gewenste combinatie van woon- en
werkfunctie (24 uurs aanwezige sociale controle);
een groot tekort aan betaalbare werkruimte voor
startende bedrijfjes (met gezamenlijke faciliteiten);
thuiswerken vermindert woon-werkverkeer, of de
nodige broedplaatsen voor kunst en cultuur. Hou
er rekening mee dat de bedrijvigheid niet in conflict
komt met de woonfunctie (geen hinder).
Overigens, in de grote steden zijn de perspectieven
om panden te verwerven ongunstig. Alle stedelijke
margegebieden zijn voorwerp van intensieve herontwikkeling,
waardoor leegstand of slecht gebruik
er weinig voorkomt. Als er al iets vrijkomt (bijvoorbeeld
op basis van de Amsterdamse broedplaatsregeling),
zijn er direct 30 belangstellende groepen.
Beperkte kansen liggen bij (vaak letterlijke) strijd
om panden te behouden voor sloop.
Indien je een pand tot je beschikking hebt, of op
het oog, zijn grosso modo de volgende stappen te
zetten naar een situatie van regulier zelfbeheer.
SHB-gebouw - CASA architecten
1. Indien het pand op de nominatie van sloop
staat, moet gestreefd worden naar behoud
ervan. Dit is vaak een ingewikkelde strijd en kan
jaren duren. Een eerste opname van de bouwkundige
staat als contra-expertise is een voorwaarde,
indien het voornemen tot sloop is ingegeven
door slechte bouwstaat. Het vinden van
een partij (corporatie) die in beginsel bereid is te
investeren in een woonwerk bestemming voor
dat gebouw, laat zien dat er een reëel alternatief
is voor sloop. Als het gebouw staat in een te herontwikkelen
gebied, moet je aandacht geven
aan de opname ervan in het nieuwe stedenbouwplan.
Belangrijk argument kan zijn dat de
nieuwe bestemming van het gebouw een verrijking
is van het programma: meer differentiatie
naar activiteiten, type huishoudingen en huurprijzen
(voorbeelden hiervan zijn in Amsterdam
‘Levantkade 10’ en ‘SHB-gebouw’, zie afbeeldingen).
2. Intentieverklaring: de woonwerkvereniging, de
corporatie en/of gemeente leggen de afspraken
vast die in beginsel gemaakt worden (beoogde
bestemming, aankoop en opdrachtgeverschap,
programma van eisen, beheer, etc).
3. Haalbaarheidsonderzoek: dit houdt in het versneld
(in 4 tot 8 weken) doorlopen van de bouwvoorbereiding
tot en met een begroting om vroeg
duidelijkheid te krijgen over de te halen kwaliteit
tegenover de te verwachten kosten. Eventuele
(verborgen) technische gebreken (zoals huiszwam)
moeten aan het licht komen.
4. Aankoop van het pand. Op basis van het haalbaarheidsonderzoek
wordt duidelijk of uitvoering
van het project in grote lijnen haalbaar is; er
bestaat nog ruime marge afhankelijk van het
definitieve ontwerp. Ook kan hieruit volgen
welke marge de aanschafprijs van het pand mag
hebben.
Indien wordt besloten tot collectief eigendom zal
daarvoor een geschikte rechtsvorm voor opgericht
moeten worden. In dat geval zal ook de
financiering geregeld moeten worden.
5. Het ontwerp. Bij een goed uitgevoerd haalbaarheidsonderzoek
beschikt men al vroeg over een
eerste ontwerpconcept. Toch kost het nog de
nodige tijd om alle programmaonderdelen goed
op hun plaats te krijgen (Voorlopig Ontwerp) en
technisch verder uit te werken (Definitief
Ontwerp).
Bij het mengen van wonen en werken zijn de
brandweervoorschriften streng. Zo moeten de
ingangen naar wonen en werken strikt gescheiden
zijn en mag de brandscheiding tussen de
beide activiteiten niet inpandig worden onderbroken.
Aan de andere kant zijn atelierwoningen
weer wel toegestaan.

280 - De grote kleine-kansen atlas / Groepswonen en werken in zelfbeheer
Daarnaast komen dan onderin het gebouw een
aantal werkplaatsen (direct aan de straat en los
van de ontsluiting van de hogere verdiepingen in
het pand) voor het zware werk: hier kan men
desgewenst lassen, beelden hakken, met agressieve
stoffen werken, herrie maken. Naast de
bouwvergunning die voor het hele pand wordt
afgegeven moet door de individuele werkplaatsen
een gebruiksvergunning worden aangevraagd
(Milieuwetgeving). Hierin wordt dan vastgelegd
welke extra maatregelen aan isolatie en
ventilatie zijn vereist voor het werk dat wordt verricht.
6. Verbouwing door aannemer, al of niet met inzet
van zelfwerkzaamheid en/of gesubsidieerde
arbeid.
7. Juridische en financiële afhandeling: definitieve
rechtsvormen, afsluiten contracten, opzetten
beheerorganisatie.
Organisatie
Bij zelfbeheer moet je zorgen voor de volgende
zaken.
Administratief beheer. Het innen van huur is eenvoudig
te organiseren, zeker als je afspreekt met
automatische incasso te werken. Maar het kan tot
een splijtzwam in een groep leiden als er structurele
huurachterstand gaat ontstaan. Enige gezamenlijke
financiële reserve om dat op te vangen, voorkomt
dat er te snel problemen ontstaan. Ook de
financiële administratie (afdrachten, boekhouding,
jaarrekeningen) vergt de nodige aandacht.
Atrium SHB-gebouw
Toewijzing van woon en werkruimte. Dit dient goed
geregeld te worden en vastgelegd in bijv. een huishoudelijk
reglement. Zelfbeheer houdt vaak in dat
het financiële risico van leegstand ook gedragen
moet worden, zeker als het pand in collectief eigendom
is. Te langdurige procedures of ongunstige
toetredingsvoorwaarden kunnen zo tegen je werken.
Door het wonen en werken niet altijd te koppelen
ontstaat op dit punt meer flexibiliteit; ‘externen’
kunnen dan werkruimte huren.
Beheer van algemene en gemeenschappelijke
ruimten. Denk aan regelen van gebruik, schoonhouden
en afsluiten.
Onderhoud. Vaak onderscheiden in klachtenonderhoud
(o.b.v. meldingen), mutatie-onderhoud (nalopen
bij vertrek) en planmatig onderhoud (bijv. 3
jaarlijkse schilderbeurt), wat bij verwaarlozing uitmondt
in achterstallig onderhoud.
Deze zaken zelf ter hand nemen kan leiden tot
kostenbesparing en tot betere afstemming op
eigen wensen; ook kostenverdeling naar rato van
inkomen is bijvoorbeeld mogelijk. Maar dit maakt
het ook weer kwetsbaar. Werkzaamheden op basis
van vrijwillige inzet kunnen problemen in continuïteit
opleveren. De vrijwillige inzet kan daarom ook
gecompenseerd worden door een korting op de
servicekosten. In sommige gevallen brengt het lidmaatschap
van de vereniging of coöperatie de verplichting
mee om een hoeveelheid tijd te besteden
aan bijvoorbeeld onderhoudstaken.
Bij het opstarten van de beheeractiviteiten is het
beter niet het wiel opnieuw uit te vinden. Externe
deskundigen, of soortgelijke woonwerkverenigingen
raadplegen, heeft de voorkeur. Voorts kan je
zaken ook uitbesteden. Uitbesteden van conflictgevoelige
zaken zoals huurinning en onderhoud voorkomt
mogelijke problemen. Als een woningbouwcorporatie
de huiseigenaar is, kan deze ook meerdere
van deze beheerstaken verrichten. Of zelfs
alle, in dat geval is de vrije toewijzing door de
woongroep vaak beperkt om het leegstandsrisico
te vermijden (tenzij de leden dit risico gezamenlijk
dragen).
De keuze van de rechtsvorm is ingewikkeld en
behoeft overleg met deskundigen. Vaak gaat het
om combinaties van rechtsvormen en in de praktijk
komen vele varianten voor. De keuze wordt
bepaald door:
- bekostiging van de aankoop en de verbouw: waaronder
eisen van financiers (banken die moeite
hebben met verenigingen), condities van subsidieregelingen
(particuliere woningverbetering, waarbij
woon- en werkgedeelten onderscheiden moeten
worden), eventuele eigen bekostiging via hypotheken;
Wonen

De grote kleine-kansen atlas / Groepswonen en werken in zelfbeheer - 281
Wonen
- functies in het gebouw en gebruik ervan: als
wonen en werken niet in alle gevallen gecombineerd
worden en bijvoorbeeld externe bedrijfjes
(tegen ander tarief) werkruimte kunnen huren, is
het zaak de woon- en werkexploitatie te scheiden
in aparte rechtspersonen; als een activiteitenruimte
(podium, kantine of eetgelegenheid) zelfstandig
geëxploiteerd wordt, kan hier ook een
aparte rechtspersoon voor gecreëerd worden;
- financiële positie van de leden: in een huurrelatie
kan men in aanmerking komen voor individuele
huursubsidie (let – al in de ontwerpfase voor de
verbouw – op bijzondere condities voor
‘onzelfstandige woonruimte’), in geval van appartementsrechten
geldt de hypotheekrenteaftrek;
een combinatie van huur en koop vergt ingewikkelder
constructies met een vereniging van eigenaren.
Over het algemeen kan het democratisch karakter
van de woonwerkgemeenschap gehandhaafd worden
door op het niveau van gebruikers voor de verenigingsvorm
te kiezen; eventueel een aparte voor
bewoners en voor bedrijven. Zij hebben dan zeggenschap
over het gebruik van het pand bijvoorbeeld
door het vaststellen van een huishoudelijk
reglement. Deze constructie kan ook tegenover
een woningbouwcorporatie als eigenaar.
Indien het pand collectief bezit is, kan de relatie
van de gebruikersvereniging(en) met beherende
stichting, coöperatie of VvE tot uiting komen in bijvoorbeeld
de voordracht van bestuursleden en/of
goedkeuring van begroting/jaarrekening.
Financiën
De praktijk laat een diversiteit zien aan inkomstenbronnen
om het ‘woonwerkgebeuren’ te bekostigen.
De op te brengen maandlasten via huur (evt.
met huursubsidie) en/of hypotheektermijnen zijn
de belangrijkste. In aanvulling daarop noemen we
de volgende gesignaleerde vormen:
- indirecte gemeentelijke subsidie door beschikbaar
stellen pand tegen lager bedrag dan marktwaarde,
of door erfpacht gunstig vast te stellen, of
door werkzaamheden te (laten) verrichten
- directe subsidie op aankoop of verbouw pand
(vergelijk broedplaatssubsidie in A’dam)
- idem in het kader van particuliere woningverbetering
- idem vanwege scheppen (voordelige) bedrijfsruimten
- subsidie of fiscale aftrek omdat het een monument
betreft
- woningbouwvereniging die eigenaar wordt en een
‘onrendabele top’ voor haar rekening neemt (bijv.
voor uitstraling van het project naar de omgeving,
of vanwege imago)
- uitschrijven obligatielening voor aankoop/verbouw
pand
- fondsvorming door gezamenlijke activiteiten die
geld opleveren
- sponsoring en schenking (als imago en/of doel
van woonwerkgemeenschap daartoe aanleiding
geeft)
- bijdragen uit fondsen voor bijv. inrichting van culturele
of bedrijfsruimten
- besparing op bouwkosten door zelfwerkzaamheid
(evt. met behoud van uitkering)
- idem door uitvoering onder te brengen bij leerwerkprojecten
- idem door aanwending van gebruikt materiaal
- idem door inzet van vrienden/bekenden
- idem door dienstenuitruil met aannemer
- verhuur tegen marktprijzen aan derden met winst
ten opzichte van kostprijs
- besparing op beheer door zelfwerkzaamheid.
Zelfwerkzaamheid als kostenbesparing vergt een
bredere motivatie dan alleen het geld besparen.
Bijvoorbeeld omdat men dat werk graag doet, of
omdat de uitvoering dan meer naar eigen wens
gestalte kan krijgen. Dit geldt voor zowel de verbouw
als het beheer/onderhoud.
Het verplicht opleggen werkt alleen bij voldoende
sociale cohesie en controle; geef anders keuzevrijheid
door betalen van een hogere bijdrage.
Informatie
De Woongroepenwinkel
Nico van der Dool
Overblaak 94
3011 MH Rotterdam
Tel. (010) 467 44 95
E-mail de@woongroepenwinkel.nl
De volgende literatuur is gebruikt / kan worden
aanbevolen:
“Woonwerkprojecten in zelfbeheer”, Els de Jong
(Buurt Ontwikkelingsmaatschappij Kralingen,
Rotterdam, mei 1991)
“De Kleine Coöperatie”, Peter W. Voogt (Landelijk
Centrum Opbouwwerk, Den Haag, oktober 1998)
“Crash Club Broedplaats Amsterdam. (Woon)werkgebouwen
in Amsterdam; programma, strategie,
aanbevelingen.” Hein de Haan
(Woningbouwcorporatie Het Oosten &
Woningbedrijf Amsterdam, maart 1999)
Websites:
http://www.woongroepenwinkel.nl/zelfbeheer.htm
http://www.broedplaatsamsterdam.nl/
http://www.woonwerkpanden.nl/
Foto’s: Mick Palarczyk

282 - De grote kleine-kansen atlas / Vereniging van wijkeigenaren (VvW)
Vereniging van wijkeigenaren (VvW)
Peter W. Voogt
Introductie
Het concept ‘Vereniging van wijkeigenaren’ is aangezwengeld
door de Wooncirkel; een samenwerkingsverband
van 10 landelijk verspreide woningbouwcorporaties
die zich ten doel stellen om te
werken aan productontwikkeling en innovatie. De
ontwikkeling van het concept is vervolgens ondersteund
door de Stuurgroep Experimenten
Volkshuisvesting (SEV).
Analoog aan de bekende vorm ‘vereniging van eigenaren’
(VvE), voor het gezamenlijk beheer van een
pand, is het doel van een VvW om de bewoners bij
het beheer van de woonomgeving te betrekken;
zowel huurders als eigenaarbewoners. De VvW kan
als opdrachtgever voor wijkonderhoud fungeren,
bijvoorbeeld als de gemeente (en corporatie) het
onderhoudsbudget beschikbaar stelt. Zo worden
bewoners niet alleen consument maar ook producent
van een aangename woonomgeving.
Het concept bestaat pas enkele jaren en is tot nu
toe in door corporaties aangezwengelde experimenten
toegepast in Apeldoorn, Deventer en
Spijkenisse.
Dat neemt niet weg dat bewoners zelf het initiatief
kunnen nemen tot oprichting van een VvW, bijvoorbeeld
als ze ontevreden zijn over het beheer. De
experimenten hebben al voldoende als precedent
gewerkt en de belangstelling voor het concept
neemt snel toe. Een dringend verzoek om medewerking
aan gemeente en/of corporatie kan daarom
niet zo makkelijk meer genegeerd worden. In
de genoemde experimenten gaat het om beheer
van openbare ruimte. Maar ook voor het beheer
van semi-openbaar groen, binnenterreinen, speelplaatsen
en woonerven in privaat eigendom is een
VvW een geschikt instrument.
Overigens, er bestaat ook een variant op dit concept,
namelijk in de vorm van ‘wijkaandeelhouders’
(Minervaplein te Delft).
Voor de onderstaande beschrijving is grotendeels
gebruik gemaakt van de “Documentatieset
Vereniging van Wijkeigenaren” van
Laagland’advies te Amersfoort.
Initiatief
Het zijn niet voor niets de corporaties die met dit
initiatief zijn gekomen. De kwaliteit van de woonomgeving
is een belangrijke factor voor de verhuurbaarheid
van de woningen. Terwijl het de gemeenten
zijn die vaak tekort schieten in onderhoud. Aan
de andere kant is het gedrag van bewoners zelf
van belang. Rotzooi en kapot straatmeubilair nodigen
niet uit tot net gedrag. En gebrek aan binding
met de omgeving betekent weinig sociale controle.
Een VvW activeert bewoners in zorgvuldige omgang
met de omgeving door ze ook formeel medeverantwoordelijk
te maken. Zo’n vereniging wordt op zichzelf
al een bindende factor tussen bewoners. En
een VvW zet de gemeente onder druk om te voldoen
aan haar onderhoudsverplichtingen.
Indien bewoners uit onvrede met de kwaliteit van
beheer een VvW willen oprichten, kan je het beste
als eerste de corporatie zien mee te krijgen. Deze
zal snel het eigenbelang daarin herkennen. En een
corporatie is een gezaghebbende partij om te zorgen
dat ook de gemeente haar medewerking toezegt.
Deelnemers
De bewoners in de wijk zijn de leden van de vereniging.
Ongeacht of het huurders of eigenaarbewoners
betreft.
In het geval van “De Waterkamer” in Apeldoorn
betalen de leden maandelijks contributie, als bijdrage
in gedeeld onderhoud dat normaal voor rekening
van eigenaren komt (gevelonderhoud en bergingen).
In geval van de huurwoningen wordt dat
bedrag gedeeld door de corporatie en de huurder.
Ook de kosten van de verenigingsactiviteiten worden
daaruit gedekt. Voor huurders is dit een variant
op de bekende ‘servicekosten’. De reden dat
dit hier makkelijk kan worden ingesteld, is omdat
het nieuwbouw betreft. Als nieuwe bewoners zich
hier willen vestigen, weten ze van te voren dat lidmaatschap
deel uitmaakt van de koop of huur.
In de “Deltabuurt” in Deventer, een bestaande
buurt met versnipperd eigendom, is lidmaatschap
niet af te dwingen. Om de drempel laag te houden
is het lidmaatschap gratis. De apparaatskosten
van de vereniging worden gedekt uit een startsubsidie
van gemeente en corporatie.
In “Karperveen-rood” te Spijkenisse is het lidmaatschap
het eerste jaar gratis, daarna wordt een contributie
gevraagd.
Lang niet altijd is het beheer voldoende om de
bewoners te motiveren. Met bijkomende activitei-

De grote kleine-kansen atlas / Vereniging van wijkeigenaren (VvW) - 283
Wonen
ten van de VvW (oprichtings- of andere feesten,
communicatie via wijkkrant of website, etc.) kunnen
de onderlinge contacten en betrokkenheid bij
de woonomgeving worden vergroot .
Draagvlak
Het belang van de vereniging voor de bewoners zit
hem in de zeggenschap die zij krijgen over inrichting
en beheer. Door eigen inzet, wat gezamenlijk
beter is op te brengen dan individueel, kan de kwaliteit
van de woonomgeving nog eens extra worden
vergroot. Die inzet kan zijn sociale controle, zelf bijdragen
aan onderhoud, of via contributie een extra
te besteden budget genereren. Als er door de VvW
meer onderlinge contacten ontstaan, wordt het
wonen in de wijk ook een stuk aangenamer: doorbreken
anonimiteit en meer gevoel van veiligheid.
Voor de corporatie betekent goede kwaliteit van de
woonomgeving ook betere verhuurbaarheid.
Daarnaast is het een instrument om tot afstemming
van beheer en onderhoud te komen met in
de wijk aanwezige eigenaarbewoners. In geval een
corporatie overgaat tot verkoop van huurwoningen
in een bepaalde buurt, is het van te voren oprichten
van een VvW te overwegen.
Voor de gemeente schuilt er eveneens voordeel in
een VvW. Beheer in een verwaarloosde buurt met
ongeïnteresseerde bewoners is per saldo vaak
duurder dan in een buurt waar bewoners zelf zich
inzetten voor de kwaliteit van de woonomgeving.
De kans van slagen van een VvW is het grootst als
er draagvlak is onder alle partijen: bewoners,
huiseigenaren en gemeente.
Voor bewoners geldt dat er een concreet leefbaarheidvraagstuk
aan de orde moet zijn. Met de kanttekening,
dat als dat al te groot is (veel criminaliteit,
grote onderlinge vervreemding, etc), er eerst
orde op zaken gesteld moet worden. Pas daarna
kan de VvW een rol spelen om de verbeterde situatie
te handhaven.
In Spijkenisse werd door de bewoners de voorwaarde
gesteld dat eerst het achterstallig gemeentelijk
onderhoud werd verricht, alvorens actief te
worden met de VvW. Hier fungeerde de VvW als
hefboom om gedaan te krijgen wat jarenlang daarvóór
niet lukte.
Begeleiding
In de drie genoemde wijken trad de corporatie initierend
op en in meer of mindere mate ondersteunend
bij het voorbereidingstraject. In het geval van
Spijkenisse was daar ook het opbouwwerk bij
betrokken. In de Deltabuurt in Deventer, met veel
Turkse bewoners, was het betrekken van een Turks
gemeenteraadslid uit deze wijk een belangrijke factor
voor werven van Turkse leden.
Indien enkele bewoners het initiatief nemen is het
betrekken van het opbouwwerk (of Steunpunt
Wonen, indien aanwezig) een aan te bevelen stap.
Dit biedt doorgaans enige facilitaire ondersteuning,
vergemakkelijkt de entree bij corporaties en het
betrekken van andere bewoners. Het concept VvW
heeft al uitwerking gekregen in documentatiesets,
waarmee iedere initiatiefgroep z’n voordeel kan
doen. Zie onder ‘Informatie’ hierna.
Werkwijze
De situatie waarbij een woningbouwcorporatie als
projectontwikkelaar een nieuwe wijk laat bouwen,
laten we hier even buiten beschouwing. Immers,
hier kan een VvW min of meer worden opgelegd als
onderdeel van de koop- en huurcontracten. Wat
niet wegneemt dat als het bestaansrecht feitelijk
ontbreekt, bijvoorbeeld omdat er te weinig te beheren
valt, het een slapende vereniging zal worden.
In de andere gevallen is de eerste stap een groepje
bewoners te organiseren die het initiatief mee willen
dragen. De initiatiefgroep zal de haalbaarheid
moeten (laten) onderzoeken. Enerzijds door na te
gaan wat voor bewoners aansprekende beheerszaken
(kunnen) zijn. Zo had men in de Deltabuurt de
onderwerpen ‘parkeren’, ‘schotelantennes’ en
‘zwerfvuil’ als speerpunten benoemd. In
Karperveen-rood was het achterstallig onderhoud
van de openbare ruimte al een tijd een doorn in
het oog, met een nogal gedateerde inrichting uit de
zeventiger jaren en sleets straatmeubilair.
Anderzijds door na te gaan bij corporatie en/of
gemeente of er bereidheid is tot medewerking.
Als onderdeel van het voorbereidingstraject kan je
ook een huis-aan-huis enquête onder de wijkbewoners
opzetten, die wordt uitgevoerd door een groep
vrijwilligers.
De volgende stap is het maken van een verenigingsplan.
Daarin geef je de ambities aan die je
wilt bereiken en welke activiteiten je zult ontwikkelen.
Daarvoor is de medewerking van corporaties
en gemeente nodig. Dat vergt doorgaans onderhandelingen
waarvan je de uitkomsten vastlegt in
principe afspraken. Je hebt dan een raamwerk
waaruit duidelijk wordt wat je wil en wat er te doen
valt.
Dat raamwerk is het moment om opnieuw te peilen
wat het draagvlak is onder bewoners, bijvoorbeeld
via een feestelijke presentatie op een buurtbijeenkomst.
Bij voldoende support, wat ook blijkt uit de
bereidheid om actief te worden in de VvW, kan je
de opzet gaan vertalen in de juridische vorm van
de VvW.
Organisatie
Uit de documentatieset van Laaglandadvies stamt
het volgende overzicht van de VvW Karperveenrood
uit Spijkenisse. Dit is van de drie gedocumen-

284 - De grote kleine-kansen atlas / Vereniging van wijkeigenaren (VvW)
teerde VvW’s het meest uitgebreide overzicht;
uiteraard hoeft niet elke VvW zo’n breed terrein
te bestrijken.
geleding bestaat uit taken en bevoegdheden
leden
eigenaren en bewoners
algemene vergadering (jaarlijks) leden - benoemt bestuur
- neemt besluiten op voordracht van het bestuur
bestuur minstens 5 bewoners - verantwoordelijk voor dagelijkse gang van zaken
- afsluiten overeenkomsten
- besluiten over budgetten
- opstellen jaarplan en begroting
- instellen werkgroepen
- organiseren ledenvergadering
- zittingsduur 2 jaar
werkgroepen - leden - voorbereiden beheertaken
- evt. functionarissen van - signaleren van wensen en tekortkomingen
politie, school, welzijnswerk, - uitwerken nieuwe voorstellen
etc.
- jaarplan maken
- rapporteren aan bestuur
raad van toezicht gemeente - toezicht op de ontwikkeling van gezamenlijk beheer
corporatie
- bindende uitspraken bij geschillen tussen bestuursleden
bewoner
- zittingsduur 2 jaar
Wonen
In de statuten wordt het juridisch fundament voor de vereniging gelegd. Praktische afspraken en spelregels worden zo veel mogelijk in het
huishoudelijk reglement vastgelegd.
de VvW sluit beheerovereenkomsten af met de volgende partijen, over:
gemeente
woningbouwcorporatie
politie
welzijnsstichting
basisschool
GG&GD / brandweer
onderhoudstaken gemeente
subsidiëren organisatiekosten
subsidiëren aanleg- en onderhoudskosten
deelname aan werkgroepen
jaarlijkse inspectie en afsprakenlijst (wijkschouw)
onderhoudsplan woningen
onderhoud woonomgeving
jaarlijkse inspectie en afsprakenlijst (wijkschouw)
deelname aan werkgroepen
faciliteiten aan de vereniging (w.o. huisvesting)
handhaving
meldingen
surveillance
ontwikkelen van adequate reactie bij beheerproblemen
deelname aan de wijkschouw
ondersteuning bewonersorganisatie
communicatie met overige beheerpartners
signaleren en adviseren omtrent kansen en bedreigingen in de wijk
deelname aan werkgroepen
gebruik school voor activiteiten
hulp van kinderen bij onderhoud en aanleg van speelplekken
aanbod vrijwilligers voor assistentie bij verkeerslessen
deelname aan wijkschouw

De grote kleine-kansen atlas / Vereniging van wijkeigenaren (VvW) - 285
Financiën
Zeggenschap over het beheer ontleen je als VvW
door een budget tot je beschikking te hebben. Dat
komt grotendeels van de gemeente, omdat deze
het beheer van de openbare ruimte tot taak heeft.
Deels kunnen taken van de corporatie er ook toe
behoren, meestal valt dat onder de servicekosten
die deel uitmaken van de huurinning. Voorts kunnen
bijdragen van de leden geïnd worden voor de
eigen organisatie of extra beheerzaken en/of activiteiten.
Uit bovenstaand schema komt naar voren
dat die bijdragen ook in natura als vrijwilligerswerk
kan worden geleverd (assistentie bij verkeerslessen).
Als wederdienst stelt de school haar ruimte
beschikbaar voor activiteiten. Uiteraard zijn vele
varianten denkbaar op dit principe van dienst en
wederdienst.
Hier zijn nog enkele opmerkingen over het budget
van de VvW te maken, omdat instanties doorgaans
niet zo makkelijk hun (zeggenschap over) budgetten
afstaan.
Zeggenschap over een budget kan je ook hebben
als je over de aanwending ervan kunt beslissen,
zonder dat je het geld zelf op een bankrekening
hebt staan (beslissingsbevoegdheid tegenover budgethouderschap);
in veel gevallen is dit zelfs makkelijker.
De gemeente zal veelal willen dat je de onderhoudsdiensten
van haar afneemt (verplichte winkelnering).
Probeer in overleg vast te stellen wat
exact de diensten zijn en tegen welke kostprijs.
Aarzel niet op de commerciële markt te kijken wat
de gangbare prijs is. Gebruik deze wetenschap om
bij de gemeente een betere prijs/kwaliteit verhouding
te claimen. Of anders de mogelijkheid om
commerciële diensten in te roepen met het
gemeentelijk budget.
Een ruimhartige toedeling van een ‘totaal onderhoudsbudget’,
bijvoorbeeld naar rato van inwonertal,
aan de VvW moet kritisch worden bezien: veelal
‘vergeet’ de gemeente om zijn eigen apparaatskosten
mee te nemen en een evenredig deel ervan
toe te delen.
Omschrijf exact voor welke beheertaken je als VvW
verantwoordelijkheid draagt. (Je zal je maar gebonden
hebben aan het ‘totale beheer’ tegenover een
riant ogend budget en er later achter komen dat de
grond ernstig is vervuild…)
Een belangrijk winstpunt kan daarin schuilen dat
de gemeente budgetten van meerdere diensten
toewijst, bijvoorbeeld plantsoenonderhoud, bestrating
en vuilophaal. Je kan dan afwegen om in
plaats van een tamelijk overbodige herbestrating
te kiezen voor extra vuilophaal, of extra veegbeurten.
Keuzen van bewoners die dergelijke budgettaire
schotten kunnen overstijgen, zorgen voor echte
meerwaarde van dit VvW concept.
Ontwikkeling
De praktijk zal moeten uitwijzen in hoeverre de
VvW als concept navolging krijgt. Een ‘zware’ VvW
vergt een stevige inzet van deskundige bewoners.
Dat is lang niet altijd mogelijk. Het aanwezige
bewonerskader is dus een belangrijke factor voor
het welslagen. Ontbreekt dat, dan kan zeggenschap
en betrokkenheid bij de buurt ook in andere
vorm gestalte krijgen, zoals in geval van het wijkaandeelhouderschap
(zie hieronder voor website).
Informatie
“Vereniging van wijkeigenaren. Documentatieset.”
Laagland’advies, Amersfoort, januari 2001
Websites:
http://www.rodekarper.nl/ (VvW Spijkenisse)
http://www.wijkaandelen.nl
http://www.laaglandadvies.nl/
Wonen

286 - De grote kleine-kansen atlas / Participatie Woon- en Leefmilieu
Participatie Woon- en Leefmilieu
Harry Broekman
Introductie
“Het is dan wel zo dat de politiek en de aannemerij
een grote greep hebben op de architect, maar dat
ontslaat hem niet van de plicht om andere wegen
te zoeken. Wat wij willen gaat nogal ver. Normaal is
alles geregeld op grote schaal, collectief en van
bovenaf. Wij willen aandacht voor het individu, en
dat betekent kleinschalig werken van onderaf. Wat
wij nu gaan bereiken, komt omdat we er helemaal
in geloven”.
Aan het woord is Frans van Dillen, architect in
1986 in het tijdschrift De Twaalf Ambachten (nummer
47, pp 26-27). Hij wilde aantonen dat de standaard
inspraakgrenzen in de bouw veel te nauw
getrokken worden. In Rosmalen bracht hij eind
jaren tachtig een woningbouwproject op gang dat
nog altijd zijn tijd vooruit lijkt te zijn. Hier beslisten
bewoners onder meer over de volgende onderwerpen:
- de verkaveling: op ca. 35 are totaal 18 kavels, alle
met tuin op het zuiden of het westen; boven- en
ondergrens qua grootte is 180 m2 en 550m2 (het
dubbele kavel);
- de stratenloop: geen stoepen, geen doorgaand
verkeer, auto dicht bij de deur; de bestrating en
het openbaar groen werden op maat aangelegd
door de gemeente;
- de gemeenschappelijke voorzieningen: de buitenruimte
biedt kinderen recreatiemateriaal en volwassenen
thans een fraaie vuurplek/barbecue.
De bewoners ondernamen een veelzijdig avontuur,
want het uitgangspunt was om met een minimum
aan regels, ook voor kleine huishoudportemonnee,
zonder diploma’s, zelfs met twee linkerhanden, te
mogen bouwen.
Van Dillen dacht: “Van eigenarbeid aan de woning
wordt je al plannende, bouwende, sjouwende en
inrichtende een vollediger mens”. Hij kreeg op alle
fronten gelijk dankzij de inspanningen van de
bewoners die leerden bouwen en samenwerken.
Initiatief en deelnemers
Van Dillen was de aanjager, hij inspireerde en faciliteerde.
Toch zakte het initiatief geenszins in elkaar
toen Van Dillen, veel te vroeg zo zegt iedereen, in
1991stierf. De individuen die ingetekend hadden
De oorspronkelijke bewoners naar beroep met een
schatting van de bouwtijd van hun woning:
gepensioneerd automonteur
7mnd
onderdirecteur gevangenis
14 mnd
ontwikkelaar bouwprojecten
1,5 jr
musicus
2 jr
werkzaam bij weegbureau
2 jr
musicus
2,5 jr
leraar
3 jr
redacteur bij uitgeverij
3 jr
timmerman
3 jr
ICT-professional
3,5 jr
welzijnswerkster
4 jr
werkzaam in de fijnmetaal
4 jr
ICT-professional
6 jr
klusjesman
6 jr
hoofd bij medische instelling
6 jr
kunstenares
7 jr
op zijn invitatie om te bouwen, waren inmiddels
door de wol geverfde huizenconstructeurs geworden.
Niet alleen waar het om bestekken, bouwtechnieken
of materialenkeus gaat. Voor hen was het
project ook een levensschool: elk kwam er ‘als
mens’ anders - beter!- uit dan toen zij startten.Het
zijn in alle opzichten gewone mensen, die het
snode plan opvatten om hun droomhuis te realiseren
met eigen handen. Inmiddels treft de bewoners
ook hetzelfde ongeluk als andere mensen:
bedrijfsreorganisaties, echtscheidingen en ernstige
ziektes, het speelt er thans allemaal. Waar nodig
vind men steun of advies bij de buur. Het verloop is
gering, de mensen wonen er graag. Er zijn in totaal
drie woningen verkocht: door overlijden, door echtscheiding
en door verandering van werk.
Profijtgroepen
Voor duizenden bezoekers, waaronder veel architectuurstudenten,
hebben de bewoners hun panden
opengesteld en rondgeleid. Van Dillen promootte
het project in de vakbladen. Ook de
gemeente is inmiddels trots geworden op de buurt
en toont deze in binnen- en buitenland als een
voorbeeld van goed gemeentebestuur. Dat heeft
wel even geduurd: de relatieve chaos van de eerst
6 à 7 jaar was slecht te verteren voor de bestuurders.

De grote kleine-kansen atlas / Participatie Woon- en Leefmilieu - 287
Wonen
Inmiddels echter is ook voor hen evident dat dit in
velerlei opzicht een voorbeeldwijk is.
De bewoners grepen hun kansen om van het experiment
ook een sociale ontdekkings- en vormingstocht
te maken. Het bouwen vergde niet alleen een
andere houding tegenover de bureaucratie, namelijk
medezeggenschap veroveren i.p.v. inspraak
aanvaarden. De effecten strekten verder dan de
weldadige invloed van de eigen bouwactiviteit op
gestel, gemoed en karakter. Het jarenlange bouwproces
vereiste ook adequaat sociaal handelen.
Het samen leren beslissen heeft voor de betrokkenen
ook invloed gehad, zelfs ver buiten de bouwplaats.
Het experiment toont ook de waarde van ‘defensible
space’ voor het bloeien van een buurt. Als
bewoners een stukje grondgebied als eigen
beschouwen en waarderen, zullen ze er alles aan
doen om dat leefbaar te houden. Als het gebiedje
ook in bouwtechnisch opzicht tegen oneigenlijk c.q.
crimineel gebruik te verdedigen valt, zal die verdediging
van de grond een positief bindmiddel voor
de buurbewoners vormen (Newman).
Een voorbeeld. De buurt ligt aan de rand van de
stad. Met aan een kant een ontsluitingsweg, aan
de andere kant een park, aan de derde kant een
woonwagenkamp en aan de vierde kant een woonwijk.
Uit die aangrenzende woonwijk komen wel
eens jongeren op bromscooters. Die bezetten het
middenterrein. Dat hangen op die plek geeft rotzooi
en lawaai. De bewoners hebben niet als reflex:
wegjagen, dan wel de politie bellen. Zij stapten op
de jongeren af en gingen praten. Het overleg resulteerde
in een heuse gebruiksregeling voor de heuvel:
mits ze zich aan een aantal basale regels en
nachtlimieten houden, zijn de jongeren - tenzij qua
aantal en uitstraling bedreigend voor de kleine kinderen
- welkom.
Draagvlak
Een eigen huis kunnen bouwen mag niet afhangen
van de omvang van de huishoudportemonnee.
Iedere volwassene moet met de zijnen – op basis
van zijn behoeften en capaciteiten - een woning
kunnen bouwen, zo vond Van Dillen. Een eigen
huis bouwen mag bovendien niet afhangen van
subsidievoorschriften. Van Dillen en de bewoners
weigerden op jacht te gaan naar subsidie. Subsidie
verkleint de variatie en maakt dat de eigen
verantwoordelijkheid minder centraal komt te
staan, zo was het standpunt.
Om dubbele kosten te vermijden woonden circa de
helft van de zelfbouwers lange periodes op het terrein
in een caravan of bouwkeet. Met hun gezinnen
en huisdieren. Tezamen met de onaffe woningen,
het openliggende bouwterrein en ook het vele
tweedehands bouwmateriaal, gaf dat een curieuze
- voor de volksmond een flodderachtige - indruk.
Op het gecombineerde woon- en bouwterrein heerste
echter een andere orde, het was er geen wanorde.
“Moet kunnen” was de slogan, niet “laat
maar waaien “ of “je niet bemoeien met een
ander”. Integendeel, de burenrelaties waren intensief,
gevarieerd en oplettend.
Werkwijze
Leren kon men in overvloed ook bij het bouwen
van het eigen huis. Zelf een huis bouwen betekent
veelal dat men de aannemer laat voorrijden en bij
oplevering de verhuiswagen laat komen. In
Rosmalen werd vanuit een geheel andere filosofie
geopereerd. De bewoners wilden hun droom realiseren.
Jack de musicus, kon een repetitieruimte voor zichzelf
maken die maximaal geïsoleerd was. Eindelijk
bevrijd van klachten vanwege geluidsoverlast.
Chris, timmerman, wilde een bungalow voor zijn
gezin uit hout zagen. Het lukte hem. Maarten groepeerde
de woonvertrekken zo, dat heel simpel en
direct de gezinsleden met elkaar konden communiceren.
Die dromen vergden veel tijd. Vier van de zeventien
bouwers hadden zich ook laten aansteken door het
warme pleidooi van Van Dillen om in leem te bouwen.
Dat was milieuvriendelijker, qua klimaatregulering
veel beter, bovendien goedkoper dan baksteen.
Kortom, goed, goedkoop en aangenaam.
Maar wel uiterst arbeidsintensief en zwaar, helemaal
als men de stroleem variant koos, dat is
rechtstreeks de klei als muren zetten m.b.v. balken
i.p.v. de leem als stenen vormen en die dan stapelen.
Je leerde elkaar wel kennen onder deze leembeproeving.
Dat gold voor veel bouwactiviteiten. Er
ontstond zo voor kinderen en volwassen een leerschool
in het samen zijn. Zoals bij het nee leren
zeggen als de buurman weer eens om hulp kwam
vragen, maar ook spontaan naar hem toe gaan als
je weet dat hij/zij moeilijk zit. In het gezin de lusten
en lasten verdelen en ordenen. Allerlei planningen
door elkaar kunnen laten lopen. Leren beslissen
met elkaar: niet vluchten in snelle, maar broze
compromissen, doch vasthoudend zoeken naar het
optimum. Werken na je werk, maar dat zodanig
doen dat je het betaalde werk en het werken op de
bouwplaats tegen elkaar afstreept: de ene plek is
de recuperatiemogelijkheid voor de andere.
Het is een leerschool voor tolerantie en plezier in
de omgang geworden. Ook kinderen gedragen zich
opvallend sociaal, niet alleen naar elkaar.
Diversiteit in inkomen, afkomst, gezin, métier, leeftijd,
heeft daarbij geholpen. Bindmiddel was de
arbeid, gezamenlijke vijanden de regen en kou, en

288 - De grote kleine-kansen atlas / Participatie Woon- en Leefmilieu
het geldgebrek. Ieder werkte er aan een eigen toekomstdroom,
men kon elkaar door diversiteit in
bronnen, netwerk en ervaring goed helpen. Het
duurde alleen wat lang, en bij sommigen veel langer
dan verwacht, maar dat verstevigde de band.
Tolerantie, cohesie, solidariteit ontstonden er als
bijverschijnselen van op elkaars lip leven en met
weinig middelen je toekomstdroom verwezenlijken.
Dat er jarenlang op het terrein door gezinnen in
eenvoudige caravans gewoond werd, terwijl beter
bemiddelden op een gereed kavel er comfortabel
bij zaten, zette onderling geen kwaad bloed. Toen
alle voordeuren gesteld waren en het semi-openbare
bivak ten einde was, werd de concentratie op
het eigen gezin sterker. Na de bouw is de externe
gerichtheid, op de stad, op de rest van de wereld
ook - vanzelfsprekend - toegenomen.
Organisatie
Van Dillen gebruikte als initiatiefnemer de Stichting
Participatie Woon- en Leefmilieu. De Stichting en
zijn bestuur heeft nooit veel gedaan, was louter
een papieren vehikel voor Van Dillen en is enige
jaren na het overlijden geruisloos opgehouden te
functioneren.
Kenmerkend voor het besluitvormingsproces was
dat de beslissingen gezamenlijk én in samenhang
genomen werden. Agenda en issues werden afgestemd
op tempo en behoeften van de bewoners.
Zo kun je als bewoner elkaar leren kennen en
standpunten over en weer bijslijpen. De kans op
synergie i.p.v. vluchtige compromissen neemt toe.
Het geheel, waaronder de buitenruimte, kon zo
naadloos aansluiten op de - uitonderhandelde -
gebruikersbehoeften.
De bewonersorganisatie, opgericht bij het begin
(1987) fungeert ook niet meer: er is nu geen noodzaak
meer om (formeel) bouwkundige en planologische
zaken onderling of met autoriteiten te bespreken.
Als de bewoners nu wat met of van elkaar willen,
lopen ze achterlangs en bespreken de zaken
aan de keukentafel.
Financiën
De bewoners stortten, timmerden en metselden -
voor zichzelf en bij elkaar. Eigenarbeid, vrijwillig
gepoold en pragmatisch gecoördineerd leverde ook
hier de garantie voor maximale baten van de
groepsleden. Men leerde de regels van het vak van
elkaar of keek die af van professionals als die op
de bouwplaats bewoners assisteerden.
Bewoners huurden apart of collectief machines
(zoals betonmolen) of kochten extra handen in (van
een beroepsmetselaar) . Prinzipienreiterei was de
bewoners vreemd: ‘Als je geld hebt om ’t met
machines te doen of het werk aan aannemers kunt
uitbesteden, dan moet je dat niet laten’, zo was het
motto.
Dus de aan- of juist afwezigheid van tijd, rijkdom,
handvaardigheid of een vriendenkring mogen de
voortgang bepalen. Soms duurde de bouw zo
jaren. Na 15 jaar is één van de huizen nog niet
geheel af.
Ontwikkeling
In ieder geval bouwtechnisch en sociaal liep het
heel anders dan de mensen zich afzonderlijk hadden
voorgenomen. Je kon je er ook geen voorstelling
van maken, want met 17 gezinnen zo’n bouwplaats
op de schop nemen, kende in het moderne
Nederland geen precedent.
Zonder praktische vormen van solidariteit was het
niet zo’n mooi buurtje geworden. De mensen met
wie we gesproken hebben, ontkennen bij hoog en
bij laag dat het er klef aan toe gaat in hun wijkje.
Of dat de sociale controle als een harnas om de
mensen hangt.
“Een aantal van ons gaat samen nog wel eens
naar de kermis. Er zijn ook nog altijd buurtvakanties:
gezinnen zetten ergens met elkaar de tenten
op. Een paar keer per jaar is er groot kampvuur op
het openbare middenterrein, oud en nieuw vieren
we gezamenlijk. Althans wie dat wil, er is geenszins
een verplichting. We ontlopen elkaar niet, maar
lopen de deur niet plat. Het is hier net als elders:
sommige mensen liggen elkaar beter als anderen;
je mag, maar hoeft niet mee te doen aan activiteiten”
Kan het elders ook zo Bouwprijzen zijn gestegen
en bouwlocaties zijn schaarser geworden. Maar in
Flevoland is er nog ruimte. Een bestuurlijk klimaat
in Lelystad en Almere moet zoiets nu ook mogelijk
maken. Waar houdt de toekomstig initiatiefnemer
zich thans schuil
Informatie
Stichting Participatie Woon- en Leefmilieu
Franciscanenborch 6
5241 KS Rosmalen
Contactpersoon Jack van den Dulk
Tel. (073) 521 82 25
E-mail jbulk@home.nl
Wonen

Landelijk Centrum Opbouwwerk