Inleiding Hans Alders 20 juni 2011 - Energie-Nederland

Energieconferentie En En, Glazen Zaal, Den Haag, 20 juni 2011
Inleiding Hans Alders, Voorzitter Energie-Nederland
De energiesector is deel van de oplossing
Op 1 januari 2011 zijn EnergieNed en VME (De Nederlandse Vereniging voor Marktwerking
in Energie) opgegaan in Energie-Nederland. Het is tijd voor de 1 e conferentie om de positie
van de sector helder te markeren.
Het is nu ook zo’n 10 jaar liberalisering in de energiesector. Toen waren er hevige debatten.
Debatten waarin bijvoorbeeld de zgn. Californië -crisis zorgde voor discussies of je wel aan
de markt kon overlaten om te voorzien in voldoende opgesteld vermogen en of de markt
voldoende zou investeren in de netten. Het was ook de tijd dat Nederland als duurte-eiland
werd omschreven. Het is nog niet zo lang geleden dat minister Brinkhorst tot de conclusie
kwam dat de Nederlandse energiemix te eenzijdig was en de sector opriep om het aandeel
kolen aanzienlijk te vergroten en te komen tot een enorme uitbreiding van de
interconnectiecapaciteit.
De vraag hoe de liberalisering vorm zou moeten krijgen heeft niet alleen de politieke en
maatschappelijke discussie beïnvloedt, maar ook de discussie binnen de sector, zeker waar het
ging om de vraag van de splitsing van productie en netten. Die splitsingsvraag en de snelheid
waarmee de markt een feit zou kunnen worden heeft enige tijd tot gevolg gehad dat er twee
brancheorganisaties actief waren. “Waren” kunnen we nu vaststellen nu Energie-Nederland
een feit is en spreekt namens het over grootte deel van de sector.
Er is de afgelopen 10 jaar veel gebeurd. Er is sprake van een goed werkende markt voor
zowel de retailklanten als de zakelijke markt. Ben Woldring (oprichter van de overstapsites
Gaslicht.com en Energiewereld.nl) concludeert dat de consumententevredenheid uitgedrukt in
een cijfer voor praktisch alle leveranciers een 7 en hoger bedraagt.
Door de uitbreiding van capaciteit in Nederland, de aanpassing van de mix en de
daadwerkelijke marktopening in het bijzonder in Noord-West-Europa, kan worden vastgesteld
dat er geen sprake meer is van een duurte-eiland als we het over Nederland hebben. Security
of supply en de prijs hebben daarbij de nodige aandacht gekregen.
De splitsing van de energiebedrijven is voor het overgrote deel de jure gerealiseerd en de
facto voor 100%. Niet alleen als het gaat om de hoogspanningsnetten - waar de discussie in
1

Europa over gaat - maar ook van de distributienetten. Met dat laatste kan gesproken worden
van een Hollandse variant, die elders in Europa niet aan de orde is.
Verder zijn ook voor gas binnen Nederland forse stappen gezet (een nieuw
balanceringsregime is ingevoerd), maar in Europees verband moeten nog extra stappen
worden gezet.
Het effect van dit alles op de sector is groot geweest:
we zien nu bedrijven met productie en zonder productie;
met retail en zonder retailklanten
met groen of de combinatie van groene/grijs,
wel warmte/geen warmte
wel/niet fossiel
wel/niet nucleair
wel/niet onderdeel uitmakend van een internationaal concern.
We zien een rijkgeschakeerd pallet, passend bij een vrije markt en al die bedrijven vinden
onderdak binnen Energie-Nederland.
Ook tien jaar geleden voerden we de discussie over de verduurzaming van de
energievoorziening. Ook toen was er discussie over het bijstoken van biomassa in
kolencentrales en vandaag de dag kunnen we constateren dat dit zo’n 10% bedraagt. Toen ook
gingen we van start met de uitwerking van windparken op land, waarvan er vele tegen de
stroom in tot stand zijn gekomen. Het is nog maar een paar jaar geleden dat er een groot
duurzaamheidsakkoord - Schoon en zuinig - met het vorige kabinet tot stand kwam waarin
afspraken gemaakt werden over 6000 MW wind op zee en over de toepassing van CCS voor
kolen en gas (waarbij het woord "verplichting" zowel door de toenmalige minister van milieu
als van economische zaken regelmatig in de mond werd genomen). Beide zaken hebben ook
uitwerking gekregen, maar hebben in de huidige regeringsplannen een andere prioriteit.
De sector heeft zich eveneens tijdens de vorige kabinetsperiode verbonden aan
energiebesparing. Samen met de rijksoverheid, de bouw- en installatiesector in het convenant
Meer met Minder.
Wie terugkijkt naar de afgelopen 10 jaar zal moeten vaststellen dat de energiesector 'de
driehoek' (volgens sommigen ook wel 'heilige driehoek') serieus heeft genomen:
2

leveringszekerheid, prijs en duurzaamheid. Dat de liberalisering een feit is en dat daarbij
resultaten zijn geboekt: de markt doet zijn werk en heeft vele nieuwe spelers op het speelveld
zien komen.
Ook na de liberalisering is er sprake van een verhouding met de overheid die het beste kan
worden gekarakteriseerd als “wederzijdse afhankelijkheid”. Energie is zo essentieel voor onze
samenleving en onze economie dat sector en overheid elkaar nodig hebben. Wie de afgelopen
10 jaar overziet moet vaststellen dat zowel sector als overheid heeft moeten wennen aan de
nieuwe verhoudingen als gevolg van de liberalisering en dat het proces niet altijd even
vlekkeloos is verlopen. Maar tegelijkertijd kan en mag worden vastgesteld dat 'de driehoek'
door de sector nooit uit het oog is verloren. De sector is al die tijd deel van de oplossing
geweest en niet van het probleem.
De energievraag wereldwijd stijgt de komende decennia fors. De verduurzaming van de
energievraag vraagt gelijktijdig een enorme transitie. Nederland heeft in Europees verband
forse doelen geformuleerd: 20% minder CO2 in 2020 en 80% in 2050. Om daaraan te voldoen
zal de elektriciteitssector aan nog verdergaande taakstellingen (35% duurzame elektriciteit in
2020 en - 95% CO2 in 2050) onderhevig zijn. De EU heeft gekozen voor het ETS-systeem
waarbij het CO2-plafond steeds scherper wordt gesteld en CO2 een prijs krijgt.
Een transitie van olie, kolen, gas naar hernieuwbare energiedragers. Een transitie waarvoor
nog heel veel innovatie nodig zal zijn en die zich over een lange periode zal voltrekken. Het is
dus mogelijk en noodzakelijk om een stip aan de horizon te plaatsen in 2050, maar het is
onmogelijk en zelfs onwenselijk om aan te geven wat de situatie over 10, 20, 30 jaar zal zijn.
Als we dat wel zouden doen, dan zou er teveel gedacht moeten worden in termen van de
technologie van gisteren en niet die van morgen.
Zijn dit nu alleen de overheden die deze doelen formuleren en kiezen voor deze vergaande
instrumenten? Nee, Energie-Nederland onderschrijft de doelen voor 2020 en 2050. De gehele
elektriciteitsindustrie in Europa heeft zich hieraan gecommitteerd. Energie-Nederland heeft
van het begin af aan de gekozen instrumenten in Europa ondersteund (het in de tijd verder
aangescherpte plafond en het betalen voor CO2-rechten). Met dat in het achterhoofd spreek ik
dan ook vol overtuiging uit dat Energie-Nederland deel is en wil zijn van de oplossing.
3

De gedachte achter ETS – achter het toekennen van een prijs aan CO2 en het steeds verder
aanscherpen van het CO2-plafond – is dat daardoor van zelf de marktpartijen zullen kiezen
voor hernieuwbare energiebronnen. De oude energiedragers zullen immers als gevolg van
ETS steeds duurder worden, waardoor alternatieven die nu nog te duur zijn vanzelf een
positie in de markt zullen afdwingen. Bij de aanvang blijkt dit niet onmiddellijk het geval te
zijn en daardoor is de discussie ontstaan over aanvullende instrumenten, zolang ETS nog niet
de gewenste en voorziene rol vervult. In veel gevallen is de keuze uitgegaan naar subsidies.
Subsidies via de rijksbegroting. Ook in Nederland. Het eerste model (MEP) leidde tot een
ongekend succes en een door de politiek zo ervaren verwoestende uitwerking op de
rijksbegroting. De daarop volgende keuze voor het subsidie-instrument (SDE) heeft dit
probleem niet, maar is wel conjunctuur gevoelig. In periode van bezuinigingen kan geen
enkele post buiten beschouwing blijven. Van veel kanten (SER, VNO/NCW) is de
subsidieafhankelijkheid gekapitteld. Nu wordt gewerkt aan de SDE+ regeling, waarvan de
financiering wordt geregeld via een opslag op de energieprijzen.
Een transitie als waarvan de komende decennia sprake moet zijn vraagt om een zo stabiel
mogelijk investeringsklimaat. Voortdurende wisselingen bevorderen het investeringsklimaat
niet. De kwetsbaarheid van subsidies in zijn algemeenheid en de risico’s van voortdurende
wisselende omstandigheden is een punt van grote aandacht als het gaat om het uitzetten van
de koers voor de komende jaren. Immers de doelen die we hebben gesteld veronderstellen een
vergaande wijziging van de energiemix die alleen te realiseren is bij een langdurig
volgehouden transitiebeleid.
4

De liberalisering heeft tot gevolg dat binnen gestelde kaders de markt zijn werk moet kunnen
doen. Daarmee is niet in overeenstemming dat in de politieke arena wordt bepaald op welke
wijze de individuele bedrijven invulling geven aan die kaders en hoe zij maatschappelijk
gestelde doelen realiseren. Juist dat dit in concurrentie moet worden gedaan is de beste
garantie voor een efficiënte aanpak.
Het huidige kabinet heeft gekozen voor de aanpak via SDE+ - waarvoor de middelen worden
opgebracht via de energierekening – en die zodanig vorm is gegeven dat de “goedkoopste”
oplossingen de meeste kans hebben. Daarmee is voor deze periode duidelijkheid geboden. In
deze aanpak wordt in feite gestuurd op de keuze voor de techniek (namelijk de goedkoopste
eerst) en de overheid stuurt op de meerprijs die de energieconsument betaalt.
Zeker is – zo blijkt uit onderzoek – dat deze aanpak ontoereikend zal zijn om te voldoen aan
de taakstellingen van Nederland om de -20% op Europees niveau te realiseren. Het kabinet
realiseert zich dat en kondigt aanvullende voorstellen aan.
De subsidieafhankelijkheid krijgt steeds meer kritiek (SER, AER, VNO-NCW) en steeds
opnieuw wordt duidelijk dat een transitie via de rijksbegroting conjunctuur gevoelig is en
blijft. Tijd dus voor een discussie over een andere aanpak. Een aanpak die aansluit bij het ETS
systeem als 'main driver' voor de energietransitie, die de doelen dichterbij brengt en niet
afhankelijk is van de toevallige politieke samenstelling van het moment. Energie-Nederland
meent dat de hybride leveranciersverplichting hieraan voldoet. Nu de hoogte van het plafond
van CO2-rechten en de prijs die voor CO2-rechten moet worden betaald nog onvoldoende is
om de veranderingen in de markt af te dwingen, is het gewenst om de doelen/taakstellingen
bepalend te laten zijn voor het product dat aan de gebruiker wordt aangeboden. Niet wat er
theoretisch geproduceerd kan worden is dan bepalend, maar dat wat er uit het stopcontact
komt. En dat is in de kern waar het bij de leveranciersverplichting om gaat. Door steeds het
verplichte aandeel groen uit het stopcontact op te schroeven in overeenstemming met de
Nederlandse taakstelling, is er de garantie dat daaraan wordt voldaan. De Energieraad (AER)
merkt daarover in een recent advies op ´In het SDE+systeem is de overheid en de consument
het beste af, in het verplichtingensysteem de producent. (- hier gaat de AER overigens
uitsluitend in op het "kale" verplichtingen systeem, zonder het hybride karakter -) Dit is dan
ook precies de reden dat er met een verplichtingensysteem een veel grotere kans is dat er
voldoende productie tot stand komt.´ en `Het meest wezenlijke verschil met subsidies is dat
bij een subsidie de overheid volledig het stuur voor de kosten in handen heeft en volledig het
risico draagt voor het halen van de EU/doelstelling, terwijl bij het verplichtingensysteem de
5

kosten alleen indirect worden beïnvloedt door de overheid en de 'plicht' voor de doelstelling
wordt verlegd naar de markt, de facto de leverancier. Dit laatste is een aantrekkelijk voordeel,
gesteld dat Nederland voornemens is om aan de EU/verplichting te voldoen´.
Al eerder heb ik opgemerkt dat er sprake is van een ongekende transitie die zich over een
lange periode zal voltrekken. Er zijn dus veel onzekerheden en innovatie zal daarom een
sleutelwoord moeten zijn. Wie kijkt naar de vele scenario´s die in omloop zijn voor 2050 die
realiseert zich dat het gaat om een immense opgave. Voor dit deel van Europa wordt sterkt
ingezet op biomassa en wind, zowel op land als op zee.
In de meeste scenario´s is tot nu toe ook plaats ingeruimd voor nucleaire energieopwek met
een gelijkblijvend of zelfs stijgend aandeel nucleair. Na Fukushima is in Duitsland een
vergaand besluit genomen (uitfaseren in 2021-2022) en recent heeft de Italiaanse bevolking
overduidelijk gemaakt dat nucleair geen onderdeel van de energiemix kan zijn. Daarmee
wordt de Europese opgave nog veel ingewikkelder. Helder is dat we niet alleen met vandaag
en morgen bezig moeten zijn, maar ook met overmorgen. Innovatie en R&D zijn essentieel.
Niet uitgesloten kan worden dat nieuwe vormen slechts langzaam naar de marktprijzen toe
bewegen. Een systeem moet niet alleen de techniek ontwikkeling mogelijk maken, maar ook
de toegang tot de markt. zolang het verschil tot de gangbare prijzen te groot is.
Daarom spreekt de sector over een hybride leveranciersverplichting: het systeem moet ook de
middelen voor de verdere vernieuwing kunnen genereren.
We moeten dus durven denken in drie stappen:
Stap 1. De periode tot 2015 waarin de SDE+ bepalend is. Dit instrument is beperkt en bevat
niet alle mogelijkheden. Biomassa is uitgesloten. Het bijstoken van biomassa loopt uit de
geldende subsidieregelingen en dus is het gevaar aanwezig dat het bijstoken van biomassa in
gevaar komt. De sector is van mening dat dit niet zou moeten gebeuren en is bereid in
afwachting van de hybride leveranciersverplichting, de "verplichting"op zich te nemen om het
bijstoken te handhaven op het huidige niveau en zelfs uit te breiden. De kosten worden dan op
de lat geschreven (tijdelijk voorgeschoten, ook wel 'banking'). Zodra de
leveranciersverplichting er is, krijgen deze biomassa-kilowatturen alsnog groene certificaten.
Immers met het bijstoken van biomassa zijn extra kosten gemoeid die niet "zo maar" kunnen
worden terugverdiend (en waarvoor ook geen subsidie meer is).
Stap 2. In 2015 de invoering van de hybride leveranciersverplichting. Daarvoor is van belang
dat een aantal zaken goed geregeld is: de liquiditeit van de markt, windfall profits,
6

marktmacht. Onderzoek dat de sector heeft gedaan (Frontier) maakt duidelijk dat voor dit
soort zaken oplossingen geboden kunnen worden en geen belemmering behoeven te vormen
voor de invoering. ECN-onderzoek heeft duidelijk gemaakt dat de leveranciersverplichting in
verhouding tot het SDE+ een effectiever instrument is. De transitie zal tot gevolg hebben dat
energie duurder wordt. Dat is onontkoombaar. Maar als dat het geval is dan zal er gekozen
moeten worden voor de meest efficiënte aanpak, welke de minste prijsverhoging tot gevolg
heeft.
Met de kennis van vandaag kan gesteld worden dat biomassa en wind op land in aanmerking
komen om bij de start onderdeel te vormen van de leveranciersverplichting.
Stap 3. De vernieuwing. Via een malussysteem - een mechanisme waarmee eventuele
windfall profits worden afgeroomd - genereert de leveranciersverplichting ook de middelen
om nieuwe vormen van hernieuwbare energie te ontwikkelen en marktrijp te maken, zodat die
toegevoegd kunnen worden aan de verplichting. Dit is nodig om te voldoen aan de
taakstellingen voor 2020 en voor de doorgroei daarna. Met alleen biomassa en wind op land
redden we het niet. Wind op zee zal daarbij betrokken dienen te worden.
Waar vastgesteld kan worden dat overheid en energiesector geen verschillen hebben over de
middellange en lange termijn doelen en zich kunnen vinden in het kader dat het ETS-systeem
biedt, zouden deze drie stappen het hart kunnen vormen van een green deal tussen kabinet en
de energiesector.
Naast deze hoofdlijn gaat het dan ook om zaken als:
* energiebesparing. De sector heeft zich gebonden aan Meer met Minder en is dus ook hier de
partner van de overheid. Wil de besparing bij de huishoudens in de bestaande woningvoorraad
vorm krijgen dan zal deze een meer "verplichtend" karakter voor de woningeigenaar moeten
krijgen. Met alleen verleiding lukt dat niet. Een combinatie van wortel en stok zal nodig zijn
om hier resultaten te boeken.
* we zullen met elkaar het gesprek moeten voeren over de gasrotonde. Inzet daarvoor is nu
reeds van belang. Waar gas in de toekomstscenario's tot nu toe een afnemende rol is
toegedacht, zal de besluitvorming in Duitsland en Italië reden moeten zijn om die positie te
heroverwegen. Er kan sprake zijn van een revival van gas en gelet op deze ontwikkelingen
zelfs op een grotere schaal in Europa dan in het recente IEA rapport The Golden age of gas.
Gas kan vanwege de gewenste flexibiliteit zeer wel gezien worden als "partner" van
7

hernieuwbare energie. Het vereist wel dat we stappen voorwaarts maken met de vergroening
van gas (Groen gas);
* de inzet van biomassa moet mede in het licht worden gezien van de biobased economy. De
sector is bereid om met de voedselindustrie, de chemie, de papierindustrie en anderen
betrokkenen na te gaan hoe de gewenste cascadering vorm gegeven kan worden, zodat steeds
de hoogwaardigste toepassing gegarandeerd kan worden alvorens de resterende biomassa
lager in de waardeketen wordt ingezet;
* het gaat niet alleen om de financiering of de inpassing van hernieuwbare energie in de prijs
van energie, maar ook om vergunningen en procedures. Wind op land laat zien dat het
welhaast onmogelijk is om locaties te vinden en vergunningen binnen redelijke termijn te
bemachtigen. Ook dit is weer een voorbeeld van wederzijdse afhankelijkheid. Zonder
interventie van de rijksoverheid worden hier geen meters gemaakt.
* waar de grootschalige productie steeds meer een Noord-West-Europese marktontwikkeling
ziet, is de ontwikkeling van de retailmarkt steeds meer een decentrale. Nu reeds kunnen
woningen en bedrijven zoveel energie genereren dat zij in eigen behoefte kunnen voldoen of
zelfs kunnen optreden als "leverancier". Zeker in de nieuwbouw zijn er vergaande
mogelijkheden. Dat vereist een verandering ook van de "traditionele"energiebedrijven, die
daarbij steeds vaker als "partner" optreden en zullen optreden (bijvoorbeeld door het
organisatorisch vermogen beschikbaar te stellen). Het maakt ook duidelijk dat de afweging
van de aard van de energievoorziening expliciet aan de orde dient te zijn en niet bepaald moet
worden door op de automatische piloot genomen besluiten;
* we zullen een plaats in moeten ruimen voort duurzame warmte. Het ontbreken van een
helder verdienmodel enerzijds en soms lastige regelgeving anderzijds blijft de groei wat
hangen. Het toepassen van warmte levering kent een groot potentieel voor CO2-reductie,
energie-efficiency en bijdrage aan duurzaamheid. Bij het toetsen van maatregelen zou het
uitgangspunt moeten zijn om uit te gaan van maatregelen die op al deze drie aspecten het
beste resultaat bereikt tegen de laagste mogelijke kosten;
* het elektrisch rijden heeft grote mogelijkheden. In deze fase kiest Energie-Nederland in een
goede samenwerking met Netbeheer Nederland om bij de introductie van het elektrisch rijden
een proactieve rol te vervullen. Samen wordt er, met andere stakeholders, gewekt aan een
marktmodel. Zeker in deze fase is samenwerking met de rijksoverheid en de gemeenten een
must;
* hoe succesvol we ook zullen zijn de komende decennia bij de ontwikkeling en inzet van
hernieuwbare energiebronnen nog lang zullen conventionele energiedragers worden ingezet.
8

Willen we dan kunnen voldoen aan de taakstellingen dan zal CCS nodig zijn zowel voor
kolen als voor gas. Helder is dat als eerste gekeken wordt naar de mogelijkheden van opslag
onder de zee. Zeker is ook dat dit op termijn ontoereikend is en dat opnieuw aandacht besteed
zal moeten worden aan de mogelijkheden van opslag onder land. Het zou zonde zijn om de
tussentijd niet te benutten op het bestuderen van resterende vragen, zodat veiligheidsvragen
beantwoord kunnen worden;
* ook de infrastructuur vraagt ons aller aandacht: binnen Nederland en in Europa. Naast het
uitvoeren van de plannen voor versterking van de hoogspanningsnetten, zal er geïnvesteerd
moeten worden in slimme netten en slimme meters. Waar productiecapaciteit steeds meer
zich afspeelt binnen de Noord-West-Europese markt zullen ook investeringen in dat kader
beoordeeld dienen te worden. Een Europees kader is dan absoluut gewenst. Het vraagt ook
om na te denken over de toekomstige situatie met een groot aandeel hernieuwbare bronnen
die zeer flexibel zijn. Dat vraagt om een back-up positie van grote omvang. De financiering
daarvan is een zaak die niet vroegtijdig genoeg kan worden doordacht.
Kortom een green deal waarin de sector bereid is om vergaande commitments aan te gaan
waar het gaat om de taakstellingen en de instrumenten die aansluiten bij ETS en die de
garantie in zich dragen dat we aan die taakstellingen kunnen voldoen. Dat alles omgeven door
specifieke afspraken over verschillende deelgebieden om die zekerheid nog verder te
vergroten.
Het recente Energie-rapport raakt alle voorgaande zaken aan en zet de deur naar de
leveranciersverplichting open. De drie stappen - (1) de SDE+ in combinatie met biomassa, (2)
invoering van de leveranciersverplichting en (3) verdere vernieuwing via het malussysteem -
hebben allemaal een plaats in het rapport, evenals de deelthema's zoals genoemd.
En toch… We hebben elkaar nog niet geheel gevonden. Waar overeenstemming bestaat over
de doelen, de hoofdinstrumenten en de overige middelen moet het mogelijk zijn om tot een
green deal te komen. Misschien is het wel onze gezamenlijke dure plicht! Energie-Nederland
is daartoe beschikbaar want we zijn en willen deel van de oplossing zijn en niet van het
probleem.
9