rAntGroen 26 : april - juni 2008 - Welkom op de site van Natuurpunt ...

AntGroenBelgië-BelgiqueP.B.WILRIJK 18/5124P106235 - Driemaandelijks tijdschrift van Natuurpunt Zuidrand Antwerpen - april - mei - juni 2008 - jaargang 7 nr. 26www.zuidrand.be© Johan de RidderAFZENDER en VU:Guido CallaertsFrans De Cortlaan 422610 WilrijkAfgiftekantoor Wilrijk 1

ColofonBestuursleden en coördinatorenHugo Waeterschoot, Voorzitter en Coörd. BeleidswerkgroepGroenstraat 59, 2540 Hove03/455 22 12 - waeterschoot@euronickel.orgJos Daniels, SecretarisArchimedeslaan 4, 2650 Edegem03/458 02 02 - jos.daniels@versateladsl.bePeggy Beers, Conservator Fort 7Prins Boudewijnlaan 37, bus 5, 2600 Berchem0485/52 81 25 - beerske@yahoo.comGuido Callaerts, Penningmeester en Coörd. BehaagactieFrans De Cortlaan 42, 2610 Wilrijk03/828 11 03 - callaertsguido@versateladsl.beNancy Geldhof, Coördinator Educatieve werkgroepHollebeekstraat 192, 2660 Hoboken0485/85 13 64 - nancy.geldhof@telenet.beCatherine Vandercruyssen, Coördinator Cursussen & rAntGroenKoningin Astridlaan 106, 2550 Kontich03/288 81 07 - cvdx@telenet.beRonny Deckers, Coördinator StudieOrchideeënstraat 69, 2610 Wilrijk0485/55 45 31 - ronald.deckers@telenet.beJohan De Ridder, Mede-conservator Fort 7Prins Boudewijnlaan 37, bus 5, 2600 Berchem0485/91 13 86 - johan.deridder3@telenet.beHilde Vangrunderbeek, Coördinator Agenda & ActiviteitenadministratieBeekboshoek 202, 2550 Waarloos015/32 08 05 - hildevangrunderbeek@skynet.beBob Gabriels, WebmasterVandenpereboomstraat 9, 2140 Borgerhoutbob.gabriels@telenet.beLucy de NaveJan Van Rijswijcklaan 277, 2020 Antwerpen03/237 99 25 - lucy.denave@antwerpen.beVeerle De SaedeleerElsenborghlaan, 2650 Edegem0499/73 71 92 - vee_saddler@yahoo.co.ukRedactie rAntGroenGraag uw teksten zenden naar:Verslagen:André De Mul, Lucas Henninckstraat 41, 2610 Wilrijk03/828 70 32 - andre-de-mul@telenet.beAgenda:Hilde Vangrunderbeek, Beekboshoek 202, 2550 Waarloos015/32 08 05 - hildevangrunderbeek@skynet.beWaarnemingen:Gilbert Van Ael, Antwerpsesteenweg 243, 2660 Hoboken03/827 05 10 - gilbert.van.ael@telenet.beFort 7-nieuws:Johan De Ridder, Prins Boudewijnlaan 37, bus 5, 2600 Berchem0485/91 13 86 - johan.deridder3@telenet.beOverige:Catherine Vandercruyssen, Koningin Astridlaan 106, 2550 Kontich03/288 81 07 - cvdx@telenet.beVormgeving:Guido Van Boeckel, Berten Pilstraat 20, 2640 Mortsel03/455 92 79 - guido.van.boeckel@skynet.beTeksten voor het volgend nummer van rAntGroen,met verschijningsdatum 1 juli 2008, ontvangen wegraag ten laatste op 10 mei 2008.Contactpersonen voor geleide wandelingenin Fort 7Natuurwandelingen:Tuur Wuyts - 03/449 99 11 - arthurwuyts@telenet.beMonumentwandelingen:Philippe Vanhove - 03/825 02 43 - philippe.vanhove@tiscali.beLidmaatschap Natuurpunt: 20 euro per jaar te storten oprekening van Natuurpunt vzw (230-0044233-21) met vermelding:lidmaatschap, Afd. Zuidrand Antwerpen, naam en adres. Als lidvan Natuurpunt Zuidrand Antwerpen ontvangt u het algemeenverenigingsmagazine Natuur.blad en ons afdelingstijdschriftrAntGroen.Adreswijziging: elke adreswijziging moet rechtstreeks gemeldworden aan Natuurpunt vzw, Coxielaan 11 - 2800 Mechelen (email:Karina.deboeck@natuurpunt.be) met de volgende gegevens:lidnummer, naam, oud en nieuw adres en lid “afdeling ZuidrandAntwerpen.”Abonnement op rAntGroen: Voor leden van andere afdelingendoor storting van 8 euro op onze rekening met vermelding vanuw naam en adres.AlgemeenVerzekering: Ieder lid is verzekerd inzake burger lijke aansprakelijkheidbij deelname aan de Natuurpuntactiviteiten. Niet-ledengaan mee op eigen verantwoordelijkheid.Inschrijving voor de autobustochten: Alle gezinsleden tot en met12 jaar gaan gratis mee indien vergezeld van ouders. De algemeneprijs is 14 euro. Studenten betalen 12 euroDe eerst ingeschrevenen hebben voorrang indien de deelnemingsprijsbetaald werd. Wie na storting niet mee kan, moet zo vlug mogelijkde leiding verwittigen zodat mensen die op de wachtlijst staan,kunnen meegaan.Indien er onvoldoende inschrijvingen zijn, gaat de tocht door meteigen wagens of met minibusjes..Annulatie bij autobustochten: Leden die door ernstige redenenniet kunnen deelnemen en uiterlijk 2 dagen vooraf de leidingverwittigen, hebben recht op een tegoedbon voor een volgendebustocht.Annulatie bij weekends en reizen: Om tijdig vervanging te vindenvragen we u om afzegging zo spoedig mogelijk te melden. Teneindede kosten te recupereren vragen we steeds 10% van de totale prijsbij afzegging. Bij afzegging binnen de maand voor de reis dienter minimum 25% van de totale prijs te worden betaald of de reedsgemaakte kosten indien deze hoger liggen dan 25%.rAntGroen - 2Alle betalingen voor onze afdeling dienen te gebeuren op volgende rekening:979-9767547-40 van Natuurpunt Zuidrand Antwerpen.Op uw betalingen steeds reden van betaling, uw naam en e-mail adres of telefoonnummer vermelden a.u.b.Fiscaal aftrekbare giften (min. 30 euro) dienen rechtstreeks gestort te worden op rekening 293-0212075-88 vanNatuurpunt vzw, Kardinaal Mercierplein 1, 2800 Mechelen met vermelding “Afdelingsfonds 3722, Zuidrand Antwerpen”Omslagfoto : Gulden sleutelbloem - © Johan De Ridder

EditoriaalWe hebben zojuist de Lokale Algemene Vergadering (16 februari) van onze afdeling achter de rug wanneerik deze intro schrijf. Wat een plezier en opsteker om weer 60 enthousiaste afdelingsleden samen te zien genietenvan de beelden van het afgelopen werkjaar en uit te kijken naar wat 2008 brengen zal. Een verslagvan de vergadering kan je verder in dit (extra dikke) nummer aantreffen.Er viel dan ook veel goed nieuws te rapen dit jaar zoals de erg hoge activiteitsgraad, een superactievebeheerploeg op het Fort, veel aandacht voor natuurstudie en -beleid in onze streek, beleid dat duidelijkvruchten afwerpt, een sterke vertegenwoordiging in de gemeentelijke milieuraden en een goede relatie methet district, een gevarieerde en erg hoog geapprecieerde cursuskalender, we bereikten de kaap van 1000leden, enz ...Bovendien kondigt 2008 zich op het eerste gezicht minstens even sterk aan met een bomvolle en afwisselendeagenda met minstens 2 weekends voor de liefhebbers, een natuurgidsencursus en een aantal interessanteacties en accenten. Je zou voor minder ...Twee bestuursfeiten zou ik hier in bijzonder toch even in het licht willen zetten :- een eerste is de kandidatuur van Jos Daniels als nieuwe secretaris van de afdeling. Vele mensenkennen Jos als de immer lachende man die we erg dikwijls mee op excursie zien. Jos heeft ons zijn steuntoegezegd en werd op de LAV unaniem verkozen. We kijken er erg naar uit om hem te verwelkomen in hetbestuur. Er zullen alvast heel wat kwinkslagen op de agenda staan denk ik.- het tweede punt betreft Johan Baetens, onze huidige secretaris. Hij heeft besloten zijn leven eenandere wending te geven en vertrekt voor lange tijd naar het buitenland waar hij zich belangeloos gaatinzetten voor een natuur-cultureel project in Suriname. Johan wat gaan we je missen !!! Je inzet, je motivatie,je ideeën, je gedrevenheid ... niemand kon daar echt tegen op. Wat we vooral zullen missen denk ikis de “mens Johan”. Een zachte man met veel luisterbereidheid en inzicht....We bedanken je ongelooflijk voor je inzet en het gaat je goed!In dit nummer:Colofon - 2Editoriaal - 3Agenda - 4Mariene-Geologisch weekend - 13Cursus - 14Bestuursberichten - 16Beleid - 19Studie - 21Verslagen - 30Ad valvas - 35Activiteitenkalender - 36Met beste groet,Hugo WaeterschootrAntGroen - 3

AgendaIedereen is welkom op alle wandelingen. Honden zijn niet toegestaan op onze activiteiten.De gids/leiding treedt op als educatieve begeleider van Natuur- en Milieueducatie Natuurpunt.- = Kostendelend vervoer (5 eurocent/km) wordt op de afspraakplaats georganiseerd- = Kindvriendelijke tochtZondag 6 april 200813.00uLentewandeling:bloembollentuin ‘Vredehof’ enKesselse heideIn een fraaie, harmonieuze tuin in Kessel, ontvouwt zich tussen grasvelden, struiken endoor loofbomen overschaduwde romantische hoekjes, een uniek schouwspel. Er bloeiennamelijk meer dan 200 000 voorjaarsbloeiers, waaronder: krokus, vele tulpen- en narcissensoorten,keizerskronen, hyacinten e.a., die ingeplant zijn langs een wandelweg vanongeveer 1km.Dit alles is het werk van slechts één man: de 78 jarige Fernand Geyselings, die mee aande basis stond van het behoud van de Kesselse Heide, en vanaf z’n pensioen in 1987 metde tuin gestart is.Na het bezoek aan de tuin maken we nog een wandeling in de Kesselse Heide.Afspraak: We vertrekken op de Bist om 13.00u met kostendelend vervoer.Einde voorzien 17.00u ter plaatse.Mee te brengen: stevige schoenen, fototoestel, veldgidsen en loepje.Leiding: Nancy Geldhof 0485/85 13 64Al ingeschreven voorde tocht van 12 mei ?Zondag 13 april 20089.30uSlakken in het Rivierenhof(Deurne)Slakken en in het bijzonder waterslakken zijn echt niet zulk een moeilijke groep omte herkennen en op naam te brengen. Bovendien vertellen ze veel over de ecologie enwaterkwaliteit van de beek of vijver. Als tweede onderdeel rond de kennismaking metslakken trekken we er vandaag in de praktijk op uit naar het Rivierenhof te Deurne. Ditparkdomein bezit een aantal vijvers en beken van verschillende waterkwaliteit wat een redelijkevariëteit aan slakkensoorten (en andere waterbeestjes natuurlijk) waarborgt. Regenkan ons vandaag in ieder en geval niet tegenhouden want “hoe natter hoe slakker”, luidtde leuze ! Je bent natuurlijk evenzeer welkom wanneer je het slakkenatelier in februarizou gemist hebben.Laarzen en een glazen confituurpot (om de slakken van dichterbij te zien) evenals een loep(indien de gelukkige bezitter) zijn aan te raden. Kindvriendelijke excursie.Afspraak: Bist te Wilrijk tegenover het districtshuis om 9.30u of Parking Stercks hof,Hoofdvunderlei te Deurne (10.00u). Kostendelendvervoer mogelijk.Einde activiteit tegen 12.30u ter plaatseGids: Jan WaeterschootLeiding: Hugo Waeterschoot 0477/33 23 30Zaterdag 19 april 20089.45u aan ingang !Museum Plantin MoretusHet is meestal zo dat we de musea in eigen stad niet of weinig bezoeken. Daar gaan wewat aan doen: we brengen een bezoek aan het museum Plantin Moretus.We hebben het geluk dat de conservator zelf (overigens een lid van Zuidrand Antwerpen)ons zal rondleiden.rAntGroen - 4

AgendaPlantijn was een verwoed plantenliefhebber. We vinden in zijn verzameling dan ook heelwat botanische drukken uit de 16de eeuw, o.a. Dodoens, Clusius en Lobelius.Sinds 2005 is het museum Plantin Moretus werelderfgoed geworden: het is als enigedrukkerij-uitgeverij ter wereld bewaard uit de 16de, 17de en 18de eeuw, compleet metbedrijfs- en familiearchief, productiestock, technische uitrusting, meubilair enz. Hetsamenvallen van productiestock en archief is uniek. De drukpersen zijn de oudste terwereld (van ± 1600).Een niet te missen bezoek!!Afspraak: we komen samen om 9.45u aan de ingang van museum Plantin Moretus,Vrijdagmarkt 22-23 te Antwerpen. Het einde is voorzien omstreeks 12.00u ter plaatse.Kosten: inwoners van Antwerpen en deelgemeenten en 65-plussers kunnen gratis binnen,Zondag 27 april 20088.00uVogel- en landschapstochtHet Vinne en Hagelandse akkersen holle wegenHet Vinne in Zoutleeuw, ooit het grootste natuurlijke meer in België, erna in de 19e eeuwdrooggelegd en vervolgens beplant met populieren voor de luciferproductie, kwam in1974 in eigendom van de – toen nog – Provincie Brabant. Deze besloot het gebied terugte schenken aan de natuur met tevens het oog op recreatie en educatie. Zo gebeurde hetdat in 2003 het 130ha grote gebied uiteindelijk was omgetoverd in een rietmoeras meteromheen een bonte schakering van natuurlijke hooilanden, akkertjes, boomgaarden enstukken bos. Een ideale omgeving dus om in de lente te genieten van welluidend vogelgezangen een prachtige bloemenrijkdom. Verscheidene zeldzamere soorten kan men inHet Vinne terugvin(d)(n)en... Hopelijk krijgen we er tijdens onze wandeling rondom hetmeer heel wat van te zien. In de namiddag maken we een tocht doorheen een boeiendlandschap van typische Hagelandse akkers en holle wegen. Zoals zal blijken is over dezestreek trouwens ook op historisch gebied wat te melden.Benieuwd? Wees er dan bij, het belooft een gevarieerde dag te worden! Wij wandelen intotaal een 10/ 12 km.Afspraak: wij vertrekken aan de Bist te Wilrijk om 8.00u en eindigen ter plaatse omstreeks17.00uMee te brengen: Picknick, drank, laarzen, veldgids(en), telescoop, verrekijker, loep, fototoestel,eventuele regenkledij, € 1 (voorbereidingskosten) bij het vertrek aan de leidingte betalen.Leiding: Wim Vande Weyer 03/321 32 23 of 0485/60 54 97Gids: Wim Roelant 0477/34 07 21Al ingeschreven voorhet ontbijt op 4 mei ?Zondag 4 mei 20085.30uVroege ochtendwandelingin de Hobokense poldermet ontbijtbuffet in de IJsvogelEen heel bijzonder moment in de natuur, in het begin van de zomer, is een wandelingvanuit de schemering, de opgaande zon tegemoet.Zien hoe de nevels stilaan optrekken, horen hoe de vogels, de ene na de anderewakker worden en hun lied laten horen, het doet je wat.Terwijl hier en daar al volop nesten gebouwd worden, vertelt Tuur ons over deeerste zomervogels die al aankomen.Dit alles is zeker het vroege opstaan waard.En omdat we samen nog wat zouden kunnen nagenieten en bijbabbelen, organiserenwe aansluitend een ontbijtbuffet, met alles erop en eraan, in de IJsvogel. Wiehet gemist heeft, zal er achteraf spijt van hebben.Afspraak: om 5.30u vertrekken we aan het einde van de Scheldelaan in Hoboken.rAntGroen - 5

AgendaWanneer we de ecologisch interessante ruigten met hier en daar unieke plantengemeenschappenverlaten, zetten we de tocht verder door een gebied waar honderdvijftigjaar geleden nog aan landbouw werd gedaan. Thans is die er nog sporadischaanwezig en werden akkers omgezet in bos of weide. Via een eeuwenoud kerkenpadkomen we terug op de plaats van vertrek.De gids, Etienne Mahieu, is zelf geoloog en zal ook de geologische geschiedenis vande streek uit de doeken doen of van datgene wat er nog te zien is van de gebiedsvormingna de laatste ijstijd.De tocht loopt over ongeveer 10 km. Het terrein is op plaatsen vrij ruig maarzonder meer begaanbaar alhoewel waterdicht schoeisel en een lange broek echt welnoodzakelijk zijn. De lange broek moet dan beschermen tegen netels en bramen.Zie ook Natuur.blad (jg. 6, nr. 3, p. 18) voor meer informatie over Lovenhoek.Afspraak: we vertrekken om 13.00u met eigen wagens (kostendelend vervoer) opde Bist te Wilrijk en eindigen om 17.00u ter plaatseMee te brengen: laarzen, lange broek.Leiding: Lucy de Nave 03/237 99 52 (GSM 0485/717 348 – dit nummer is enkelop de dag zelf bruikbaar)Externe gids: Etienne Mahieu.Zondag 25 mei 20088.30uTurnhouts VennengebiedVandaag bezoeken we één van de belangrijkste heidegebieden van Vlaanderen.Tal van waardevolle vennen en heideterreinen liggen verspreid over de regio.Dit gebied bundelt meer dan duizend jaar Kempense natuurevolutie. Het Turnhoutsvennengebied is een van de mooiste in zijn soort !We wandelen door een landbouwgebied met vochtige graslanden en plassen, langsloof- en naaldbos, natte en droge heidegebieden met enkele grotere vennen.De openheid en rust aanwezig in het gebied zorgen er voor dat tal van weidevogelszich hier op hun plaats voelen.In het Turnhouts Vennengebied heeft de Grutto de tweede grootste populatie inVlaanderen en broedt de Wulp op de heide en omliggende weilanden.Voorts kan je hier ook nog broedvogels als Slobeend en Zomertaling aantreffennaast zangvogels als Roodborsttapuit, Boomleeuwerik en Boompieper.Boven dit alles is het uitkijken naar roofvogels als Boomvalk en Havik.Mits een zonnig weertje wordt dit een mooie en aangename wandeltocht van ong.12 km met aardig wat vogels als surplus. Kom en geniet mee met ons !Afspraak: vertrek met eigen wagens aan de Bist te Wilrijk om 8.30u , einde terplaatse om 17.30uMee te brengen: kijker, telescoop, stevige wandelschoenen, regenvestje, picknick,vogelgids en fototoestel.Gids: Luc Van Schoor 03/353 09 77 - 0494/33 63 09Leiding: Wim Van De Weyer 03/ 321 32 23 - 0485/60 54 97Zondag 1 juni 20089.00uFietstochtLimburgse HeidegebiedenHopelijk wordt het nu stilaan zomers en kunnen we erop uit trekken voor eenfikse fietstocht doorheen de Limburgse Kempen. Je weet het immers of niet: Limburgis sinds enkele jaren het fietsparadijs bij uitstek. Talloze kilometers fietsroutedoorkruisen de meest groene provincie van Vlaanderen. Twee jaar geleden redenwe ons stalen ros al eens langsheen de Maas, ditmaal bollen we doorheen de uitgestrekteKempense heidegebieden en bossen van ondermeer het Nationaal ParkHoge Kempen, het eerste nationale park van Vlaanderen dat uiteindelijk een op-rAntGroen - 8

Agendapervlakte van 5700 ha zal beslaan. Op onze tocht zullen we genieten van al datafwisselende natuurschoon. Deze tijd van het jaar is immers vol van het leven: vogelszingen en broeden, bloemen staan in bloei en vlinders fladderen rond! Daarombeperken we ons tot een route van ongeveer 40 km, zodat we op tijd en stondeens kunnen halthouden en ons laten bekoren door bijvoorbeeld de zang van deBoompieper, dansende libellen boven een vennetje of de bloemenpracht van deheideflora. We beperken het aantal km ook omdat we onderweg enige pittige hellingetjestegenkomen. Dus een minimale fysieke conditie is toch wel vereist!Als je meewil, vergeet dan niet eerst te bellen naar de leiding dan kunnen we jouwfiets alvast reserveren!Afspraak: we vertrekken om 9.00u op de Bist te Wilrijk en eindigen ter plaatseom 17.00uMee te brengen: Picknick, drank, verrekijker, loep, zonnehoedje/-petje, fietskleefgerief,regenkledij.Bijdrage in de kosten, ter plaatse aan leiding te betalen: 8 € voor fietshuurLeiding: Herman Van den Reeck 03/357 33 88Gids: Wim Roelant 0477/34 07 21© Rudy VansevenantZaterdag 7 juni 20088.00uMarienebiologieaan de Oosterscheldefoto: Hugo WaeterschootDe Oosterschelde, op minder dan een uurtje van Antwerpen, is benevens een vogelparadijs,in onze contreien nog één van de best bewaard gebleven mariene reservaten.Het zoute water van deze baai is van erg hoge kwaliteit door het ontbrekenvan de aanvoer van verontreinigd zoetwater via rivieren of Westerscheldewater viade Noordzee. Vandaar dat we precies deze plek uitkiezen om het voor ons zichtbaregedeelte van het mariene milieu te bekijken. We trekken naar Sas Van Goes (tenN. Van Goes) waar we met het getijde mee wandelen tot we het laagste waterpeilhebben bereikt. Van alle planten (wieren), dieren en schelpen die we vinden trachtenwe de voor dit milieu zo typische ecologie even toe te lichten. Geen enkelmilieu is zo soortenrijk als het mariene milieu; alleen is en blijft dit milieu voor veleNatuurpunters nog (steeds) een grote onbekende. Knotswier, Strandvlo, Harigevliescelpoliep, Kammetjeswier en vele, vele andere zijn maar enkele van de soortendie we vandaag hoogstwaarschijnlijk zullen aantreffen. Zeker dus de moeite omaf te komen.Aangezien we met het getijde meelopen zijn we strikt aan het uur ervan gebonden.Dit verklaart waarom we nogal vroeg vertrekken aangezien het vandaag laagwateris om 10.00u.Afspraak: We vertrekken via kostendelend vervoer op de Bist in Wilrijk (voor hetDistrictshuis) om 8.00u stipt om een uurtje later aan het Sas Van Goes te zijn. Deexcursie eindigt ter plaatse om 12.30u. We picknicken nog ter plaatse en rijden nadienhuiswaards waar we tegen 14.30u terug in Wilrijk zijn. Picknick breng je dusbest mee. In geval van slecht weer kunnen we ter plaatse onze boterhammen welbinnen opeten. Het hoeft geen betoog dat ook laarzen een absolute “must” zijn opdeze fijne tocht. Tot slot nog één aanrader: deze tocht is erg kindvriendelijkLeiding: Hugo Waeterschoot 03/455 22 12e-mail: waeterschoot@euronickel.orgrAntGroen - 9

AgendaZondag 15 juni 20088.30uPannenhoef en RucphenIn de voormiddag wandelen we in het Landgoed Pannenhoef. Het ligt even overde Nederlandse grens nabij Sprundel. Het is een zeer gedifferentieerd gebied vanbossen, heivelden, vennen, broekbossen en graslanden.Vanaf 1995 werd er werk gemaakt van natuurherstel. Restauratie van door ontginningverdwenen vennen nam een grote vlucht met verbluffende resultaten watbetreft planten, libellen en vogelrijkdom.We picknicken in een cafeetjeNa de middag bezoeken we de heemtuin in het nabij gelegen Rucphen.Deze heemtuin is een der mooiste tuinen van inheemse flora in Nederland.Slechts twee ha groot, is hij aangelegd op basis van verschillende biotopen, zoalskalkgrasland, droge heide, vennen en poelen, rivierengebied, korenakker, houtwallen.De tuin telt 400 à 500 wilde inheemse planten.Verleden jaar werden de voorzieningen van het ontvangstgebouw uitgebreid meteen vleermuizen-, insecten- en plantenmuur. Een opmerkelijke realisatieInkom 1,5 euro per persoonAfspraak: we vertrekken op de Bist te Wilrijk om 8.30u en eindigen onze uitstapter plaatse omstreeks 16.00u.Aansluiting mogelijk aan de ingang van de heemtuin om 14.00uAdres: Baanvelden 12 bij het sport en vrijetijdscentrum De VijfsprongMee te brengen: kijker, loepje, stevige wandelschoenen, picknickGids: Dré VansteenvoortLeiding: Lucy de Nave: 03/237 99 52(GSM 0485/71 73 48 – dit nummer enkel gebruiken de dag zelf)Zaterdag 21 juni 200819.00uZomerzonnewende op Fort 7Van de langste dag van het jaar gaan we weer maximaal profiteren. Dit jaar valt dezomerzonnewende op een zaterdag, dus we kunnen ’s morgens lekker uitslapen.We starten met een wandeling van ongeveer 2 uur door het natuurreservaat.Bij warm weer zitten we verder fijn buiten met een drankje en een knabbeltje tot? uur.Diegenen die moe worden gaan ofwel naar huis om te slapen, of ze blijven overnachtenop het glacis waar ze ’s nachts de oplichtende teunisbloemen kunnen bewonderen.Voor de buitenslapers is er ’s morgens spek met eieren..Onkosten: wandeling + hapje-tapje € 4,00; idem + slapen + ontbijt: € 6,00Reserveren voor 18 juni noodzakelijk.Afspraak: om 19.00u bij ‘de IJsvogel’ op Fort 7Mee te brengen: Eventueel slaapzak en grondzeil (voor de blijvers).Bijdrage in de kosten, ter plaatse aan leiding te betalen: € 4 of € 6 voor diegenendie overnachten.Leiding: Charlotte Daems 03/828 03 75 en Lucy de Nave 03/237 99 52rAntGroen - 10

AgendaZondag 6 juli 20088.45uNatuurreservaat De ZeggeAl ingeschreven voorde fietstochten ?Zondag 13 juli 200814.00ufoto: Willy CeulemansZomerwandeling en pintelingin Fort 7Een bezoek aan De Zegge is altijd een belevenis. Doordat dit nog behoort tot deweinige natuurgebieden in Vlaanderen die niet vrij toegankelijk zijn, geeft hierwandelen een gevoel van complete rust en verbondenheid met de natuur.Het is eigendom van de Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde van Antwerpenen is ongeveer 55 ha groot.Laagveenplassen, originele elzenbroeken en een heideterreintje brengen afwisselingin het landschap. De orchideeënweiden zijn prachtig en om deze tijd van het jaar inbloei. Ook o.a. Blauwe knoop, Egelboterbloem en Grote ratelaar groeien er. Aanvogels zal het niet ontbreken, alleen afwachten dewelke.De conservator Marcel Verbruggen zal ons zelf gidsen.Rond 12.30u eten we onze boterhammen op en nadien maken we samen met deleiding nog een wandeling in het Malesbroek.Afspraak: we vertrekken om 8.45u met eigen wagens op de Bist te Wilrijk (kostendelendvervoer ). Het is mogelijk de ganse dag mee op stap te gaan ofwel enkelde voor-of namiddag.Einduur ter plaatse: 13.30u of 17.00uMee te brengen: Picknick, laarzen, veldgids(en), verrekijker, loep, fototoestel.Het inkomgeld voor De Zegge bedraagt 3 euro per persoon, ter plaatse aan leidingte betalen.Leiding: Lucy de Nave 03/237 99 52 ( GSM 0485/ 71 73 48.- dit nummer is enkelbereikbaar op de dag zelf).Gids: Marcel VerbruggenOp het hoogtepunt van de zomer nodigen de fortgidsen je uit voor een gezelligewandeling in ons reservaat op fort 7 te Wilrijk. Vele bloemen staan in volle bloeien vlinders, libellen en zweefvliegen trekken de aandacht.Heb je zin om mee te genieten van dit alles, dan ben je van harte welkom.Aansluitend kan je vanaf ongeveer 16.30u nog nagenieten en bijpraten met eenfrisse pint (Gageleer wordt aanbevolen !) of een ander drankje op ons geïmproviseerdterras naast ons lokaal “De IJsvogel”.Ook wie alleen maar wil of kan langskomen voor de pinteling is uiteraard van hartewelkom tot ongeveer18.00u want dan beginnen we de stoelen op tafel te zetten!Afspraak: Om 14.00u aan de ingang van het reservaat Legerstraat, 40 –opgelet, vanuit de Jules Moretuslei mag je met de auto NIET de Legerstraatinrijden. Neem de Valkstraat en Koornbloemstraat.Gidsen: De fortgidsenLeiding: Tuur Wuyts 03/449 99 11 - 0474/55 25 75Maandag 21 juli 20088.00uFietstocht Rondje met een Pontjein ZeelandDe meer dan 100 verschillende veerdiensten en pontjes in Zeeland hebben de laatstetientallen jaren plaats gemaakt voor Deltadammen, -bruggen en - tunnels.Maar in de zomer herleeft de tijd van weleer; een aantal pontjes is dan weer in devaart, speciaal voor voetgangers en fietsers, soms via oude historische trajecten.Vorig jaar genoten we van een rustige, zonnige boottocht van Beneden-Sas naarOude Tonge, gevolgd door een dito fietstrip langs de Krammerse Slikken en deHellegatsplaten . Die prachtige tocht werd opgesmukt door enkele duizenden ganzen,enkele Flamingo’s en zowel Grote- als Kleine Zilverreigers .Wat het vandaag wordt, is bij het samenstellen van dit nummer nog niet bekendwant de kalender van Rondje Pontje verschijnt pas in mei. Mogelijk rijden we doorrAntGroen - 11

Agendaeen mooi stadje of dorp, langs een binnenmeer en/of de kust. We kiezen zekervoor een aantrekkelijk programma met, als toetje weer een leuke boottocht. Webeperken de fietstocht tot zo’n 40 à 45 km, zodat er ook tijd is voor enkele vogelwaarnemingenen een terrasje. En dit alles in een weids en waterrijk landschap datuitnodigt voor een heerlijke fietstocht !Wie zeker mee wil verwittigt André De Mul (03/828 70 32) voor 10 juli metvermelding fietsvervoer met eigen wagen: ja / neen, mogelijke plaats(en) in je autovoor medefietsers / fietsen en je telefoonnummer.Je stort dan binnen de week je deelnamekosten en je bent bij de maximum 20deelnemers.Inschrijven tot uiterlijk 13 juli door storting van € 10 per pers.(vaarkosten + €1voorbereidingskosten) op onze rekening. Bij inschrijving wel vermelden: RondjePontje en aantal deelnemers.Afspraak: Vertrek met eigen wagens om 8.00u aan De Bist te Wilrijk. Einduurter plaatse: 17.30u.Mee te brengen: picknick, drank, kijker, fototoestel, regenkledij en uiteraard je fietsdie rijklaar is .Indien nodig, zorgen we voor extra fietsvervoer (+ €1 extra per fiets).Gids: Luc Van Schoor tel. 03/353 09 77 of 0494/33 63 09Leiding: André De Mul tel. 03/828 70 32Zondag 3 augustus 20088.45uFietstochtMarkiezaat en Wouwse PlantageBergen-op-ZoomBij voldoende belangstelling, dwz. min. 15 deelnemers wordt, na het jaarlijkseRondje met een Pontje (zie 21/07), vandaag een tweede fietstocht ingericht. Dezedagtocht werd vorig jaar wegens het slechte weer uitgesteld en vervangen door eennamiddagje (droog) fietsen langs de Schelde.Onze fietseling, van zo’n 40 km, starten we aan de parking van het natuurinfocentrumKraayenberg op de Brabantse Wal, waar we de auto’s achterlaten. De fietstripbrengt ons langs het Kasteeldomein Mattenburgh, de Kreekraksluizen en langshet Markiezaatmeer waar we zeker uitkijken naar watervogels. Hier broedden delaatste jaren ook Lepelaars.Via het buitengebied van Bergen-op-Zoom fietsen we verder langs de WouwsePlantage en enkele heidegebiedjes. Deze gevarieerde tocht voert ons langs water,dijken, polder en bosrijke landschappen. Tijdens de aantrekkelijke rit komen diverserustplaatsen voor, incl. een (hopelijk) zonnig terrasje!Wie mee wil verwittigt André (tel 03/828 70 32) vóór 27 juli, met vermeldingfietsvervoer met eigen wagen: ja/neen, mogelijke plaats(en) in je auto voor medefietsers/ fietsen, en je telefoonnummer.Afspraak: Vertrek met eigen wagens om 8.45u aan De Bist te Wilrijk. Einduurter plaatse: 17.30u.Mee te brengen: picknick, drank, kijker, fototoestel, regenkledij en uiteraard jerijklare fiets.Indien nodig, zorgen we voor extra fietsvervoer (+ €1 extra per fiets).Kosten voorbereiding: 1 euro (ter plaatse te betalen).Gids: Luc Van Schoor, tel. 03/353 09 77 - 0494/33 63 09Leiding: André De Mul, tel. 03/828 70 32 - 0478/57 48 92rAntGroen - 12

AgendaMariene-Geologisch Weekend Cap Gris Nezvan vrijdagavond 26 september tot zondag 28 september 2008Leiding : H. Waeterschoot en C. VandercruyssenGids : H. WaeterschootHet marieneweekend van Cap Gris Nez, een voltreffer iedere keer ! Allereerstis er het enorme getijdenverschil dat met zijn 7 à 8meter ruim het dubbele bedraagt van onze kust. Anderzijds iser de sterke afwisseling van de kuststrook, van brandingrijkerotskusten tot wijdse zandstranden. Deze afwisseling staat garantvoor een boeiende variatie aan sponzen en wieren, zakpijpen,slangsterren, krabbensoorten en vogels. Bovendien, kanje de geologie en ontstaansgeschiedenis van de streek zo vanhet langschap en de rotslagen aflezen. Vandaar dat we ookhier aan deze keer eens wat extra aandacht geven alsook aanhet voorkomen en de ecologie van deze getijdengebieden.Natuurlijk vergeten we ook de vogeltrek niet die einde septembervoor vele zeevogelsoorten immers reeds behoorlijkop gang is. Vanop Cap Gris Nez heb je bij gunstige weersomstandighedende mogelijkheid om deze trek van nabij tevolgen.Een greep uit de overvolle agenda van het weekend:- Een overdonderende (erg) vroegochtend-excursienaar de grootste vismijn van Europa, te Boulogne- Een mariene excursie in een oude duikboothaven,waar we de wierenzonatie en alle biologische leven op enonder de stenen in detail bekijken van lage tot hoge tij- Een prachtige wandeling in het heuvelachtigehinterland tussen struwelen en heggen, op zoek naar doortrekkendezang- en roofvogels en wie weet zoals vorige maaleen boomkikkertje.- Een overzicht van de geologie van de Boulonais ende verschillende zones die we ervan bezoeken- Observatie van de zeetrek vanop Cap Gris Nez ofCap de la Crêche.- Plantenexcursie door het unieke duinenreservaatvan de Ambleteuse.Op het moment van het schrijven van dit artikel zijn we nogop zoek naar een nieuwe verblijfplaats. De exacte verblijfskostenzijn dus nog niet bekend. We mikken op een bedragrond de 150 euro/persoon.Wil je er bij zijn , reserveer dan alvast je agenda voor ditweekend van vrijdagavond 26 tot en met zondag 28 september.Om rechtmatig in te schrijven vragen we je vanaf 10april te bellen naar Catherine Vandercruyssen. Zij zal dekamerverdeling aangeven waarna we je vragen om je inschrijvingte bevestigen door storting van het voorschot van € 70persoon op basis tweepersoonskamer of € 80 op basis éénpersoonskamerop rekening van de Natuurpunt Zuidrand Antwerpen(zie pagina 2) met vermelding van “Cap Gris Nez”,de namen van de deelnemers en het e-mail adres waarop weje kunnen bereiken. Je ontvangt dan een maandje voor dereis een uitgebreid infopakket.H. Waeterschoot 03/455 22 12C. Vandercruyssen 03/288 81 07rAntGroen - 13

CursusWat vliegt er in de tuin ?Deze vraag heeft eenieder van ons zichal gesteld... En wat trekt het meestonze aandacht op een mooie lente- ofzomerdag? Wij hebben gemeend datdit de vogels en de vlinders waren enhebben dus een cursus ingericht diezich naar eenieder richt die nog geenof een beginnende interesse vertoontvoor de natuur.De cursus maakt eveneens deel uit van het cursusaanbod vande gemeente Wilrijk en is dus open voor iedereen.TheorieVogels in de tuin: dinsdag 22 april 2008 van 19.30u tot22.30u in de IJsvogelLesgever: Koen Leysen, educatief medewerker van NatuurpuntEducatie vzwVlinders, vliegende bloemen: dinsdag 29 april 2008 van19.30u tot 22.30u in de IJsvogelLesgevers: Fons en Yvonne WaeterschootPraktijkMaak van je tuin een paradijs: donderdag 22 mei om 18.00u,Lentelei, 74 te EdegemLesgever: Gilbert Van AelPrijs: € 5 per sessie, € 4 per sessie voor Natuurpuntleden,eventuele syllabus niet inbegrepen.Melding bij inschrijving : “In de tuin” + nummer(s) van degewenste sessie(s) 1, 2 en/of 3LieveheersbeestjesLieveheersbeestjes zoekenen op naam brengen isniet moeilijk. Door hunaantrekkelijkheid en doorhet feit dat heel wat soortenalgemeen zijn, vormen zeeen interessante groep omte bestuderen. Deze cursusgeeft een korte inleiding op lieveheersbeestjes en leert je hoeom te gaan met determinatietabellen om de in het veld herkenbarelieveheersbeestjes te determineren.Theoriedonderdag 15 mei 2008 van 19.30u tot 22.30uin de IJsvogelPraktijkZaterdag 14 juni 2008 van 14.00u tot 17.00u,Fort 7, WilrijkZaterdag 26 juli 2008 van 14.00u tot 17.00u,Fort 5, EdegemLesgever: Nancy GeldhofPrijs: 17 euro of 12 euro (Natuurpuntleden), syllabus inbegrepen.Stilstaan bij de zweefvliegenWie wenst iets dieper in de insectenwereld te duiken, zaldoor de zweefvliegen niet ontgoocheld worden. Zij vormeneen goed bestudeerde vliegengroep (veldtabel, fotogids,gespecialiseerde werken). Bovendien kunnen ze in elke tuinen in elk natuurgebied – op voorwaarde dat er bloeiendeplanten aanwezig zijn – aangetroffen worden.Verscheidene zweefvliegen lijken trouwens sterk op bijen,wespen en hommels. De meeste mensen hebben ook hetbeeld dat zweefvliegen geel-zwart gekleurd zijn. De meestewel, maar ook volgende kleuren kunnen voorkomen: bruin,rood, oranje, wit, grijs, goudgeel. Laat je verleiden door dezejuweeltjes.Tijdens de theorieles gaan we kennis maken met de voornaamstesoorten zweefvliegen en hun levenswijze. Tijdensde praktijklessen leren we met behulp van een loep en eenzweefvliegentabel, de voornaamste soorten zweefvliegen inhet veld herkennen.Theoriedinsdag 24 juni 2008 van 19.30u tot 22.30u.in de IJsvogelPraktijkZaterdag 5 juli 2008 van 14.00u tot 17.00u,Fort 7, WilrijkZondag 13 juli 2008 van 14.00u tot 17.00u,Fort 5, EdegemLesgever: Nobby Thys,educatief medewerker van Natuurpunt Educatie vzwPrijs: 22 euro of 17 euro (Natuurpuntleden) syllabus inbegrepenKruisbloemigen, grassen, zeggen en russenReeds enkele jaren bestudeert een groepje gedreven natuurminnaarsde grassen, zeggen en russen op vrijdagvoormiddag.Dit jaar willen we deze kennis zeker onderhouden enbijschaven, maar ook andere bloeiende plantjes bestuderen.Onze aandacht gaat vooral naar Kruisbloemigen!Deze cursus richt zich dus naar mensen met een zekere basiskennismaar vooral naar mensen die een passie hebbenvoor het determineren. Nieuwkomers zijn dus zeker welkomals ze bereid zijn enige inspanning te doen om hun kenniswat op te krikken.Verwacht geenwandelingen inmooie gebiedenvol bloemen, welboeiende determineermomentjes,zoekend naar demooiste of zeldzaamsteplantenV O L Z E TrAntGroen - 14

Cursus(we geraken meestal niet verder dan een kilometer). De cursusgaat door op vrijdagvoormiddag van 9 mei tot 27 juni2008 van 9.00u tot 12.00u. De deelnemers krijgen later hetvolledige programma.Lesgever: Hans Vermeulen,educatief medewerker van Natuurpunt Educatie vzwPrijs: 45 euro of 25 euro voor Natuurpuntleden met alsmededeling “planten-vrijdag” Niet-leden worden automatischlid. Geen syllabus inbegrepen.Natuurbeleving: natuur, anders bekekenAls inleiding krijg je een overzicht van verschillende perceptiesop natuur en de heilzame effecten van natuur voor mensen maatschappij. Vervolgens bekijken we welke mogelijkhedener zijn om de natuur tegemoet te treden en ons telaten inspireren.Tijdens de theorieles wisselen we theorie af met korte oefeningenrond (natuur)beleving.Deze oefeningen zijn vooral gericht op contact met ons lichaam,onze zintuigen, onze omgeving.Tijdens de praktijklessen oefenen we ons vooral om opnieuwbewuster open te staan voor wat er te beleven valt inde natuur. Eén praktijk zal toegespitst zijn op het gebruikvan onze vijf zintuigenDe andere praktijk zal toegespitst zijn op het thema stilte.Heb jij zin om mee op ontdekkingstocht te gaan ?Theoriedonderdag 10 juli 2008 van 19.30u tot 22.30uin de IJsvogelPraktijkZondag 13 juli 2008 van 10.00u tot 13.00u,Fort 7, WilrijkZaterdag 19 juli 2008 van 14.00u tot 17.00u,Fort 7, WilrijkLesgever: Nobby Thys,educatief medewerker van Natuurpunt Educatie vzwPrijs: 17 euro of 12 euro (Natuurpuntleden) syllabus nietinbegrepenWelke cursussen mag je later in dit jaarnog verwachten ?Vermits de vormingsaanbodbrochure van Natuurpunt vòòronze rAntGroen verschijnt, kunnen mensen buiten onzeafdeling zich sneller inschrijven dan onze eigen leden.Om dit te verhelpen, geven we u een kort overzicht van dete verwachten cursussen.Verdere info bij Catherine Vandercruyssen of in de volgenderAntGroenen, maar u kunt zich dus nu reeds inschrijven.Paddenstoelen beginners en Paddenstoelengevorderden, op zaterdagvoormiddag in september enoktober.Prijs: 45 euro of 25 euro voor Natuurpuntleden.Niet-leden worden automatisch lid.En voor de paddenstoelenwerkgroep een Paddenstoelenweekendop 24-25-26 oktober in Oostduinkerke.Volledige zoogdierencursusTheorie: vrijdag 3/10, 10/10, 17/10, 24/10, 7/11 van 19.30utot 22.30u.Komen aan bod: vleermuizen, knaagdieren en insecteneters,roofdieren, “groot wild” en zeezoogdieren, braakballen,zoogdierensporen.Zoogdierenexcursie op zaterdag 8/11 in de voormiddagLesgever: Joeri Cortens,educatief medewerker van Natuurpunt Educatie vzwPrijs: 30 euro of 24 euro (Natuurpuntleden), syllabus nietinbegrepen (± 6 euro)RoofvogelsTheorie: donderdag 6/10, 13/11,20/11 van 19.30u tot 22.30u.Praktijk: zaterdag 22/11/2008 (urennog niet bepaald)Lesgever: Koen Leysen,educatief medewerker van NatuurpuntEducatie vzwPrijs: 25 euro of 19 euro (Natuurpuntleden),syllabus inbegrepenInformatie bij Catherine Vandercruyssen, tel 03/288 81 07,e-mail cvdx@pandora.be.Inschrijving voor Natuurpuntleden door storting van de prijsop rekening 979-9767547-40 van Natuurpunt ZuidrandAntwerpen met als mededeling “titel cursus” + uw naam entelefoonnummer/e-mail adres.rAntGroen - 15

BestuursberichtenJos Daniels vervangt Johan Baetens als secretarisJe las het misschien reeds in de intro, maar Jos Daniels werd op de Lokale Algemene Vergaderingvan 16 februari verkozen als nieuwe secretaris voor onze afdeling ter vervanging van Johan Baetensdie naar het buitenland trekt. Johan hoe kunnen we je bedanken voor die jaren lange inzet ? En voorJos, welkom in de bestuurskring!Gilbert Van Ael verzamelt de waarnemingenGilbert neemt een andere taak over van Johan: het noteren en het bijhouden van de waarnemingen in onze afdeling. Heb jeeen bijzonde vogel, plant of ... opgemerkt geef je waarneming dan door aan Gilbert. Zijn gegevens vind je op blz.2.“Onze” Johan vliegt uit!Johan Baetens is al enige jaren secretaris van onze afdeling en zeer actiefen zeker een bezige bij te noemen. Op het fort kon hij zich volledig latengaan tijdens de werken en natuurstudie was één van zijn stokpaardjes.Goochelen met databanken, verslagen maken en brainstormen. Hetwerd allemaal met evenveel enthousiasme gedaan!Vanwaar dit stukje tekst zul je je misschien afvragen. Wel Johan beginteind maart 2008 aan een nieuw avontuur: hij gaat voor enkele maanden/jaren naar Suriname om daar veel biologische kennis op te doen enprojecten op te starten. We zullen zeker nog veel van hem horen enhopen dat het hem daar goed zal bevallen!Johan, bedankt voor de jarenlange inzet in en rond onze afdeling. Wezullen je in het bestuur en in de beheerploeg erg hard missen! Niet enkelvoor je inzet maar vast en zeker voor je warme persoonlijkheid en jeenthousiasme. Het stak velen van ons aan!PS: Onze eerste actie voor Johan is het verzamelen van oude nylonkousen (zie blz.35)Geitentrofee: de afdeling genomineerd !De belangrijke cultuurtrofee van het district Wilrijk nomineerde dit jaar, naast 4 andere organisaties, onze natuurpuntafdeling voorde Geitentrofee. De afdeling werd geprezen voor haar inzet voor het project Neerland (behoud van de open ruimte en opruimingsactie),ondersteuning van het Trage Wegen beleid en het beheer van het Fort. Hugo Waeterschoot (onze afdelingsvoorzitter) kreeg eenoorkonde uit handen van de districtvoorzitter Thiery Vanderkinderen, die nu in ons afdelingslokaal staat opgesteld. Met dank Wilrijkvoor deze waardering; het moedigt ons aan om ook de komende jaren even actief te blijven in het district.rAntGroen - 18

BeleidBiodiversiteit lokaal bekeken!Overheid, bedrijfswereld, burger,sta er wat langer bij stil! Denatuur verarmt ... in soortenrijkdom.Met ‘Countdown2010’ wil de Europese Unie deachteruitgang van de biodiversiteit– het geheel van dier- enplantensoorten en ecosystemen in Europa – tegen 2010 totstilstand brengen. Om dit doel te bereiken wordt de privatesector actief betrokken, weegt biodiversiteit mee in alle Europesebeleidszaken en wordt méér geïnvesteerd in onderzoeknaar biodiversiteit. Als allerbelangrijkste stap moeten individueleburgers geresponsabiliseerd en betrokken worden.Naast overheden en individuele burgers kunnen ook bedrijveneen aanzienlijke bijdrage leveren. Zij kunnen mee hetnoodzakelijke ‘klimaat’ creëren om het biodiversiteitsverlieseen halt toe te roepen.Het Natuurrapport 2007 steltvast: 28 % van de planten- endiersoorten in Vlaanderendreigt op termijn te verdwijnen.Dat komt vooral door verliesen versnippering van leefgebieden doordat er te veel stikstof enfosfor aanwezig is in ons milieu.Opvallend zijn de extrabedreigingen voor de natuur inVlaanderen. Het rapport geeftbijkomende aanwijzingen van deinvloed van de klimaatveranderingop de natuur en waarschuwt voor de gevolgen van invasiesvan uitheemse planten- en diersoorten. Veel plantenen dieren gaan achteruit en enkele andere gaan overheersen,waardoor de natuur homogeni seert. Vlaanderen neemt talrijkemaatregelen om de natuur te beschermen. Daarvan zienwe al resultaten. Om de Europese 2010-doelstelling - het verliesvan biodiversiteit in Europa stoppen - te halen, moet hetde inspanningen nog opdrijven.Natuurpunt en Natagora ontwikkelden een ambitieus actieplanom in de komende drie jaar een reeks tastbare projectente realiseren ter ondersteuning van kwetsbare soortenen hun leefgebieden in ons land. De steun van Electrabelaan het project van Natuurpunt en Natagora kadert in de internationalecampagne ‘Countdown 2010’ die zich tot doelstelt om het dramatisch verlies van de biodiversiteit een halttoe te roepen. De overeenkomst loopt van 2008 tot 2010.Geïnspireerd door de doelstellingen van het internationaleprogramma ‘Countdown 2010’ lanceren Natuurpunt enNatagora in eigen land de campagne ‘Natuur in de buurt’.Met “markante projecten voor markante soorten” willen deinitiatiefnemers individuele burgers en overheden betrekken,verwonderen, engageren en uiteindelijk tot concrete actieaanzetten.De Landelijke Vlindertelling, op 2 & 3 augustus 2008, iser één van. Naast een inventarisatie van de toestand van onzedagvlinders is het uiteraard de bedoeling om mensen te overtuigenom hun tuin ‘vlindervriendelijk’ in te richten om zohet vlinderbestand te ondersteunen. Aan een pilootproject in2007 namen ruim 5000 gezinnen deel.Een andere landelijke campagne promoot de ontwikkelingvan tuinvijvers tot waardevolle leefgebieden voor amfibieën.Eigenaars van een tuinvijver kunnen bij Natuurpunt terechtvoor tips om de inrichting van hun waterbiotoop maximaalaf te stemmen op de behoeften van onze inheemse kikkers,padden en salamanders. De natuurverenigingen hopen uiteraardvan zoveel mogelijk vijverliefhebbers jaarlijkse gegevenste ontvangen over de toestand van de amfibieënpopulaties.Daarnaast zijn er ook middelen beschikbaar om lokale actiesop te zetten voor het behoud van bedreigde soorten (vleermuizen,uilen, orchideeën, etc.) én voor de communicatieover die acties naar het grote publiek.De provincie Antwerpen en LOGO organiseerden op29/1 een studiedag Biodiversiteit Lokaal Bekeken. Tijdensdeze studiedag lag de focus op biodiversiteit langs waterlopen:lokale besturen warm maken om aan de slag te gaanmet kleinere ecologische watergebonden projecten en tegelijkertijdeen oproep lanceren tot ondertekening van de countdownbiodiversiteit. Edegem doet mee. Biodiversiteit lokaalBEkeKEN - Hoe begin je eraan?De gemeente Edegem heeft in verschillende meerjaren plannenzijn bekommernis laten blijken voor de natuurwaardenvan de Edegemse beek en engageerde zich voor natuurbehouden natuurontwikkeling langs haar zuidgrens. De valleivan de Edegemse beek is namelijk een groene corridor, eennatuurverbindingsgebied, tussen de Boechoutse Moretusbossenen het toekomstige stadsrandbos (Edegemse Hoek – Kontich– Aartselaar). Het is een natte natuurstrook die allerleizeldzamer wordende vogels aantrekt: IJsvogel, Watersnip,Gele Kwikstaart, Kievit, ... Ruimte voor water en bijhorendgroen is belangrijk. Landbouwers en grondeigenaars kunnenheel veel bijdragen tot de natuurlijkheid van de vallei: doorafstand te bewaren. Door onderhoud en aanleg van kleinelandschapselementen (bomenrijen, knotbomen, hagen enheggen, houtkanten, moerasbosjes, poelen, ...) kan de habitatvoor allerlei dieren terug overleefbaar worden. Kikkers,salamanders, padden, libellen, vlinders ... horen hier thuis!rAntGroen - 19

BeleidEen lokaal voorbeeld in het gebied van de Romeinse Put:overheid en burgers!De gemeente Edegem bereidt de uitvoering van volgende actiepuntenvoor :- sanering van het brongebied doorde laatste riolering af te koppelen;- monitoring van de waterkwaliteitvan de beek (biotische index is debetere maatstaf voor ecologischevooruitgang);- opstellen van een harmonisch parkbeheerplan;- afspraken rond kruidruiming doorde waterloopbeheerder;- herstel natuurlijke oevers;- ecologische overloop van de visvijvernaar de beek;- moerasbosje als waterberging;- bestrijding exoten (Japanse Duizendknoop).De wijkbewoners nemen zelf ook initiatief: gestart werd erdoor de parkpeters met opruimakties van zwerfvuil. In hetvoorjaar van 2008 gaan ze samen met de lokale Natuurpuntledenen natuurminnende Buizegemnaars voor de ecologischeaanpak. Ze willen de natuur meer kans geven doorstroken hooiland te beheren (maaien en afvoeren), takkenrillenmet dood hout aanleggen, zones met voorjaarsbloeiersbeschermen, opdringerige bramenopslag verwijderen, vochtigezones en poelen onderhouden, ...Ondertussen leren ze de natuurinventaris van het valleigebiedbeter kennen: Klein Hoefblad, Kruipend Zenegroen,Boomkruiper, Grote Bonte Specht, Konijn en Egel, BlauweGlazenmaker en Watersnuffel, ...Over verdere beheerakties worden suggesties gedaan en initiatievengenomen: schermgroen, beheer van zoom en mantelvan het moerasbosje, dood hout brengt meer leven in hetbos, dunning en het aanduiden van toekomstbomen, omzettinggazon in hooiland, plas en drasbermen langs de beek,enz.Tegelijkertijd organiseert Natuurpunt Zuidrand samen metde milieuddienst van Edegem in maart de fototentoonstellingBiodiversiteit in de provincie Antwerpen’ – Countdown2010 in het wijkcentrum ’t Forum, Romeinse PutEdegem: Natuurpunt wil ook een educatieve boodschap overbiodiversiteit uitbrengen.Johan Claessens, EdegemWelk initiatief wacht er op jou?rAntGroen - 20

Verbleken vogels door metaalvervuiling ?Studiespreiden in de herfst. Al deze kleuren hebben we te dankenaan pigmenten. Deze pigmenten zijn in de loop van de geschiedenisaangewend door de mens om ook aan zijn bestaannieuwe tinten te geven (denk maar aan het kleurenvan stoffen, verven en voedsel). Planten en dieren spreidendeze kleuren echter niet tentoon voor hun eigen of voor onsplezier. Deze kleuren hebben vaak een signaalfunctie naarindividuen van de eigen of andere soorten. Gekende voorbeeldenzijn de waarschuwingskleuren van bijen en wespenof de kleuren van bloemen om bestuivers aan te trekken.Individuen gebruiken kleuren echter ook om boodschappenover te brengen naar soortgenoten. In de paartijd krijgenmannelijke stekelbaarzen (Gasterosteus aculeatus) een rodebuik om vrouwtjes aan te trekken. Vrouwtjes vergelijkende intensiteit van de rode kleur tussen verschillende mannetjesen kiezen daarna meestal het mannetje met de felstrode buik. Dit gedrag komt voor bij zeer veel diersoorten,zowel bij insecten, vissen, vogels, amfibieën en reptielen.Felle mannetjes zijn vaak het meest in trek bij vrouwtjes enhebben het hoogste paarsucces.© Rudy VansevenantIn het kader van onderzoek naar de effecten van metaalvervuiling,werd er in de winter van 2006 en het broedseizoenvan 2007 onderzoek verricht op koolmezen in de pollutiegradiëntvan zowel Umicore Olen als Umicore Hoboken. Degebieden rond Umicore Olen en Hoboken zijn gekend omhun hoge concentraties aan zware metalen en het is dan ooknuttig en noodzakelijk om de effecten van deze vervuilingop te volgen en tijdig te rapporteren. Onderzoek naar deeffecten van deze metaalvervuiling gebeurt al sinds 1998 inde fortgebieden rond Umicore Hoboken. Natuurliefhebbersdie al eens gaan wandelen in Fort 8, Fort 7, Fort 5 of Fort 4hebben waarschijnlijk al wel eens de donkergroene nestkastenzien hangen die voor dit onderzoek gebruikt worden.De focus van dit onderzoek was om na te gaan of de geleborstkleur van koolmezen bleker was in de meest vervuildegebieden en om de achterliggende processen proberen tedoorgronden.In dit artikel zal eerst worden uitgelegd welk belang kleurenhebben in het dierenrijk en welke boodschappen zij allemaalkunnen overbrengen. Daarna zal besproken worden hoemetaalvervuiling deze kleur kan doen verbleken en welkeresultaten dit onderzoek heeft opgeleverd.1. Kleuren in al hun facettenWe kunnen de natuur bijna niet indenken zonder haarkleurenpracht. Iedereen kan genieten van de felle kleurenvan de eerste bloemen in de lente na een donkere en koudewinter, de prachtige kleuren van zowel inheemse als exotischevogels en het kleurenpalet dat de bomen tentoonWe kunnen ons dan ook afvragen: “Wat zien deze vrouwtjesnu in deze felle kleuren?” Vinden ze het gewoon mooi omzo’n kleurrijk mannetje te hebben, of… zit er een verborgenboodschap in?2. De verborgen boodschap in kleurenIn gedragsonderzoek bij allerhande soorten kwam vaak naarvoor dat mannetjes met felle kleuren vaker gekozen werdendoor vrouwtjes als partner. Aangezien er in de natuurweinig zonder een reden gebeurt, gingen de gedragsonderzoekersop zoek naar de reden achter deze voorkeur. Tal vanonderzoeken hebben uitgewezen dat mannetjes met fellekleuren in betere conditie zijn en dat ze gezondere en meernakomelingen krijgen. Voor vrouwtjes is dit natuurlijk eengroot voordeel. Ze kunnen zo niet alleen meer en gezonderekinderen krijgen, maar hun zonen zullen waarschijnlijk ophun vader lijken en ook erg “sexy” zijn.Het was nu duidelijk waarom vrouwtjes felle mannetjesprefereerden, maar de wetenschap is nooit tevreden en wildenog meer antwoorden. Eén van de vragen die rees bij gedragsonderzoekerswas dan ook: “Waarom is er een verbandtussen felle kleuren en een goede gezondheid?” In 1975poneerde het echtpaar Zahavi een nieuwe hypothese, dienu algemeen aanvaard is als reden voor het ontstaan en debetekenis van visuele seksuele signalen: het handicap principe(1). Dit principe stelt dat een visueel seksueel signaal een“eerlijk” signaal is als er een bepaalde kost aan verbonden isvoor de drager. Door de eerlijkheid van het signaal kunnensoortgenoten betrouwbare informatie verkrijgen over hetindividu. Een mooi voorbeeld hiervan is de pauwenstaart.Mannelijke pauwen (Pavo cristatus) hebben een zeer langestaart die op het eerste zicht geen enkel nut heeft. Hij isrAntGroen - 21

Studielang, onhandig bij het vluchten en vliegen en is kostelijk inde aanmaak en onderhoud. Pauwen die niet genoeg voedselvinden of in slechte conditie zijn door ziektes hebben eenminder mooie staart en worden ook minder gekozen doorvrouwtjes. Mannetjes die kunnen overleven met zo’n onhandigestaart laten ook zien dat ze bekwaam zijn in het ontvluchtenvan predatoren. De eerlijkheid van het signaal zit erdus in dat enkel mannetjes met een goede gezondheid en eengrote overlevingskans een sterk signaal kunnen producerenen behouden.Hoe kunnen kleuren dan eerlijke signalen zijn? Felle kleurenkunnen een nadeel zijn omdat dieren dan opvallenderzouden zijn voor hun predatoren. Onderzoek heeft echteraangetoond dat verschillen in kleurenzicht en de gebruiktekleuren ervoor zorgen dat zangvogels minder opvallend zijnvoor hun predatoren (2). Uit alle onderzoeken blijkt immersdat zangvogels een kleurenzicht hebben van het UVS-type(ultraviolet-sensitive), terwijl roofvogels en kraaiachtigenogen hebben van het VS-type (violet-sensitive). Zangvogelszullen dan ook hun visuele signalen meer naar het ultraviolettedeel van het spectrum verplaatsten, waardoor dezewel door hun soortgenoten, maar niet door hun predatorengezien kunnen worden. Een voorbeeld hiervan is de ultraviolettekruinkleur van pimpelmezen (Cyanistes caeruleus),onzichtbaar voor ons en hun predatoren, maar zeer opvallendvoor soortgenoten.Als een verhoogd predatierisico dan niet de reden is voor deeerlijkheid van het signaal, wat dan wel? Om deze vraag tebeantwoorden zullen we één bepaalde soort van pigmentenonder de loep nemen, namelijk de carotenoïden. Carotenoïdenzijn pigmenten die vooral kleur geven aan uitwendigestructuren van vogels en vissen. Carotenoïden zijn geel totrood en kunnen worden geïncorporeerd in veren, bek, huid,lellen, kammen en schubben. Deze carotenoïdenafhankelijkekleuren geven onder andere kleur aan de rode buik vanstekelbaarzen, de oranje bek en oogring van merels (Turdusmerula) en de gele borst van kool- en pimpelmezen. Carotenoïdenkunnen enkel door planten worden geproduceerden dieren moeten ze dan ook via de voeding opnemen (netzoals wij sommige vitaminen enkel uit ons eten kunnen halen).Dit zorgt voor de eerste kost die carotenoïden met zichmeebrengen: enkel dieren met een hoge foerageerefficiëntieen metabolisatie kunnen genoeg carotenoïden opnemen omte gebruiken als pigment. Vrouwtjes die mannetjes kiezenmet een felle kleur, kiezen dus voor mannetjes die efficiëntnaar voedsel kunnen zoeken en dan hopelijk ook haar jongenvan genoeg eten kan voorzien.Het gebruik van carotenoïden als pigment in visuele signalenkan echter nog een andere kost met zich meebrengen. Carotenoïdenzijn noodzakelijk in allerhande fysiologische processen,net als vitaminen. Een tekort aan carotenoïden kandan ook schadelijke gevolgen hebben. Carotenoïden wordenonder andere gebruikt in reacties van het immuunsysteem enals antioxidant. Carotenoïden die gebruikt worden in dezelevensbelangrijke fysiologische processen kunnen niet meergebruikt worden als pigment. Dieren die veel carotenoïdennodig hebben voor hun immuunfuncties en als antioxidanten,zullen dus er dus minder als pigment kunnen gebruiken,waardoor hun kleur afneemt. Een felle kleur signaliseertdus niet alleen de foerageerefficiëntie, maar ook een goedeen gezonde fysiologische werking (3).3. Wat doen antioxidanten?Carotenoïden worden dus onder andere gebruikt als antioxidanten.Antioxidanten zijn noodzakelijk om gezond teblijven, omdat ze schade veroorzaakt door vrije radicalen tegengaan.Vrije radicalen zijn bijproducten van het normalecelmetabolisme. Bij normale fysiologische processen, zoalsde spijsvertering of immuunreacties, komen er zeer reactievezuurstofradicalen (ROS, reactive oxygen species) vrij.Deze ROS of vrije radicalen kunnen reageren met belangrijkebiomoleculen zoals vetten, enzymen en DNA, waardoorde werking van deze biomoleculen wordt verstoord.Hierdoor worden celmembranen en het DNA beschadigd,wat kan leiden tot een verstoorde celwerking, mutaties enzelfs celdood. Deze schade toegebracht door ROS wordt oxidatievestress genoemd. Om deze oxidatieve stress tegen tegaan beschikt de cel over een hele batterij aan antioxidanten.Sommige daarvan kan de cel zelf aanmaken, maar anderen,zoals vitamine C, vitamine E en carotenoïden moeten uit devoeding worden opgenomen. Deze antioxidanten vangen deROS weg, waardoor ze afgebroken en onschadelijk gemaaktworden, zodat de mate van oxidatieve stress daalt.4. Wat doet metaalvervuiling?Onderzoek op planten heeft aangetoond dat planten onderinvloed van metalen minder carotenoïden produceren danplanten in een niet vervuild milieu (4). Dit heeft gevolgenvoor de totale beschikbare hoeveelheid carotenoïden in devoedselketen, die onder invloed van metaalvervuiling zal afnemen.Eén van de redenen dat sommige metalen, zoals lood en cadmium,zo toxisch zijn, is dat ze de hoeveelheid ROS in eenorganisme sterk doen stijgen (5). Een organisme zal hieropmoeten reageren door meer antioxidanten te gebruiken omde ROS weg te vangen en zo de oxidatieve stress veroorzaaktdoor metaalvervuiling tegen te gaan. Als het organisme nietgenoeg antioxidanten kan produceren of opnemen uit zijnvoeding, zal deze oxidatieve stress zorgen voor schade aanverschillende processen en de algemene conditie van hetorganisme doen afnemen. Er is al zeer veel onderzoek gebeurdnaar de effecten van deze metaalvervuiling op vogels,voornamelijk op koolmezen (Parus major). Koolmezen dieleven in een metaalvervuild gebied ondervinden een heelscala aan schadelijke effecten: verminderde vruchtbaarheid,tragere groei, lager uitkipsucces, hogere mortaliteit jongen,kleiner zangrepertoire,… Deze schadelijke effecten zoudenrAntGroen - 22

een gevolg kunnen zijn van de verhoogde oxidatieve stress,veroorzaakt door de toxische metalen.Metaalvervuiling heeft dus twee belangrijke gevolgen voororganismen die leven in vervuilde gebieden: ten eerste zullendeze organismen minder carotenoïden beschikbaar hebbenin hun dieet en ten tweede hebben ze te kampen met een hogeremate van oxidatieve stress, wat mogelijks erg schadelijkegevolgen kan hebben voor hun conditie.5. Carotenoïden en metaalvervuilingZoals eerder gezegd kan een carotenoïdengebaseerde kleurtwee dingen signaleren: (1) de totale hoeveelheid carotenoïdenin het dieet en daarmee de foerageerefficiëntie en(2) de mate van oxidatieve stress waar een organisme meete kampen heeft, omdat carotenoïden gebruikt worden alsantioxidanten. Metaalvervuiling verlaagt de hoeveelheidcarotenoïden in het dieet. Het verhoogt ook de oxidatievestress, waardoor we kunnen verwachten dat een organismemeer carotenoïden zal gebruiken als antioxidant. Deze tweeeffecten van metaalvervuiling zullen dan waarschijnlijk alsgevolg hebben dat dieren minder carotenoïden kunnen gebruikenals pigment in uitwendige structuren, waardoor hunkleur afneemt (Figuur 1).StudieAls modelsoort voor het onderzoek naar de effecten vanmetaalvervuiling op de kleur van organismen gebruiktenwe de koolmees. Deze kleine zangvogel is al zeer veel gebruiktin gedrags- en ecologisch onderzoek, omdat de soortgemakke lijk te bestuderen is. Koolmezen slapen in de winterin aangeboden nestkasten en maken tijdens het broedseizoenhun nesten in de nestkasten. Hierdoor kan het broedselvanaf de nestbouw opgevolgd worden en kunnen individuelekoolmezen gemakkelijk verschillende keren na elkaargevangen worden. De carotenoïdenafhankelijke kleur is degele kleur van de borst, veroorzaakt door de carotenoïdenluteïne en zeaxantine. Koolmezen halen deze carotenoïdenvoornamelijk uit rupsen, maar ook in mindere mate uit andereinvertebraten en plantaardige voeding zoals bessen enzaden.7. Algemeen effect metaalvervuiling op dekleurUit ons onderzoek bleek dat de hoeveelheid carotenoïden inde veren en daarmee ook de kleur duidelijk afnam naarmatedat de vogels in een gebied leefden met hogere concentratiesaan metalen (Figuur 2).De redenen hiervoor konden we echter niet heel duidelijkaantonen. De gemeten oxidatieve stress verschilde niet tussende studiegebieden. Een andere hypothese, die we echterniet konden testen, is dat de metaalvervuiling zorgt voor eendaling in de beschikbare hoeveelheid carotenoïden in hetdieet. Verder onderzoek zal deze hypothese dan ook verderonderzoeken.8. Welke gevolgen zou deze verbleking kunnenhebben?Figuur 1 - Overzicht probleemstelling6. De koolmees als biomonitorDe intensiteit van de borstkleur is een maat voor de hoeveelheidcarotenoïden die een vogel tot zijn beschikking heeft.Als een organisme veel carotenoïden zal moeten aanwendenom de oxidatieve stress tegen te gaan, zijn er minder overvoor andere processen, waaronder bijvoorbeeld voor hetimmuunsysteem, voor het deponeren in eieren en voor hetgebruik als pigment. Vogels die leven in een metaalvervuildgebied, zouden dus niet enkel kunnen verbleken, maar ookminder carotenoïden in hun eieren kunnen deponeren. Ditkan negatieve gevolgen hebben voor de groei en overle vingvan de jongen, waardoor het behoud van de soort in hetgedrang kan komen. De intensiteit van de borstkleur kanbij koolmezen echter ook een belangrijke signaalfunctiehebben naar soortgenoten toe, namelijk bij partnerkeuzeen dominantiebepalingen. Er is echter nog maar weinig totgeen onderzoek geleverd naar de signaalfunctie van deze geleborstkleur, waardoor het moeilijk is om hiervoor hypothesenop te stellen.rAntGroen - 23

StudieDit onderzoek heeft aangetoond dat metaalvervuiling inderdaadeen negatief effect heeft op de kleur van de borst bijkoolmezen, doordat het de beschikbare hoeveelheid carotenoïdenvoor gebruik als pigment doet afnemen. De processendie hiervoor zorgen, ofwel een verhoging van de hoeveelheidoxidatieve stress, ofwel een daling van de beschikbarehoeveelheid carotenoïden in het dieet, zijn echter nog nietduidelijk en moeten nog verder onderzocht worden. Verderonderzoek zal zich vooral toespitsen op het effect van metaalvervuilingop de carotenoïden in de voedselketen, het belangvan carotenoïden als antioxidant en de effecten van deze verblekingop het gedrag en de ecologie van de koolmees.10. DankwoordIk wil de mensen van Natuurpunt en Umicore hartelijkbedanken voor de toestemming die ze mij gegeven hebbenvoor het uitvoeren van dit onderzoek in de betreffende gebieden.Zonder deze toestemming zou dit onderzoek in degebieden rond Olen en Hoboken nooit tot stand zijn gekomen.Besluit9.11. Referenties1) Zahavi A. & Zahavi A. (1997).The handicap principle: a missing piece of Darwin’s puzzle.Oxford University Press.2) Håstad O., Victorsson J., Ödeen A. (2005).Differences in color vision make passerines less conspicuousin the eyes of their predators. PNAS 102 (18): 6391-6394.3) Olson V.A., Owens I.P.F. (1998).Costly sexual signals: are carotenoids rare, risky or required?Trends Ecol. Evol. 13: 510-514.4) Rai V., Khatoon S., Bisht S.S., Mehrotra S. (2005).Effect of cadmium on growth, ultramorphology of leaf andsecondary metabolites of Phyllanthus amarus Schum. andThonn. Chemosphere 61: 1644-1650.5) Valko M., Morris H., Cronin M.T.D. (2005).Metals, toxicity and oxidative stress. Current MedicinalChemistry 12: 1161-1208.Ann GeensOnderzoeksgroep EthologieDepartment BiologieUniversiteit Antwerpenann.geens@ua.ac.beMicroscopie als hobbyHet Koninklijk Antwerps Genootschap voor Micrografie is een vereniging van hobbyisten die elke maandagavond aanmicroscopie doen in de bioruimte van de Universiteit Antwerpen, campus Groenenborger (Groenenborgerlaan 171,2020 Antwerpen).Dit jaar bestaat de vereniging 75 jaar.TentoonstellingVoor die gelegenheid is er nog tot 20 april een tentoonstellingin de inkomhal van de universiteit (achteraan rechts).Hier kun je verleden en heden van de microscopie(als hobby) aanschouwen.OpendeurJe kunt de leden in de bioruimte aan het werk zien opzaterdag 19 april tijdens de opendeur van de universiteit.Kijk op www.microscopie.be als je meer over deze verenigingwil weten.rAntGroen - 24

StudiePlantengidsenIn een plantengids staan meestal van de er in vernoemdeplanten enige gegevens en een duidelijke afbeelding of foto.Vanwege die vele afbeeldingen is het natuurlijk onmogelijkom alle voorkomende planten van het besproken gebied inde gids te behandelen en beperkt de auteur zich tot de meestvoorkomende soorten.Fitter Richard et al., 2003, 11de druk.Nieuwe bloemengids.Uitgeversmaatschappij Tirion, Baarn.ISBN 90-5210-128-0 (22,95 euro)Een plantengids voor de wilde bloemen van Noordwest-Europamet meer dan 1200 duidelijk getekende kleurafbeeldingenvoor het herkennen van bomen, struiken en kruiden.Met behulp van enkele eenvoudige determineersleutels(bloem bouw en bloemkleur) kom je bij de plantenfamilieterecht en wordt het ‘prentjes kijken’ om de juiste naam vande soort te vinden.Achteraan staat een verklarende lijst voor veel gebruiktetermen, een register met de wetenschappelijke namen vande planten en een register met de Nederlandse namen. Inde Nederlandstalige index staan wel alle soortnamen opgegeven,maar niet de geslachtsnamen. Voorbeeld: je kunt nietopzoeken op welke bladzijde de ratelaars staan, maar Groteratelaar, Kleine ratelaar en Harige ratelaar staan wel in delijst. Als je de juiste naam van een plant dus niet kent wordthet soms wel even zoeken.Vroeger heette deze gids de Elsevier Bloemengids, een vertalingvan een in 1974 verschenen Engelstalig boek. De plantennamenwerden in de 9de druk (1996) door Jaap Mennemaaangepast aan de 23ste en laatste druk van de GeïllustreerdeFlora van Nederland (Heimans, Heinsius en Thijsse), een uitgavedie echter in 1994 ook door diezelfde Jaap Mennemawerd geredigeerd. De 10de en 11de druk zijn onveranderdgebleven en zo vinden we o.m. nog steeds (17 jaar na deNaamlijst!). Wilde i.p.v. Grote kaardebol en Groene i.p.v.Overblijvende ossetong en werden dus ook de nieuwe spellingregelsniet toegepast. Ook de wetenschappelijke namenheeft hij niet altijd aangepast.Deze gids is wel heel handig, zeker als je aan een plant alkunt zien tot welke plantenfamilie die behoort. Het is eenerg praktisch boekje voor onderweg, dat in je jaszak past.Fitter Richard et al., 2001. Bloemengids.Uitgeversmaatschappij Tirion, Baarn voor VerenigingNatuurmonumenten.ISBN 90 70099 40 3. (14,95 euro)Welke plant is dat? (deel 2)Herman SnoeckOp het kaft en een voorwoord na is deze uitgave identiekaan voornoemde Nieuwe Bloemengids van 1996.Heukels Peter, 2003, 2de druk. Wat bloeit daar ?Uitgeversmaatschappij Tirion, Baarn.ISBN -- (28 euro)De auteur vertaalde en bewerkte deze plantengids (voor 950bloeiende planten van West- en Midden-Europa) uit hetDuits.Via bloemkleur, aantal bloemblaadjes en de bloemsymmetriemoet je zeer duidelijke kleurafbeeldingen bekijken om tot desoorten te komen die per familie gegroepeerd zijn.Vooraan staat een geïllustreerde lijst met vaktermen.De naamgeving en de spelling zijn correct.Het boek past nog net in de jaszak (19,5 cm hoog, 13,5 cmbreed, 3 cm dik).Marijnissen Jan, 2004, 1ste druk.ANWB Floragids voor Nederland en Vlaanderen.ANWB.ISBN 90-18-01877-5. (30 euro).De 500 meest voorkomende planten en bloemen worden erin voorgesteld met een kleurenfoto en een beschrijving. Viade bloemkleur kom je in dat deel van het boek waarin alleplanten met die bloemkleur staan en dan moet je de prentjeseen voor een bekijken om de naam van je plant te vinden.Weinig praktisch.Met interactieve cd-rom (niet getest).Het boek past in de jaszak.Koster Arie, 1999, 5de druk.Vademecum wilde planten (met determineertabellen enaanwijzingen voor groenbeheer).Schuyt & co.ISBN 90 6966 086. (22,50 euro)Het eerste deel in dit boek bevat richtlijnen voor natuurgerichtgroenbeheer.Om de determineersleutels te gebruiken moet je meestal bijvoorbaat weten tot welke familie de plant behoort. Tekst enfoto of tekening staan apart.Het register bevat wetenschappelijke namen, geslachtsnamenen soortnamen van 530 planten die in en nabij stedenen woonkernen te vinden zijn. De Nederlandse namen lijkencorrect.Afmetingen: 24 cm hoog, 16,5 cm breed, 2 cm dik.rAntGroen - 25

Studie--, z.d.. Bloemen van Europa.ANWB Natuurgids.ISBN -- (13,95 euro)160 Bloemen die via kleurcodes, aantal bloemblaadjes,bloem symmetrie en prentjeskijken kunnen op naam gebrachtworden. De familie ontbreekt.De namen en spelling zijn correct..Het (mager) boekje past in de jaszak.Lohmann Michael, 2001. Delta’s Bloemengids.Zuidnederlandse uitgeverij, Aartselaar.ISBN --. (14,95 euro)Dit is de vertaling van een Duits boek uit 1992. Er zijngeen sleutels, je kunt alleen foto’s kijken. De ongeveer 450soorten staan gerangschikt per familie. Voor beginners zekerniet aan te raden. Bovendien zijn de namen en de spellingniet correct. Er is wel een verklarende woordenlijst.Schauer Thomas & Caspari Claus, 2007.Nieuwe plantengids voor onderweg.Uitgeversmaatschappij Tirion, Baarn.ISBN 978 90 5210 6717. (14,95 euro)Op het eerste gezicht zou dit een opvolger kunnen zijn vanTirion’s Nieuwe Bloemengids. Er staan 1150 planten in die inNederland, België en elders in Europa te vinden zijn, er is eengeïllustreerde lijst met vaktermen en de determineersleutelsleiden via bloemkleur, aantal bloembladen, bloemsymmetrieen bloeiwijze naar de families waar je dan duidelijke afbeeldingenhebt waarmee je de naam kunt vinden. Bovendienzijn er ook een aantal pagina’s over grassen en grasachtigen,bomen en struiken.Maar dan blijkt bij de vertaling uit het Duits Elseviers NieuwePlantengids gebruikt te zijn voor de Nederlandse namen,dus de voorloper van Tirion’s Nieuwe Bloemengids. M.a.w.nogal wat Nederlandse plantennamen zijn verouderd en nietjuist gespeld.Spijtig, want het boek zou handig geweest zijn op het terrein.--, 2004. Wilde planten van West- en Midden-Europa.Readers Digest, Amsterdam.ISBN 90 6407 6952. (22,50 euro)Om te beginnen worden de planten in 10 goed beschrevengroepen (waterplanten…) onderverdeeld. Binnen elkegroep worden dan meerdere verzamelingen van kenmerkenopgesomd die leiden naar bepaalde planten of families. Jemoet dus veel lezen en kijken of je plant al die kenmerkenvertoont. En dan wordt het afbeeldingen kijken. De plantenzijn gerangschikt volgens familie.Het boek werd uit het Engels vertaald. Op het eerste gezichtzijn de Nederlandse plantennamen en de schrijfwijzecorrect.Het boek is iets kleiner van formaat dan ‘Heimans, Heinsiusen Thijsse’ maar toch nog niet handig voor onderweg.NawoordFlora’s en plantengidsen zijn mensenwerk en het resultaat vande opvattingen van de samenstellers. Omdat de botanischewetenschap steeds nieuwe kennis bijbrengt worden Nederlandseen wetenschappelijke plantennamen soms aangepast,evenals de onderverdeling in klassen, orden, families.Flora’s en plantengidsen ‘verouderen’ dus, maar blijven welbruikbaar. Wil je de juiste (= officiële) naam van een planthebben, controleer de gegevens dan in de nieuwste editiesvan ‘Heukels’ of ‘Lambinon/de Langhe’ want in deze wetenschappelijkeflora’s kun je de plant (en de nieuwe naam) ookonder de verouderde wetenschappelijke naam in de registersopzoeken.De meeste hier opgesomde boeken zijn verkrijgbaar in deboekenwinkel van Natuurpunt in Turnhout. Die is op zaterdagopen en je krijgt als Natuurpuntlid 10 % korting.Je kunt hun assortiment opzoeken op www.natuurpunt.be/winkel.Geraadpleegde werken: alle in de tekst vernoemde publicaties.rAntGroen - 26

Vleermuistelling Fort 7,februari 2008StudieMet een kleine maar erggeïnteresseerde groep teldenwe ook dit jaar weerde overwinterende vleermuizenop het Fort. Omde telgegevens maximaalte kunnen vergelijkenmet de vorige jaren, tellenwe steeds rond dezelfdeperiode en met dezelfdemethodiek.Zoals onderstaande tabelaangeeft, leverde de telling van dit jaar een duidelijk kleineraantal vleermuizen op, wat op het eerste zicht eigenaardiglijkt en in tegenspraak met de rust op het Fort. Dit jaar teldenwe slechts 21 exemplaren ten opzichte van 37 in het recordjaar2007. Is er iets ernstigs aan de hand? Meer verstoring?Slechter gezocht? We denken dat de reden ergens anders ligtal kunnen we dat momenteel niet bewijzen natuur lijk. Dewinter van 2007-2008 was tot voor de tel ling, uitzonderlijkzacht, maar ook bijzonder winderig (cfr. KMI). Vleermuizenzijn erg gevoelig voor deze beide factoren. Bij sterke windblaast het ook vrij sterk in het Fort en vinden de vleermuizener weinig beschutting in vergelij king met bijvoorbeeldholten in bomen. Bovendien was er niet echt nood om vande zomer- naar de winterverblijf plaatsen te trekken geziende hoge temperaturen. Deze laatste opmerking kan mogelijksgestaafd worden wanneer we de detailresultaten ietsnader bekijken. Dwergvleermuis en Watervleermuis levenbijvoorkeur respectievelijk op zolders (tussen het onderdaken het dak) en in boomholten. Enkel bij een strenge winterlopen hun aantallen op het Fort op, doordat ze op zoek gaannaar een betere beschutting. Baard- (of Snor-) vleermuizendaarentegen, vinden we steeds op het Fort onafgezien dewintertemperatuur. Het viel ons hierbij op dit jaar, dat erverhoudingsgewijs veel meer Baard- dan Watervleermuizenvoorkwamen. We zullen echter pas volgend jaar (of na eenstevige koude periode dit jaar), kunnen nagaan of onze hypothesecorrect was.Verder tellen we een aantal overwinterende insecten, zoalsenkele vlindersoorten en maken we een schatting van hetaantal Aziatische Lieveheersbeestjes op één specifieke plaatsom de populatiedynamiek van deze laatste (explosieve) soortop te volgen. Het aantal overwinterende vlinders is relatiefnormaal te noemen. We noteerden zelf behoorlijk veelRoestjes (die we niet tellen), een typische nachtvlindersoortvoor forten en kastelen. Het aantal Aziatische Lieveheersbeestjesis dit jaar moeilijk vergelijkbaar met de vorige jarenaangezien verscheidene malen aanzienlijke aantallen op dereferentieplaats werden opgehaald door een doctoraatstudentvan de Universiteit van Gent. Het totaal aantal zou ditjaar zeker bo ven de 1000 uitkomen.Vleermuistelling Fort 7 periode 2001-200829-Dec-200121-Dec-20027-Feb-20045-Feb-20055-Feb-200610-Feb-20079-Feb-2008Notulist :Wim Van DeynzeDatumLeiding : Hugo WaeterschootBaardvleermuis Myotis mystacinusà 17 11 19 20 13 14 11Watervleermuis My daubentonnii 5 10 3 6 11 14 3Franjestaart My natterreri 2 1 2 1 0 4 2Meervleermuis My dasycneme 1 1 0 0Myotis spec 1 1 2 0 1 2Dwergvleermuis Pipistrellus pipi 1 3 4 3 6 3 1Grootoorvleermuis Gew Plecotus auritus 1 1 2 2 1 1Rosse vleermuis Nyctalus noctula 1 0 0Laatvlieger Eptesicus serotinus 1 1 1Totaal 27 28 30 35 33 37 22Temperatuur buiten nacht ° C 5 0 3 -1Dagpauwoog Inachis io 67 2 3 47 24Kleine vos Aglais urticae 1 1Houtsnip Scolopax rusticola 1 1Aziatische lieveheerbeestjes +/-4000 +/-700 +/-1600 0 > 300rAntGroen - 27

StudieVleermuistellingen Fort 7 (2001-2008)403530252015105029-12200121-12200207-02200405 02200505 02200610 02200709 022008LaatvliegerRosse vleermuisGrootoorvleermuis GewDw ergvleermuisondetermineerbaarMeervleermuisFranjestaartWatervleermuisBaardvleermuisANB richt vleermuizenkelders in op het FortHet nieuwe Agentschap voor Natuur en Bos heeft deze winter op Fort 7, vijf oude munitie-opslagplaatsen uit de tweedewereldoorlog ingericht als vleermuiskelder.Via een vernuftig dubbeldeurssysteem met kleine invliegopeningen hoopt mende vochtigheid en de temperatuur in deze kelders zo stabiel en optimaal mogelijk te houden voor overwinterende vleermuizen.We kijken allen uit naar het resultaat en danken ANB in het bijzonder voor deze geapprecieerde inspanning.Zeer zeldzaam Blauwgroen trechtertje in TerhagenLucy de Navefoto: Karl HellemansHugo en WimTijdens een van de tochten betreffende de kadervorming dievoortvloeit uit de paddenstoelencursus van onze afdeling ingerichtdoor Catherine Vandercruyssen trekt elke vrijdagvoormiddag eengroep gelijkgestelde zielen onder leiding van Hans Vermeulen naareen of ander gebied.Op 1 februari gingen we zo naar het zandige natuurgebied vanTerhagen, op zoek naar lichenen (korstmossen).Geknield over een plekje bekermossen van het geslacht Cladoniavonden we een zestal niet meer dan 2 cm hoge blauweplaatjeszwammen, die ons van het geslacht Omphalina schenen endan door Hans als het Blauwgroen trechtertje - Omphalina chlorocyanea(Pat.) Singer - werden gedetermineerd.Het Blauwgroen trechtertje kan echter verward worden met Omphalinacyanobrunnescens Imler, maar van deze soort zijn de sporengroter. Ik nam een exemplaar van onze vondst mee en maakteer een exsiccaat van. Microscopisch onderzoek in de KoninklijkAntwerpse Mycologische Kring, waarbij de lengte en de breedtevan de sporen werden gemeten, bevestigde de correctheid van dedeterminatie.Terhagen is, voor zover mij bekend, de 4de vindplaats in Vlaanderenvan deze paddenstoel. Het allereerste exemplaar werd door debefaamde mycoloog Louis Imler in 1960 in Turnhout gevonden,de tweede maal werden ze in 2004 op 3 plaatsen op de Koeheide inBertem gesignaleerd en vorig jaar vond Roosmarijn Steeman ze inde Pijnvenheide te Overpelt.Paddenstoelen van het geslacht Omphalina zijn saprofyten die opde bodem of op hout leven, meestal in open, droge plaatsen. Sommigesoorten groeien op mossenof korstmossen (parasitisch?). Anderevormen samen met bepaaldealgen een korstmos: Omphalinaericetorum (Gewoon veentrechtertje),Omphalina velutina (Grauwveentrechtertje) en Omphalinahudsoniana (Paarssteelveentrechtertje).Waar de zwam bij demeeste korstmossen een ascomy ceet is, zijn het hier basidiomyceten.Omphalina chlorocyanea groeit op licht zure zandgrond tussenkor te mossen en korstmossen op open, droge plaatsen (somsonder spar of den). In Nederland is de soort opgenomen in deRode lijst, in Vlaanderen wordt hij niet vermeld in de Rode lijst(Walleyn & Verbeken 1999).Naar ik gehoord heb zou onze vindplaats moeten verdwijnen omdatmen er een golfterrein wil aanleggen, en dat stemt me droevig.ReferentiesImler Louis, 1986, Omphalina cyanobrunnescens; Sterbeeckia nr.14, AMKLudwig Erhard, 2001, Pilzkompendium (Band I); IHW-Verlag,EchingNoten Leo, 2007, Het Blauwgroen trechtertje: AMK Mededelingen2007.2 blz. 45www.koeheide.be/paddestoel.htmvan Herk Kok & Aptroot André, 2004, Veldgids Korstmossen;KNNV Uitgeverij, UtrechtrAntGroen - 28

Waar komt de metaalkleur op onze waterenvandaan ?IJZERBACTERIËN - Een ‘weetje’ doorprikt!Etienne Mahieu (Natuurpunt Nete & Aa)Op plaatsen met veel stilstaand ijzerhoudend water zien we vaakeen metaalblauw vliesje op het wateroppervlak verschijnen:“ijzerbacteriën” luidt dan vaak de identificatie. Een lid van hetKoninklijk Antwerps Genootschap voor Micrografie wilde die bacteriënwel eens zien en maakte een preparaat van dit vliesje. Zelfsmet de grootste vergroting (1200 x) kon hij onder de microscoopgeen bacteriën vinden!Nu onze beekjes en moerassen nog niet overwoekerd zijn door dezomervegetatie kun je er niet naast kijken: de roodbruine neerslagop de bodem van sommige plassen en grachten. Het ligt voor dehand dat we hier met een ijzerhoudende afzetting te doen hebben.Wanneer kwelwater of doorstromend water rijk is aan opgelostijzer, dan komen de zgn. “ijzerbacteriën” in actie. Deze protistenkunnen het opgelost tweewaardig ijzer oxideren tot driewaardigijzer en daarvoor gebruiken zij het in dat water opgeloste zuurstofgas.De bij die oxidatie vrijkomende energie dient dan voor hetin stand houden van hun metabolisme en als energiebron voor desynthese van hun celmateriaal. IJzer in die hogere oxidatietrap geeftdoorgaans het ontstaan aan roodbruin gekleurde verbindingen, indit geval ijzerhydroxide of beter nog gehydrateerd ijzeroxide. Dezestof is niet oplosbaar in water en wordt als een roodbruin neerslagafgezet op de bodem, op planten en op alle in het water liggendevoorwerpen. De bacterie die deze reactie tot stand brengt is deGallionella ferroginosis. De bacterie is moeilijk te zien met de microscoopomdat ze altijd gehuld zit in een slijmmassa, waarin danook nog het bruin ijzerhydroxyde gevat zit. Het zijn die bacteriekolonies,die het roodbruine neerslag in onze beken en grachtenvormen.Fe ++ + O 2+ 2H 2O -> Fe(OH) 3+ H +2 Fe(OH) 3-> Fe 2O 3.3H 2OFe 2O 3.3H 2O + n H 2O -> Fe 2O 3.nH 2OStudieSneller nog dan de oxidatie met O 2is de reactie van het opgelosttweewaardig ijzer met CO 2(koolstofdioxide) uit de lucht. Het isduidelijk dat er aan het wateroppervlak, in contact met de lucht, hetmeeste CO 2in oplossing is. Er wordt dan ijzercarbonaat FeCO 3gevormd.Fe ++ + CO 2+ H 2O -> FeCO 3+ 2 H +Ijzercarbonaat is niet oplosbaar in water en wordt afgezet. Doordatde reactie vooral aan het oppervlak plaatsgrijpt blijft het gevormdereactieproduct, gedragen door de oppervlaktespanning van het water,als een film van vaste stof op het wateroppervlak liggen. In diemonomoleculaire laag wordt het witte (zon)licht gesplitst (diffractie)in de regenboogkleuren die we zien.Wanneer we nu onze vinger door dat laagje vaste stof drukkenbreekt die stof langs rechte lijnen, met hier en daar hoekjes. Ditwordt veroorzaakt door de inwendige structuur van die vaste stof.(Ook glas breekt lang ‘rechte’ lijnen met hoeken.) Een olievlek opwater ‘breekt’ niet op dezelfde manier, want het is een vloeistof.Bij de vorming van ijzercarbonaat komen ook “zure” waterstofionen(H + ) vrij als nevenproduct. Dat betekent dat het water eenbehoorlijke buffercapaciteit moet hebben of het gevormde neerslag(huidje aan het oppervlak) lost weer op.Het tweewaardig ijzer zal ook reageren met de in het water opgelostefosfaationen. Die fosfaationen zijn afkomstig van rottende plantenof door invloei van fosfaathoudende kunstmest uit de omgeving.Er ontstaat (gehydrateerd) ijzerfosfaat. Ook deze stof is onoplosbaarin water en zinkt naar de bodem.Fe ++ + 2 PO 4- - - -> Fe3(PO 4) 2Fe 3(PO 4) 2+ 8 H 2O -> Fe 3(PO 4) 2.8H 2OWe hebben hier dus ook een spontane afzetting van ijzercarbonaaten ijzerfosfaat.Fe++opgelost 2-waardig ijzer (ion). Dit is de notatie voorijzerionen in oplossingO 2zuurstofgas (opgelost in het water)H 2OwaterFe(OH) 33-waardig ijzerhydroxideneerslagH +waterstofionen (= zuur)Fe 2O 3.n H 2O gehydrateerd ijzeroxide, n = een onbepaald aantalHet is duidelijk dat de ijzerbacteriën het zuurstofrijke wateroppervlakschuwen want daar wordt het opgeloste tweewaardig ijzerdoor de overmaat aan zuurstofgas uit de lucht al automatisch enzonder tussenkomst van de bacteriën geoxideerd tot driewaardigijzer, m.a.w. ze kunnen daar geen energie opdoen. Hieruit volgtdus dat ijzerbacteriën steeds de bodem of de diepere regionen vande beek of plas opzoeken.Vermits de Gallionella-bacteriën er niet kunnen gedijen, wat is danwel het metaalblauw vliesje op het wateroppervlak van stilstaandijzerhoudend water?Het is de bacteriologische werking van de Gallionella-bacteriën, diein het verleden het ontstaan gegeven heeft van de ijzeroerbankenin de Kempen. Op plaatsen, zoals in het Olens Broek of in hetreservaat Schupleer te Vorselaar werd die ijzersteen ontgonnen alsbouwsteen en als ijzererts. Mineralogisch bestaat die afzetting uitlimonietMaar ook ijzercarbonaat en ijzerfosfaat werden gevormd en zonkenen ze mengden zich met het bacteriologisch gevormd ijzerhydroxide,waaruit de mengmineralen limoniet, ijzerspaat (ijzercarbonaat)en vivianiet (ijzerfosfaat) ontstonden. Het is overigens dat hooggehalte aan vivianiet, waarvan de fosfor bij de ijzerbereiding in hetijzer terecht kwam, dat de oorzaak was van de slechte kwaliteit vanhet uit Kempens erts gewonnen ijzer. Het was bros en niet goed tegieten. Vandaar dat het enkel kon gebruikt worden voor ruw werkals kachelroosters en haardplaten. Staal kon er niet van wordengemaakt tot met het Siemens – Martin-procédé de fosfor uithet ijzer kon worden verwijderd.rAntGroen - 29

VerslagenVerslagen te verzenden naarAndré de Mul, Lucas Henninckstraat 41 2610 Wilrijkof mail naar andre-de-mul@telenet.beVogels kijken opNoordelijk Eiland Wintamzondag 30/09/2007 - 24 dlnmGids: Wim RoelantLeiding: Tuur WuytsVerslag: Rina VredenbregtNa een sombere, regenachtige week, op dezezondag ineens … het wonder! Een zilverigzonlicht filterde door de ijle ochtendnevel enschitterde in ontelbare druppels aan bomen enstruiken in het natte gras. De lucht was blauwen de belichting van de eerste vijver tegenoverhet veer uitstekend. Het eerst vielen de Aalscholversen de Grote zilverreigers op. Ookde Blauwe reigers waren duidelijk zichtbaar.Zij zijn ongeveer even groot als de Grotezilverreigers, maar deze laatste zijn slankervan lichaamsbouw. Met kijker en telescoopwerd de plas in alle richtingen afgespeurd. Zokwamen groepen Kieviten, een paar duikendeDodaarsjes, Krakeenden en Tafeleenden inhet vizier. Verscholen en goed gecamoufleerdin het oeverriet zaten verscheideneWatersnippen. Ook werd er een Holenduifbemerkt. De vreugde steek ten top toen we deprachtige IJsvogel zagen. Hij vloog wat heenen weer, ging soms even zitten op de struikjesaan de overkant, liet zich rustig bewonderenen vloog dan weer op. De leiding moest onsoverreden om een stapje verder te gaan. Ookbij de tweede plas wachtte ons heel wat moois.Daar zwommen de eerste Pijlstaarten van hetseizoen, mannetjes en wijfjes. Boven in eenboom zat een Grote zilverreiger. Een groepjeKnobbelzwanen, waaronder twee juvenielen,dobberde voorbij. De Canadese ganzen zijnhier, zoals overal elders, alomtegenwoordig.Ook de Nijlganzen komen steeds talrijker voor.In de kort afgemaaide bermen van de dijkbloeiden nog enkele niet zo alledaagse planten:Blauw walstro, Fraai duizendguldenkruid,Reigersbek, Zachte ooievaarsbek, Slangekruid,en verder natuurlijk het overal woekerendeBezemkruiskruid. Het doorgangspaadje naarhet Zeekanaal is verhard, zodat je het vochtigeterrein beneden de dijk droogvoets kanoversteken. Er stonden talrijke roodbruinepaddestoelen met een taaie, vezelige steelen nogal slordige, onregelmatige lamellen:Schubbige fopzwam ?? Langs het Zeekanaalen de sluizen wandelden we te rug naar onsvertrekpunt. De aangeplante sierstruiken,Rozebottels, Kardinaalsmuts en Gelders rooszijn vooral in dit seizoen een lust voor het oog.Op een verlichtingspaal zat een Torenvalk;een van de pylonen bood plaats aan een helekolonie Aalscholvers. We bereikten het veer,onze tocht zat er op. Het was een heerlijkemorgen.rAntGroen - 30Tervuren, arboretumen Afrikamuseumzondag 07/10/2007 - 16 dlnmGids: VM: Plaatselijke gidsNM: Karin WaumansLeiding: Lucy de NaveVerslag: Tuur WuytsProbleemloos raakten we tot op de parkingvoor het wel indrukwekkende museum. Inde tuin stond de kudde olifanten die reedsin De Panne en te Antwerpen te zien waren.Onze gids Kurt leidde ons rond in de tijdelijketentoonstelling Hou’t vast die nog loopt tot31 augustus 2008 en die handelt over Houten Woud in Afrika. Surf eventueel naar www.africamuseum.be. De Afrikaanse woudzonestrekt zich uit ten noorden en ten zuiden vande evenaar en een belangrijk deel dus ook inCongo. Er stond het onderste gedeelte vande stam van een Baobab of Apenbroodboomopgesteld evenals schijven van verschillendeboomsoorten. Kurt gaf ook uitleg over FSCgelabeld hout. Het museum bezit ook degrootste collectie tropische houtstalen vande wereld en deze worden door specialistenregelmatig geconsulteerd. In verschillendedia-apparaten konden coupes bekekenworden van o.a. sapelli, wengé, iroko, makoré.Sommige namen klinken vreemd zoalsmukulungu en moabi maar afzelia kennenwe wel. Na de uitleg door de gids kregen wenog even de tijd om de permanente collectiete bezoeken. Vermits het schitterend weerwas kon de picknick in de ruime binnentuingenuttigd worden.Nadien reden we naar het Arboretum dataangelegd is als een park in een heuvelendlandschap. Het wordt dan ook erggewaardeerd door talloze wandelaars. Hetdomein is ongeveer 100 ha groot en omvat460 boomsoorten. Deze bomenverzamelingis opgevat als een geografisch arboretum watwel bijzonder is. Karin, onze gids is hier zeergoed thuis en gaf veel uitleg over naalden,bladeren, bast, groeiplaats en gemiddelde enmax. hoogte van de talloze boomsoorten. Demeest impossante bomen zijn wel Sequoiasempervirens ook wel “Redwood” genoemd.In Californië waar ze thuishoren worden zesoms meer dan 100 m.Het zijn dan ook de oudste levende bomen,sommigen tot 2600 jaar! Een anderereus is de Sequoiadendron giganteum ofMammoetboom eveneens uit Californië endeze kunnen volgens de literatuur zelfs 3400jaar worden !! Na afloop van de wandelingwerd Karin dan ook hartelijk bedankt voor dedeskundige uitleg maar ook Lucy verdient eenpluim voor de organisatie van deze boeiendeactiviteiten.Vogeltrekexcursie kust Walcherenzondag 21/10/2007 - 14 dlnmGids: Luc Van SchoorLeiding: Wim RoelantVerslag: Erwin VanderweydenMigreren om te overwinteren, voor sommigemensen een uiting van levensstandaard, voorvele vogelsoorten een vorm van levensbehoud.Mysterieus fenomeen trouwens, dat boeiendgenoeg is om hiervoor ’s ochtends vroeg al om7 uur te verzamelen aan de Bist.Eerste stopplaats wordt de duinengordel DeNolle te Vlissingen. Het is een interessanteplek omdat vele soorten vanuit dit punt deWesterschelde oversteken. Daarbij zijn ertwee keuzes; de korte route naar Breskens,ofwel zuid-westelijk de plas oversteken om dekustlijn te blijven volgen in rechte lijn naarKnokke. Op een top van een duin vinden weeen geschikte kijkplaats temidden de struikenmet zee en akkers als buren. Lijsterachtigenzoeken de laatste besjes op, Kramsvogels,Koperwieken en Grote lijster. Zij lijken nietecht te zullen doortrekken. Anderen lijkenzich wel op te maken voor de oversteek, maarde twijfel slaat te hard toe zodat ze op ’t laatstenippertje toch terug landinwaarts vliegen;tortels, Spreeuwen en vooral grote hordenKauwen, mooie groepsluchtballetten, maarvolgens mij is er geen enkele overgestoken.Dan zijn de kleintjes ‘n pak doortastender.Verschillende keren Veldleeuweriken, eeneenzame Boomleeuwerik, Ringmussen, Grotegele kwikken, Sijsjes, Zwarte mezen, zwermenVinken met Kepen – of kwamen die enkelspelen in de duinen? Dat kleine grut loktdan weer prooivogels, Blauwe kiekendief enSperwer (o.m. vrouwtje mooi zonnend in eenboom) en vooral, tweemaal kunnen volgen,de Ruigpootbuizerd.De volgende stop is de kustdijk in Westkapelle.Omdat de wind niet voldoende de trekkersrichting kust blaast, is dit telescopischafschuimen van de horizon. Dwergmeeuw!Kleine mantelmeeuw! Ja, van op deze afstandlijken ze allemaal klein. Drieteenmeeuw!

Dat kun je toch niet tellen! Effe ANWBgidsraadplegen, ach zwarte W-tekeningop vleugelrand en grijze rug. Zwarte zeeeenden,Alk/Zeekoet, enkele Jan-van-gentenen Roodkeelduikers, enkele Visdieven en jazelfs een Grote jager die op grote meeuwenparasiteert. Op het voorplan, de dijk,trippelen ook nog Steenloper, Kanoet enPaarse strandloper. De Bruin vis kent ookveel bijval en 2 Kruisbekken kiezen richtingEngeland.Daarna verlaten we Walcheren voor Noord-Beveland waar we na de middagstop inWissenkerke, niet geheel zonder moeite, devijf wagens bij elkaar brengen aan de inlaagKeihoogte. Daarna stoppen we nog aan de ‘sGravenhoek en de Katse slikken.De focus ligt nu minder op het trekfeno meenmaar daarom is de namiddag niet minderboeiend en het is enkel om te voldoen aan debede om niet te lange verslagen te typen datik me nu beperk tot een droge opsomming:een dozijn Kemphaan, Tureluur, Rossegruto, Wulp, Zwarte ruiter en een zwermvan makkelijk 600 Goudplevieren. Aan deKeihoogte zagen we af en toe een Waterraluit het riet piepen en in de ’s Gravenhoekhoorden we dan z’n varkensroep. Verdernog Wintertaling, Pijlstaart, Brilduiker (viervrouwtjes) 2 Geoorde fuut en Middelstezaagbek. Ook nog Watersnip, Tapuit enenkele Baardmannetjes, springend vanstruik tot struik, en om de streek geen oneeraan te doen, Grauwe en Kolganzen. Weeindigden deze vogelrij ke dag aan de Slikkenvan Kats waar onder een mooie belichtingnog o.m. Grote stern, Kleine zilverrreiger enBontbekplevieren de show stalen. De vogellijstwas ondertussen aangegroeid tot 98 soorten .Zeker geen alledaagse belevenis !Zoals je merkt was het opnieuw een gevarieerdetocht, in goede banen geleid door onzerotsen in de branding, Luc en Wim.Busuitstap:Ardennentocht: Born, Amelzondag 28/10/2007 - 41 dlnmGids: Walter Van SpaendonkLeiding: Wim Van DeynzeVerslag: Ronny DeckersMet een haast volle bus, werd er richtingSankt Vith en Amel vertrokken. Leidraaddoor de wandeling in de voormiddag washet riviertje de Emmels. Zoals steeds bijeen landschapswandeling, was de groep algauw langgerekt, met de kilometervretersvoorop en ver erachter de groep met Flora’s,gidsen en andere determinatie hulpjes. Nietgemakkelijk voor gids en leiding om hier eenverstandig evenwicht in te vinden, maar tochgelukte het Wim en Walter dit te bereiken.Dus Zandscheefkelk kon nog net, maarandere floristische pareltjes moesten snelachter gelaten worden. Gelukkig was er weerdie Vos. Verbazend wat een magie er uit gaatvan Vulpes vulpes als die zich op een uitstapvertoont.Veel sneller dan verwacht was het middag.Het restaurant dat was uitverkoren bleek eengrote meevaller. Soep à volonté en proevertjesvan zelfgestookte geestrijke druppels. Wehebben het al anders geweten.In de namiddag ging het in een grote lusterug naar het vertrekpunt. Door en langspijnbossen, waar de paddenstoelen liefhebbershun gading vonden. Kijk maar eens op dewebsite als je me niet gelooft. Veel Buizerden Torenvalk. Maar vooral een drietalwaarnemingen van Klapekster. Het wasvoor velen een beetje gezoek, want echt dichtkwamen ze niet. Toch ook een vogel, die zulkeen dag extra geslaagd maakt.Veel te snel was het weer tijd om richtingZuidranT te trekken. Bedankt voor de fijnedag Walter en Wim.Paddenstoelen op Fort Vzondag 11/11/2007 - 21 dlnmGids: Lydia PeetersLeiding: Lucy de NaveVerslag: Marie OomsVlak voor de ingang van het Fort V aan hetKerkplein in Edegem startten we de zoektochtnaar paddenstoelen in het gras en onder debomen. Er waren er massa’s! Niet altijd zogoed zichtbaar daar ze dikwijls de kleur van deafgevallen blaren hadden. Maar Lydia vond zeallemaal en wijdde ons in het determinerenervan in op basis van de veldkenmerken endit met volle overgave! Zo is het zeer belangrijkom bij plaatjeszwammen steeds de kleurvan de lamellen en van de sporen te bepalen.Dit kan erg verschillend zijn. De kleur van desporen neem je waar door met een papierenzakdoek, die je een beetje vochtig maakt, overde lamellen te wrijven . Hiervoor moet je eenrijpe paddenstoel plukken die nog veel sporenafgeeft. In vele gevallen is de aanhechting vande lamellen op de steel ook een belangrijkveldkenmerk. Ook het al of niet verkleurenvan het vruchtvlees is een veldkenmerk.Dit is zeker het geval bij buisjeszwammenzoals boleten. Je gaat ook steeds na waar deVerslagenpadden stoel voorkomt: op hout, in het gras,op dood materiaal, op levende planten. Depaddenstoel is eigelijk het sporenlichaam enbovengronds deel dat enkel een deel van hetjaar zichtbaar is, de zwamvlok is een wirwarvan zwamdraden die in een substraat het helejaar door leeft.We vonden zoveel verschillende paddenstoelenrond het fort dat we eigenlijk maar een 5 mindurende wandeling in het Fort maakten!30 verschillende paddenstoelen werdengedetermineerd, bijna allemaal tot op de soort,sommige enkel tot het geslacht of familie.Hier volgt het lijstje: Zilveren ridderzwam,Vliegenzwam, Parelamaniet, Draadknotszwam,Witte satijvezelkop, Gewone viltkop,Paarse schijnridderzwam, Donkerbruineberkenboleet, Tweekleurige vaalhoed,Nestzwammetje, Donzige melkzwam,Verblekende russula, een Franjehoedgeslacht,Sierlijke franjehoed, Gewoon zwavelkopje,Kale inktzwam, Geschubde inktzam,Ho ningzwammen, Narcisridderzwam,Botercollybia, Dodenmansvinger ofHoutsknotszwam, Gewone fopzwam,Limmerinktzwam, Berkenzwam, Roodbruineschijnridderzwam, Peervormige stuifzwam,Inktvlekzwam, Spitsschubbige parasolzwam,Echt judasoor, Helmmycena.Mijn lievelingen waren: de alombekendeVliegenzwam met zijn witte stippen die eenoverblijfsel zijn van het vlies die de jongepaddenstoel volledig omhult, de Parelamanietgegeerd door slakken en die roze verkleurt,de Donkerbruine berkenboleet metzijn chocolade bruine hoed met buisjes,zijn licht roos verkleurend vlees in hoeden steel, het Nestzwammetje, een leukebuikzwam waarvan de eitjes al uitgeregendwaren maar die hebben we dan op eenfoto gezien, de Verblekende russula metafbrokkelende lamellen en een steel die krakten gemakkelijk recht doorbreekt (dank zijde ronde cellen), de Narcisridderzwam metde mottenbollengeur, de Dodemansvingerdie chocolade bruin is aan de buitenkant enmooi wit van binnen als je hem overlangsdoorsnijdt, en de Glimmerinktzwam met eenbruine klokvormige, Geribbelde hoed, zwartelamellen, en glinste rende zandkorreltjes op dehoed (te zien met een loep). Er waren ookgallen op de gevallen eikenbladen en op eenhouten paal massa’s bladluizen in verschillendeontwikkelings stadia, eitjes, gele en zwarteexemplaren. Het weer was behoorlijk koudmaar de verscheidenheid aan zwammenzomaar naast de straat heeft ons behoorlijkverrast.Onze gids wist ongelooflijk veel over dezwammen en op het einde van de wandelingmocht men nog eens de geplukte zwammenrAntGroen - 31

Verslagenuit de mand bekijken en nagaan wat met ernog over wist. Zwammen plukken mag enkelvoor didactische doelen en het eten ervan kanmen bij ons best laten daar ze zo gemakkelijkgiftige metalen en dioxine opnemen! Hetwas een leerrijke namiddag. Bedankt Lydiaen Lucy!Vogelgebieden Linkeroever enLand van Saeftinghezondag 25/11/2007 - 29 dlnmGidsen: Frank AdriaensenWalter Van KerkhovenLeiding: Wim Van de WeyerVerslag: Thierry DepauwNW. 3, 7°. Wisselvallig. We starten bij hetGroot rietveld, de vlakte van Zwijndrecht:120 ha gesloten rietveld. De zandvlakte, ja,een kusthabitat. Typische pioniersplan ten,grassen, rijk aan zaden. Duindoorn, broedendeplevieren. Wat zien we hier ? Ijsvogel, zessoorten eenden, overvliegende Rietganzen.Auditief Baardman en Luc de Cetti’s zanger,Buizerd, Bruine kiek, Reigers, Watersnip. Dezandvlakte met zijn plassen is een van de bestegebieden voor Rugstreeppad.Verrebroek, de vogelrijke plas moet weg.Het dok wordt doorgetrokken, met alleinfrastructuur er rond. Cananda’s, Smienten,Putters, Kievieten, eenden w. o. Slob. Op hetdok Geoorde fuut, Dodaars, gewone Fuut. Eengek beeld is IJsvogel op de trappen in de kaai.Om dit alles te compenseren, de te verdwij nenstukken, het Deurganckdok (want hier is geenrekening gehouden met de vogelricht lijn),zijn buiten het havengebied prachtige nieuwenatuurgebieden in de maak. Frank is eenvan de natuurinrichtingswerkers, als bioloogvan de U. A. medeverantwoordelijk voor hetopmaken van de nieuwe natuurplannen. Hijleidt ons rond in de doolhof van wegeltjes,baantjes, vlakten, dokken. Vertelt ons opeen bondige en klare wijze wat er gebeurten waarom. Het Havengebied is een zeerdynamisch gebied. Daarom zo veel variëteit,vogels, planten. Hé, Waterpiepers. Een van denieuwe stukken net buiten het havengebied,Drijdijck. In de winter, nat, watervogels.In de lente laat men het water weglopenof droogt het uit. Een prachtig stuk voorweidevogels, Grutto’s en zo meer. Nu zienwe de Bruine kiek mooi zittend, Berg eenden,Grauwe ganzen, eenden, Canada’s, Kleinezilverreigers, Kluten. Een Torenvalk vliegtlangs. Onderweg naar café “De Schoofzak”,een Grote zilverreiger. Hé, he ! Voor ‘t caféwandelt een Egel rond. We bezetten het helecafé, 29 man en 3 pilaarbijters. Hm, hm !!! ikbedoel, dat is het streekbier dat ik en Miel hierdrinken. We trekken na deze rustige pauzerAntGroen - 32naar het gebied noordelijk, Doel kerncentrale.Paardeschor, Prosperpolder, weet je wel. Ditwordt EEN natuurontwikkelingsgebied.Brak water met eb en vloedbeweging, 1 à 1½ meter getijde. Formidabel DoelpolderNoord, Brakke Kreek. Hm, sorry, hier benik even de tel kwijt. De verleiding is te groot.In- en uitkomende zeevaart. Nou, Kol- enGrauwe ganzen. Grote zilver-, Wulpen, Scholekster,ook Kleine zilverreiger, Kievieten,Goudplevier, Zwarte ruiter.Saeftinghe. Walter, onze gids ontmoeten weaan de voet van de dijk. Sorry, sorry !! jongens,maar de slaapplaatsen van de Kiekendievenzijn ONBEREIKBAAR, niet met laarzen,lieslaarzen of visserspak. Een combinatievan springtij en harde Noordwester heeftalles ondergezet. De Gasdam is het enigealternatief. OK dan, Gasdam. Oh, oh, ah! Watis dat ? Oh! Oh! Stom verbaasde gezichten.Geen schor, geen geulen, geen ijskelder, geenhondengat. ALLES BLANK. Nooit gezien.Een toekomstbeeld van de opwarming vanonze planeet. Nu, dat is al jaren altijd geweesteen paar maal per jaar bij springtij en NWstorm,deze combinatie. Maar ja, nu zienwe pas hoeveel vogels hier zitten. ’t Krioelt.’t Is of de Gasdam of de Polder voor hen.Drie Kiekendieven proberen vruchtelooshun slaapplaats te bereiken. Scheren over detoppen van het riet, maar kunnen niet landen.Alleen de toppen reiken nog boven water. Enhet water stijgt nog. Een flinke bui geselt aldeze verbaasde figuren. Een deel druipt af,de schuilhut in. De anderen zoeken soelaasin het oppertje beneden de dam. Stependaschor. Maar we zien het water vrij snel naarons toekomen. Hoe lang kunnen we hiernog staan ?? Dan maar naar Emmadorp, ’tcaféetje. Gezellig dicht bij mekaar in het kleinekamertje, sluiten we de dag af. De waardin,Bianca Castifiore (zie Kuifje) gaat er na 23 jaarmee stoppen. Ja mensen, Frank, Walter, Luc,de groep, hartelijk dank voor deze bijzonderleerrijke, hoopvolle, sfeervolle dag.Langs de rand van het Noordpoolijszaterdag 08/12/2007 - 62 dlnmSpreker: Frank AdriaensenLeiding: Hilde VangrunderbeekHugo WaeterschootVerslag: André De MulRegen en wind. Het weer was weer natvandaag. Er zijn geen winters meer.Gelukkig zijn er nog de winteravonden!Ze genieten belangstelling tot buiten de(afdelings)grenzen.Veel onbekende, nieuwe gezichten schuivenaan om (nog eens) sneeuw en ijs te zien.Frank Adriaensen is er vorig jaar speciaalvoor naar de Noordelijke IJzee getrokken,tenminste, om te zien wat er nog vanoverblijft.Het pakijs is inderdaad door deklimaatverandering (opwarming) al een pakdunner. Volgens metingen smelt de ijslaagmet 10 cm per jaar weg en gaat het steedssneller. Aan dit tempo is er binnen enkeledecennia geen ijs meer. Ten westen van deFäroër-eilanden duiken een Walvis en een 30-tal Vinvissen op, en op het eilandje Mykinestrotseren Papegaaiduikers en Grote en Kleinejager de wind. De route vervolgt verdernoordwaarts. Jan Mayen en Bereneilandliggen er desolaat bij. Tussen de kalezandvlakten en vulkanisch ge steente groeienwonderwel enkele voorjaarsbloeiers. Hier zitNoordse stern, maar ook Kanoet, Bontbeken een Groenlandse tapuit. Opvallend ookveel meeuwen en Zwarte zee-eend. Bovende Färoër-eilanden worden ze normaliter nietwaargenomen. Blijkbaar zitten ze waar zenormaal niet (moeten) zitten en vice versa. Inde Walvisbaai ligt een stuk geraamte - wervelen kaakbeen - aangespoeld. Dit moet - hoezien ze het ? - een Groenlandse walvis geweestzijn.Licht breekt door het gletsjerijs en geefthet een betoverend blauwe schijn. Groteburgemeester, Noordse stormvogel enDwergmeeuw vliegen over. Op het land renteen Rendier en in de zon verdringen Robbenelkaar voor het beste plekje. Ook nog eenRosse franjepoot, en nog een skelet, dit keervan … een Witte walvis.Na de pauze verkennen we Spitsbergen.Ook hier krimpen de gletsjerfronten, metzowat 100 à 150 meter per jaar! Menverwacht dat de haven volgend jaar voor deeerste keer ijsvrij zal zijn. Hier resideert eenkolonie Kleine alk. Het ijs wordt door SevenIslands vastgehouden, maar verplaatst zichconstant door de onderstroming. Prachtigeijssculpturen. Her en der Zeehonden enWalrussen op de ijsplateaus. Uitkijken naarde IJsbeer. Daar is hij, onverstoorbaar. Evenverder sleept een moeder IJsbeer een Baardrobaan wal voor haar en haar jongen. Aan tafelen daarna siësta. De Ivoormeeuw ruimt zewel af. Met dit smakelijk tafereel wordt dedia-avond be sloten. Speciale dank aan Frank,Hugo, Hilde, en ook iedereen die meehielpaan deze geslaagde avond.

De Grote Peel en omgevingzondag 16/12/2007 - 12 dlnmGids: Rudy VansevenantLeiding: Herman Van Den ReeckVerslag: Tuur WuytsVoor ganzen moet je aan de kust of in de polderszijn. Momentje, ook ver in het binnenlandvind je ze en Rudy weet ze te vinden. TussenAsten, Ospel en Meijel zitten er, mits je op hetgepaste tijdstip komt, enkele duizenden! Destreek is er ’s zondags erg rustig en we redenweg in, weg uit door uitgestrekte weilandenen akkers. De zon scheen en het was haastwindstil, dus uitstekend observatieweer.Aan een grachtkant zat roerloos een Grotezilverreiger. Hier en daar groepjes Toendraeneen enkele Taigarietgans. Rudy legde uithoe we deze soorten konden herkennen.Grote bonte specht, Gewone vink, Buizerden Roek werden opgemerkt. Voor eenbeetje spanning zorgden 3 reeën die we vrijlang konden bewonderen om tenslotte in eenbosje te ver dwijnen. Onderweg alom ganzenop de akkers en weilanden. ’s Middags gingenwe eten in De Dorpsherberg in Meijel.Voor de namiddag stond de Groote Peel op hetprogramma. Dit natuurgebied is zowat 1300ha groot. Het is een restant van een voormalighoogveengebied dat in de 19e en begin 20eeeuw afgegraven werd voor turfwinning. Hetweidse uitzicht is schitterend en de zon scheenprachtig, wat wil men nog meer ? Vogels ziennatuurlijk ! Op een grote plas veel Wildeeenden, Krakeend, Nijlgans, Dodaars enals blikvangers 3 mannetjes Grote zaagbeken een wijfje Blauw kiekendief met haarschommelende vlucht. We hoopten echterop een ontmoeting met de Klapekster die hieroverwinterd.We hadden “chance” en tweemaal zagen wedeze vogel onder ideale omstandighedentelkens gezeten op de top van een berk. OokTorenvalk en Buizerd werden opgemerktevenals 2 Kramsvogels. In beboste gedeeltenzaten honderden Houtduiven. Plots aande einder enkele duizenden ganzen dierondvlogen, gewoon indrukwekkend. Hetzonlicht veranderde van kleur en werd warmoranje. We voelden ons zondagskinderen!We stapten, stil genietend, terug naar onsvertrekpunt. Het was weer mooi geweest!Na een welgemeend bedankje aan Rudyen Herman die tijd noch moeite gespaardhadden om deze uitstap mogelijk te makenreden we terug huiswaarts.Winterwende op Fort 7vrijdag 21/12/2007 - 22 dlnmLeiding: Lucy de NaveCharlotte DaemsVerslag: Jos DanielsDe zonnewende die in de winter op de kortstedag van het jaar plaatsvindt en zo de winterinluidt heet de winterwende of midwinter.Al duizenden jaren wordt de winterwendegevierd omdat dan het moment aanbreektdat het licht de overwinning behaalt op deduisternis.Daarom gaat dit zogenaamde “Yule-feest”gepaard met het maken van veel licht in alhaar gedaanten: lampen, kaarsen, vuur enz. .Zo ook op Fort 7 waar sinds onheuglijke tijdendoor weer en wind geharde zuidrandersvan beiderlei kunne deze barre winternachttrotseren om deze eeuwenoude traditieverder te zetten. Het Fort 7 Yule-feest wordtingezet met een fikse wandeling doorheeneen wit berijpt feeëriek mooi fort ondereen heldere, (bijna) volle maan. Daarna ishet voor de 22 tot op het bot verkleumdenatuurpunters verzamelen geblazen rond eenuitslaand houtvuur dat met niet aflatendeijver opgepookt en gevoed wordt door dezelfverklaarde opperstoker, ene Herman. Dewarmte binnenin wordt op peil gehoudendoor een enkel (of is het “enkele”) glaasjeijsgekoelde jenever en een overvloed aanexquise hapjes. Ondertussen hebben Lucyen Charlotte een enorme gehaktbal in elkaargeknutseld en eigenhandig gebakken. Hijwordt geserveerd op een bedje van warmekrieken. Dit stuk huisvlijt wordt, begeleiddoor een glas rode wijn, met veel smaakverorberd waarna we achterover leu nen en deblik op oneindig instellen. En zo zagen we dathet weeral eens (meer dan) goed was. Metdank aan Lucy en Charlotte.VogelobservatietochtAWW- bekkens Duffelzondag 30/12/2007 - 12 dlnmGids: Wim Roelant (theoretisch)Leiding: Wim Van de WeyerVerslag: Rina VredenbregtOp een druilerige zondagmorgen tussenKerstmis en Nieuwjaar stond een erg kleingroepje op de Bist reikhalzend uit te kijkennaar de komst van meer deelnemers. De gids,Wim Roelant was er niet, en via zijn GSMwas hij onbereikbaar. Dat was op zich niet hetechte probleem. Maar wel: hoe bereiken weVerslagenonze bestemming met zes mensen en slechtséén auto ? Dit schijnt in de annalen vanNatuurpunt en Wielewaal nooit eerder te zijnvoorgevallen. Zes stille schietgebeden schotenten hemel, en zie daar kwam de redder!Ronny Deckers stapte uit zijn wagen in eenluchtig T-shirtje. Grote vreugde, maar helaas!Hij kwam even goedendag zeggen, want hijmoest werken. Dank zij Jos en Marina, diebesloten rechtstreeks met hun fiets naar Duffelte rijden, was de situatie gered. We zoefdenover de E 19. Even voorbij de afrit Rumsttroffen we samen met een zestal deelnemersmet wagens, die rechtstreeks hierheen warengekomen. Onze eerste waarnemings plekwas een piekfijne houten kijkhut langs deLazarusstraat, die een wijd uitzicht bood overeen groot AWW- spaarbekken ergens tennoorden van de beneden - Nete, vermoedelijkEekhoven. De watervogels zaten veraf,maar na enig ingespannen zoeken en turenontwaarden we daar prachtige Brilduikers,mannetjes en wijfjes, ook de Middelstezaagbek, verder Kuifeenden, Tafeleenden,Wintertaling en uiteraard Wilde eenden enMeerkoeten. Met moeite konden we onsvan deze uitkijk post losmaken, maar er stondmeer op het programma. We reden nu naarDuffel centrum, vervolgens de brug over enrichting spoorbrug. In een beukenbosje bijeen kapel hielden we halt. Van daaruit liepenwe over een smalle strook langs de Nete,van de spoorbrug naar de brug van Duffelcentrum. Aan onze rechterkant hadden wehet uitzicht over de brede vijver van de AWW.Hier bewonderden we een aantal Grotezaagbekken, op een bepaald moment vijfmannetjes en één vrouw tje in een groep. Ookde Brilduikers ontbraken niet. Verder zwomer een hele vloot Tafeleenden aan de overkantvoorbij. Met veel volharding werd door detelescopen ook één Witoogeend ontdekt.Drie bruinachtige eendjes werden herkend alsvrouwtjes Kuif eend. Intussen zagen we tweekeer een Sperwer overvliegen. Eenmaal debrug van Duffel gepasseerd, keerden we terugdoor het mooi aangelegde park. Net vóór wede spoorbrug beklommen zagen we vlakbijeen Roodborst, die zonder erg schuw te zijn,wat rondhuppelde op een zitbank en op destruikjes langs de berm. Bij het kapelletjestonden de auto’s geparkeerd. We namenafscheid van elkaar en bedankten Wim, die nuop zijn eentje de leiding had moeten nemen.Vogelobservatie rond Tholenzondag 06/01/2008 - 24 dlnmGids: Luc Van SchoorLeiding: Rudy VansevenantVerslag: Kris VosrAntGroen - 33

VerslagenZondagmorgen. Op de Bist wordt ervriendelijk goedemorgen gekust, vandaagmet veel welgemeende “beste wensen voor2008” erbij. Het is een mild zonnetje datons vandaag een pril lentegevoel geeft opde parking van de Kreekraksluizen. Met24 klinken we op het nieuwe jaar. Rudytrakteert ons hier op een jenevertje. Er zijnredenen genoeg: de Tholentocht bestaat al20 jaar, Luc en Rudy organiseren deze tochtsamen al voor de 17de keer op rij. De goedeborreltraditie bestaat al 12 jaar en Sonja zorgtvoor de koekjes. Allemaal blije gezichten zieik hier. Het duurt niet lang of Wim zieteen Zaagbek sp. overvliegen. De soort wordtdoor Tuur meteen op naam gebracht: het isde “Griddelste zaagbek”. De sfeer zit erin.Luc schetst ons in het kort het ontstaan vanhet natuurgebied ten zuidwesten van hetMarkiezaat. De Oesterdam, gelegen tussenTholen en Zuid-Beveland, regelt de scheidingtussen zout en zoet water in de Oosterschelde.Door de aanleg van de Markiezaatkade wordtde oostelijke punt van de Oosterscheldeafgesneden van het getijdegebied. Hierdoorvoorkomt men hoge stroomsnelheden opde Schelde-Rijnverbinding.Achter de kadeontstond het Markiezaatmeer met sterkbegroeide schorren en oude getijdegeulen.Ook zijn er “duintjes” waar soms wel vreemdevogels worden waar genomen.Het gebied is vooral belangrijk voor ganzen,eenden en steltlopers. Luc vertelt ons dat erbij hoogwater wel tot 60000 vogels kunnenaangetroffen worden. En ja, er valt hier welwat waar te nemen vandaag: er zitten o.a.Middelste zaagbek, Zilvermeeuw, Grotemantelmeeuw, Stormmeeuw en Brilduiker.Naast Tafeleenden zwemmen 3 Nonnetjes,twee vrouwtjes en één mannetje. Er zitten ooktwee Zwarte zwanen. Aan de Oesterdam zienwe Rotganzen, Steenlopertjes en Brilduikers.Vier kleine, maar héél mooie Sneeuwgorzenlaten zich van dichtbij bewonderen. Ze wordengretig gefotografeerd. Ook een bezoekje aande Schakerloopolder staat op het programma:zeker tien Bontbekplevieren telt Luc en Bontestrandlopers en Tureluur, en Zwarte ruiter enWulpen. De eenden, nu in winterkleed, zijneen pracht om te zien: de kleine Wintertalingmet het “boterpoepje”, en de vele Smientjes,rAntGroen - 34die een voorkeur hebben voor grasland, zoalsde ganzen. Maar de Pijlstaart is toch wel demooiste eend, niet?‘s Middags wensen we Hilde en Rudy nogproficiat met hun zevende kleinkind. Zijvertrekken naar de babyborrel. Aan deNoord-en Oudelandpolder komen nog meersteltlo pertjes aan bod. Luc wijst ons op dekenmerken van de Zilverplevier: zwarteogen, zwarte bek. Ook hier drie Nonnetjes.De specialisten onder ons zien ook nogDrieteenstrandloper en Oeverpieper en zelfsRietgors. Wanneer we ook nog baltsendeBrilduikers zien is de lente niet ver meerweg. Mathias , onze junior specialist vindt alseerste een Slechtvalk. Ver der zien we weinigroofvogels vandaag: nog een paar Buizerdsen enkele Torenvalken. Er zijn ook een paarnieuwe mensen mee. Het is wel ineens héélveel nieuws dat zij te verwer ken krijgen. Maarals Katrien als beginneling in Het GebiedScherpenissepolder zelf de Sneeuw ganzen kanvinden tussen de grote groep Brandganzen, isze terecht héél fier op zichzelf. Het is de blauwgrijzefase van de Sneeuwgans dat we zien. Erzitten er 3 en we krijgen allemaal de kans omze duidelijk te zien door de teles copen vanonze specialisten. Wie geen telescoop heeftmaakt dankbaar gebruik van dit genereuzegebaar. Met deze welgevulde dag hebbenwe zowat de hele zuidkust van het eilandTholen bezocht vandaag. Het is een voorrechtmet Luc op stap te mogen gaan. Hij heeftechte arendsogen en een ongeëvenaardevogelkennis. Bovendien hebben we een schataan achtergrondinformatie meegekregen overdit stukje Oosterschelde en over de degelijke“langetermijnvisie” in Zeeland i.v.m. natuurontwikkeling.Daar kunnen wij Vlamingennog wat van leren. Proficiat Luc en Rudy voordeze zeer degelijk voorbereide en prachtigetocht. We hebben allemaal heel erg genoten.Bedankt!Bustocht: Ganzentochtnaar Goeree-Overflakkeezondag 20/01/2008Gids: Rudy VansevenantLeiding: Walter Van SpaendonkVerslag: Jos DanielsDe weersvoorspelling had beter gekund.Relatief zacht voor de tijd van het jaar, datwel, maar ook een stevige wind met geregeldfikse regenbuien. Met 29 natuurliefhebbersbestormen we de bus, richting Goeree-Overflakkee. Walter en Rudi zijn van dienstom deze bende in toom te houden.De ganzentocht naar Goeree-Overflakkee iseen jaarlijkse klassieker. Goeree-Overflakkeeging na de rampzalige overstroming van 31januari 1953 deel uitmaken van het Deltaplan,hetgeen niet alleen betekende dat de dijkenen andere zeeweringen werden verhoogden verzwaard maar ook dat het eiland doordammen en bruggen met het vasteland zouworden verbonden. Hiermee verloor het zijnstatus van eiland.Maar we komen dus voor de ganzen. En diezullen we zien. Naast Grauwe gans, Kolgans,Brandgans ook de Rietgans, zowel in normaalals in klein formaat. Jaarlijks overwinteren ereen anderhalf miljoen ganzen in Nederland.Vooral de Grauwe gans heeft een spectaculairerevival achter de rug. Laatste broedgeval inNederland in 1935, zeer voorzichtig terugmet broeden gestart in 1951en nu 8000broedparen. Van Rudi horen we ook waaromde ganzen in de lente elk jaar weer hun zwaretrektocht naar het hoge noorden aanvatten (veelvoedsel, lage temperaturen waardoor ze minderdoor parasieten worden geplaagd, weidse, openvlakten waarin ze predatoren gemakkelijkopmerken). Na de arctische zomer komen zein september terug naar onze streken afgezakt.Of ze veel jongen meebrengen is afhankelijkvan de poolzomer. Het aantal kan daardoorschommelen van 0% tot 50%. Zo was 2007een slecht broedseizoen waardoor minder dan5% jongen bij Brandganzen en een kleine10% bij Kolganzen. De hevige wind maaktobservatie via telescoop en verrekijker nieteenvoudig.Tijdens de wandeling door de slikken vanFlakkee zien we ganzen in vele variëteitenmaar ook hazen, Wilde en Kleine zwaan,Goudplevieren, Kievieten, Blauwe reigeren opvallend veel Reeën. Verder kijken weachter hoek (Scheelhoek en Kwade Hoek)en kant en krijgen Torenvalk (hoe die in diehevige wind praktisch onbeweeglijk konblijven hangen was straffe kost), Blauwe enBruine kiekendief, Scholekster, Bergeend,Kuifeend, Tafeleend, Wulpen en Kluten in hetonmogelijk stil te houden vizier. Als afsluiternaar de Brouwersdam. En jawel, zowel deGrijze als de gewone zeehond zijn van de partij.Van Hilde verneem ik dat die beesten daarop vinkenslag liggen om zich te goed te doenaan haring en andere vissoorten die doorheende Brouwerssluis vanuit het Grevelingenmeernaar de Noordzee (of voor de onfortuinlijkennaar een zeehondenmaag) zwemmen. Naastde zeehonden geven ook Roodkeelduiker,Roodhalsfuut, Eidereend, Kuifduiker, IJseenden Brilduiker present. Gejaagd door de windklimmen we in de bus, huiswaarts. Ondanks devoorspellingen geen druppel regen gehad. Ofwe dat aan Walter en Rudi te danken hebbenweet ik niet. In alle geval hebben ze een echtgezellige dag mee vorm gegeven.

Ad valvasKen jij ons Fiets-en verzamellokaal?Oude nylon-kousen voor SurinameIndien niet, hiernaast een impressie! De duidelijkeinstructies : Voorbehouden voor Tuur Wuyts, afsleepzone!zijn een beetje achterhaald. Tegenwoordig is die kant vanhet fietslokaal voorbehouden voor inktpatronen, plastiekdopjes en kroonkurken! Het afslepen wordt verzorgddoor Thomson (inktpatronen. Er staan ondertussen tweedozen sinds de vorige ophaling van onze overvolle box!), Vic van Natuurpunt spoorwegberm (kroonkurken) enNina Van Wonterghem(plastiek dopjes).Zorg jij er mee voor dat dit nog even doorgaat? Ditalles voor meer na tuur vanzelfsprekend! Verzamelje inktpatronen, kroonkurken (en me talen deksels)en plastiek dopjes (enkel deze van fl esjes frisdrank,melk en dergelijke , dus niet van etenswaren, was- ofschoonmaakproducten). Hou ze elk in een aparte zak ofdoos bij. Breng je verzameling mee bij een bezoek aanhet fort of geef ze af aan één van de bestuursleden bij eenactiviteit buiten het fort.Voor plastiek dopjes kan je ook rechtstreeks terecht bijNina Vanwonterghem(Swaeneleike 16, Aartselaar. Tel :0474 247 647 ).Alvast bedankt voor jullie hulp!VeerleJohan Baetens is naar Suriname vertrokken. Voor een van zijn projecten zoekt hij oude nylon-kousen. Het lijkt misschienvreemd. Suriname is immers een tropisch land en daar hebben ze nu niet meteen behoefte aan warme kleding. De nylonkousenzullen echter niet gebruikt worden als kledingstuk, maar kunnen in combinatie met petflessen worden omgevormd totvlotters waarop een aanlegsteiger kan worden aangelegd. Het transport naar het binnenland van Suriname gebeurt niet viaeen uitgebouwd wegennet; de dorpen zijn immers enkel toegankelijk via het rivierennetwerk.Dus als je oude nylonkousen, type broek-kous op overschot hebt (liefst met niet te grote ladders) kan je die vanaf nu kwijt opFort 7. Het vervoer naar Suriname gebeurt gratis, dankzij de medewerking van een transportfirma.Gebruik géén draagtas en spaar voor meer natuur!Schoenen Torfs heeft 2 baanwinkels in onzeafdeling. In elk van deze winkels loopt eendraagtassen-actie. Als de klant de papieren(!)draagtas aan de kassa weigert, schenkt Torfs 0,15euro aan Natuurpunt. Het bedrag wordt meteen in een spaarpotgestoken ten voordele van Fort 7 of van ons toekomstig EducatiefCentrum!Als lid van Natuurpunt krijg je steeds 10% onmiddellijke kortingbij de aankoop van nieuwe schoenen van Torfs!. De enige voorwaardeis dat je een paar oude schoenen meebrengt. Vergeet duszeker je lidkaart niet als je gaat winkelen!De opbrengst van de oude schoenen gaat integraal naar Cunina.De hulporganisatie bouwt een dorp in Zuid-Afrika waar weeskindereneen (t)huis, onderwijsen verzorging krij gen.De Torfswinkels vind jeMechelsesteenweg 226 inEdegem (Fort 7)Boomsesteenweg 960A inWilrijk (Educatief centrum)rAntGroen - 35

ActiviteitenkalenderMeer gedetailleerde informatie over de activiteiten vind je in de rubriek Agenda op pagina 4.Activiteiten waar je op voorhand moet voor inschrijven zijn *vet gemarkeerd.Zondag 6 april: Bloembollentuin ‘Vredehof’ en Kesselse Heide (NM 1/2 dag)Zondag 13 april: Slakkentocht in Rivierenhof (VM 1/2 dag)Zaterdag 19 april: Museum Plantin Moretus (1/2 dag)Zondag 20 april: Dag van de Aarde - klimaatwandeling in Fort 7Zondag 27 april: Het Vinne en Hagelandse akkers en holle wegenZondag 4 mei: Vroege morgenwandeling in Hoboken Polder+ontbijtbuffet* Zaterdag 10 en Zondag 11 mei: Fietstocht - zwaluwentelling in Hove* Maandag 12 mei: W-Zeeuws Vlaanderen + boottocht WesterscheldeZondag 18 mei: Lovenhoek te VorselaarZondag 25 mei: Turnhouts Vennengebied* Zondag 1 juni: Fietstocht Limburgse HeidegebiedenZaterdag 7 juni: Mariene BioliogieZondag 15 juni: Pannenhoef en Rucphen* Zaterdag 21 juni: ZomerzonnewendeZondag 6 juli: De ZeggeZondag 13 juli: Zomerwandeling op Fort 7 + pinteling* Maandag 21 juli: Fietstocht Rondje Pontje* Zondag 3 augustus: Fietstocht Markiezaat + Wouwse PlantagerAntGroen - 36