Wat-valt-te-leren-van-de-Scandinavische-social-worker

Wat valt te leren vande Scandinavische social worker?De praktijk van gedecentraliseerde jeugdhulpin Denemarken, Zweden, Noorwegen en Finland

SamenvattingNederlandse gemeenten zijn volop zoekende naar de meest doeltreffende en efficiënte invulling van degedecentraliseerde jeugdhulp. Helemaal het wiel uitvinden is niet nodig. Om Nederlandse gemeenten teondersteunen bij hun zoektocht heeft het Nederlands Jeugdinstituut onderzoek gedaan naar de praktijk in vierScandinavische landen. Hier zijn de gemeenten namelijk al langere tijd verantwoordelijk voor de jeugdhulp.De focus in het onderzoek lag op de centrale positie van de social workers, die verantwoordelijk zijn voor deondersteuning van kinderen, ouders en van professionals in de basisvoorzieningen.In deze factsheet leest u waarom de social worker een ‘spin in het web’ is en ontdekt u meer over zijn taken ende randvoorwaarden om goed te kunnen werken. Deze factsheet beschrijft zes voor de Nederlandse jeugd- engezinsgeneralist interessante werkprincipes: geleidelijke opschaling; zorgcoördinatie; het kind staat centraal; nooitzonder de ouders; aandacht voor het sociale netwerk; veel aandacht voor het welbevinden.De praktijk in ScandinaviëWe beschrijven in dit onderzoek decentrale positie vande social workers in de Scandinavische landen:In hoeverre is in Denemarken, Zweden, Finlanden Noorwegen sprake van generalistisch werkenrondom jeugd en gezin?Wat kunnen wij van de aanpak in deze landenleren voor de ontwikkeling van de jeugd- engezinsgeneralist in Nederland?Deze factsheet concentreert zich op conclusies ende beantwoording van de onderzoeksvragen. Hetuitgebreide rapport ‘Generalistisch werken rondomjeugd en gezin in de Scandinavische landen’ vindt u opwww.nji.nl/publicaties.Het jeugdstelsel:kaderstellend voor het werk van de social workerDenemarken, Finland, Noorwegen en Zweden hebben elk de gedecentraliseerde jeugdhulp op eigen wijzeingericht. Hét Scandinavisch jeugdstelsel bestaat dus niet. Wel hebben de jeugdstelsels van deze landentwee basiskenmerken gemeen, die kaderstellend zijn voor het werk van de social worker.Alles in één handIn de Scandinavische landen ligt de verantwoordelijkheid voor de sociale voorzieningen en dedaadwerkelijke ondersteuning van kind en gezin grotendeels bij de gemeente: deze is het NederlandseBureau jeugdzorg, het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling en de Raad voor de Kinderbeschermingineen. De gemeenten hebben veelal de verantwoordelijkheid voor het gehele zorgcontinuüm van debasisvoorzieningen (nulde lijn), preventieve ondersteuning (eerste lijn) en de meer specialistische hulp(tweede lijn). Deze voorzieningen sluiten onderling goed aan.De wet bepaalt het aanbodDe wet omschrijft welke voorzieningen gemeenten moeten aanbieden. Hierdoor blijven verschillen inaanbod tussen gemeenten binnen de perken. Er bestaat echter geen wettelijk recht op zorg. Gemeentenhebben ook een grote mate van autonomie in de uitvoering.Wat valt te leren van de Scandinavische social worker?

De social workerOpleiding en positieIn alle Scandinavische landen zijn social workersuniversitair opgeleid, minimaal op bachelor niveau.Veel van hen zijn in dienst van de gemeente.Veelal gespecialiseerd in het domein jeugden gezinSlechts een kwart van de gemeentelijke social workerswerkt op een zogenaamde geïntegreerde, nietdoelgroepspecifieke wijze. Driekwart van hen werktdomeinspecifiek. Ruim 40% van de Scandinavischesocial workers is bovendien actief in de ondersteuningaan kinderen, jongeren en gezinnen. De social workersuit deze groep beschouwen zichzelf in die zin alsgespecialiseerd.Verantwoordelijk voor álle kinderenBinnen het domein kind en gezin kan deScandinavische, gemeentelijk social workerverantwoordelijk zijn voor diensten die bestemdzijn voor alle kinderen, dus zowel voor kinderen uit‘gewone’ gezinnen als voor kinderen uit risicogezinnenmet bijbehorende ondersteuningsbehoeften.Onderstaande figuur illustreert dit. Alhoewel toegespitstop Denemarken, is deze figuur grotendeels opalle Scandinavische landen van toepassing.Ook kunnen gemeentelijk social workers verantwoordelijk zijn voor specifieke doelgroepen of takenmet betrekking tot kind en gezin. Denk aan hetvaststellen (in Zweden) of registreren (in Finland) vande biologische vader van een kind, het adviseren vande rechter (in Zweden) of het ondersteunen van oudersbij omgangszaken (in Finland).Spin in het webAl met al heeft de Scandinavische social workerin het lokale systeem een ‘spin in het web’-functie.Zo kan hij volgens bovenstaande figuur werken inverschillende soorten voorzieningen die onder degemeentelijke verantwoordelijkheid vallen. Dit kunnendiverse (pedagogische) basisvoorzieningen zijn inde nulde lijn, voorzieningen in de nulde en eerstelijn die preventieve ondersteuning bieden, en meerspecialistische voorzieningen in de tweede lijn.Dichtbij de burger, maar niet in wijkteamsScandinavische landen kennen de traditie ommaatschappelijke voorzieningen zo dicht mogelijkbij de burger aan te bieden. In sommige grotegemeenten wordt dit aanbod zelfs op deelgemeenteofwijkniveau georganiseerd. In één gebouw kunnenkinderen, jongeren en ouders zich melden met hunondersteuningsbehoeften, vindt de vraagverhelderingplaats en wordt soms de ondersteuning geboden.Wijkteams die we in Nederland steeds meer zien,bestaande uit professionals van verschillendedisciplines en werkend vanuit een netwerk, kwamenwe zelden tegen. Een mogelijke verklaring hiervoor isdat social workers veelal in dienst zijn van dezelfde,gemeentelijke organisatie.General universalservices(e.g. schools andout-of-school settings)General preventiveservices(e.g. health care)Specific preventiveservices(e.g. Pedagogical /Psychological Consultancyin schools)Measures to preventplacement (e.g. familytreatment / support)PlacementUniversal services for childrenServices for children at riskUit een publicatie van Boddy et al. (2009).Municipal (local authority) social worker

TakenDe De taken van van de de social worker zijn zijn gerelateerd aan aande verschillende ondersteuningsfasen. Over Over het hetalgemeen geldt: hoe hoe groter de de gemeente, hoe hoe meer meer de desocial workers zijn zijn gespecialiseerd en en gericht op op één éénspecifieke taak. taak.Preventieve ondersteuning vanuit diverse(pedagogische) basisvoorzieningen,zoals voorschoolse voorzieningen, school of offamily centre:Gericht op op kinderen, jongeren en en ouders.Dit Dit aanbod heeft heeft vaak vaak een een collectief component(zoals opvoedcursussen of of lotgenotengroepen)en en een een individueel component (anoniemegesprekken).Gericht op op ondersteuning van van professionalsin in de de basisvoorzieningen, met met advies over over het hetsignaleren of of aanpakken van van bijvoorbeeldschoolgerelateerde problemen.AanmeldingProfessionals die die werken met met kinderen – dus – dus ook ooksocial workers - hebben - een een zorgmeldplicht. Zij Zijmoeten al al hun hun zorgen over over de de ontwikkeling en en het hetwelzijn van van kinderen – ongeacht – aard aard of of zwaarte - -melden bij bij de de gemeente. Kinderen, jongeren en en oudersdie die in in de de knel knel zitten, kunnen zich zich ook ook zelf zelf met met hun hunondersteuningsbehoeften tot tot de de gemeente wenden.VraagverhelderingSocial workers pakken de de meldingen op op en en gaan gaan na naof of de ondersteunings- en en beschermingsbehoeften van vanhet het kind kind onderzocht moet moet worden. De De wet wet schrijft in inalle alle vier vier de landen voor voor dat dat dit dit binnen één één of of twee tweeweken moet moet gebeuren. Ook Ook voor voor verder onderzoekbestaat een een wettelijke termijn.Opstellen ondersteuningsplanNa Na de vraagverheldering stelt stelt een een social worker – –idealiter samen met met de ouders - een - een ondersteuningsplanop. op.Bieden van van de de ondersteuningDenk Denk aan aan praktische pedagogische hulp, hulp, opvoedondersteuning,een een contactgezin of of gezinstherapie,maar maar ook ook aan aan uithuisplaatsing. Meestal is is het het biedenvan van ondersteuning de de taak taak van van een een andere socialworker dan dan degene die die de vraagverheldering heeft heeftuitgevoerd.Rol Rol bij bij uithuisplaatsingIn In de de Scandinavische landen lijkt lijkt – onder – meer meer bij bij uithuisplaatsing - minder - te te wordengewerkt vanuit het het gedwongen kader dan danin in Nederland. Social workers hebben hierineen een specifieke rol. rol. In In Zweden proberen zij zijbijvoorbeeld ouders te te motiveren tot tot vrijwilligeuithuisplaatsing. Ook Ook als als dit dit aanvankelijkgedwongen gebeurd is, is, trachten zij zij ouderslater later te bewegen dit dit om om te te zetten naar naar een eenvrijwillige uithuisplaatsing.Follow-upIn In de de meeste Scandinavische landen wordt de de socialworker die die de vraagverheldering heeft heeft uitgevoerdvaak vaak ook ook coördinator van van het het hulpaanbod.Hij Hij zorgt zorgt periodiek voor voor een een follow-up met met het het kind, kind,de de jongere en/of de ouders en en evalueert met met hen hen het hetondersteuningsaanbod en/of het het ondersteuningsplan.NazorgAlleen in in Denemarken en en Finland bestaat hiertoe een eenverplichting.In In hoeverre is is in in Denemarken, Zweden,Finland en en Noorwegen sprake van vangeneralistisch werken rondom jeugd en en gezin?De De term term social worker verwijst, net net als als de de term term‘jeugd- en en gezinsgeneralist’ naar naar een een werkwijzeén én naar naar een een professie. De De social worker lijkt lijktveelal gespecialiseerd, met met name in in het het domeinjeugd en en gezin. Binnen dit dit domein werkt hij hij wel welgeneralistischer dan dan wij wij in in Nederland tot tot nu nu toe toekennen. Social workers bieden namelijk als als spin spin inhet het web web - vanuit - de verschillende jeugdvoorzieningendie die vallen onder de de gemeentelijke regie regie - -ondersteuning aan aan kinderen, jongeren en en ouders, én énaan aan professionals in in de de basisvoorzieningen.Nederlands Jeugdinstituut

Het Het werk werk van van de Nederlandse jeugd- en en gezinsgeneralist en en dat dat van van de de Scandinavischesocial worker heeft heeft een een aantal raakvlakken. Zie Zie het het kader hieronder.Basis:ondersteunen van van pedagogische (pedagogische) basisvoorzieningenaansluiten bij bij de de vraag en en werken op op maat maathelpen bij bij het het opstellen van van een een ondersteuningsplanversterken van van de de opvoedingBij Bij hulp hulp aan aan gezinnen met met complexe en en meervoudige problematiek komt komt daar daar vaak vaak bij: bij:versterken van van andere domeineninschakelen van van gespecialiseerde hulp hulponderling afstemmen van van de de diverse vormen van van hulp hulpoptreden bij bij crisissituatiesBelangrijk verschil tussen de de Scandinavische socialworker en en de Nederlandse jeugd- en en gezinsgeneralistis is dat dat eerstgenoemde een een plan plan opstelt waarin het hetkind kind centraal staat. Dit Dit gebeurt met met de ouders.De De Nederlandse jeugd- en en gezinsgeneralist stelt steltdaarentegen een een plan plan op op waarin de de nadruk ligt ligt op ophet het gehele gezin.Wat Wat kunnen wij wij van van de de aanpak in in deze deze landenleren voor voor de de ontwikkeling van van de de jeugd- en engezinsgeneralist in in Nederland?Vooral de de werkprincipes die die fungeren als als richtlijnin in het het werk werk van van gemeentelijk social workers in inScandinavië bieden hiervoor handvatten. We Weonderscheiden er er zes. zes.1. 1. ‘Geleidelijke opschaling’In In alle alle bezochte landen is is sprake van van een een geleidelijkelijke opschaling in in het het bieden van van ondersteuning.Het Het onderscheid tussen preventieve ondersteuningen en ondersteuning die die wordt gebodentijdens en en na na de vraagverheldering lijkt, lijkt, in invergelijking met met Nederland, minder scherp.De De geleidelijke opschaling laat laat zich zich verklaren,onder meer meer als als effect van van de de zorgmeldplicht. Ook Ooklichtere zorgen over over het het welzijn van van kinderenworden gemeld, waardoor al al in in een een vroeg stadiumondersteuning kan kan worden geboden. Ook Ook is is er ereen een geleidelijke overgang van van de nulde naar naar de deeerste en en de tweede lijn. lijn. Zo Zo proberen de de socialworkers – indien – nodig - kinderen, - jongeren en enouders met met meerdere ondersteuningsbehoeftenvanuit (pedagogische) basisvoorzieningen toe toete te leiden naar naar de de gemeente. Daar Daar ontvangenze ze na na vraagverheldering meer meer of of intensievereondersteuning, die die – heel – heel pragmatisch - zo - zo nodigal al eerder begint.2. 2. ZorgcoördinatieDe De gemeentelijk social worker heeft heeft vaak vaak een eenbelangrijke rol rol als als zorgcoördinator (zie (zie ‘Taken’).3. 3. Het Het kind kind staat centraal…In In alle alle Scandinavische landen staat staat in in de dewerkzaamheden van van de de gemeentelijk socialworker het het kind kind centraal. Zo Zo praat praat de degemeentelijk social worker in in alle alle landen in in de devraagverhelderingsfase met met het het kind. kind. De De gehelevraagverhelderingsfase is is expliciet niet niet gericht op ophet het gezin gezin maar maar op op de de welzijns-, ondersteunings-en en beschermingsbehoeften van van het het kind. kind.4. 4. …maar nooit zonder de de oudersDe De social worker betrekt echter altijd altijd de oudersbij bij het het ondersteuningsproces. In In Denemarkenis is bijvoorbeeld wettelijk vastgelegd dat dat er er niets nietsgebeurt zonder betrokkenheid van van het het kind kind en engezin, mits mits de de veiligheid van van het het kind kind dit dit toelaat.In In Finland en en Zweden voeren social workers na naeen een zorgmelding een een gezamenlijk gesprek met metde melder, ouders en en kind. kind. Ouders zijn zijn in in alle allebezochte landen nauw betrokken bij bij het het opstellenvan van het het ondersteuningsplan.Nederlands Jeugdinstituut

5. Aandacht voor het sociale netwerkSocial workers in de Scandinavische landenbetrekken waar mogelijk het sociale netwerkvan gezinnen bij de vraagverhelderingsfase ende ondersteuning. Als belangrijke verwanten enbekenden ontbreken, kan een lotgenotengroepondersteuning bieden aan het gezin.6. Veel aandacht voor het welbevindenIn alle Scandinavische landen is veel aandacht voorhet welbevinden van kinderen. De social workersbieden vanuit voorschoolse voorzieningen, scholenen family centres preventieve ondersteuning aanalle kinderen, jongeren en gezinnen, ook als geensprake lijkt te zijn van problemen of risico’s.RandvoorwaardenDrie randvoorwaarden die het voor social workersmogelijk maken om goed te kunnen functioneren,hoorden wij in alle bezochte landen. Wij geven ze meeter overweging bij de ontwikkeling en invoering van dejeugd- en gezinsgeneralist in Nederlandse gemeenten.Een gedeeld instrumentarium: In deScandinavische landen komt het veel voordat gemeentelijk social workers werken metéén systeem of methode. Denk bijvoorbeeldaan het Zweedse BBIC; een systeem om deinterventiebehoeften van kinderen te onderzoeken,vast te leggen en te evalueren.Na- en bijscholing, evenals tijd voor super- enintervisie.Ook wijzen de social workers op het belang vaneen caseload die het mogelijk maakt elke cliënt deaandacht te kunnen schenken die hij nodig heeft.Meer weten?Deze factsheet is gebaseerd op het rapport ‘Generalistisch werken rondom jeugd en gezin in de Scandinavische landen’,van Berg- le Clercq, Bosscher, Keltjens en Vink (2013).Voor uitgebreider informatie over de jeugdstelsels in Scandinavië verwijzen wij u naar de factsheet ‘Jeugdzorg in Europa,versie 2.0’ van Berg- le Clercq, Bosscher en Vink (2012).Nederlands JeugdinstituutPostbus 192213501 DE Utrecht030 - 230 63 44website www.nji.nle-mail info@nji.nlAuteurs: Tijne Berg- le Clercq, Nynke Bosscher,Marjolein Keltjens en Caroline VinkRedactie: Els WitteFotografie: Michael SvenssonOntwerp: Punt Grafisch Ontwerp© 2013 Nederlands Jeugdinstituut