Langs de Limes - Bunnik- Docentenhandleiding - Kunst Centraal

DOCENTENHANDLEIDINGLANGS DE LIMESRomeinen in UtrechtProject voor groep 5/6Bunnik

Langs de Limes. Romeinen in Utrecht is in opdracht van Landschap Erfgoed Utrecht ontwikkelddoor Moniek Warmer en Caroline Matla van Landschap Erfgoed UtrechtDOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT Met dank aan:Jeen Postma en Birgit PostmaProgrammabureau de LIMESTon van RooijenDit project kwam tot stand met financiële steun van de Provincie Utrecht.© Landschap Erfgoed Utrecht, 2011Postbus 121, 3730 AC De BiltT 030 220 55 34E onderwijs@landschaperfgoedutrecht.nlW http://onderwijs.landschaperfgoedutrecht.nlNiets uit deze uitgave mag zonder toestemming worden overgenomen.

InhoudVoorwoord 4Inleiding 5Opzet project & tijdsinvestering 8Lesmateriaal 9Introductie 10Les 1: De post van Sem 11Les 2: De zoektocht naar de Romeinen 13Les 3: Een archeologisch vrijwilliger op bezoek 15Les 4: De brief aan Sem 16Facultatief: Bezoek aan een Romeinse wachttoren 17Extra informatie 18Literatuurlijst 19Bijlagen 20De brief van Sem 20Kaart van Nederland rond 200 21Limeskaart 22Werkbladen bij de ansichtkaarten 23Romeinse brieven 33Werkbladen creatieve opdrachten 34Vondstkaarten 39Tekenopdracht facultatieve les 44DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

VoorwoordOp een dag krijgen de leerlingen van groep 5/6 een ansichtkaart van Sem. Sem is eenleeftijdgenootje dat gek is van de Romeinen. Zelf staat hij op de voorkant als Romein afgebeeldop een plek in de provincie Utrecht. Op de achterkant heeft hij iets over de Romeinengeschreven. Maar … klopt het allemaal wel wat hij schrijft?De ansichtkaarten van Sem staan centraal in het project Langs de Limes. De leerlingenonderzoeken zelfstandig verschillende eenvoudige (historische en geografische) bronnen om erachter te komen wat er wel en niet klopt aan de informatie van Sem. Verder ontdekken ze veelover het dagelijks leven van de Romeinen door diverse opdrachten uit te voeren. Ook komt ereen archeologisch vrijwilliger in de klas en gaan de leerlingen zelf vondsten onderzoeken. Zeontdekken gedurende dit project dat de Romeinen niet alleen in het verre Rome leefden, maarook hier in de provincie Utrecht. Hier dwars doorheen liep immers de grens van het RomeinseRijk: de limes. Ten slotte schrijven de leerlingen Sem een brief terug met wat ze over deRomeinen geleerd hebben.Het project Langs de Limes maakt deel uit van de doorgaande erfgoedleerlijn voor groep 1 tot enmet 8 van het basisonderwijs in de Provincie Utrecht, die ontwikkeld is door Landschap ErfgoedUtrecht. Deze leerlijn brengt leerlingen stap voor stap in aanraking met cultureel erfgoed in deeigen omgeving.Het project Langs de Limes geeft de leerkrachten van groep 5/6 van het basisonderwijs demogelijkheid om onderdelen van de vakken geschiedenis, aardrijkskunde, taal en beeldendevorming op een originele en tastbare manier te behandelen. Het project sluit aan bij de stof in delesmethodes en vervangt die stof gedeeltelijk. Bovendien brengt het project kinderen in contactmet het cultureel erfgoed in de eigen omgeving.DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT We wensen u veel plezier bij de uitvoering van het project!Landschap Erfgoed Utrecht

InleidingDe doelstelling en doelgroepHet project Langs de Limes. Romeinen in Utrecht is bestemd voor leerlingen van groep 5/6. Deleerlingen zien dat de Romeinen veel dichterbij hebben geleefd dan ze misschien altijd dachten.De Romeinen zaten heus niet alleen in Rome, maar woonden misschien wel naast je huis!Daarbij zien de kinderen door deze lessen ook dat er nog veel zichtbaar is van de Romeinse tijdof opnieuw zichtbaar is gemaakt. Verder ontdekken ze dat wij in deze tijd nog steeds Romeinsekennis gebruiken, zoals het schrift en Romeinse cijfers. Ook de Romeinse cultuur, bijvoorbeeldbadhuizen, kunst en architectuur, komt aan bod.De leerdoelen van het project Langs de Limes. Romeinen in Utrecht voor groep 5/6 zijn:- leren hoe de Romeinen (hier) leefden;- ontdekken wat de grens (limes) van het Romeinse rijk betekent en waar hij liep (o.a.door de provincie Utrecht);- leren wat de Romeinen hier kwamen doen;- bewust worden van de invloed die de Romeinen hebben en hadden op ons dagelijksleven;- herkennen van Romeins erfgoed in de eigen omgeving.Verder leren/oefenen de leerlingen de volgende vaardigheden:- zich inleven in de Romeinse tijd;- informatie verzamelen en selecteren;- vragen stellen;- onderzoekend leren;- kaartleesvaardigheden;- vondsten onderzoeken;- opgedane kennis actief toepassen.LesstofvervangingHet project Langs de Limes geeft een lokale invulling aan het onderwerp ‘Romeinen inNederland’. Het vervangt de basisinformatie in de meeste gangbare geschiedenismethodes. Vooreen goede aansluiting volgt hieronder een overzicht van de methodes voor het thema Romeinen.Ook vindt u er een voorstel voor lesstofvervanging. U kunt de betreffende pagina’s overslaan endaar de lessenreeks Langs de Limes inpassen. U kunt er ook voor kiezen om vooraf of achterafalgemene informatie over de Romeinen te behandelen.Methodes Groep Dit project vervangt de stof Behandel:van hoofdstuk:Bij de tijd(Malmberg, 2004)6 1. Romeinen bij de Rijn (helehoofdstuk)7 Achteraf:1. Romeinse Rijk (helehoofdstuk)Brandaan(Malmberg, 2008)5 Romeinen in Nederland (helehoofdstuk)7 Achteraf:2. Het Romeinse Rijk(hele hoofdstuk)DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

De Trek(Zwijsen, 2007)Een zee van tijd(Zwijsen, 2003)Speurtocht(Thieme-Meulenhoff,2004)Tijdstip(Wolters-Noordhoff,2005)5 3. Romeinen in ons land7 Achteraf:2. Grieken en Romeinen6 3. Het rijk en de stad (p. 17) Achteraf:3. Het rijk en de stad(vervolg)4. Vrij en onvrij5. School en vrije tijd5 2. Romeinen in het land (helehoofdstuk)6 4. De Romeinen komen Achteraf:Tijdstiples: Graven in het 7. Romeverleden8. Op de marktWijzer door de tijd(Wolters-Noordhoff,2007)Wijzer door de tijd(Wolters-Noordhoff,2004)5 4. Romeinen in Nederland6 2. De Romeinen komen3. De Germanen4. Geloven in goden6 2. Romeinse tijd 13. Romeinse tijd 23.3 Geloven in godenAchteraf:3. Romeinse tijd 23.1 Het rijke RomeDOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 7 1.5 ThermenVooraf:1.6 Tussen de Romeinen 1.4 Een boze Bataaf8 1.4 De Romeinen Achteraf:1.5 Rome1.6 De val van hetRomeinse RijkBronnenIn dit project werken de leerlingen met bronnenmateriaal, zij raadplegen onder andere Internet.Tijdens de introductie wordt er aan de kinderen gevraagd op zoek te gaan naar boeken over deRomeinen. Deze boeken kunnen ze later als bronnenmateriaal gebruiken. U kunt er ook voorkiezen om zelf een informatietafel in te richten. Suggesties vindt u in de literatuurlijst achterindeze handleiding.CanonDit project sluit aan bij een venster uit de nationale canon:De Romeinse Limes Op de grens van de Romeinse wereld (47 v. Chr. - ca. 400 n. Chr.).Dwars door de Lage Landen liep de grens van het Romeinse Rijk. De Rijn vormde delimes (grens). Langs de Rijn lieten de Romeinen op regelmatige afstand van elkaarwachtposten en legerkampen bouwen om hun gebied te verdedigen tegen vijandelijkeinvallen uit het noorden. De aanwezigheid van de Romeinen heeft belangrijke gevolgengehad voor de omgeving.

In 69 na Chr. vond de opstand van de Bataven tegen de Romeinen plaats, maar dezewerd neergeslagen. Door toedoen van Germaanse invallen in de 4de eeuw trokken deRomeinen zich terug tot achter de Alpen.De canon kan digitaal worden geraadpleegd via www.entoen.nu. Hier vindt u uitgebreiderebeschrijvingen van dit venster. U kunt de canon als bron gebruiken in les 2 en 3.Tip: Hang een canonposter op in uw klas. Zo denkt u eraan de canonwebsite ook bij andereonderwerpen te gebruiken.DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

Opzet project & tijdsinvesteringHet project bestaat uit een korte introductie en 4 lessen. De totale duur van het project isminimaal 4 uur. U bepaalt zelf hoe de lessen over de tijd worden verdeeld.Introductietotaal: 10 minutenDe klas ontvangt een ansichtkaart van Sem waarin hij schrijft over de Romeinen. Maar is het welwaar, wat hij schrijft? De leerkracht spreekt met de kinderen een dag af waarop ze boeken (vanthuis of de bibliotheek) en ander materiaal, bijvoorbeeld vondsten, van en over de Romeinenmeenemen naar school. Dan kunnen ze onderzoeken wat wel waar is en wat niet. Tot die tijdontvangt de klas steeds elke dag een nieuwe ansichtkaart van Sem (5 in totaal).Les 1 de post van Sem45-60 minutenSem heeft weer naar de klas geschreven, nu een brief. De brief wordt klassikaal besproken endaarna worden de ansichtkaarten in groepjes onderzocht. Op elke kaart staat het jongetje Semafgebeeld op een plek langs de Limes. Op de achterkant van elke kaart staat een tekst over deRomeinen. Alleen, kloppen de teksten wel? De klas gaat aan de hand van verschillende bronnenop zoek naar antwoorden. Ook zelf meegebrachte jeugd- en informatieboeken kunnen als bronworden gebruikt. Welke bron is betrouwbaar? De leerlingen leren zo vragen te stellen enconclusies te trekken uit historische bronnen.DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT Les 2 de zoektocht naar de Romeinen60 minutenDe leerlingen bekijken klassikaal filmpjes over de Romeinen (o.a. Beeldbankclips van de Canonen afleveringen van TeleacNOT) om nog meer te weten te komen over de Romeinen inNederland. Vervolgens voeren de leerlingen creatieve opdrachten uit, waarmee ze zich inleven inhet dagelijks leven van de Romeinen. Dit kan in de vorm van een circuit.De leerlingen weten steeds meer over de Romeinen. Wie zou hen kunnen helpen om de rest vande antwoorden te vinden? De leerkracht stelt voor om de volgende les een archeologischvrijwilliger uit te nodigen die kan helpen de vragen van Sem te beantwoorden en de vondsten diede leerlingen hebben meegenomen te onderzoeken.Les 3 een archeologisch vrijwilliger op bezoek90 minutenDe archeologisch vrijwilliger komt in de klas en vertelt dat hij met de leerkracht heeft gesprokenover de kaarten van Sem en het onderzoek van de leerlingen. Hij vertelt over zijn werk en bekijkten bespreekt de vondsten die de leerlingen hebben meegenomen. Hij heeft zelf ook nogvoorwerpen van de Romeinen bij zich. De leerlingen gaan de voorwerpen onderzoeken. Kunnenze aan het eind van de les alle vragen van Sem beantwoorden?Les 4 de brief aan Sem30 minutenDe kinderen schrijven een brief terug aan Sem waarin ze vertellen wat ze allemaal te weten zijngekomen en hem vertellen wat er wel en niet klopt van de informatie op de ansichten.FacultatiefBezoek aan de Romeinse wachttoren bij Fort bij Vechten.

LesmateriaalDe lesmaterialenOp de site van Kunst Centraal kunt u de digitale kaarten en afbeeldingen vinden die u nodig heeftbij de verschillende lessen.De werkbladen en instructiebladen kunt u uitprinten en kopiëren voor de leerlingen.De kaarten van Sem worden u toegestuurd. Deze mag u houden.De archeoloog brengt een koffer mee met de volgende materialen:13 zakjes met de volgende vondsten:1 Wastafeltje met een stylus2 Aardewerken olielampje3 Romeinse schaar4 Een stuk van een eikenhouten paal5 Dolfijnfibula6 Een stuk van een Romeinse tegula7 Grind van de Romeinse grensweg of Limesweg8 Scherven Terra Sigillata9 Romeinse munt10 Scherf van een mortarium of wrijfschaal11 Scherf van een amfoor12 Strigilis of olieschraper13 Plaatselijke vondstDOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

Les 1: De post van SemActiviteit:Doel:Duur:Lespakket:Informatie verzamelen, vragen stellen, kaarten lezen, ansichtkaartenonderzoeken, bronnen bekijkenLeren wat een historische bron is, informatie verwerven, conclusies trekken,samenwerken, samenvatten45-60 minutenBrief van Sem, 5 ansichtkaarten van Sem, werkbladen bij de ansichtkaarten,kaart van Nederland rond het jaar 200 en de Limeskaart (beide op cd-Rom),informatieboeken Romeinen (zie literatuurlijst), geschiedenis- ofwereldverkenningmethode, informatietafel, brieven van de RomeinenVoorbereidingKlaarleggen materiaal, brieven van Romeinen kopiëren (5x), werkbladen kopiëren voor elkeleerling (voor elke leerling één van de werkbladen 1a t/m 1e), computer aanzettenU kunt van te voren de ansichtkaarten/werkbladen naar moeilijkheid verdelen: werkblad 3 en 4zijn iets ironischer gesteld en daardoor wellicht iets moeilijker.LesomschrijvingIntroductie5 minutenAlle informatie over de Romeinen die de leerlingen meegenomen hebben vanuit huis legt u op deinformatietafel. U vertelt dat er vanmorgen ook nog een brief van Sem is gekomen. Lees dezebrief klassikaal voor. Sem wil wel veel weten over de Romeinen! U schrijft een aantal vragen vanSem op het bord waar niemand het antwoord op weet.Limes5-10 minutenOp de eerste kaart heeft Sem het over de Limes, een Romeinse weg. Vertel dat de Limes degrens van het Romeinse Rijk was. Laat de kaart van Nederland rond het jaar 200 en die van deLimes zien op het digiboard. Stel de volgende vragen, (ze hoeven nu niet allemaal preciesbeantwoord te worden, het wordt in de loop van het project duidelijker): Herkennen jullie Europa? Waar ligt Nederland? Waar ligt Rome, de hoofdstad van het Romeinse Rijk?De Romeinen leefden niet alleen in Rome, maar zelfs helemaal in Nederland!Een deel van de grens van Romeinse Rijk liep dus door Nederland. Bespreek: Wat is een grens? Waar ligt de grens van Nederland? Hoe ziet een grens eruit? Ben je wel eens over een grens gegaan? Hoe ziet een grens eruit als je in het vliegtuig zit? Hoe zou de Romeinse grens eruit hebben gezien? Met slagbomen? Een hoge muur? Metwachtposten? Zou je de Romeinse grens van vroeger nu nog kunnen zien in Nederland? Hoe dan?DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

OnderzoekVerdeel de klas in 5 groepjes.20-30 minutenVraag de leerlingen hoe we weten wat wel en niet waar is over de Romeinen. Leg uit dat wedaarvoor historische bronnen gebruiken, zoals geschreven documenten, oude kaarten (zoals deLimeskaart), opgravingen en afbeeldingen uit de tijd van de Romeinen. Je kunt deze bronnenbekijken op de volgende plaatsen:in boekenop Internetin museabij een opgraving (archeologie)Wijs op de informatietafel bronnenmateriaal en de boeken die de leerlingen zelf meegebrachthebben. Welke bron kun je het beste geloven? En welke helemaal niet? Bespreek met deleerlingen welke bronnen betrouwbaar zijn en welke niet. Moet je bijvoorbeeld alles geloven water in Asterix staat?Deel de ansichtkaarten en de daarbij behorende werkbladen uit aan de groepjes leerlingen. Geefook een kopie van de brieven van de Romeinen. Vertel de leerlingen dat zij zelf op het werkbladmogen doorstrepen wat waar of niet waar is. Bij opdracht 2 mogen ze de informatie halen uit deaangegeven bronnen (zie de literatuurlijst op pagina 19) en de zelf meegebrachte boeken. Leg uitdat het niet erg is als ze niet alle antwoorden kunnen vinden.Nabespreken15 minutenBespreek de werkbladen klassikaal. Schrijf de vragen die nog niet beantwoord zijn ergens op.Tijdens de volgende lessen gaan de leerlingen verder met het zoeken naar de goede antwoorden.DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

Les 2: De zoektocht naar de RomeinenActiviteit:Doel:Duur:Lespakket:Films over de Romeinen bekijken, creatieve opdrachten over RomeinseactiviteitenZich inleven in een Romein en daarbij gevonden informatie verwerken60 minutenWerkbladen met de creatieve opdrachtenVoorbereiding:•Werkbladen printen en kopiëren• Activiteitencircuit en leerlingen indelen• Materiaal klaarleggen (voor benodigdheden: zie p. 10-11)• Ruimte reserveren• Evt. hulpouders inschakelenLesomschrijvingFilmBekijk de volgende films over de Romeinen:Ga naar www.entoen.nu/romeinselimes/po-docent. Bekijk:1. Schooltv Beeldbankclip ‘De Romeinen’ (2 min. 30)2. Schooltv Beeldbankclip ‘Romeinen in ons land’ (3 min. 02)U kunt ervoor kiezen nog meer Beeldbankclips over de Romeinen te laten zien. Die zijn ook tevinden op www.schooltv.nl. U kunt dan bijvoorbeeld zoeken op limes of Romeinen.Bespreek de films na met de leerlingen. Stel bijvoorbeeld de volgende vragen: Hoe kwam het dat er ook Germanen in het Romeinse leger zaten? Was er alleen maar oorlog tussen de Romeinen en de Germanen? Noem aan aantal dingen die de Romeinen hadden meegenomen die nieuw waren voorde Germanen. Hoe eindigde het Romeinse Rijk?ActiviteitencircuitOm nog meer te weten te komen over de Romeinen wordt de klas in vijf groepjes verdeeld. Iedergroepje doet een activiteit.Als u meer tijd tot uw beschikking heeft kunt u ook in één ochtend de leerlingen het hele circuitlaten doen. Bijvoorbeeld tijdens losse handvaardigheids- of tekenlessen. Wanneer u eenactiviteitencircuit maakt, heeft u minimaal twee ruimtes nodig, of een lokaal met een gedeelte vande hal. De activiteiten staan beschreven op werkbladen.Bekijk de activiteiten op de hoeveelheid voorbereiding en ondersteuning van klassenassistentenen/of ouders. Maak een route van de activiteiten. Verdeel de klas in vijf groepjes. Verdeel de groepjes over de activiteiten. Laat een bel gaan voor de wisseling van activiteiten. Maak een tentoonstelling in de klas van de gemaakte voorwerpen en foto’s.DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

Tips voor de begeleiders:Leg op de tafels boeken over de Romeinen klaar. Deze boeken dienen als bronnenmateriaal. Dekinderen kijken voor informatie naar de afbeeldingen in de boeken.Bij de meeste activiteiten gaat het erom dat de kinderen iets namaken. Bij elke activiteit is hetgoed om ook het kind zelf iets creatiefs te laten toevoegen. Dat deden de Romeinen ook.De archeologisch vrijwilligerSpreek met de leerlingen af dat u de volgende les een archeologisch vrijwilliger uitnodigt. Als hetgoed is liggen er vondsten die de leerlingen van huis hebben meegenomen op de informatietafel.De leerlingen kunnen hun vondsten de volgende les aan de archeologisch vrijwilliger laten zien.Ook kunnen zij de vragen van Sem die nog niet beantwoord zijn aan hem stellen.Zorg ervoor dat u tijdig contact heeft opgenomen met de archeologisch vrijwilliger om afsprakente maken (zie het kopje 'afspraak maken met de archeologisch vrijwilliger' bij les 3). Dearcheologisch vrijwilliger heeft zelf een lesbrief en is op de hoogte van het project. De vondstendie in de leskoffer bij het project zijn geleverd moeten voor aanvang aan de archeologischvrijwilliger gegeven worden.DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

Les 3: Een archeologisch vrijwilliger op bezoekActiviteit: Luisteren, vragen stellen en beantwoordenDoel: Opgedane kennis toetsen, evalueren en aanvullenDuur: 50-60 minutenLespakket: Voor de leerkracht: bijlage les 3 vondstkaarten nummer 1 t/m 13Voor de leerlingen: onderzoeksblad Romeinse voorwerpenVoorbereiding:• Met de school is een datum en tijd afgesproken wanneer de archeologisch vrijwilliger opbezoek komt.• De archeologische vrijwilliger heeft digitale afbeeldingen die bij wil tonen via digibord oflaptop/beamer. Zorg dat dit klaar staat.• Print en kopieer 1 onderzoeksblad per onderzoeksgroepje• De leerkracht vraagt de leerlingen of ze hun eventuele archeologischebodemvondst(en) van thuis willen meenemen voordat de archeologisch vrijwilliger opbezoek komt.Voorbereiden leerlingenU vertelt de leerlingen dat de archeologisch vrijwilliger en eventuele assistent(e):- weten dat zij bezig zijn met de kaarten van Sem.- hun eventuele archeologische bodemvondst(en) met hen gaan bespreken.- hen Romeinse voorwerpen in handen gaan geven om die te onderzoeken.Laat de leerlingen de meegebrachte bodemvondsten op uw bureau voorin de klas neerleggen.Stel hooguit 13 onderzoeksgroepen met elk 2/3 leerlingen samen. De leerlingen gaan met elkaarin dit onderzoeksgroepje een voorwerp onderzoeken.DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

Les 4: De brief aan SemActiviteit:Doel:Duur:Lespakket:Brief aan Sem schrijvenOpgedane kennis verwerken en evalueren30 minutenTips voor het schrijven van een briefVoorbereiding:• Kladbrieven en ingevulde werkbladen over ansichten klaarleggenLesomschrijvingDe kinderen schrijven de nette versie van de brief aan Sem. Ze geven hem tips en zeggen waarhij moet kijken voor de juiste informatie. Ze schrijven ook nog iets persoonlijks aan hem.1) Herhaal samen met de leerlingen kort wat er in de afgelopen lessen is gebeurd:- De ansichtkaarten van Sem- Historische bronnen: kaarten, brieven, boeken, archeologische vondsten, etc.- Wat zijn we daardoor ook alweer te weten gekomen?- Wat hebben we gemaakt?DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT 2) Vertel de leerlingen dat ze Sem nu een nette brief terug gaan schrijven. Geef deleerlingen tips voor het schrijven van de brief:- Schrijf bovenaan je woonplaats en de datum.- Begin de brief met “Beste Sem,”.- Verwijs naar de ansichtkaarten die de klas van Sem heeft gekregen.- Vertel wat je hebt ontdekt en gedaan.- Geef Sem tips over de Romeinen.

Facultatief: Bezoek aan een Romeinse wachttorenActiviteit:Doel:Duur:Lespakket:Bezoek aan de Romeinse wachttoren bij Fort bij VechtenVisualiseren hoe een castellum (een Romeins fort) en een Romeinse wachttoreneruit zag.30 minuten zonder reistijdAfbeeldingen van castellaVoorbereidingLaat het secretariaat van Fort bij Vechten weten dat de klas langs wil komen. Dan kunnen zij detoren openen zodat de leerlingen de toren kunnen beklimmen: 030-6565285Toon de afbeeldingen van de castella op het digibord.LesomschrijvingVertel de leerlingen over castellum Fectio en de wachttoren:Fectio was het oudste Romeinse fort in de provincie Utrecht. Het is tussen 4 en 5 na Chr.gebouwd als basiskamp voor aanvallen tegen de Germanen. Toen het fort deel uit ging makenvan de verdedigingslinie, de Limes, werden er Engelse, Spaanse en Bulgaarse soldatengestationeerd. Bij het fort ontstond een vicus (een kampdorp). Je kunt je voorstellen dat als erergens een heleboel soldaten wonen er ook allerlei andere mensen op af komen om zich daar tevestigen. Bijvoorbeeld handelaren die een winkeltje beginnen, herbergen waar de soldatenkunnen drinken, vrouwen die verliefd werden op de soldaten etc. Er lag ook een grafveld. Hetcastellum is, net als veel andere castella, in vlammen op gegaan tijdens de Bataafse opstand in69/70 na Chr. Daarna werd het herbouwd. De muren en hoofdgebouwen werden in steengebouwd plaats van hout en aarde. In de tweede helft van de derde eeuw (250-300 na Chr.) gaanhet fort en de vicus ten onder.De wachttoren die we gaan bezoeken is niet echt gebouwd door de Romeinen, maar het is eenreplica (nagebouwd). We weten ook niet zeker of de toren die hier stond er precies zo heeftuitgezien. Maar het geeft wel een beeld van hoe zo'n toren er toen ongeveer uit zag.Om verwarring te voorkomen: Fort Vechten, dat je nu nog ziet als je de plek gaat bezoeken, iseen fort dat deel uitmaakte van de Hollandse Waterlinie. Ook een verdedigingslinie, maar uit1867. Het Romeinse castellum Fectio is veel ouder en daar zie je niets meer van.OpdrachtLaat de leerlingen de afbeeldingen van de castella zien (zie bijlage). Laat ze op locatie dewachttoren natekenen en vervolgens een eigen castellum ontwerpen met de bijbehorendeelementen.DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

Collecties met voorwerpen uit de Romeinse tijdStadsmuseum Woerden: www.stadsmuseumwoerden.nlOudheidkamer het Kabinet De Meern: info@histvervdmh.nlCentraal Museum Utrecht: www.centraalmuseum.nlMuseum Dorestad Wijk bij Duurstede: www.museumdorestad.nlStadsmuseum IJsselstein: www.stadsmuseum.nlMuseum Het Rondeel Rhenen: Kerkstraat 1, 3910 AE Rhenen, 0317-612077Museum Flehite: www.museumflehite.nlSchatkamer Domplein: www.domplein2013.nlDe parasite in Leidse RijnIn de wijk Hoge Woerd in Leidse Rijn (westelijk deel van de stad Utrecht) is een gedeelte van deLimes teruggevonden. Bij de Limes zijn ook een badhuis, twee schepen (De Meern 1 en DeMeern 2) en vier wachttorens gevonden. Naast deze grote vondsten zijn ook kleine vondstengedaan. Een aantal daarvan zijn te zien in de parasites in Hoge Woerd. In deze ruimtes kun jeallerlei zaken te zien, Romeinse activiteiten te doen en informatie te vinden over de Romeinen. Jekunt zelfs over de weg lopen waarover de Romeinen ook liepen!Zie: www.castellumhogewoerd.nlWebsite over de LimesZie: www.limes.nlFort Vechten (Bunnik)Bij dit fort staat een replica van een Romeinse wachttoren. Deze is regelmatig met Romeinen inactie te bezichtigen.Zie: www.fortvechten.nlDOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT Fietsen langs de LimesIn de provincie Utrecht kun je de Limes-route fietsen tussen Wijk bij Duurstede en Woerden.Langs de route staan (nieuwe) Romeinse mijlpalen als herkenningstekens. De kaart is sinds mei2007 verkrijgbaar bij diverse VVV’s in de regio Utrecht.ArcheonDe Romeinse tijd beleef je in het dorpje Trajectum ad Renhum (150 jaar na Chr.) Hier kan je eenecht Romeinse badhuis bezoeken en ontspannen bij een Romeinse massage. Of je gaat kijkenhoe de pottenbakker met "moderne" technieken zijn potten maakt. Natuurlijk mag een offer aande godin Nehaleniae niet ontbreken, maar pas wel op voor de stoere Romeinse soldaten!Zie: www.archeon.nlRijksmuseum van OudhedenHet Rijksmuseum van Oudheden is het nationale centrum voor archeologie, waar jong en oud kangenieten van de beschavingen uit het oude Egypte en het Nabije Oosten, de Griekse enRomeinse wereld en het vroege Nederland.Zie: www.rmo.nl

LiteratuurlijstBoeken• Peter Smit, Gerard Sonnemans, Annejoke Smids, Joyce Pool, Wim Daniëls, Het Grotegeschiedenisboek (uitgeverij Scala leuker leren 2006).• Ruud Jurriaans, Geralda Juriaans-Helle, Marcus en Melissa (Alkmaar 1998).• John Guy, Het leven van de Romeinen (uitg. Corona 1999).• Marjan Slob, Esther Ottens, In het oude Rome (Alphen aan de Rijn 1992).• Simon Adams, De oude Romeinen (uitgeverij Gottmer geleerd 2006).Websites• www.castellumhogewoerd.nl• www.archeos.nl• www.echtgebeurd.nl: o.a. lesmateriaal over Leidse Rijn en verhalen• www.limes.nl• www.museumhetvalkhof.nl• www.geschiedenisvoorkinderen.nl• www.collectieutrecht.nl : thema Romeinen in UtrechtGeraadpleegde bronnen• Kaart van Nederland rond het jaar 200: Bernard Colenbrander en MUST Stedebouw (red.),Limes Atlas (Rotterdam 2005) p. 28.• Limeskaart: uitgave van Programmabureau de LIMES• ‘Brieven van de Romeinen’: naar Limesatlas: ‘De Romeinen over het Noorden in zeventiencitaten’ (Bernard Colenbrander en MUST Stedebouw (red.), Limes Atlas (Rotterdam 2005))Jeen Postma heeft model gestaan voor het jongetje ‘Sem’.Wij hebben ons best gedaan om rechthebbenden te achterhalen. Indien u meent rechthebbendete zijn, verzoeken we u contact met ons op te nemen.DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

BijlagenBijlage les 1: De brief van SemHa kinderen van groep 6!Oh, wat ben ik toch een stomkop! Het is een zooitje in mijn hoofd. Hebben jullie mijnansichtkaarten al gekregen? En de kaart met de brief? O nee, de brief ben ik nu aan hetschrijven. Dus dat kan niet.Ik begin maar eens vooraan.Ik ben Sem en ik ben heel erg gek op Romeinen. Dat komt omdat ik naar de wijk ‘LeidscheRijn’ in Utrecht ben verhuisd. Dat is een nieuwe wijk. In 2003 hebben ze in de grond sporengevonden van de Romeinen. Een badhuis, een toren, een schip en een weg. Dat vond ik echtspannend! Ik woon op een plek waar ook Romeinen liepen! Nu spaar ik alles van Romeinen.Ik wil graag nog Romeinse bierdopjes. Oh nee, toen waren er nog geen bierflesjes.Ik spaar alles van de Romeinen. Plaatjes en boeken over munten, over potten en over hetRomeinse leven. Ook op internet staat veel over Romeinen. Maar dat is allemaal zo moeilijkgeschreven! Ik ga ook wel eens naar een film over de Romeinen. En natuurlijk lees ik Asterixen Obelix. Ik wil eigenlijk dat in Nederland ook een Asterix en Obelix woonden. Dan heettenze vast Kevinix en Mohamix.Met mij gaat het goed. En met jou? O nee, zo gaat deze brief niet. Ik wil jullie wat vragen.Kunnen jullie mij helpen? Ik ben soms een beetje in de war. Dan haal ik dingen door elkaar.Dan denk ik dat de Romeinen middeleeuwse ridders waren. En een andere keer denk ik weerdat er krokodillen in de Rijn zwommen. En dat is stom, want niet waar.DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT Jullie hebben mijn kaarten gekregen, toch? Mooi sta ik er op, hè? Op de achterkant staateen stukje verhaal over de Romeinen. Ik weet niet zeker of het waar is. Of het klopt. DeRomeinen kwamen toch naar Utrecht omdat wij zulke lekkere kaas konden maken? Of niet?Kunnen jullie opzoeken of mijn informatie klopt? Ik heb hier wat tips bij gedaan. Misschienkunnen jullie daar iets mee. Ik vind jullie nu al aardig.Doei,Sem

Bijlage les 1: Kaart van Nederland rond het jaar 200 (fragment)DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT Bijlage les 1: Limeskaart (uitg. Programmabureau de LIMES)

Bijlagen les 1 Werkbladen bij de ansichtkaartenROMEINEN Werkblad bij ansicht 1 (Groeten uit Fletio)Opdracht 1Op jullie ansichtkaart heeft Sem een tekst geschreven over de Romeinen. Sommige dingenkloppen niet. Overleg met je groepje. Zet achter iedere zin of die waar is of niet. Doe dit metpotlood. Later mag je nog veranderen. Zet een kruis bij de zinnen die je niet zeker weet.De Romeinen kwamen over zee met kano’s.Waar/niet waarLater voeren ze met luchtballonnen naar het gebieddat nu Nederland heet.Waar/niet waarRomeinen reisden altijd door de lucht en over het water.Waar/niet waarDat kwam omdat ze geen zaag hadden voor al diebomen die op het land in de weg stonden.Waar/niet waarHier zie je de resten van de oude Romeinse weg.Waar/niet waarDie weg heet de Limes.Waar/niet waarHier in Leidse Rijn vonden ze ook resten vanRomeinse schepen.Waar/niet waarNet als in Woerden.Daar zijn ook opgravingen geweest.De Romeinen kwamen vooral voor onze kaas.Daar waren zij dol op. En op onze pizza’s.Die hadden ze niet in Noorwegen.Wij weten zoveel van de Romeinen omdat hun foto’s,krantenberichten en video’s bewaard zijn gebleven.Het Romeinse rijk was namelijk van 1901 tot 1950.Waar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarDOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

Hoe weet je of iets waar is?Daarvoor heb je bronnen. Bronnen zijn boeken, documenten, foto’s en spullen die informatiegeven. Deze informatie gaat over de Romeinen. Wij krijgen die informatie over de Romeinsetijd door opgravingen en door schrift. Romeinse geschiedschrijvers hebben veel over hun tijdopgeschreven. Gelukkig zijn veel van die teksten bewaard gebleven. Wetenschappers van nuhebben die bronnen gebruikt bij het schrijven van boeken. Door hen weten we hoe onzevoorvaders leefden.Opdracht 2Nu ga je echt onderzoeken wat waar is en wat niet!Op de kaart zijn 9 zinnen niet waar. Hoe weet je welke dat zijn? Kijk in je geschiedenisboek,de informatieboeken, de brieven van de Romeinen en op internet. Daar vind je wat wél waaris! Dan weet je ook wat er niet klopt.a) Lees de bronnen:Je geschiedenisboek:Informatieboeken:Document:Internet:vraag de leerkracht welke bladzijdesdie je zelf hebt meegenomenbrieven van Romeinengebruik Googlezoek bij entoen.nu/romeinselimes/mbzoek bij www.regiocanons.nl/utrecht/onderwijscanon/limeszoek bij www.castellumhogewoerd.nlzoek bij www.echtgebeurd.nlDOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT Verdeel de bronnen over het groepje en zoek de antwoorden. Let op: zoek in kopjes en titelsonder andere naar de woorden: limes, rijksgrens, vervoer, transport.b) Controleer je antwoorden van opdracht 1. Verander ze als dat nodig is.

ROMEINEN Werkblad bij ansicht 2 (Groeten uit Fectio)Opdracht 1Op jullie ansichtkaart heeft Sem een tekst geschreven over de Romeinen. Sommige dingenkloppen niet. Overleg met je groepje. Zet achter iedere zin of die waar is of niet. Doe dit metpotlood. Later mag je nog veranderen. Zet een kruis bij de zinnen die je niet zeker weet.De Romeinen waren woeste jongens met lange harenen grote spierballen.Waar/niet waarZe hadden knotsen om mee te slaan.Waar/niet waarZe plunderden de dorpen in de bergen.Waar/niet waarEn namen al het goud mee.Waar/niet waarZe vochten met de Noormannen.Waar/niet waarOok met de Friezen.Waar/niet waarFriezen woonden in het zuiden, bij Maastricht in de buurt.Waar/niet waarDe Romeinen bouwden forten langs de Rijn.Waar/niet waarAlle forten waren van steen.Waar/niet waarIn de forten woonden alleen soldaten.Ze noemden zo’n fort een kazerne.De Romeinen droegen een helm en een metalen vestals bescherming tegen pijlen.Dat hadden de Friezen nog nooit gezien.Hier sta ik bij een nagemaakte Romeinse toren.Op deze plek stond er in de Romeinse tijd net zo één.Uiteindelijk werden de Romeinen de baas over het gebiedlangs de rivier de Rijn.Maar alléén in de provincie Utrecht.Ze wilden graag de baas zijn over een heelgroot gebied.Waar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarDOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

Hoe weet je of iets waar is?Daarvoor heb je bronnen. Bronnen zijn boeken, documenten, foto’s en spullen die informatiegeven. Deze informatie gaat over de Romeinen. Wij krijgen die informatie over de Romeinsetijd door opgravingen en door schrift. Romeinse geschiedschrijvers hebben veel over hun tijdopgeschreven. Gelukkig zijn veel van die teksten bewaard gebleven. Wetenschappers van nuhebben die bronnen gebruikt bij het schrijven van boeken. Door hen weten we hoe onzevoorvaders leefden.Opdracht 2Nu ga je echt onderzoeken wat waar is en wat niet!Op de kaart zijn 9 zinnen niet waar. Hoe weet je welke dat zijn? Kijk in je geschiedenisboek,de informatieboeken, de brieven van de Romeinen en op internet. Daar vind je wat wél waaris! Dan weet je ook wat er niet klopt.a) Lees de bronnen:Je geschiedenisboek:Informatieboeken:Document:Internet:vraag de leerkracht welke bladzijdesdie je zelf hebt meegenomenbrieven van Romeinengebruik Googlezoek bij entoen.nu/romeinselimes/mbzoek bij www.regiocanons.nl/utrecht/onderwijscanon/limeszoek bij www.castellumhogewoerd.nlzoek bij www.echtgebeurd.nlDOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT Verdeel de bronnen over het groepje en zoek de antwoorden. Let op: zoek in kopjes en titelsonder andere naar de woorden: overheersen, macht, vechten, castellum, verdedigen.b) Controleer je antwoorden van opdracht 1. Verander ze als dat nodig is.

ROMEINEN Werkblad bij ansicht 3 (Groeten uit Levefanum)Opdracht 1Op jullie ansichtkaart heeft Sem een tekst geschreven over de Romeinen. Sommige dingenkloppen niet. Overleg met je groepje. Zoek die zinnen op en zet er een streep onder metpotlood. Later mag je het nog veranderen. Zet een kruis bij de zinnen die je niet zeker weet.De Romeinen hadden niet zoveel vrienden.Waar/niet waarDat kwam omdat ze vaak weg waren om gebiedente veroveren.Waar/niet waarNa een verovering bouwden ze eerst een castellum.Waar/niet waarDaarna woonden ze in dat castellumen hielden het gebied in de gaten.Waar/niet waarZe verveelden zich een beetje.Waar/niet waarWant er waren geen vrouwen en kinderen.Waar/niet waarDaarom gingen ze de buurt verkennen. En wat bleek?Waar/niet waarDe Germanen hadden iets te verkopen.Waar/niet waarKoeien en kaas, tv’s en radio’s.Met die spullen konden de Romeinen fijn spelen.En de Germanen waren erg blij met de kralenen spiegeltjes die zij kregen als betaling.Van Nederlands eten hielden de Romeinen niet.Ze misten olijven, tomaten en salami.Dus hadden ze een ander plan.Ze bouwden een weg van stenen langs hun bezettingen.Zo konden ze snel naar Rome reizen.Zo gebeurde het.Want per slot hadden ze allemaal heimwee.En door die weg waren ze al in twee dagen thuis.Waar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarDOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

Hoe weet je of iets waar is?Daarvoor heb je bronnen. Bronnen zijn boeken, documenten, foto’s en spullen die informatiegeven. Deze informatie gaat over de Romeinen. Wij krijgen die informatie over de Romeinsetijd door opgravingen en door schrift. Romeinse geschiedschrijvers hebben veel over hun tijdopgeschreven. Gelukkig zijn veel van die teksten bewaard gebleven. Wetenschappers van nuhebben die bronnen gebruikt bij het schrijven van boeken. Door hen weten we hoe onzevoorvaders leefden.Opdracht 2Nu ga je echt onderzoeken wat waar is en wat niet!Op de kaart zijn 7 zinnen niet waar. Hoe weet je welke dat zijn? Kijk in je geschiedenisboek,de informatieboeken, de brieven van de Romeinen en op internet. Daar vind je wat wél waaris! Dan weet je ook wat niet klopt.a) Lees de bronnen:Je geschiedenisboek:Informatieboeken:Document:Internet:vraag de leerkracht welke bladzijdesdie je zelf hebt meegenomenbrieven van Romeinengebruik Googlezoek bij entoen.nu/romeinselimes/mbzoek bij www.regiocanons.nl/utrecht/onderwijscanon/limeszoek bij www.castellumhogewoerd.nlzoek bij www.echtgebeurd.nlDOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT Verdeel de bronnen over het groepje en zoek de antwoorden. Let op: zoek in kopjes en titelsonder andere naar de woorden: overheersen, macht, markt, handel, grens, Limes, wegen.b) Controleer je antwoorden van opdracht 1. Verander ze als dat nodig is.

ROMEINEN Werkblad bij ansicht 4 (Groeten uit Traiectum)Opdracht 1Op jullie ansichtkaart heeft Sem een tekst geschreven over de Romeinen. Sommige dingenkloppen niet. Overleg met je groepje. Zoek die zinnen op en zet er een streep onder metpotlood. Later mag je het nog veranderen. Zet een kruis bij de zinnen die je niet zeker weet.De Romeinen waren arm en klein, maar dapper.Waar/niet waarThuis in Rome woonden ze in kleine hutjes van hout.Waar/niet waarDat heet een castellum.Waar/niet waarDe stad Rome had rechte, brede wegen en straten.Waar/niet waarZo konden de paarden en wagens er makkelijk door.Waar/niet waarEn de vrachtwagens ook.Waar/niet waarDe Romeinen werkten hard.Waar/niet waarZe hielden ook heel veel van sport.Waar/niet waarDat kwam omdat het in de hutten zo koud was.Waar/niet waarAl hadden ze vloerverwarming.En stromend water.Ze zaten nooit onder het eten.Dat deden ze staand aan een tafeltje.De Germanen leerden aan de Romeinen hoe je eenbadhuis bouwt.Dat konden de Germanen goed.Met vloerverwarming, warm water en prachtige mozaïekenop de vloer en tegen de muur.Er werd gesport en gegeten.Of vergaderd.Dat wilden de Romeinen ook wel.Waar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarDOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

Hoe weet je of iets waar is?Daarvoor heb je bronnen. Bronnen zijn boeken, documenten, foto’s en spullen die informatiegeven. Deze informatie gaat over de Romeinen. Wij krijgen die informatie over de Romeinsetijd door opgravingen en door schrift. Romeinse geschiedschrijvers hebben veel over hun tijdopgeschreven. Gelukkig zijn veel van die teksten bewaard gebleven. Wetenschappers van nuhebben die bronnen gebruikt bij het schrijven van boeken. Door hen weten we hoe onzevoorvaders leefden.Opdracht 2Nu ga je echt onderzoeken wat waar is en wat niet!Op de kaart zijn 9 zinnen niet waar. Hoe weet je welke dat zijn? Kijk in je geschiedenisboek,de informatieboeken, de brieven van de Romeinen en op internet. Daar vind je wat wél waaris! Dan weet je dus ook wat niet klopt.a) Lees de bronnen.Geschiedenisboek:Informatieboeken:Document:Internetvraag de leerkracht welke bladzijdesdie je zelf hebt meegenomenbrieven van Romeinengebruik Googlezoek bij entoen.nu/romeinselimes/mbzoek bij www.regiocanons.nl/utrecht/onderwijscanon/limeszoek bij www.castellumhogewoerd.nlzoek bij www.echtgebeurd.nlDOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT Verdeel de boeken over het groepje en zoek de antwoorden. Let op: zoek in kopjes en titelsonder andere naar de woorden: overheersen, macht, badhuizen, de stad Rome, versieringen,kunst.b) Controleer je antwoorden van opdracht 1. Verander ze als dat nodig is.

ROMEINEN Werkblad bij ansicht 5 (Groeten uit Laurium)Opdracht 1Op jullie ansichtkaart heeft Sem een tekst geschreven over de Romeinen. Sommige dingenkloppen niet. Overleg met je groepje. Zoek die zinnen op en zet er een streep onder metpotlood. Later mag je het nog veranderen. Zet een kruis bij de zinnen die je niet zeker weet.Er was geen Romein die kon tekenen, schilderen,of beeldhouwen.Waar/niet waarIn de stad Rome was het dan ook maar een saaie bende.Waar/niet waarDaarom waren ze naar deze streken gekomen.Waar/niet waarOm de kunst af te kijken bij de Friezen en de Germanen.Waar/niet waarWant dat waren goede kunstenaars!Waar/niet waarZe maakten de mooiste beelden en muurschilderingen.Waar/niet waarZo versierden de Romeinen hun badhuizen toen ook.Waar/niet waarDat badhuis noemden ze castellum.Waar/Niet waarDe Romeinen konden goed rekenen en schrijven.Waar/niet waarHet Romeinse alfabet gebruiken we nog steeds.Net zoals de maanden van het jaar.Die hebben we ook nog van de Romeinen.Ze gingen niet allemaal naar school,sommige kinderen kregen thuis les.Op de computer.Het was voor de Friezen wel eens lastig dat die Romeinenzoveel goden hadden.Daar moest je altijd offers aan brengen en dat vergatende Friezen wel eens.En dat vonden de Romeinen weer onbeleefd.Waar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarWaar/niet waarDOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

Hoe weet je of iets waar is?Daarvoor heb je bronnen. Bronnen zijn boeken, documenten, foto’s en spullen die informatiegeven. Deze informatie gaat over de Romeinen. Wij krijgen die informatie over de Romeinsetijd door opgravingen en door schrift. Romeinse geschiedschrijvers hebben veel over hun tijdopgeschreven. Gelukkig zijn veel van die teksten bewaard gebleven. Wetenschappers van nuhebben die bronnen gebruikt bij het schrijven van boeken. Door hen weten we hoe onzevoorvaders leefden.Opdracht 2Nu ga je echt onderzoeken wat waar is en wat niet!Op de kaart zijn 8 zinnen niet waar. Hoe weet je welke dat zijn? Kijk in je geschiedenisboek,de informatieboeken, de brieven van de Romeinen en op internet. Daar vind je wat wél waaris! Dan weet je ook wat niet klopt.a) Lees de bronnen:Geschiedenisboek:Informatieboeken:Document:Internetvraag de leerkracht welke bladzijdesdie je zelf hebt meegenomenbrieven van Romeinengebruik Googlezoek bij entoen.nu/romeinselimes/mbzoek bij www.regiocanons.nl/utrecht/onderwijscanon/limeszoek bij www.castellumhogewoerd.nlzoek bij www.echtgebeurd.nlDOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT Verdeel de boeken over het groepje en zoek de antwoorden. Let op: zoek bij kopjes en titelsonder andere naar de woorden: overheersen, macht, badhuizen, spelen, rekenen, schrijven,goden, verering.b) Controleer je antwoorden van opdracht 1. Verander ze als dat nodig is.

Bijlage les 1: Romeinse brievenHier zie je stukjes van brieven van Romeinen die wel 2000 jaar oud zijn!1In 58 voor Chr. reisde keizer Julius Caesar met zijn leger vanuit Italië naar het noorden. Zedachten dat daar de rand van de wereld was.Julius Caesar schreef:In de buurt van de Oceaan splitst de Rijn zich in verschillende delen. Daar zijn enorm groteeilanden. Ze worden bewoond door woeste barbarenstammen. Daaronder zijn mannen die van visen vogeleieren leven. Via vele armen stroomt de Rijn dan uit in de oceaan.2Plinius was een Romeins bestuurder. Hij schreef:In ieder geval in het oosten wonen verschillende volkeren langs de kust van de oceaan. Daar zijngeen bomen en struiken. Twee keer per etmaal komt de oceaan daar met geweldigewatermassa’s over een onmetelijke afstand aanzetten. Het water bedekt het land. Hoort dit landnu bij de zee of bij het vasteland?Daar woont dat arme volk op vlonders of hoge terpen. Met de hutten lijken ze wel zeelieden alshet water het land bedekt.Ze kunnen geen vee houden zoals andere volken want er is geen struikgewas. Dus eten ze alleenvis.Ze verwarmen hun verkleumde lichaam met turf. Ze drinken alleen regenwater dat ze in kuilen bijde ingang van hun huis bewaren.3De historicus Tacitus schreef:Het terrein is er woest, het klimaat ruw, het leven en landschap somber. Je komt hier alleenindien dit je vaderland is.De Bataven vallen het meest op van alle volkeren. Zij zijn moedig. Zij bewonen geen groot stukvan de oever, maar wel een eiland in de Rijn. Ze betalen geen belasting en moeten daarom welhun hele leven strijden.DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT Bijlagen les 2: Werkblad 1, Romeinse kleden en kappen

Bijlagen les 2: Werkblad 2, Romeinse sandaalDOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT Bijlagen les 2: Werkblad 3, munt maken

Bijlagen les 2: Werkblad 4, mozaïek makenDOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT Bijlagen les 2: Werkblad 5, archeologische vondst maken

Bijlage les 3: Vondstkaarten (achtergrondinformatie voor de leerkracht)ProjectVondstnummerLangs de Limes 1Vondst omschrijvingEen wastafeltje met een stylus.Het wastafeltje bestaat uit twee delen en is aan beide kanten gevuld met bijenwas. Het tafeltjekan dichtgeklapt worden. De letters die geschreven worden met de puntige metalen stift (stylus)in de was, blijven zo leesbaar. De was in het tafeltje kan weer glad gestreken worden door dewas te verwarmen. Zo kan het wastafeltje vaker gebruikt worden voor het schrijven van teksten.Kinderen gebruikten deze wastafeltjes op school.OpmerkingenDit wastafeltje en deze stylus zijn replica’s. Een replica is een zo echt mogelijk nagemaaktvoorwerp.ProjectVondstnummerLangs de Limes 2Vondst omschrijvingAardewerken olielampje.In het olielampje zit een gat om het lampje met olijfolie te vullen. Aan de andere kant steekt eenlont uit een tuitje, deze wordt aangestoken. Olijfolie was best duur in de Romeinse tijd. Hetlampje gaf niet heel veel licht. De Romeinen gebruikten aardewerken of bronzen olielampjes omhun huizen te verlichtten. Sommige luxe olielampjes hadden meerdere tuitjes met lonten, zo’nlampje gaf meer licht. De lampjes hadden soms prachtige versieringen. Op dit lampje zie je eenafbeelding van de Romeinse god Jupiter: de oppergod en de god van de donder en bliksem.OpmerkingenDit olielampje is een replica. Een replica is een zo echt mogelijk nagemaakt voorwerp.ProjectVondstnummerLangs de Limes 3VondstomschrijvingRomeinse schaar.Romeinse scharen waren van brons of ijzer gemaakt. Ze zien er anders uit dan de scharen die wijnu gebruiken. De Romeinse schaar heeft geen scharnier, maar is eigenlijk een soort knijpschaar.Romeinen knipten er onder andere leer en stof mee. Deze schaar werd veel gebruikt in deRomeinse tijd.OpmerkingenDeze Romeinse schaar is een replica. Een replica is een zo echt mogelijk nagemaakt voorwerp.DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

ProjectVondstnummerLangs de Limes 4VondstomschrijvingEen stuk van een eikenhouten paal.Eikenhout is sterk en duurzaam hout. De hele paal was ongeveer 1.20 meter lang. Dit soort palenwerden gebruikt om de Romeinse weg te verstevigen. De weg lag op een kleine dijk. Deeikenhouten palen werden aan de zijkanten van de weg ingeslagen naast elkaar. Tegen depalenrij werden planken overdwars vastgemaakt. Deze beschoeiing zorgde ervoor dat de wegniet door het water weggespoeld zou worden. Nederland was in de Romeinse tijd moerasachtiggebied. De weg liep vlakbij de rivier de Rijn. Toch is het niet overal gelukt om de weg op dezemanier te beschermen, op meerdere plekken moest de weg daarom af en toe verlegd worden.OpmerkingenDit stuk van een eikenhouten paal is echt en gevonden bij opgravingen door archeologen. Hetstuk hout is dus bijna 2000 jaar oud.ProjectVondstnummerLangs de Limes 5DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT VondstomschrijvingDolfijnfibula.Een fibula is een mantelspeld of doekspeld. De speld werd gebruikt om de mantel of een doek opde schouder mee vast te spelden. De fibula is eigenlijk de voorloper van de veiligheidsspeld ofknoop. Er waren simpele mantelspelden, maar ook spelden met prachtige versieringen.Deskundigen kunnen aan de stijl en de vorm van een fibula zien uit welke keizer-periode de fibulakomt.OpmerkingenDeze fibula is een replica. Een replica is een zo echt mogelijk nagemaakt voorwerp.ProjectVondstnummerLangs de Limes 6VondstomschrijvingEen stuk van een Romeinse tegula.Een tegula is een dakpan. De Romeinen hebben de dakpannen bedacht. Ze gebruikten tweesoorten pannen. De tegula is een grote platte dakpan met opstaande randen. Over deze randenwerd een imbrex gelegd, dit was een halfronde dakpan. Zo kon er geen regenwater tussen dedakpannen naar binnen lekken. De dakpannen werden door de Romeinen zelf gebakken. Zehadden daar speciale ovens voor.

De tegula en imbrex werden eerst te drogen gelegd in de buitenlucht, voordat ze de oveningingen. Hierdoor zie je nog wel eens een afdruk van een dierenpootje of soldatenschoen of eenstukje ander materiaal wat tijdens het drogen in de dakpan terechtkwam.OpmerkingenDit stuk dakpan is door archeologen gevonden tijdens opgravingen en is dus bijna 2000 jaar oud.ProjectVondstnummerLangs de Limes 7VondstomschrijvingGrind van de Romeinse grensweg of Limesweg.De rivier de Rijn vormde in ons land de natuurlijke grens van het Romeinse rijk. Langs de rivierwerd over honderden kilometers een weg aangelegd de grensweg of Limesweg. Het wegdek vande weg bestond uit een laag grind. Als dit grind in grondboringen tijdens opgravingen tevoorschijnkomt, weten de archeologen dat er waarschijnlijk een deel van de Romeinse weg gevonden is. Deweg werd zoveel mogelijk met materiaal uit de directe omgeving opgebouwd, zoals zand. Grindwerd met grote schepen over de Rijn aangevoerd van verder weg, bijvoorbeeld van de UtrechtseHeuvelrug.OpmerkingenDit grind is van de echte Romeinse weg. Dat is heel bijzonder en dus ongeveer 2000 jaar oud. Erhebben echte Romeinen over dit grind gelopen.ProjectVondstnummerLangs de Limes 8VondstomschrijvingScherven Terra Sigillata.Terra Sigillata betekent letterlijk “gestempelde aarde”. Het aardewerk heeft een roodbruine kleuren is glanzend. Er werd allerlei serviesgoed van deze aardewerksoort gemaakt in de Romeinsetijd. Terra Sigillata kan versierd en onversierd zijn. De versieringen zijn vaak in reliëf aangebrachtop kommen en bekers. Men gebruikte hiervoor een vormschotel, waarin de versiering in negatiefwas ingedrukt. Zo werden de versieringen voor het bakken aangebracht door middel van eensoort stempels. Het basisaardewerk werd op de draaischijf gemaakt. Terra Sigillata is eigenlijkhet luxe aardewerk van de Romeinen. Terra Sigillata werd vanaf circa. 30 voor Christus in Italiëgemaakt in de buurt van Florence en Napels. Later werden er in het zuiden van Frankrijk (Zuid-Gallië) nieuwe fabrieken gesticht en nog later ook in Oost- en Noord- Gallië.OpmerkingenDeze scherven Terra Sigillata zijn gevonden door archeologen tijdens opgravingen. Ze zijn dusecht door Romeinen gebruikt en bijna 2000 jaar oud.DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

ProjectVondstnummerLangs de Limes 9VondstomschrijvingRomeinse munt.De meeste bewoners van Nederland zullen in de Romeinse tijd bijna geen geld hebben gebruikt.Men ruilde goederen. In de Romeinse nederzettingen werd er wel muntgeld gebruikt. In demilitaire kampen zijn veel munten aangetroffen. De soldaten in de forten werden in gelduitbetaald en deden hun boodschappen vlakbij het legerkamp. Op Romeinse munten vind je geenjaartallen. In de periode voor het keizerrijk werden er vaak goden op de munten afgebeeld. In detijd van de vele keizers, werd een afbeelding van de heersende keizer op de voorkant van demunt afgebeeld. Op de achterkant van de munt werden meestal belangrijke gebeurtenissen ofgebouwen afgebeeld. Munten waren meer dan alleen een betaalmiddel. De keizer gebruikte demunten eigenlijk ook als een soort reclamemiddel. Een afbeelding van zichzelf op een munt wasvoor de keizer een goede manier om aan het volk te laten zien hoe hij eruit zag en wat hij deed.OpmerkingenDit is een echte Romeinse munt. De munt is bijna 2000 jaar oud en dus door “echte” Romeinengebruikt als betaalmiddel.ProjectVondstnummerLangs de Limes 10DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT VondstomschrijvingScherf van een mortarium of wrijfschaal.De wrijfschaal werd gebruikt om kruiden en andere etenswaren met een stamper fijn te stampen.De schaal werd gebakken met kleine steentjes (grit) aan de binnenkant van de schaal. Dit gritmaakte de schaal ruw, zodat je met een stamper de etenswaren goed fijn kon malen of stampen.Het stampen was hard werken, als de schaal veel gebruikt werd kwam er wel eens wat grit in heteten terecht.OpmerkingenDeze scherf is door archeologen tijdens opgravingen gevonden. Het is een echt stuk van eenwrijfschaal en dus zo’n 2000 jaar oud.

ProjectVondstnummerLangs de Limes 11VondstomschrijvingScherf van een amfoor.De scherf is een stuk van een oor van een amfoor. Een amfoor is een pot of vaas waarin vissaus,olijfolie, gedroogd fruit, wijn en dergelijke werden vervoerd en bewaard. Het was eigenlijk eensoort verpakkingsmateriaal voor etenswaren. Je zou het ook de koelkast van de Romeinenkunnen noemen. Sommige amforen hadden aan de onderkant een punt. Op deze manier kon deamfoor goed in de grond gedrukt worden, zodat hij rechtop bleef staan.OpmerkingenDeze scherf is gevonden door archeologen bij opgravingen. De scherf is bijna 2000 jaar oud. Deamfoor is gebruikt door de Romeinen.ProjectVondstnummerLangs de Limes 12VondstomschrijvingStrigilis of olieschraper.De strigilis werd door de Romeinen gebruikt in het badhuis. De Romeinen waren schone jongens!Ze gingen regelmatig in bad. Bij de legerkampen was meestal een badhuis te vinden. Om hetzweet en vuil van hun lichaam te halen gebruikten de Romeinen olijfolie en zand waarmee ze zichinsmeerden. Het vuil trok in de olie en werd vervolgens met een strigilis van de huid geschraapt.Het zand werkte als een soort scrub, de dode huidcellen werden zo van het lichaam verwijderd.OpmerkingenDeze strigilis is een replica. Een replica is een zo echt mogelijk nagemaakt voorwerp.ProjectVondstnummerLangs de Limes 12VondstomschrijvingPlaatselijke vondstOpmerkingenDOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT

Bijlage facultatieve lesOpdrachtBekijk de afbeeldingen van de castella hier onder. Neem potloden en papier mee naar dewachttoren. Teken de wachttoren na en teken het castellum met de vicus en het grafveld erbij. Jemag zelf bedenken hoe het eruit gezien zou hebben.DOCENTENHANDLEIDING LANGS DE LIMES ROMEINEN IN UTRECHT Tekening: UlcoGlimmerveen