Pedagogisch dossier - Château du Haut-Koenigsbourg

FLIGHT LINESBuild-N-Fly Contest Rules (Accepted on January 24,2003)The objective of this event is to assemble an RC aircraft atthe field using only a set of materials provided by theContest Director, and then fly a lap around the runway. Thetotal elapsed time from start of construction to completionof the lap will determine the score, and lowest overall timewins.1. Two or three person teams will compete. One teammember will be the pilot and all will team to assemble theplane.2. Team pre-registration, two weeks before the event, willbe required to allow CD to purchase the correct amount ofmaterials ahead of time. Entry fee will be collected the dayof the event. One or two extra sets of materials will be purchasedat the discretion of the CD, if he thinks that a teammay want to enter the day of the event.3. All teams will be given, at the same time, a kit of identicalmaterials (see list of materials below). Teams must usethe materials in the kit provided, and no other materials oradhesives can be used.4. Each team can bring whatever tools desired for aircraftassembly at the field, but none of the tools can become partof the plane. The Club generator will be provided for thosethat require it. Teams can produce, and/or bring to the eventa design drawing, sketches with dimensions, and templatesif so desired.5. Each team will provide their own radio system (transmitterand receiver, and computer type radios are OK), servos,battery pack(s), and propulsion system including propeller,fuel tank, and fuel line. Motor can be electric or glow.Engines should not exceed .40 cubic inch.6. Any type design of aircraft can be used, but must bedeemed airworthy and safe to fly by the CD only. The CDwill use three minutes to verify that each airplane is airworthy,in other words, every one has 3 minutes tacked on forverifying airworthiness, and it will be applied in its entiretyto every time score. Safety is of the utmost importance. Ifthe CD asks you to correct something…just do it!to the flight line for timed engine run-ups and shut-downs,then restart and launch.8. Aircraft will be hand launched and must include a throttlecontrol and shut-off. The shut-off must be demonstratedbefore launching the aircraft. Thus, the motor must be startedand run up, then shut down by radio input, and then it canbe restarted for the launching. Timing begins on the signal"start your engine" and stops when the one lap is completedand the airplane comes to a complete stop on the ground.9. No more than three attempts to launch and complete thelap will be made. The clock will continue to run betweenattempts.10. The team with the lowest time to build will go first, andso on. This way everyone is watching the flight line, and itreduces the risk of uncontrolled landings, without peoplebeing on the lookout. It will also be a good way to controlfrequencies.11. The low total time score wins for completing the planeand flying a lap. No score applies if the full lap is not completedwithin three attempts. Spotters at each end of the runwaywill be used to ensure that you go the distance.12. If no team completes a circuit around the runway, winnersor rankings will be determined by the shortest time,then the next shortest time, etc., to complete building theairplane.Bill of Materials: (May be modified at discretion of CD)· One 24" x 36 " sheet of 5/16" thick foam board· One set of hard wood engine mount rails, 3/8" x ½" x12" each.· One set of engine mounting nuts, bolts and washers· Two-36" long, ¼" x ½" hard balsa strips.· One 2" wide roll of Duct Tape· One small bottle of CA gap filling adhesive andaccelerator· Double-sided servo mounting tape sufficient for fourservos· One 1" x 12" strip of 1/8" plywood,· Four 12" long, 2-56 threaded push rods with clevises· Three nylon control horns with mounting screws7. The clock starts when the teams are given (pickup) theirset of materials simultaneously. Each team will be timed tothe completion of their airplane. When the aircraft isdeemed complete by the team they will yell out “complete”,and the CD will record the time for that team and the teamwill not touch the airplane again until engine start up. Amaximum time of 45 minutes will be allowed to completethe aircraft. At the end of 45 minutes, all the teams will go4The Build-n-Fly Contest will be on October 11, 2003. Thepreceding rules have been reviewed and extensively discussedby the Spirits’ Board of Directors. There are stillsome aspects with which some B.O.D. members don’tagree, but this is the form the majority accepted. If youhave any questions, call Vic Bunze at 636-541-2094.

Het kasteel van Haut-Koenigsbourg situeren in de tijdXIIe tot XVe eeuwIn het kasteel In het Duitse gebied Belangrijke historischegebeurtenissenKeizers van het HuisKruistochten (1095-1270)Hohenstaufen1147: eerste vermelding van hetkasteel.Eigendom van het HuisHohenstaufen.1462: beleg en vernietiging vanHaut-Koenigsbourg door een coalitievan steden wegens plunderingen vanrovers. Eigendom van deHabsburgers.1479: Het vorstendom Tierstein krijgthet kasteel in leen. Het wordtgereconstrueerd en gemoderniseerd.Keizers van het Huis HabsburgXIIIe eeuw: eeuw van dekathedralen1337-1452: Honderjarige Oorlog1453: uitvinding van deboekdrukkunst1492: ontdekking van AmerikaXVIe tot XVIIeeeuw1633: het kasteel wordt belegerd eningenomen door de Zweden, daarnavernietigd door een brand.1525: Boerenoorlog. 1517: begin van de ProtestantseReformatie.1618-1648: Dertigjarige OorlogEinde XVIIIe, begin XIXe eeuw1862: De ruïne vanHaut-Koenigsbourg wordtgeklasseerd als historischmonument.Romantiek: herontdekking enherwaardering van de ruïnes envan de middeleeuwse periode.Keizers van het HuisHohenzollernXVIIIe tot XXIe eeuw1901-1908: De Haut-Koenigsbourgwordt gerestaureerd door BodoEbhardt in opdracht van keizerWillem II. Het kasteel is eigendomvan de Hohenzollern.1919: De Haut Koenigsbourg wordtnationaal domein, beheerd door deCaisse Nationale des MonumentsHistoriques et des Sites (beheerdervan nationale monumenten inFrankrijk)1871-1914: Als gevolg van deFrans-Pruisische Oorlog richtWillem I het Duitse Keizerrijk op.De Elzas wordt geannexeerddoor Duitsland1914-1918:Eerste Wereldoorlog1939-1945:Tweede Wereldoorlog2007: De Haut-Koenigsbourg wordteigendom van de Conseil Généraldu Bas Rhin.-4

Het kasteel van Haut-Koenigsbourg stap voor stapBegin van het bezoekVoor de ticketbalie- U kunt de leerlingen eraan herinneren, dat hetmonument dat ze gaan bezoeken in de XXe eeuwgerestaureerd werd om er een museum over demiddeleeuwen en een politiek symbool van te maken.- Met het uitzicht op de vallei kunt u de keuze van delocatie uitleggen (verdediging en observatie).- Aan de hand van de sprekende wapens van Tiersteinboven de poort kunt u tegelijk de middeleeuwsegeschiedenis van het kasteel en de heraldiek tersprake brengen.Voorbij de eerste poortAls u binnenkomt, ziet u aan uw rechterkant deringmuur, zijn overdekte weergang en de toren die aande binnenkant van het kasteel open is. De defensievefunctie van het kasteel kan hier ter sprake gebrachtworden.- Op deze plaats werd in 1937 een scène uit deoorlogsfilm 'Grande Illusion' van Jean Renoiropgenomen.5

Voorbij de eerste poort- Als u binnenkomt, ziet u links het verblijf van dekasteelheer. Hier kunt u uitleg geven over deresidentiële functie en het zoeken naar comfort (erker,latrines, vensters). Sporen van het eerste Romaansekasteel zijn hier nog zichtbaar (tweelingvensters).- Op de erepoort, als u binnenkomt voor u, ziet udefensieve elementen (poorten, valhek, erker) enpronkstukken (wapenschilden van Karel V en WillemII).De benedenplaats- Hier kunt u aan de hand van het eethuis*, de smidseen de molen (die oorspronkelijk niet hier stond) uitleggeven over de economische functies van een kasteel.Deze voorzieningen beantwoorden samen met defontein ook aan de nood aan zelfvoorziening. In ditopzicht werden de molen en de fontein hier tijdens derestauratie verkeerd geplaatst: ze bevonden zichvroeger hoger in het kasteel waar men zich bijaanvallen terugtrok.- De keuze bij de restauratie laat toe de kritische zinvan de leerlingen aan te wakkeren.*Momenteel is er werk in uitvoering en kan het eethuis niet bezocht worden6

De waterput- Hier wordt het belang van water in geval van eenbeleg duidelijk, vandaar de beveiliging van de 62meter diepe put met een toren en de ligging in hetmidden van het kasteel.De voorraadkamer- De afmetingen van de voorraadkamer komenovereen met de grootte van de rotsuitloper waarop hetkasteel gebouwd is.- In de middeleeuwen werd de voedselvoorraad hierbewaard.- Nu ziet u hier een tentoonstelling over de restauratievan het monument en een model van de ruïne in deXVIIe eeuw.© Marc Dossmann8

De zaal van de Kaiser- In deze zaal werd de oorspronkelijke inrichting bij derestauratie niet gerespecteerd, zoals de kraagstenenwaarop een tweede verdieping rustte die nietgereconstrueerd werd: er moest een pronkzaalgebouwd worden.- De fresco's van Léo Schnug die deze zaal versieren,illustreren de wens van Willem II om zich te integrerenin de geschiedenis van het monument. Het beleg vanhet kasteel in 1462 staan naast de keizerlijke adelaaren de wapenschilden van de Elzassische keizerlijkesteden..De leefruimte- In de leefruimte kunt u over het streven naar eenzeker comfort spreken:• Warmte, dankzij de lambrisering, deschoorstenen en de kachels (gereconstrueerdaan de hand van keramische tegels die men bijde opgravingen teruggevonden heeft).• Licht, dankzij de erker en de banken in demuren aan het raam zodat men van hetnatuurlijke licht kon profiteren.• Hygiëne, dankzij de latrines in de kamers.- U kunt het ook over het middeleeuwse meubilair(koffers, bedden) en zijn evolutie in de renaissance(kasten) hebben10

De wapenzaal- Hier bevindt u zich in de middeleeuwse banketzaal,die Willem II getransformeerd heeft tot museum overmiddeleeuwse wapens. U kunt er de verschillendesoorten wapens die gebruikt werden op het einde vande middeleeuwen bestuderen: stokwapens,slingerwapens, zwaarden, vuurwapens en harnassen.- De kritische zin van de leerlingen kan opnieuwgestimuleerd worden door ze te laten achterhalenwelke wapens daadwerkelijk gebruikt werden en welkewapens tot de praaluitrusting behoorden.© Jean-Luc StadlerDe tuin- Om de tuin binnen te gaan en weer te verlaten, moetu de ophaalbruggen over die dienden om het kasteelaf te schermen en zo het defensieve reduit te isoleren.- Deze lege ruimte beantwoordde aan de nood aancomfort, maar ook aan defensieve behoeften: menheeft er sporen van Romaanse gebouwenteruggevonden, maar in de XVe eeuw diende dezeruimte vooral om te voorkomen dat de artillerie vaneen aanvaller de leefruimtes bereikte.11

De grote vesting- De grote vesting, die gebouwd werd in de XVe eeuw,was tegelijk een passieve verdediging (muren van 9 mdikte aan de onderkant van de zuidelijke toren) en eenactieve verdediging (artillerieplatform op de top van detorens). U vindt er talloze kopieën van veldslangen,bombardes en kanonnen uit de XVe, XVIe en XVIIeeeuw.© Eric Lorenzini- Het panoramische uitzicht op de vesting herinnertaan de belangrijkste functie van het kasteel: devalleien in de omgeving bewaken en controleren.De noordelijke lices- Bij het verlaten van de grote vesting komt u voorbijtwee zalen waar opnieuw uitleg over de restauratie ende gebruikte methodes gegeven wordt.- Als u zich in de noordelijke lices bevindt, ziet u weerde ringmuur en zijn overdekte weergang. Wijs uwleerlingen op de aanwezigheid van de keizerlijkeadelaar op de vestingtoren. Het kan interessant zijnom hen te laten nadenken over de symboliek van zijnaanwezigheid op deze specifieke plaats..© Violaine Chaussonet12

Pas op met heersende opvattingenVergeetputten en folteringenGeen vergeetputten in het kasteel van Haut-Koenigsbourg. In de middeleeuwen deed men eengevangene liever zonder veel dralen betalen dan hem ad vitam aeternam in een kerker te gooien. Delaag gelegen kerkers waar men gevangenen vasthield, zijn dus een uitzondering en geen regel!Zo werden gevangenen in de middeleeuwen ook niet systematisch gefolterd, maar uitsluitend bij hekserijof verraad. Men nam liever zijn toevlucht tot het godsoordeel (fysieke beproeving om de onschuld vaneen persoon te bewijzen). Het is pas vanaf de renaissance dat 'de vraag' gecodificeerd engesystematiseerd werd, in lijn met de inquisitie en het tijdperk van het absolutisme.Kokende olie en werptuigenHoeveel boeken en films hebben het beeld van kokende olie die met hele karren over aanvallersuitgestort werd de wereld ingestuurd? In werkelijkheid was olie veel te zeldzaam en veel te duur om opdeze manier te verspillen, en vooral in een belegerd kasteel! Hetzelfde gold voor water, waar men in eenburcht zuinig mee moest omgaan. Om aanvallers te hinderen, werden eerder heet zand, stenen enuitwerpselen van diverse oorsprong uitgestort.In het bijzondere geval van bergkastelen, waartoe ook Haut-Koenigsbourg behoort, was ook eenaanval met behulp van werptuigen zoals blijden, trebuchets of houten torens ondenkbaar. Hetreliëf maakte hun installatie bijzonder moeilijkGewicht van de harnassenWe kennen allemaal het beeld van de ridder gehuld in een loodzwaar harnas, die een val gemaakt heeften niet meer kan opstaan. Dit beeld klopt alleen voor de steekspelen op het einde van de middeleeuwen,waarbij speciale harnassen soms zelfs aan het zadel vastgemaakt werden.Tijdens echte gevechten bedroeg het gewicht van de harnassen maximum 15 kg (maliënharnas, beginvan de middeleeuwen) of 30 kg (plaatharnas, einde van de middeleeuwen). Met deze harnassen kondengetrainde soldaten dezelfde soepelheid en snelheid behouden. De uitrusting van gevechtssoldaten in onshuidige tijdperk weegt evenveel!De positie van de vrouwHet juridische statuut van de vrouw in de middeleeuwen gaf haar, ondanks grote regionale verschillen, inhet algemeen tamelijk veel vrijheid. Als er al enige regressie was, moet men die in het tijdperk van dereformatie situeren. Zo konden vrouwen een politieke rol op de voorgrond spelen (Aliénor d’Aquitaine,Blanche de Castille, Anne de Bretagne…) en was geen enkel aspect van de middeleeuwse beschavinghen vreemd, zelfs oorlog niet.Een kasteel aanvallenIn tegenstelling tot het beeld dat grote Hollywoodproducties geven, was de aanval op een burcht in deeerste plaats een aangelegenheid voor 'ingenieurs': de algemene bestorming werd slechts als laatsteredmiddel gebruikt, want deze kostte te veel mensenlevens en materiaal. Men gebruikte liever een list,intimidatie, een methodisch bombardement, ondermijning,… of liet de honger zijn werk doen. Alsalgemene regel leidde een gat in de ommuring tot de capitulatie van de belegerden. Zo werd het kasteelvan Haut-Koenigsbourg twee keer ingenomen: in 1462 door een list en in 1633 na een geregeldbombardement.13

Een kasteel vol mensen?De jeugdliteratuur heeft ons, waarschijnlijk om pedagogische redenen, een beeld gegeven van kastelendie bruisen van levendigheid. Eigenlijk woonde er in de kastelen, behalve in uitzonderlijke periodes (toenze dienden als toevluchtsoord), slechts een heel klein aantal mensen. Zo leefden er in 1530 in het kasteelvan Haut-Koenigsbourg slechts 21 mensen, van wie slechts 8 soldaten!Een sombere en barbaarse tijd!De geleerden uit de renaissance en vooral de filosofen uit de Verlichting hebben het idee van debarbaarse, 'gotische' middeleeuwen verspreid; een tijdperk van algemene stagnatie, zonderwetenschappelijke en technische vooruitgang. De historici uit de XIXe eeuw hebben dit foutieve beeld nogversterkt door deze periode voor te stellen als een 'tussenperiode', tussen twee gouden tijdperken: deoudheid en de renaissance. Zelfs al verspreidde de vooruitgang zich langzaam, hij was er zeker: van deontdekking van het getal nul tot de windmolen, van de eerste uurwerken tot de ploegen, van de gotischearchitectuur tot de horizontale weefgetouwen, van de cheque tot de hydraulische energie,… de bijdragenuit de middeleeuwen zijn talrijk in alle domeinen.HygiëneNet als het beeld van de sombere middeleeuwen is het idee van de vuile middeleeuwen onjuist. Eens temeer heeft het rigorisme van de Reformatie uit de XVIe eeuw een regressie teweeggebracht en deEuropeanen als vuil afgeschilderd. In de middeleeuwen waren de openbare baden en stoombadenschering en inslag in de steden en water werd niet beschouwd als een potentieel gevaar voor de publiekegezondheid. Het 'droge toilet', poeders en parfums om andere geuren te verbergen ontstonden pas veellater.Giganteske bankettenEen bedrieglijk middeleeuws beeld, dikwijls bedoeld om overvloed weer te geven en om deopdrachtgever van het werk te vleien, heeft ons gewend gemaakt aan afbeeldingen van giganteskebanketten, waarbij de tafels bijna bezwijken onder de stapels gerechten. Let op dat u geen dubbelevergissing maakt. Ten eerste, door te geloven dat de dagelijkse voeding in de middeleeuwen uitingewikkelde menu's bestond, terwijl ze in de eerste plaats uit eenvoudige gerechten bestond (brood,soep, bouillon, weinig vlees en nog minder wild). Ten tweede, door ervan uit te gaan, dat de banketten oponze buffetten leken. De genodigden aten alleen wat hen opgediend werd en de beleefdheidsregels lietenop geen enkele manier toe om de gerechten op te schrokken.Het kasteel van Haut-Koenigsbourg: een onbetrouwbare restauratie?Tijdens de restauratie van het kasteel, in het begin van de XXe eeuw, heeft een heftige polemiek op basisvan verscherpt nationalisme Bodo Ebhardt geconfronteerd met een groep die het eigenlijke principe vande restauratie en/of haar historische waarheid in twijfel trok. De kritiek had, onder invloed van Hansi methet talent dat we van hem kennen, betrekking op het plan van de vestingtoren (vierkant zoals een Duitsevestingtoren of rond zoals een Franse vestingtoren), op de opgravingsmethodes en op sommige details(de molen, de hoogte van de vestingtoren, de 'nieuwe' uitstraling van het monument op het einde van dewerkzaamheden,…). In tegenstelling tot andere hedendaagse restauraties werd de restauratie van hetkasteel van Haut-Koenigsbourg echter op een wetenschappelijke manier uitgevoerd, waarbij debestaande overblijfselen behouden bleven en zo 'historisch' mogelijk vervolledigd werden. Nu biedt hetmonument, met uitzondering van enkele vergissingen die meestal te wijten zijn aan de interventies vanWillem II (de windmolen, de zaal van de Kaiser,…), een realistisch beeld van de late middeleeuwen14

Belenen/verpanden: als leengoed geven.WoordenlijstBulstergat: opening in een muur om de steigers te ondersteunen tijdens de bouw.Courtine: verbindingsmuur tussen twee torens.Dierenfabelboek: verzameling met fabels over dieren, bij uitbreiding alle dieren die op eenmonument afgebeeld zijn.Erker: 1. Rechthoekige of driehoekige uitbouw boven een poort om ze te beschermen met verticaleschietaanvallen. 2. Uitbouw met venster aan een gevel om zoveel mogelijk van het natuurlijke lichtte kunnen profiteren.Fust: vat met een grote capaciteit.Heer: edelman die in het bezit was van een leen.Heraldiek: wetenschap die zich bezighoudt met wapenschilden en wapens.Kanteel: rechthoekige inkeping in de borstwering van een vestingmuur.Klep: luik dat draait rond zijn horizontale as, om een schietgat of een kanteel te beschermen.Kraagsteen: stuk steen of hout dat gedeeltelijk in een muur ingewerkt is om een bovenliggendelement te dragen, bijvoorbeeld een balk of een plafond.Leen: domein of ambt toevertrouwd door een heer aan zijn vazal in ruil voor zijn trouw en zijndiensten.Lice: ruimte tussen twee ommuringen of tussen een ommuring en een gracht.Merkteken: gegraveerd teken in een steen door de steenhouwer. Bij de restauratie heeft BodoEbhardt deze traditie overgenomen maar er een nieuwe betekenis aan gegeven. Ieder merktekenkomt nu overeen met een jaar. Zo kan men in het monument aan de weet komen welke delengerestaureerd werden en wanneer.Merloen: tussenruimte bij een kanteelbekroning.Mezekouw: uitbouw op de top van ommuringen die dienst deed als schietgat.Middeleeuws: met betrekking tot de middeleeuwen. Deze periode loopt traditioneel van 476 (valvan Rome) tot 1492 (ontdekking van Amerika). Tijdens een bezoek aan het kasteel van Haut-Koenigsbourg kan men zich onderdompelen in het leven op het einde van de middeleeuwen, in1479. Willem II heeft gekozen om het kasteel te restaureren zoals het was tijdens zijn eerstereconstructie door de familie Tierstein. In dit opzicht is het kasteel van Haut-Koenigsbourg almodern aangezien het aangepast is aan het gebruik van vuurwapens.Reliëf: vooruitspringend deel op een steenoppervlak. Over de betekenis wordt nog gediscussieerd:defensief, esthetisch of financieel.15

Schietgat: opening in een muur, meestal hoog en smal, om veilig te kunnen schieten.Sprekende wapens: emblemen die gekozen worden om een rebus te maken die de naam van defamilie, stad of vereniging reconstrueert (voorbeeld van het blazoen van Tierstein dat een dier opeen steen weergeeft, in het Duits Tier/dier en Stein/steen).Stenen bank in een vensteropening: kleine bank bij het venster die in de muur ingewerkt is omvan het natuurlijke licht te profiteren.Suzerein: edelman die in het bezit was van een leen, waarvan hij een deel aan een vazal geeft.Toren met open keel: toren die open is aan de binnenkant. Deze vorm voorkomt dat de vijand zichkan verschansen als hij erin slaagt het kasteel te veroveren.Tweelingvenster: dubbel venster typisch voor de Romaanse architectuur.Uitkijktorentje: kleine defensieve uitbouw op de hoek van een muur ter bestrijding van dodehoeken.Valhek: mobiel rasterwerk in hout versterkt met ijzer om een poort af te sluiten en te beschermen.Vazal: persoon die zich onder de bescherming van een heer geplaatst heeft, zijn suzerein, van wiehij een leen ontvangt.Verluchting: geschilderde of versierde letter om een manuscript te verfraaien.Verwarming: in het kasteel van Haut-Koenigsbourg konden de bewoners zich op twee manierenverwarmen: met kachelhoffe (kachels met aardewerk) in de leefvertrekken en met schoorstenen inde kamers.Vesting: laag veelhoekig bouwwerk ontstaan op het einde van de XVe eeuw dat voor hethoofdgebouw opgetrokken werd om de artillerie van het kasteel op te stellen en die vantegenstanders terug te drijven. Het kasteel van Haut-Koenigsbourg heeft een stervormige vestingen een grote vesting (die in feite bestaat uit twee artillerietorens).Vestingtoren: belangrijkste toren van een kasteel. In de Elzas had de vestingtoren, in tegenstellingtot wat gebruikelijk was in de rest van Frankrijk, geen residentiële functie. Hij deed dienst alsbescherming, laatste toevluchtsoord en uitkijktoren en symboliseerde de macht van een familie.Vuurwapens: veldslangen, bombardes, kanonnen, haakbussen.Wapens: defensief, stokwapens, werpwapens,…Wapenschilden / blazoenen: geheel van emblemen en kleuren die gebruikt worden als teken vanherkenning en lidmaatschap door de adellijken, steden en verenigingen.Water: in een kasteel is een autonome waterbevoorrading essentieel. In het kasteel van Haut-Koenigsbourg zijn er twee vormen van watervoorziening: een put van 62 m diep en filterreservoirswaarmee het regenwater en het afvloeiende water gerecupereerd kan worden.Wolfsgat: gat in een steen om hem tijdens de bouw op zijn plaats te hijsen. De wolf is een soortwiggenset die gebruikt werd om stenen op te hijsen.16

BibliografieGeschiedenis en algemeenCollectif, Haut-Koenigsbourg, uitgave kennis van kunst, 1996.Baridon L., Pintus N., Le château du Haut-Koenigsbourg. A la recherche du Moyen Âge,uitgeverij CNRS, 2001.Collectif, Le château du Haut-Koenigsbourg, uitgave over het patrimonium, Monum, 2001.Waechter M., Haut-Koenigsbourg, uitgeverij Pierron, 2005.Collectif, Le Haut-Koenigsbourg, uitgeverij voor kunst J.P. Barthélémy, CNMHS, 1991.Fedou, Lexique historique du Moyen Âge, Armand Colin, 1995.Favier J., Dictionnaire de la France Médiévale, Fayard, 1993.Le Goff J et Schmitt J.C., Dictionnaire raisonné de l’occident médiéval, uitgeverij Fayard,1999.RestauratieMen kan de algemene werken raadplegen.Hamann B., Haut-Koenigsbourg, l’aventure d’une impériale reconstruction, l’Alsacemagasine, uitgaven 2008.Kubler M., Sélestat et le Haut-Koenigsbourg au début du siècle, uitgaven over de Rijn, 1991.Baechler C., Guillaume II, uitgeverij Fayard, 2003.DVD Haut-Koenigsbourg, l’Empereur le Ruine et le Château, uitgeverij Seppia, 2008.VoedingLaurioux B., Manger au Moyen Âge, uitgeverij Hachette littératures, 2005.Marty-Dufaut J., Le festin médiéval, uitgeverij Heimdal, 2005.Le viandier de Taillevant.Le Mesnagier de Paris.ArchitectuurWenzler C., L’architecture du château fort, uitgeverij Ouest France, 1997.Chatelain A., Châteaux forts, uitgeverij Remparts, 1991.Salch C.L., Dictionnaire des châteaux forts d’Alsace, uitgeverij Alsatia, 1991.Mengus N., Fuchs M., Rieger P., Châteaux forts d’Alsace, uitgeverij G4J, 2001.Viollet le Duc E., Encyclopédie médiévale.Mesqui J., Châteaux forts et fortifications de France, uitgeverij Flammarion, 2000.Le Hallé G., Précis de la fortification, uitgeverij Ysec, 2002.DierensymboliekWolff-Quenot M.J., Bestiaire de pierre, uitgeverij Nuée Bleue, 1992.Rebold- Benton J., Bestiaire médiéval, uitgeverij Abbeville press, 1992.HeraldiekPastoureau M., Traité d’héraldique, uitgeverij Grand manuels Picard, 1993.Dagelijks levenOberlé R., La vie quotidienne des chevaliers alsaciens au Moyen Âge, uitgeverij Oberlé,1991.De France J., Les très belles heures du duc de Berry, uitgeverij du cerf, 1999.Collectif, Les femmes au Moyen Âge, uitgeverij Hachette, 1991.Verdon J., Les loisirs au Moyen Âge, uitgeverij Tallandier, 1996.17

AmbachtenAndrieux C. et P., Maîtrise du vitrail, création et restauration, uitgeverij Larousse-Bordas,1997.Collectif, Vitrail, vocabulaire typologique et technique, uitgaven over het patrimonium, 1993.Véniel F., Scribes et enluminures, uitgeverij Pixtures, 2005.Carter P., Enluminure et calligraphie, uitgeverij Dessain et Tolra, 1995.WapensOberlé R., Les guerres du Moyen Âge, uitgeverij G4J, 1999.Viollet Le Duc E., L’armement médiéval, uitgeverij Heimdal, 2004Contamine P., La guerre au Moyen Age, PUF, 1999.Contamine P. et Beffeyte R., L’art de la guerre au Moyen Age, uitgeverij ouest France, 2007.Voor Engelstaligen: de volledige collectie van uitgeverij Osprey, die toegang biedt tot eenuiterst rijke iconografie.JeugdliteratuurMatter P., Mini Loup et le château fort, uitgeverij Hachette, 2003.Collectif, Le château du Haut-Koenigsbourg, uitgaven over het patrimonium, 2005.Bidon D.A., La vie des enfants au Moyen Âge, uitgeverij du Sorbier, 1994.Ruffenach-Jung Y., Nuit blanche au château, uitgeverij du Bastberg, 2009.Martin J., Les voyages de Jhen, le Haut-Koenigsbourg, uitgeverij Casterman, 2006.Carmona C., Haut-Koenigsbourg, le défi du temps, Id uitgave, 2004.Pernoud, R., A l’ abri des châteaux du Moyen Âge, collectie la vie privée des Hommes,Hachette, 1980.Le château fort, uitgeverij Gallimard, mes premières découvertes (mijn eerste ontdekkingen)nr. 17L’imagerie des chevaliers, uitgeverij Fleurus, 2006.Coppin B., Vivre dans un château fort, uitgeverij Gallimard, les racines du savoir (de wortelsvan de kennis), 2002.Le temps des châteaux forts, Gallimard, les yeux de la découverte (de ogen van deontdekking), 2002.Le siège du château fort, uitgeverij Gallimard, les yeux de l’histoire (de ogen van degeschiedenis), 2005.En avant, chevalier! Uitgeverij Tourbillon, Mondo Mino, 2005.18