Het Groot-Tempelhof te Slijpe - OAR - Onroerend Erfgoed

I. Zeebroek, G. Jansseune, D. Tys & M. Pieters1 Lokalisatieplan van de sleuven 2002-2003 (I-IV) en de opgravingszones1971-1998 (1-6). De voormalige topografie is aangeduid ineen onderbroken lijn, de huidige topografie in een doorlopende lijn.Location map of the excavation trenches 2002-2003 (I-IV) and theexcavation zones 1971-1998 (1-6). The former topography isindicated with an interrupted line, the presentday topography witha continuous line.TempelhofstraatgrachtII7IIIIIV5A42 31E40sleuven 1971-19990 40msleuven 2002-2003156

Het Groot-Tempelhof te Slijpe, Middelkerke2 De commanderij van het Groot-Tempelhofgezien vanuit de lucht op 30.06.1917(Foto: Koninklijk Legermuseum-Brussel,inv.nr. 48.N.624/ S.W. Slijpe).The preceptory ‘Groot-Tempelhof’ seenfrom the air on 30.06.1917 (Photo: RoyalArmymuseum-Brussels, inv. Nr. 48.N.624/S.W. Slijpe).3 Detail met het Groot-Tempelhof naarde kaart van Pieter Pourbus, 2de helft16de eeuw.Detail with the site ‘Groot-Tempelhof’from the map by Pieter Pourbus, secondhalf sixteenth century.157

Het Groot-Tempelhof te Slijpe, Middelkerkeook de burggraafschappen van Veurne, Sint-Winoksbergen en Diksmuide in de familiehield 8 . De familie de Fauquemberghes hadnauwe banden met de orde van de tempelridders.Godfried de Fauquemberghes, burggraafvan Saint-Omer, was in 1118 zelfs éénvan de mede-oprichters van de tempelordegeweest 9 . Zijn kleinzonen Osto en Walterwaren actieve tempelridders te Jeruzalem 10 .In 1137-1138 droeg Willem II de Fauquemberghes,burggraaf van Saint-Omer hetaltaar van de moederparochie Leffinge metzo goed als alle bijhorende rechten over aande orde van de tempelridders 11 . In de schenkingsoorkondewerd gespecificeerd dat methet altaar van Leffinge ook de kapellen ende offergaven, tienden en andere ‘zaken enbezittingen’ die tot de moederparochie hoorden,aan de tempeliers werden geschonken 12 .Die andere zaken en bezittingen waren vermoedelijkonder meer een aantal gronden engebouwen. De schenking van Willem II werdin 1140 bevestigd door bisschop Simon vanDoornik en in 1141 door graaf Diederik vanden Elzas (1128-1168), de eigenlijke eigenaarvan de parochierechten van de moederparochieLeffinge 13 .Met deze schenking kregen de tempelriddersbelangrijke inkomsten in handen. Zekregen vat op het landschap van Leffinge enomgeving (het latere Kamerlings Ambacht).Als tiendeneigenaars waren ze namelijkverantwoordelijk voor het onderhoud van deparochiekerken van Leffinge en haar deelparochiesen dus ook voor de materiële uitstralingvan het Christelijke geloof. Daarnaastdienden ze ook de inning en de opslag vande tienden (vooral granen en vee) te organiseren,wat inhield dat er tiendenschurenmoesten opgericht worden op landerijen dieze in de omgeving hadden verworven. Deorganisatie van de inning van de tiendeninkomstenuit dit vrij omvangrijke gebied, enmisschien ook wel het bezit van een aantalandere goederen en gronden, leidde ertoe omop het grondgebied van de moederparochieLeffinge een commanderij op te richten. Hetgaat meer dan waarschijnlijk om de oudsteén belangrijkste commanderij van de tempelriddersin het graafschap Vlaanderen, enom één van de eerste commanderijen van deorde in het geheel. Ze had dan ook een vrijgroot belang voor de orde en werd tot aanhet opheffen van de orde van de tempelriddersde Commanderie de Flandres genoemd,wat wijst op een meer dan lokaal belang 14 .Het eerste centrum van de tempeliersin het gebied was vermoedelijk het huis TenDiken (naam 1297) of Diclants Chapelle (naam1370), later ook bekend als het Fleriskot, inhet noorden van Leffinge 15 . Dit hof werd inhet oudst bekende goederenoverzicht van detempelridders/hospitaalridders als Oratoirebenoemd. Dit betekent dat er op de terreinenvan dit hof een kapel lag 16 . Aangeziende commanderij van het tempelhof te Slijpedateert uit de eerste helft van de 13de eeuw(zie hieronder), en de hospitaalridders zichalleen maar hebben bezig gehouden met hetbeheer van de bestaande goederen, bestaat8Warlop 1968, 148-149 en 249-254.9Barber 1994, 6.10Barber 1994, 35 en 259-260.11D’albon 1913, nr. 141: “... Notum sit omnibus tam presentibus quam futuris, omnibus Sancte Matris Ecclesie fillius quod ego, Willelmus, Deigratia Audomarensis castellanus, et Osto, filius meus, militibus Templi, ..., damus et ... concedimus altaria, capellas, oblationes et decimas deSclippes et Leffinges, tam in segele quam in pecoribus ceterisque rebus et pertinentiis suis, ...”. Sancte Matris ecclesie fillius is één van de namendie in de beginjaren van de orde werd gebruikt om de tempelridders aan te duiden (zie Barber 1994, 51).12Uit latere goederenregisters blijkt dat het ging om zowel de grote graantienden als de kleine veetienden, die voor de eigenlijke werkingskostenvan de parochie waren gereserveerd (Rijksarchief Brugge, Fonds Cumullus Ecclesiasticus nr. 825 en Archives Nationales de Paris, nr. S5350-1). Overhet gebruik van de tienden, zie Carnier 1999. De tienden van de moederparochie Leffinge zijn nooit volledig in handen gekomen van de tempeliers.Eén tiendenhoek was in 1137-1138 beleend aan de heren van Oudenburg, die de hoek tussen 1226 en 1236 overdroegen aan de abdij Rozendale bijMechelen. Voor de schenking: zie Goetstouwers 1956, nr. 1 (1226): “Ego Willelmus de Sanct Audomaro castellanus notum facio ... quod dominusEgidius bertaus, homo meus, potest invadiare decimam que iacet in territorio de Sclipes, ..., quam de me tenet”; Idem: nr. 2 (1227): “EgidiusBertholt, ... Noverint itaque universi ... quod decimam illam quam in territorio de Sclipes a castellano Sancti Audomari Willelmo, viro nobili, in feodotenebam, ..., monialibus Cisterciensis ordinis de claustro iuxta Walhem in honore beate marie constructo, ..., cum omnibis attinentiis suis, hacconditione in elemosinam devoto ac piu affectu contuli, ...I”. Om de één of andere onbekende reden lijkt het erop dat deze schenking herbevestigdmoest worden in 1236 en 1241: zie Goetstouwers 1956, nrs. 13 en 14 (1236) en 20 (1241).13D’albon 1913, nr. 231 en de Hemptinne & Verhulst 1988, nr. 58: “Ego Theodericus ... in territorio itaque de Sclipes, Lifdtingas cum appenditiissuis Stenes et Erlebaldi Capella, quorum altarium, oblationes et decimas, novarumque terrarum decimas fratribus Templi Iherosolimitani, et maximead hoc Ostonis amici nostri, ..., pro salute mea et predecessorum meorum, iure perpetuo quantum in me est, integre dono atque concedo.” Voor debevestiging van Simon van Doornik, zie Archives d’état de Mons: Cartulaire 64: f°11r°.14Archives Nationales de Paris, S 5350/2, waarin wordt verwezen naar een terrier van de tempelridders van vóór 1307 en waarin de commanderijvan Slijpe aldus wordt benoemd.15Ten Diken: Rijksarchief Brugge, Fonds Grote Westwatering, nr. 483-484: f°14v°, Diclants Chapelle: Rijksarchief Brugge, Fonds CumullusEcclesiasticus, nr. 825: 18r°, Fleriskot: eerste vermelding dateert uit 1628: Rijksarchief Brugge, Fonds Ommelopers Mestdagh, nr. 889-891, 6debegin, nr. 2. Zie ook Zeebroek et al. 2002, 40.16Zie ook Miguet 1995.159

I. Zeebroek, G. Jansseune, D. Tys & M. Pieterser een grote kans dat het Oratoire te Leffingede voorloper van de grote commanderij vanSlijpe was 17 . Het lijkt er dan ook op dat detempelorde in de 12de eeuw eerst dit hof bijde dijk langs een oude getijdengeul (de Testerepgeul)uitbreidde tot hun centrum. Het isniet duidelijk of dit hof ook al vóór 1137/1139een rol in de parochiewerking van Leffingespeelde.Het volledige westen van de moederparochieLeffinge, in het bijzonder de omgevingvan de huidige dorpen Slijpe en Mannekensvere,was sinds het einde van de 9de eeuwbezit van de graven van Vlaanderen die eruitgestrekte schaapsdomeinen inrichtten 18 .Deze domeinen hadden een grote betekenisin de vorming en opbouw van het vorstendomVlaanderen en leverden de graven vrijbelangrijke inkomsten uit de wolverkoop op.De domeinen waren ook belangrijk sociaalkapitaal, en werden gebruikt om adel enriddergeslachten aan zich te binden doormiddel van schenkingen en beleningen vanonderdelen van de domeinen. Hierin kwamverandering vanaf de periode rond 1100. Teneerste werden de grafelijke domeinen vanafhet einde van de 11de eeuw uitgegeven aanderden tegen een geldcijns. Ten tweedewerd het sociaal kapitaal dat de domeinenvormden in de loop van de 12de eeuw ookanders georiënteerd. Steeds meer goederen,rechten en inkomsten (ook inpolderingsrechten)die voordien waren toebedeeld aan adel,ridders en andere wereldlijke figuren uit dehofhouding, werden doorgegeven en overgeheveldnaar religieuze instellingen, zoalsde tempeliers en de cisterciënzers (zie bijvoorbeeldook Ter Duinen) die nauw met hetgrafelijke huis verbonden waren. Dit pastebinnen een politiek masterplan van Diederiken zijn zoon Philips van den Elzas (1168-1191) dat erop gericht was de positie van dehogere en lagere adel in het graafschap teverzwakken ten voordele van de eigen vorstelijkepositie 19 . De Elzassers hadden, zoalsvermeld, nauwe banden met de tempelorde,en waren actief betrokken bij de kruistochten.Deze relatie had niet alleen politieke,maar ook economische en landschappelijkeconsequenties. De tempelorde verwierf eenhele reeks rechten en bezittingen in de oudegrafelijke domeinen en zou als eigenaar vande kerken en kapellen en van een immensgrondbezit een grote impact hebben op desociale, economische en religieuze topografievan het middeleeuwse landschap in deomgeving van Slijpe en Leffinge.De opbouw van dit bezit grijpt plaatsvanaf de late 12de eeuw. Vóór 1170-1171hadden de tempeliers al een klein bezit in hetwesten van de moederparochie verworven,bij Mannekensvere, het grafelijke veer overde IJzer. Het gaat om het ‘kleine huis vanMannekensvere’, waar ze nabij het hof eenMariakapel oprichtten die zou evolueren totde parochiekerk van Mannekensvere 20 . Mannekensvereis in feite dan ook een villeneuveof stichtingsdorp van de tempeliers 21 . Min ofmeer tegelijkertijd kregen ze in de omgevingvrij omvangrijke stukken van grafelijkedomeinen in cijns. In 1186 kregen de tempelierszo ook 93 hectaren cijnsland in hetnoorden van Mannekensvere in handen. Opdit land werd de grange of het huis van ‘deKoude Schuur’ opgericht 22 . Dergelijke boerderijenmet grote schuren of granges warenvoor de tempeliers dé ruimtelijke getuige bijuitstek van hun economische ‘macht’ in hetlandschap 23 . De tempeliers waren ook eenactieve partner in de organisatie van de waterhuishoudingvan het gebied ten zuidoostenvan Nieuwpoort, aangezien heel wat van deverworven rechten gesitueerd lagen langs ofin de omgeving van afwateringssluizen vande watering. Bovendien waren de tempeliersook verantwoordelijk voor het onderhoudvan een aanzienlijk deel van de IJzerdijk (dezogenaamde ‘Havendijk’).Andere bezittingen van de tempelriddersin de omgeving zijn terug te vinden inWestende (voormalige leengoederen in hetdorp en voormalige feodale rente), Middel-17In 2003 werden in het kader van het project “Terrains Techniques Théories. Ladynamique des paysages et des sociétés pré-industrielles: approche comparative et intégréede l’inscription du changement dans le sol » van de CNRS, UMR 6575, Universitéde Tours, de Universiteit van Southampton, de Universiteit van Warschau, de VrijeUniversiteit van Brussel en het voormalig Instituut voor het Archeologisch Patrimonium(IAP), nu Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed (VIOE), de terreinen van hetFleriskot volledig onderworpen aan een geofysisch onderzoek (resistiviteitsmeting enmagnetometrisch onderzoek). Hierbij bleek dat de ondergrond van dit hof zwaar verstoordis door de gevolgen van WO I. Het hof lag namelijk op de achterste linies van deDuitse troepen, en werd zwaar bestookt. Bovendien is hier in 1918 een munitiedepotontploft. Eventuele resten van het middeleeuwse oratorium kunnen alleen maar doorsystematisch archeologisch onderzoek aan het licht gebracht worden.18Het gaat om 1140 hectaren domein waar tot in de 12de eeuw vooral aan schapenteeltwerd gedaan, zie Tys 2003 voor de details.19Verhulst 1967.20Archives d’état de Mons: Cartulaire 64: 7v°-8v°.21Zie ook Miguet 1995 voor Normandië, waar de tempelorde duidelijk een doelbewustepolitiek heeft gevolgd om villeneuves te stichten, om de christelijk-religieuzetopografie in het Normandische landschap te versterken.22Met de term “koud” werd naar natte bodemcondities verwezen, wat te verklaren isvanuit het gegeven dat de gronden waarover het ging in 1186 nog maar enkele tientallenjaren ingepolderd waren.23Miguet 1995. In deze zin waren de commanderijen van de tempeliers, en vermoedelijkook die van Slijpe, verwant aan de grote cisterciënzerabdijen, zoals ook TerDuinen en Ter Doest. Men kan trouwens aannemen dat de grange op de Koude Schuureen vrij aanzienlijk bouwwerk moet zijn geweest.160

Het Groot-Tempelhof te Slijpe, Middelkerkekerke (een hof op een oud grafelijk domein),Wilskerke (een kleinere boerderij), zuidelijkLeffinge (een grote boerderij) en vooral teSlijpe (verschillende hoven en boerderijen).De meeste huizen, hoven en renten werdenvermoedelijk meteen in pacht uitgegeven, alzijn er ook aanwijzingen voor een fase vandirecte exploitatie van het hof in het centrumvan Mannekensvere, het hof van de KoudeSchuur en het Hof Ten Diken (de vermoedelijkeoudere commanderij). Het belangrijkstecentrum van de tempelorde zou echter decommanderij van Slijpe worden.2.3 Het tempelhof te SlijpeHet tempelhof te Slijpe was de nieuwe,13de-eeuwse commanderij van de tempeliers,die niet alleen werd opgericht om hetkleine oratoire in het noorden van Leffingete vervangen, maar die ook het centrum vande werking van de orde in het graafschapVlaanderen was. Het tempelhof had de omvangen de uitstraling van een klein klooster(zie hierna). Het werd aangelegd op een grootblokvormig perceel (fig. 1). Dit perceel maaktedeel uit van een groter tempeliersgoed datbestond uit grafelijk cijnsland, dus vercijnsdeoude territoriale domeinen van de graven vanVlaanderen. Deze situatie dateert al van vóór1225. In dat jaar kregen de tempeliers eenkwijtschelding van 20 pond cijns op de grafelijkeMagna Brevia-domeinen te Slijpe en 40pond cijns op de Brevia Camere-domeineneveneens te Slijpe, in ruil voor de afstand vanhun rechten op de jaarmarkt van Ieper 24 . Hetis niet bekend op welk ogenblik de tempeliersdeze gronden van de graaf in cijns hebben gekregen(of genomen) en hoe dit juist gebeurdis. Noch in de archieven van de graaf, noch inde archieven van de tempeliers is hier enig24Archives Départementales du Nord B1358: oorkonde uit 1225 van Frater Oliverusde Rupe waarin deze ruil werd bezegeld: “...Et pro dictis nundinis habendis remisit nobisdicta comitissa singuliter annis inperpetuum quadraginta libras reddit. quas et debebamusin terra de Esclippes. ...”. Zie ook Archives d’état Mons Cartulaire 64: 24r° voor deoorkonde van graaf Ferrand (november 1227). Over het geschil rond de jaarmarkt vanIeper, zie o.m. Nuyttens 1974. De gerecupereerde cijns, werd geboekt als een afzonderlijkeinkomst op de Magna Brevia van Brugge en de Brevia Camere van Brugge, waarde “terugbetaling” in 1255 verscheen als nieuwe uitgave (zie de Grote Brief van 1255 inRijksarchief Gent Fonds Gaillard nr. 72bis).25Volgens het onderzoek van Miguet was het gros van de bezittingen van de tempelierstrouwens afkomstig van giften en voordelige ruilovereenkomsten en moest menpas in de loop van de 13de eeuw overgaan tot de aankoop van goederen, om hunbezittingen verder uit te kunnen breiden (Miguet 1995, 31-36).26Miguet 1995.27Archives Nationales de Paris, S 5350-1.28Cf. de vermelding van talrijke darincpits en een teghelmaed op de gronden van decommanderij in het landboek uit 1430 (Archives Nationales de Paris, S 5350-1).spoor van terug te vinden. Hoewel de tempelierstot 1225 niét werden vrijgesteld van degrondcijns op deze goederen, kan men zichtoch niet van de indruk ontdoen dat de eigenlijkeverwerving van deze gronden teruggaatop een ‘gift’ of een overdracht van deze grondendoor de graaf en dat het niet gaat omeen systematische aankoop van cijnsgrondendoor de tempeliers 25 . Met andere woorden ishet best mogelijk dat de tempeliers hun belangrijkstegoederen in bezit kregen zonderdat er ook maar één rechtstitel bewaard isgebleven. Dit toont aan hoe gevaarlijk het isom landschapsgeschiedenis louter te baserenop de interpretatie van de overgeleverderechtstitels en oorkonden.Het lijkt er volgens de stand van hetarcheologisch onderzoek op dat het tempelhofals dusdanig een volledig nieuweconstructie uit het begin van de 13de eeuwwas. Dit betekent niet noodzakelijk dat decommanderij van Slijpe de eerste constructieop deze plaats was. Het is immers mogelijkdat er op de plaats van het tempelhof al eenoudere, grafelijke boerderij was gelegen. Devermelding van het woord ‘mote’ binnen dewalgracht aan de noordgrens van de terreinenvan het tempelhof (fig. 1: 7 en fig. 21),zou hiervoor een aanwijzing kunnen zijn. Alleenbestaat er voorlopig nog geen relevantearcheologische informatie over deze ‘mote’.De commanderij van Slijpe lijkt van bijhet begin vrij groots en relatief prestigieusopgevat te zijn. Ze bevond zich op een perceelmet een oppervlakte van ongeveer 5hectaren, dat volledig omgeven werd dooreen brede gracht en dat volledig ommuurdwerd. Op het terrein bevonden zich op zijnminst een schuur, een hoofdgebouw en eenkapel. Deze laatste was waarschijnlijk voorzienvan eerder bescheiden grisailleramen.Deze bescheidenheid past in het belang datdoor de orde werd gehecht aan de soberheid,die zijn materiële vertaling vond in deniet-overdadige architectuur van de meestecommanderijen in Europa 26 .Het tempelhof lag te midden van een reeksgelijkaardige blokpercelen met een gemeenschappelijkeoppervlakte van 80 hectarendie, volgens een beschrijving uit 1430, zoweluit terres labourables bestonden, als uitpasteures of weiden 27 . Deze gronden werdendoor de commanderij intensief gebruikt. Uitde geschreven bronnen blijkt onder meer datop de gronden rond de commanderij zowelklei als veen werden gedolven, mogelijk vooreen lokale tegel- of baksteenproductie 28 .161

Het Groot-Tempelhof te Slijpe, Middelkerke36Leys-Aspeslagh 1967,zie bij voorbeeld het volksverhaalover de doodsceersdie ongelukkigen soms nogkunnen zien branden op depoort van de Koudeschuurin Mannekensvere.37Archives Nationalesde Paris, S 5350-1.38Huvenne 1998.39Deze kaart afkomstiguit een landboek van1675 bleef bewaard in deArchives Nationales deFrance. Registre Terrier dela Commanderie de Slijpe,plans et mesurages de toutle domaine, cens, rentes, dîmes,fait à la requête de M.le chevalier Jean de Fresnoy,commandeur.40Archives Nationalesde Paris, S 5350-1.41Industrieel ingenieur,voormalig attaché van FODWerkgelegenheid, Arbeiden Sociaal Overleg (WASO),directie West-Vlaanderen.42Deze opmeting werdin 1990 uitgevoerd doorJohan Termote.in hand met een dalende aandacht van deorde voor hun goederen in de kustvlakte.Dit leidde onder meer tot het verwaarlozenvan de parochiekerken waar de orde als tiendenheerverantwoordelijk voor was. De ooitzo centrale rol en positie van de orde vande tempeliers in het landschap van de middenkust,waarvan de commanderij één vande materiële brandpunten was, was uitgespeeld.De beleving van de aanwezigheid vande tempeliers in het landschap werd herleidtot een mythische en vaak angstaanjagenderol in lokale sagen en legenden 36 .2.4 Informatie over het gebouwenbestand uit iconografischebronnenWat de omvang van het gebouwenbestandvan het tempelhof betreft beschikken we ookover een aantal iconografische bronnen. Opde kaart van Pieter Pourbus uit 1571 (fig.3) vinden we de oudst gekende figuratieveweergave van het tempelhof. We krijgeneen idee van het algemene uitzicht en vande samenstelling van het gebouwenbestand.Met de nodige voorzichtigheid kunnen weafleiden dat de gebouwen en de muur vanhet tempelhof inderdaad waren uitgevoerdin rode baksteen en dat enkele gebouwenmogelijk wit gepleisterd waren. Het tempelhofwerd ommuurd met een bakstenenmuur, en omgeven door een brede gracht,die in de beschrijving van de commanderijuit 1430 “La Grand Fosse” wordt genoemd 37 .Een dam over de gracht leidt naar een vrijmonumentale toegangspoort met dakpartij,die geïncorporeerd was in de muur rond hettempelhof. Centraal achter de poort staathet hoofdgebouw afgebeeld. Rechts vanhet hoofdgebouw wordt de kapel met torenafgebeeld; links enkele andere gebouwenwaaronder vermoedelijk het gastenverblijfen de schuur. Men mag aannemen dat deafbeelding van het tempelhof door Pourbusvrij waarheidsgetrouw is. Pourbus was eenerg sterk en hoogstaand landmeter, diejarenlang gedetailleerd terreinwerk heeftverricht om de kaart van het Vrije te kunnenopstellen. Hoewel het westelijke deel van dekustvlakte, omwille van tijd- en geldgebrek,minder goed werd uitgewerkt dan het oostelijkedeel, werden belangrijke landschapselementen,zoals de commanderij, door Pourbuswellicht naar waarheid afgebeeld. Ook depanoramische weergave van het tempelhofop de gelijkschalige vlakprojectie is hier eenindicatie voor 38 . Het is uiteraard onmogelijkom details af te leiden, of de ouderdom vande gebouwen op deze momentopname uit1571 te bepalen, maar men kan er wel vanuitgaan dat wat afgebeeld staat ook daadwerkelijkaanwezig was.Een kaart uit 1675 (fig. 21), bewaardin een landboek van de commanderij vanSlijpe, geeft een goed overzicht van de toestandvan ‘La Court Du Temple’ in het derdekwart van de 17de eeuw en hoe het hof zichheeft genesteld in een bocht van de weg.De kaart toont binnen de omgrachting naastdrie gebouwen en een poortgebouw ook eenmolen en een waterpartij 39 . Een molen is nietherkenbaar op de kaart van Pourbus, maarer werd daarentegen wel reeds een molenvermeld in de beschrijving van het tempelhofuit 1430 40 . Van een bakstenen ommuringafgebeeld op de kaart van Pourbus is op dezekaart uit 1675 niets te zien. Dit zou kunnenimpliceren dat deze ommuring in de periode1571-1675 is gesloopt. Deze in de Fransearchieven bewaarde kaart is echter vooralopmerkelijk vanwege de vermelding van hetwoord ‘mote’ op een ophoging gelegen in dehoek tegenover de toegang. Zoals hierbovenreeds gezegd, is omtrent deze kennelijk opgehoogdezone geen verdere archeologischeinformatie voorhanden. Ten zuiden van deze‘mote’ is – wellicht om praktische redenen- een tweede toegang aangelegd, in de hoektegenover de toegang met poortconstructie.Uit de archeologische gegevens blijkteveneens dat het laatmiddeleeuwse tempelhofeen groot aantal bakstenen gebouwenomvatte (cf. infra). Helaas lijken de gegevensuit de opgravingen van 1971-1998 moeilijkerinterpreteerbaar en kunnen niet alle opgravingresultatenvergeleken worden met dekaart, of in hun juiste ruimtelijke en chronologischecontext geplaatst worden.3 Het archeologisch onderzoek in deperiode 1971-1998Tussen 1971 en 1998 werden op hetGroot-Tempelhof, meestal tijdens de zomermaanden,gedurende een kortere of langereperiode, opgravingen uitgevoerd door GilbertJansseune 41 . In de loop der jaren werdenaldus verschillende structuren in baksteenaangesneden, verspreid over het hele domeinvan het Groot-Tempelhof (fig. 1: 1-6). Op deplaats van de bovenvermelde ‘mote’ (fig. 1:7) werd enkel de topografie ingemeten 42 .163

I. Zeebroek, G. Jansseune, D. Tys & M. Pieters4 Eénvan de muren nabij de toegang tot het Groot-Tempelhof.One of the brick walls near the entrance to the site ‘Groot-Tempelhof’.Het onderzoek spitste zich in de beginfasedus vooral toe op het in kaart brengen vanplattegronden, het verkennen van de site enhet inzamelen van informatie met betrekkingtot de materiële cultuur. Hier volgt een kortoverzicht van de belangrijkste resultaten vandeze werkzaamheden met betrekking totde late middeleeuwen en de vroegmoderneperiode.Ter hoogte van de voormalige toegang(fig. 1: 1) werd vermoedelijk een gedeeltevan een toegangsconstructie met brug overde walgracht, weg en monumentale poortaangesneden. Langsheen de brug werdeno.a. een afvalkuil met een groot aantalceramiekfragmenten en enkele blokkennatuursteen afkomstig uit de steengroevenvan Boulogne-sur-Mer (F) aangetroffen 43 .Achter de poort strekten zich twee murenvoorzien van steunberen uit. Figuur 4 toontde meest westelijke van deze muren. Deonderlinge afstand tussen beide muren bedroegongeveer 5 m. Bij een commanderijin Lincolnshire (GB) is een vergelijkbaresituatie vastgesteld: één van de toegangenbevond zich bij deze commanderij tussentwee gebouwen en was aldus ook geflankeerddoor twee muren 44 . In dezelfde zone(fig. 1: 1) kwamen ook een aantal anderebakstenen structuren aan het licht waaronderde mogelijke funderingen van eenmiddeleeuwse schuur en een ondergrondseruimte met tongewelf (fig. 5) 45 . De zopas5 Ondergrondse ruimte met aanzet vantongewelf.Subterranean room originally with abarrel vaulting.6 Baksteenbouw aan de noordzijde van het huidige woonhuis.Brick building to the north of the actual residence.43Jansseune 1983, 24; Jansseune 1992, 77.44Mayes 2002, 31-34.45Jansseune 1992, 77.164

Het Groot-Tempelhof te Slijpe, Middelkerke7 Een steunbeer van de kapel.A buttress along one of the chapelwalls.8 Trap in de zuidwestelijke hoek van dekapel.A flight of steps in the southwesterncorner of the chapel.46De put lag op eendertigtal centimeter onderhet maaiveld en was oorspronkelijk4,23 m lang,1,8 m breed en 1,5 m diep.De bakstenen hadden eenformaat van 28 x 14 x 7 cm.D’Haene 1983, 34.47Miguet 1995, 89-92.48Miguet 1995, 92-96.49Het vlakglas (uit deperiode 1971-1998) wordtbestudeerd door Hilde Wouters.De eerste resultatenvan deze studie zijn voorgesteldin Caluwé et al. 2003,34-36.50Dit onderzoek zal wordenuitgevoerd door MaritVandenbruaene, wetenschappelijkattaché VIOE.besproken structuren werden haast volledigvernield bij de werken voor de aanleg van debrug over de autosnelweg E40 in 1975.Aan de noordkant van de site (fig. 1: 6)werd aan de binnenzijde van de walgrachteen bakstenen muur vastgesteld, mogelijkeen restant van de omheining van het hof.Onmiddellijk ten noorden van het huidigewoonhuis (fig. 1: A) werd een zone onderzochtmet resten van een imposante baksteenbouw(fig. 1: 4; fig. 6). Ten westenvan dit woonhuis (fig. 1: 5) werd op eenoverwelfde regenwaterput gestoten 46 . Deze,oorspronkelijk van een tongewelf voorzieneput, werd hergebruikt als aalput. Vloertegels,dakpannen en scherven werden in de vullingvan deze structuur aangetroffen. Vlakbijwerd een afvalkuil met eveneens een grotehoeveelheid archaeologica aangesneden.De kapel, onmiddellijk ten noordoostenvan het woonhuis gesitueerd (fig. 1: 2) enin zijn totaliteit onderzocht, had een eenvoudig,rechthoekig grondplan van 9,6 bij 18,7m buitenwerks (fig. 11). De muren, helemaalonderaan 1,2 m dik, werden geschraagd dooreen aantal steunberen (fig. 7): drie langs dezijgevels, twee op elke oostelijke hoek en éénop elke westelijke hoek. De korte oostelijkekant was nog eens supplementair voorzienvan twee iets kleinere steunberen. Ter hoogtevan de ingang in de zuidwestelijke hoekvan de kapel bevond zich een naar binnenafdalende trap (fig. 8). Enkele nog bestaandekapellen van Normandische commanderijen,nl. deze van Voismer en Courval 47 , vertonenwat betreft de plattegrond en de afmetingengrote gelijkenissen met de kapel van Slijpe.Binnen in kapellen van tempeliers treft menmeestal als enige versieringselementen gebeeldhouwdekapitelen en zuilbasissen aan.Verder zijn de ramen meestal voorzien vangebrandschilderd glas 48 . In de omgeving vande kapel te Slijpe werden tot nu toe in elkgeval een 700-tal vlakglasscherven ingezameld49 . De meerderheid van deze schervenis voorzien van florale motieven (drielobbenen klimopranken) in bruinzwarte grisailleverfop een gerasterde achtergrond. Daarnaastwerden er een vijftigtal figuratief gebrandschilderdescherven aangetroffen, waaronderéén met een gezicht met 13de-eeuwsestijlkenmerken. Blauw vensterglas, roodplaquéglas en geel glas behoren tot de zeldzamereglasvondsten. Al deze scherven zijndus meer dan waarschijnlijk afkomstig vande kapel en plaatsen deze in de 13de eeuw.Daarnaast zijn in de puinlagen boven de kapelook fragmenten van zuilen en gebeeldhouwdekapitelen in natuursteen aangetroffen.Binnen in de kapel werden 12 menselijkeskeletten aangetroffen. Ten oosten vande kapel werden zowel in 1977 als in 1998(cf. infra) eveneens een aantal menselijkeskeletten opgegraven (fig. 1: 3). Deze zullenna afloop van de verder besprokenopgravingscampagnes als één ensemblefysisch-antropologisch onderzocht worden 50 .Bij verschillende skeletten zijn metalen kle-165

Het Groot-Tempelhof te Slijpe, Middelkerkeals doel de muren, aangesneden in 2002 ineen ruimere context te plaatsen en greep tekrijgen op de vorm en eventueel de functievan het in 2002 aangesneden gebouw. Devierde sleuf (IV) moest de verondersteldebegrenzing van het kerkhof vastleggen.11 Vereenvoudigd opgravingsplan met debelangrijkste sporen uit de opgravingscampagnes2002-2003 en plattegrondvan de kapel (naar Gilbert Jansseune).Simplified excavation plan with indicationof the most important archaeologicalfeatures from the excavation campaigns2002-2003 and the groundplan of thechapel (courtesy Gilbert Jansseune).opgevulde depressie2de baksteenfase1ste baksteenfasebomkraters0 4m167

I. Zeebroek, G. Jansseune, D. Tys & M. Pieters4.1 Het oudste spoor: een kleiwinningszone (?)(fig. 11: opgevulde depressie)In sleuven I en III werd een 1 tot 2,7 m dikkleipakket aangesneden. Figuur 12 toont ditkleipakket aan het zuidoostelijk uiteinde vansleuf I. De bovengrens van dit pakket bevondzich tussen 2,5 en 2,9 m TAW 57 . Het pakketbestond uit verschillende, duidelijk van elkaarte onderscheiden eenheden. Op verschillendeplaatsen bestond de onderste, tot 1,4 m dikkeeenheid uit gereduceerde klei. Deze klei wasopvallend homogeen, kleefde zeer sterk enbevatte een aantal zandige lensjes. Bovenopdeze onderste eenheid lagen een aantal lagenmet verschillende kenmerken: een donkerbruine,kleiige vulling met nog wat organischeresten, een pakket van lichtblauwe, duidelijkverspitte klei en een donkerbruine humeuzelaag met een maximale dikte van 0,5 m diehier en daar een veenbrok bevatte. De opvullingvan deze zone gebeurde in verschillendefasen, te oordelen naar de duidelijk doorhumusaanrijkingshorizonten (0,1 tot 0,2 mdik) van elkaar gescheiden lagen. Onderaanrustte dit pakket op het zgn. oppervlakteveenop 0,2 tot 0,7 m TAW. Het veenpakket werdop drie plaatsen aangeboord en was tot 1 mdik. Onder dit veen was bruin, vermoedelijkpleistoceen zand aanwezig 58 . Vermits hetveen ter hoogte van de opgevulde zone nietof in elk geval niet helemaal ontgonnen werd,kan de structuur niet overtuigend als eenveenwinningsput worden geïnterpreteerd.Een mogelijkheid is evenwel, dat het gaatom een kleiwinningsput. Polderklei werd immersgebruikt voor de productie van tegels,bakstenen en dakpannen 59 . Prospecties doorGilbert Jansseune lokaliseerden dergelijkproductieafval op korte afstand van de site.Daarenboven wijst het toponiem tegelrie, datwordt gebruikt voor een perceel in de omgevingvan het tempelhof, eveneens op hetbestaan van een tegel-, pan- en/of baksteenbakkerij.Wat de datering betreft wijst het schaarserelevante materiaal uit de opvulling van ditspoor ten vroegste naar (het begin?) van delate middeleeuwen. Het betreft meer specifiekeen sterk beroet fragment van een oxiderendgebakken en geglazuurde braadpan met hollesteel. Oxiderend gebakken en geglazuurdaardewerk werd ten vroegste rond of kortvóór 1200 vervaardigd waarbij de braadpanéén van de eerste belangrijke vormen was 60 .Een datering vóór 1200 voor deze opvulling isdus op deze basis onwaarschijnlijk.12 Profiel met de verschillende eenheden inde opvulling van de kleiwinningszone.Section with the different archaeologicalunits in the infilling of the clay-extractionzone.4.2 Een zwart pakketEen zwarte laag, 0,15 tot 0,3 m dik, dekthet bovenvermelde kleipakket af. In 1975en in 1983 werd een gelijkaardige laag aangesnedenin de zone van de toegangsconstructievan het tempelhof (fig. 1: 1) en tennoorden van het woonhuis (fig. 1: 4). Dezelaag spreidt zich dus wellicht over een vrijgrote oppervlakte van de site uit. De textuurdoet in de eerste plaats aan verkoold veen ofmest denken: brokkelig en zeer fijn vezelig.Het sediment bevat o.a. heel wat verkooldegraankorrels naast visbot. Er werden echterook een klein aantal fragmenten van ceramiek,stukken zoogdierbot en metaalrestenin aangetroffen. Mogelijk houdt dit pakketverband met een brand op de site. Het betreftin elk geval een laag die enkel indirectnaar een brand kan verwijzen. Er zijn immersgeen aanwijzingen voor grote hitte ter hoogtevan de aangetroffen laag zelf.Wat de datering betreft zijn er zoals gezegdslechts een klein aantal ceramiekfragmentenaangetroffen, waaronder een aantal in hoog-57Tweede AlgemeneWaterpassing.58Met dank aan Prof. Dr.Cecile Baeteman.59Hollestelle 1961, 124-125. De steenbakkerij kwamin Vlaanderen omstreeks1200 tot ontwikkeling.60Verhaeghe 1988, 91.168

Het Groot-Tempelhof te Slijpe, Middelkerke13 De oostelijke muur met steunbeer doorsnijdt de zwarte laag.The eastern wall with buttress cuts the black layer.versierd oxiderend gebakken aardewerk.Daarnaast is voornamelijk grijs reducerendgebakken aardewerk vertegenwoordigd. Opbasis van het hoogversierde aardewerk kandeze laag ten vroegste in de late 12de eeuwgedateerd worden gezien deze ceramiek pasten vroegste kort vóór 1200 op de markt verscheenen zijn hoogtepunt kende tussen 1225en 1325 61 . Het ontbreken van steengoed onderde ceramiekfragmenten kan pleiten vooreen datering vóór de 14de eeuw. Het geringeaantal vondsten maakt echter op dit ogenblikeen preciezere datering eerder speculatief.De dikte van de muren in opstand bedraagt0,9 m. Helemaal onderaan ter hoogtevan de funderingen bedraagt de dikte zelfs1,1 tot 1,25 m. De bakstenen zijn verwerktin wat men een dubbel Vlaams verband 62 zoukunnen noemen, met zowel aan de binnenalsbuitenkant van de muur een afwisselingvan strekken en koppen (fig. 13-14). De muurwas plaatselijk nog over 11 steenlagen bewaard.De hoogst gelegen volledig bewaardebaksteenlaag bevond zich op 3,3 tot 3,4 mTAW. De bakstenen werden later voor eengroot deel uitgebroken. De afmetingen vande gele en rode bakstenen bedragen 28/29x 14/14,5 x 7/8 cm. Bakstenen van zulke afmetingenworden doorgaans gedateerd vóór1300 63 . Tussen de voegen werd een soortaardmortel aangebracht bestaande uit grofzand gemengd met klei, schelpengruis enkalkbrokjes. Het gebruik van zgn. aardmortelsis in de late middeleeuwen wijd verspreidin de rurale architectuur 64 . Het blijft dusgeenszins beperkt tot kleine bouwsels.4.3 De laatmiddeleeuwse bakstenen structuren ende gravenIn het aangesneden bakstenen gebouw(fig. 11) zijn minstens twee grote fasen teonderscheiden. Het spreekt voor zich dat erna grondige studie en verdere opgravingenwellicht meer fasen zullen kunnen wordenonderscheiden.61Verhaeghe 1988, 102-103; Verhaeghe 1989, 21.62Brunskill 1997(2), 91.63Hoewel men met dezebeweringen over het algemeenvoorzichtig moet zijnwant bakstenen van 30 cmkunnen ook na 1400 nogvervaardigd zijn. Hollestelle1961, 77 en 93.64Pesez 1998, 64-65.4.3.1 De eerste fase van een imposante baksteenbouw(fig. 11)Drie bakstenen muren, die deel uitmakenvan éénzelfde gebouw, zijn blijkens de stratigrafiejonger dan het zwarte pakket (fig. 13-14). Dit gebouw is buitenwerks 9,3 m breed enop zijn minst 15 m lang, volgens de informatieverstrekt door Gilbert Jansseune (cf. supra).14 Detail van een steunbeer. Bemerkhet zwarte pakket onder de steunbeeren het funderingspakket van bakstenenonder de muur.A buttress in detail showing the blacklayer below the buttress and the layerwith bricks below the wall.169

I. Zeebroek, G. Jansseune, D. Tys & M. PietersBij de muren is enkel langs de buitenzijdeeen funderingssleuf te zien. Aan debinnenzijde sluit de muur nauwgezet tegende funderingssleuf aan. Het funderingspakketverschilt naargelang de stevigheid vande ondergrond. Op één plaats is een haast1 m dik pakket baksteenpuin vermengdmet zand aanwezig (fig. 14). Elders is eenfundering van klei met grote baksteenbrokkengebruikt. Op nog een andere plaats isde muur rechtstreeks in de zware polderkleiingebed. Duidelijk blijkt dat bovenop deonstabiele kleipakketten (cf. supra) dieperefunderingen aanwezig waren dan op de vollediggerijpte polderklei. De bouwers warenzich dus terdege bewust van de stabiliteitvan de ondergrond en wijzigden consequenthun werkwijze in functie van hun inschattingvan de stabiliteit.Aan de buitenzijde van de oostelijke muurzijn op een onderlinge afstand van 2,5 m deresten van 2 steunberen aangetroffen. Zezijn ongeveer 0,85 m breed, rusten rechtstreeksop de zwarte laag en zijn vanaf detweede steenlaag in de aanleg van de muurverweven (fig. 14). Van één steunbeer blevennog 6 steenlagen bewaard.Enkele andere structuren staan naar allewaarschijnlijkheid in verband met de zopasbesproken muren: een als latrine geïnterpreteerdestructuur en 2 pijlerbasissen. Eenhoefijzervormige constructie (van +/- 1 mdoormeter buitenwerks) met bakstenenbodem was tegen de binnenzijde van dewestelijke muur aangebouwd en bleef tot 3steenlagen bewaard op een diepte van 3,3m TAW (fig. 11 en 15). De bakstenen (baksteenformaat:29/30 x 14,5 x 6/7 cm) warenstraalsgewijs aangelegd, met de korte zijdenaar binnen toe. De harde, zwarte aanslagaan de binnenzijde (zowel op de bodemals op de zijwanden) van de structuur laatvermoeden dat het om een latrine kan gaan.Deze is vervolgens in een latere bouwfasevoor de bouw van een binnenmuur ontmanteld(cf. infra). De oorspronkelijke putvullingwerd hiervoor blijkbaar volledig leeggehaalden vervangen door baksteenbrokken. Dezelatrine was op een bed van baksteenpuingeplaatst. De resten van de basissen van 2pijlers bevonden zich precies in de as vanhet gebouw en wel op 3 m afstand van demuren. De pijlers lagen op een onderlingeafstand van 2,5 m. Van één van deze pijlers(baksteenformaat: 29 x 14,5/13,5 x 7,5 cm)waren nog 17 steenlagen bewaard. De anderepijler (baksteenformaat 29 x 14 x 8/7,5cm) was volledig weggebroken en enkel nog15 Hoefijzervormige structuur in baksteen, wellicht het onderste gedeelte van een latrine.Structure in brick in the shape of a horseshoe, possibly the remains of a garderobe.170

Het Groot-Tempelhof te Slijpe, Middelkerke65Muller & Vogel 1983, 365.66Leroux-Dhuys 1998, 52.67Dewilde & DeMeulemeester 1993, 298.68Miguet 1995, 96-97.69Mayes 2002, 7, 16-18,52-54, 57-62, 69-72.herkenbaar aan de vooral met baksteenpuinopgevulde kuil. Op de vondsten uit deze kuilkomen we verder nog terug.De archeologisch gegevens wijzen dus opeen gebouw dat door pijlers in de lengteasin twee verdeeld werd. Hoewel het gebouwniet volledig werd onderzocht had het waarschijnlijkeen rechthoekig grondplan. Desteunberen verdeelden het gebouw in traveeënwaartussen wellicht vensteropeningenen een deuropening waren aangebracht.Dit gebouw was met de korte zijde naarde kapel gericht. Ook door de ligging in debuurt van de kapel wint de idee aan krachtdat dit gebouw van een zeker belang was.Aan de binnenzijde bevond zich vermoedelijkeen latrine. Deze gegevens kunnen eenindicatie zijn voor de functie van dit gebouw.In kloostercomplexen zijn zalen van groteafmetingen met centrale zuilenrij regelmatiggebruikt als dormitoria, refectoria, kapittelzalenen werkplaatsen 65 . Dit is ook het gevalbij de cisterciënzerbouwwerken die zichvanaf 1135 over Christelijk Europa beginnente verspreiden. Tempeliersbouwwerkenvertoonden nogal wat overeenkomsten metbouwwerken van de cisterciënzers. Talrijkevoorbeelden van dergelijke dormitoria enrefectoria zijn gekend 66 . Ook de Duinenabdijte Koksijde heeft een aantal weliswaar ietsgrotere gebouwen met centrale zuilenrij 67 .Voorbeelden uit de tempelierscontext treffenwe o.a. aan in Frankrijk en Lincolnshire (GB).In Mont-de-Soissons (F) beantwoordt hetzgn. logis of woonhuis aan een gelijkaardigebeschrijving. Het is een tweebeukig gebouwvan 20 op 11 m buitenwerks met een trapaan de binnenzijde die van het overwelfdegelijkvloers naar de verdieping leidde 68 . In decommanderij van Lincolnshire (GB) vertonende hall en de lesser hall gelijkaardige kenmerken69 . Deze gebouwen bevonden zich ook inde nabijheid van de kapel. Hun functie werdaan de hand van vondsten als residentieel enhuishoudelijk omschreven. De gelijkaardigegrondplannen suggereren dat deze ruimtein Slijpe eveneens een residentiële functiekan gehad hebben. Dit gebouw had naar allewaarschijnlijkheid ook een verdieping, teoordelen naar de dikte van de muren, de pijlerstructurenen de steunberen. Er zijn echterop dit ogenblik in verband met dit gebouwmeer vragen dan antwoorden. Wie behuisdedit gebouw? Maakte dit gebouw deel uit vaneen architecturaal totaalplan samen met dekapel en zo ja, wat is het verband tussenbeide gebouwen?Voor de datering zijn er slechts eenbeperkt aantal gegevens beschikbaar. Deceramiekfragmenten uit de onderliggendelagen sluiten in elk geval een bouw vóór 1200uit. De collectie ceramiekfragmenten uit defunderingssleuven van de muren is evenwelidentiek aan het materiaal uit de zwarte laag.Het is dus ongetwijfeld opspit uit deze laagwaardoor het geen bijkomende gegevensoplevert. Samen met het formaat van debakstenen kan voorlopig gesteld worden datdit gebouw wellicht uit de 13de eeuw stamten dus in dat geval aan de periode van detempeliers mag gekoppeld worden.4.3.2 De tweede bakstenen fase - de verbouwingen(fig. 11)In een tweede fase werden aan dit gebouween aantal verbouwingen doorgevoerd.Binnenin werd een ongeveer 0,5 m brededwarsmuur (baksteenformaat: 26,5/27 x13 x 5,5/6,5 cm) aangelegd met aan beidezijden een bakstenen bevloering (fig. 16).Bovenop het zuidelijk deel van de bevloeringten oosten van de uitgebroken steunbeerbevond zich een rij bakstenen die deze vloer16 Bakstenen bevloering en steunbeer.Brick floor and buttress.171

I. Zeebroek, G. Jansseune, D. Tys & M. Pietersin de lengteas van het gebouw in twee delensplitste. De vloer ten noorden van de binnenmuur(baksteenformaat: 27,5/28 x 13,5/14 x6,5/7 cm) bevat zowel rode, oranje als gelebakstenen die zorgvuldig tegen elkaar werdenaangelegd. De vloer ten zuiden van dedwarsmuur (baksteenformaat: 26/28 x 13/14x 6,5/7 cm) is duidelijk meer gesleten en debakstenen zijn overwegend geel van kleur.Er is voor de aanleg gebruik gemaakt vanhergebruikte stenen, gezien de verschillendebaksteenformaten in dezelfde bevloering.Onder beide vloeren was ofwel zuiver zandofwel oranje verhitte grond doorspekt methoutskoolbrokjes als vleilaag aangebracht.één tegel met ingestempelde en met wit slibopgevulde afbeelding van een gestileerdeleeuw werd aangetroffen onder deze bevloering.Dergelijke stempeltegels met engobedecorzijn zeer courant vanaf het midden vande 13de eeuw 70 .Verder werd er ook een vierkant bakstenenmassief (fig. 16: op de voorgrond), vermoedelijkeen steunbeer, (baksteenformaat: 28 x 14x 7,5 cm) tegen de buitenkant van de westelijkemuur gebouwd. Deze, bewaard vanaf 3,7m TAW, bevat enkel gele bakstenen en is vaneen ander formaat dan de steunbeer geattesteerdaan de oostelijke muur. Sporen vanverweving van de steunbeer in de muur zijneveneens afwezig. Aan de oostmuur is bovenéén van de steunberen van de eerste fase eenbakstenen massiefje aangetroffen (fig. 11). Defunctie hiervan is niet helemaal duidelijk maarhet zou ook kunnen gaan om een verbouwingdie kan gekoppeld worden aan de tweede fasevan dit gebouw. Het baksteenformaat (lengte22/23 cm) maant hieromtrent echter tot enigevoorzichtigheid aan.Om de aanleg van de bakstenen vloerenen de dwarsmuur mogelijk te maken werdende bakstenen pijlers en de verondersteldelatrine uit de vorige bouwfase volledig ofdeels weggebroken. één bakstenen pijler isslechts gedeeltelijk afgebroken en diendenadien als ondersteuning/fundering voor dedwarsmuur. De andere pijler is volledig uitgebroken.De put die daardoor ontstond (fig.17 Profiel van de uitbraakput van de pijler.De meeste vondsten (zie fig. 19) zijnafkomstig uit een laag bovenop de pakkettenmet baksteenpuin.Section through the robberytrench of apillar. Most of the small finds (figure 19)were found immediately above the layerwith brick fragments.18 13de-of 14de-eeuws glazen urinaal.Urinal in glass from the 13th or 14thcentury.70Norton 1992, 35-36.172

I. Zeebroek, G. Jansseune, D. Tys & M. Pietersde vroege 14de eeuw ontwikkelden zich teBrugge geleidelijk aan andere types 76 . Eenkruik van eenzelfde type, weliswaar in roodaardewerk, is bijvoorbeeld aangetroffen tussenhet materiaal afkomstig van een mestputopgegraven op het site Dobbel Slot te Gent,een site gekoppeld aan de tempeliers. Voorde context wordt door de auteur een dateringin de periode tweede helft 13de /begin14de eeuw voorgesteld 77 . Het type kruik uitSlijpe werd in elk geval ook niet meer aangetroffentussen het productieafval van eenpottenbakker of pottenbakkers werkzaam tePamele bij Oudenaarde aan de Schelde vanafhet midden van de 14de eeuw 78 . Dergelijkekruiken zijn anderzijds ook niet aangetroffenin een vroeg-13de-eeuws aardewerkcomplexuit Oudenburg 79 . In deze context wordt defunctie van kannen en kruiken trouwens ingevulddoor tuitpotten. Braadpannen in roodaardewerk met holle steel komen te Bruggeevenals de bovenvermelde kruiken voor inde periode 13de tot vroege 14de eeuw. Inlatere fasen wordt de steel van de braadpannenmassief 80 zoals ook aangetoond doorvondstencomplexen uit Walraversijde te daterenin de periode 1425-1475/1500 81 . Braadpannenmet een holle steel zijn ook vastgesteldin een Oudenburgs aardewerkcomplexuit de vroege 13de eeuw 82 . Braadpannen inrood aardewerk met holle steel komen laterook nog voor maar dan zijn de stelen ofwelkonisch zoals te Brugge 83 ofwel duidelijklanger zoals te Pamele 84 . Het ontbreken vansteengoed tenslotte, dient gerelativeerd teworden daar de context niet zo groot is enin dergelijke gevallen de afwezigheid vaniets een gevaarlijk criterium is. In dit gevalwijst het echter wel in dezelfde richting alsde twee andere argumenten.Het is dus op basis van het vondstenmateriaaluit de uitbraakkuil niet uit te sluitendat de tweede baksteenfase in verband staatmet de overdracht van de bezittingen van detempeliers naar de hospitaalridders na 1312en een materiële vertaling is van een gewijzigdgebruik na een periode van leegstand.De afbraak van de dragende pijlers impliceertin elk geval een nieuwe gewelfconstructie.Indien de hoefijzervormige structuuronder de bevloering als een latrine kangeïnterpreteerd worden betekent dit ook dathet vloerniveau in het gebouw daadwerkelijkverlaagd werd. Het is dus duidelijk dat hetgebouw drastische wijzigingen onderging. Delange periode van leegstand na de afschaffingvan de orde van de tempeliers en hetverval dat er vermoedelijk mee samenhingkan aan de basis liggen van de hierbovenbeschreven drastische ingrepen.4.3.3 De gravenMinstens een 10-tal menselijke skelettenbevonden zich op een diepte van 2,6 tot 2,9m TAW aan de noordflank van de kapel en deoostkant van het boven besproken gebouw.Al de skeletten zijn west-oost georiënteerd,zoals gebruikelijk. Het eerste skelet werd opeen afstand van ongeveer 4,3 m van het hierbovenbesproken gebouw aangetroffen enhet grafveld strekte zich in oostelijke richtingminstens 35 m verder uit. In sleuf IV werdenvoorbij de veronderstelde kerkhofmuurin elk geval geen graven meer vastgesteld.De meeste skeletten lagen in anatomischverband. Een hele zone was echter sterk verstoordtijdens WOI, getuige de verschillendebomkraters en/of granaattrechters.De personen zijn begraven in uitgestrektepositie op hun rug. De handen liggen vaak ophet bekken en in sommige gevallen langs hetlichaam. De meeste doden zijn waarschijnlijkbegraven zonder kist. De ingetrokken schou-20 Drie begravingen.Three burials.76Verhaeghe 1988, 88.77Raveschot 1982, 8-12;Ervynck et al. 1991.78De Groote 1994, 394-395.79Hillewaert & Hollevoet1995, 282.80Verhaeghe 1988, 92.81Pieters et al. 1995,256-257.82Hillewaert & Hollevoet1995, 283-285.83Verhaeghe 1988, 92.84De Groote 1994, 393.174

Het Groot-Tempelhof te Slijpe, Middelkerke85Met dank aan MaritVandenbruaene.86In 1914 waren er een3000-tal Duitse soldatenen artilleristen op het tempelhofgelegerd die allerleivoorlopige constructiesaanlegden. Zie hieromtrentJansseune 1984, 41-43.87Miguet 1995.ders bij sommige skeletten kunnen wijzenop een begraving in een linnen doek. Bij éénskelet vormt een hele reeks spijkers wel hetbewijs van de aanwezigheid van een houtenkist. Eén persoon (fig. 20) werd met schoudersen voeten op twee bakstenen gelegd.Langs de arm lag een metalen voorwerp. Opéén plaats zijn duidelijk verschillende fasenvan begravingen te herkennen, gezien dedoorsnijdingen (fig. 20). Een eerste blik ophet skeletmateriaal wijst op de begraving zowelvan kinderen als van jonge mannen tussen25 en 40 jaar 85 . Deze begravingen horenwellicht bij het grafveld dat zich ook blijkensonderzoek van Gilbert Jansseune uitstrektaan de oostzijde van de kapel.4.4 De postmiddeleeuwse contextenDe hierboven besproken skeletten werdenpas archeologisch zichtbaar onder eentot 0,5 m dik kleipakket dat zeer veel kleinebrokjes mortel en baksteen- en daktegelfragmentenbevatte. Het vondstenmateriaaluit dit kleipakket omvat zowel steengoed,hoogversierd aardewerk als 13de-eeuwsgrisailleglas. Zelfs bij zeer minutieuze observatiekon ter hoogte van het skelet degrafkuil haast niet geobserveerd worden.Het is derhalve niet duidelijk of de gravenecht afgedekt worden door dit pakket of erdoorheen zijn aangelegd.Boven op dit pakket liggen een aantallagen met zeer veel baksteenpuin. In grondplankonden ook nog enkele, niet verderte duiden houten constructies bemerktworden 86 . De vondsten zijn uiteenlopenden omvatten laatmiddeleeuws reducerendgebakken aardewerk, oxiderend gebakkenlaat- en postmiddeleeuws aardewerk,steengoed: Siegburg zowel als Rijnlandssteengoed met zoutglazuur, faïence, tegelsmet engobedecor, platte daktegels en eenzeldzame nokpan. Deze lagen bevatten duschronologisch totaal uiteenlopend materiaalen zijn wellicht te koppelen aan de vernielingentijdens WOI. Opvallend is ook hier degrote hoeveelheid 13de-eeuws beschilderdvlakglas. Dit is eigenlijk niet verwonderlijkaangezien de kapel, die toen dienst deedals paardenstal in de oorlog van 1914-1918werd vernietigd. Een luchtfoto uit 1917 toonthoe erg het tempelhof getroffen werd doorde beschietingen (fig. 2). Verspreid over hethele terrein zijn dan ook talrijke bomkratersen/of granaattrechters te herkennen.5 Problematiek van de site en discussieDe opgravingscampagnes van 2002 en2003 leverden nieuwe resultaten op maartevens ook veel nieuwe vragen. Ondanks dezware verstoringen door bomkraters en/ofgranaattechters op het tempelhof tijdensWOI zijn de middeleeuwse sporen toch nogleesbaar. Ze bevinden zich meestal op eendiepte van 1,1-1,25 m t.o.v. het maaiveld.De sporen aangetroffen tijdens dezeopgravingscampagnes wijzen op activiteitenvanaf de late middeleeuwen, meer bepaaldvanaf de 13de eeuw. Dit is in overeenstemmingmet het landschapshistorisch onderzoek,waaruit onder meer blijkt dat de tempelordeeen vrijstelling van cijnsplicht - en dus volledigeeigendom van de gronden in de directeomgeving van het tempelhof - verwierf in1225. De oudste tijdens het archeologischonderzoek aangesneden sporen zijn wellichtte interpreteren als de opvulling van eenkleiwinningsput. Deze is wellicht te koppelenaan de productie van bakstenen, tegels en/ofpannen. Het is niet uitgesloten dat deze vermoedelijketegel- en/of baksteenproductie inverband stond met de oprichting en constructievan de grote commanderij van Vlaanderente Slijpe. De gebouwen die duidelijk met degrote commanderij van Vlaanderen in verbandgebracht kunnen worden zijn de kapel, hetpoortgebouw en het bakstenen gebouw metaanzienlijke afmetingen dat tijdens de laatstecampagnes aan het licht is gekomen. Dit laatstegebouw kende wellicht in de 14de eeuween verbouwingsfase. Dit lijkt eveneens inovereenstemming te zijn met de geschrevenbronnen, met name dat de hospitaalridders inde meeste commanderijen die ze toegewezenkregen, herstel- en renovatiewerken hebbenmoeten uitvoeren 87 . De afmetingen van ditgebouw en zijn ligging nabij de kapel doenvermoeden dat het recent ontdekte bakstenengebouw een belangrijke rol vervulde inde werking van de commanderij.Dit brengt ons meteen bij de problematiekvan de bouwkundige, landschappelijkeen maatschappelijke betekenis van deze sitein de context van de microregionale omgeving(Kamerlings Ambacht), het graafschapVlaanderen en van de tempeliersprovincieFrankrijk. Bij dit soort sites stelt zich de vraaghoe de vormgeving en uitwerking van hetcomplex en haar landerijen (de commanderij)beantwoordde aan een bepaald conceptmet betrekking tot de werking en de rol vande gebruikers, in dit geval de militaire orde175

I. Zeebroek, G. Jansseune, D. Tys & M. Pietersvan de tempeliers. Die werking en rol wasvrij specifiek, gezien het bijzondere karaktervan de militaire orden: langs de ene kant ginghet nog steeds om geestelijke, monastiekeorden, maar langs de andere kant was hunseculiere, wereldse werking (militair, politiek,economisch) net hun kerntaak. Deze dualiteitvertaalt zich ook in de commanderijen, enzeker ook in de commanderij van Slijpe.Nu was een zekere dualiteit eigenlijksteeds eigen aan kloosterbouw: er moeststeeds rekening gehouden worden met zowelhet aspect van de afzondering, de clausuur,en de contemplatie als met het aspect vanhet contact met en de toegang tot de wereld88 . Het eerste aspect werd materieelvertaald door de bouw van muren om deinterne ruimte van het klooster af te lijnen ente signaleren. De muur symboliseerde ook deeenheid van het klooster, en benadrukte deprivacy van de geestelijken. Deze zonderdede religieuze gemeenschap dus af van deprofane buitenwereld, net zoals de cellenvan de broeders. In dezelfde geest werdengastenverblijven gescheiden gehouden vande leefruimten van de monniken. Volgens deregel van Benedictus moest er ook steedsnaar gestreefd worden om alle faciliteitendie men nodig had (molens, watervoorzieningen,ateliers, …) onder te brengen binnen dekloostermuur. Al deze aspecten zijn volgensde opgravingsgegevens, de iconografischeinformatie en enkele geschreven bronnenook terug te vinden in het laatmiddeleeuwsetempelhof van Slijpe. Uiteraard getuigt ookde vrij grote kapel van de religieuze rol vanhet tempelhof en volgens een aantal onderzoekerszou alleen al de aanwezigheid van dekapel betekenen dat de commanderij geconcipieerdwas voor een permanente aanwezigheidvan ridders-monniken 89 .De kapel, de ommuring, het gastenverblijfen de aanwezighied van een molen wijzenerop dat het tempelhof tot op een bepaaldehoogte geconcipieerd en gebouwd was alsklooster, volgens krachtlijnen die teruggaantot de Regel van Benedictus 90 . Als zodanigwas het tempelhof zeker niet te vergelijkenmet de grote cisterciënzerabdij Ter Duinen,maar misschien wel met het complex van TerDoest of met het uithof Ten Bogaerde, datook meer was dan alleen een boerderij 91 .Tegelijkertijd symboliseerde de monumentaletoegangspoort het contact met dewereld, maar ook de hoge status van hettempelhof. Dit, samen met de kunstzinnigeinrichting van de kapel, wijst er toch op datde commanderij uit de 13de eeuw ruimerwas opgevat dan een louter agrarisch beheerscentrum.De commanderij was tot opzekere hoogte gebouwd en geconcipieerdals religieus centrum, als klooster voor eenkleine groep ridders (op rust), broeders, lekenbroedersen een kapelaan.Daarnaast waren er natuurlijk ook demilitaire rol van de orde, het belang van depolitieke contacten van de orde met (vooral)het grafelijke hof én uiteraard ook de economischerol van de commanderij, die maaktendat het tempelhof uiteraard meer was daneen geïsoleerd kloostercomplex, gericht opreligieuze beleving en bezinning. Het tempelhoflag ten eerste niet geïsoleerd in hetlandschap en was zelfs ontstaan en ingebedin een politiek landschap, in de kern van deeconomische machtsbasis van oude grafelijkedomeinen. In dit gebied vervulde het alstiendenheer ook een bepaalde machtsrol, diehet had overgenomen van de oude topadelvan het graafschap. Ten tweede lag de commanderijin een intensief en commercieelgeëxploiteerd agrarisch gebied, dat in nauwerelatie stond tot de toenmalige wereldstedenBrugge en Ieper. In dit economische kerngebiedwerden er vanaf de hoge middeleeuwengrote inkomsten uit grondbezit gehaald,onder meer door de vroege commerciëleontwikkelingen, o.a. onder impuls van grootgrondbezittersals de graaf van Vlaanderen 92 .De tempeliers namen gedeeltelijk de plaatsin van de graaf in de property relations indit deel van de kustvlakte en kregen land enruimte om een economische, maar daaruitvolgend ook politieke en religieuze machtsbasiste vormen. De commanderij, met hettempelhof als centrum en onder meer degranges als de Koude Schuur vormden demateriële vertaling van dit complexe belang 93 .De omvang van de site van het tempelhof enhet gebouwenbestand, de afmetingen van degebouwen en de landschappelijke inrichtingen betekenisgeving van het tempeliersbezitmoeten in deze context begrepen worden.Zo is er de totale oppervlakte van debezittingen van de commanderij, die volgensde ommelopers van de parochies vanKamerlings Ambacht uit 1534 niet minder88Christie 1997.89Mayes 2002, 22.90Ibidem.91Goossens & Termote 1995.92Tys 2003.93Ook een dorp als Mannekensvere is als tempeliersdorp een materiële vertaling vaneconomische goederen en kapitaal in iets als sociaal en religieus kapitaal.176

Het Groot-Tempelhof te Slijpe, Middelkerkedan 983 gemeten of 431,75 ha groot was 94 .Dit is opmerkelijk meer dan de andere tempelhovenin Vlaanderen 95 . De commanderijwas aldus een economisch en financieelzwaargewicht tussen de bezittingen van detempeliers en hospitaalridders in het noorden.Het tempelhof zelf, dat een oppervlaktehad van ongeveer 5 ha, hing samen met eengrondbezit van 208 gemeten of ongeveer 100ha land 96 . Deze gronden waren ingedeeld inopmerkelijk grote blokpercelen, met een oppervlaktetussen de 2 en 5 ha per perceel.Deze blijkbaar vrij rationele indeling van degronden rond het tempelhof communiceerdeen signaleerde tegelijkertijd dat men hier niette doen had met een gewoon hof, maar meteen internationale economische grootmacht.De plaatsnamen van deze percelen wijzenook allemaal op de economische activiteiten.Alleen het ‘Salomonsstick’ ten oosten van hettempelhof vertelde meer, en verwees naarde Tempel van Salomon in Jerusalem, endus naar de opdracht en overtuiging van deorde. De Plaatsnaam ‘het Poortstick’ verweesnaar de brede open weide voor de poort, diedeel uitmaakte van de ornamentele en monumentaleinrichting van de toegang tot hetcomplex.De monumentaliteit van de toegangspoortzoals ze staat weergegeven op Pourbus, werdenigszins bevestigd door de resultaten vanhet archeologisch onderzoek van GilbertJansseune (steunberen, natuurstenen elementen).Hiermee zijn we aanbeland bij deafmetingen van de gekende gebouwen zélfvoor het belang van de site. Gezien we voorVlaanderen nog niet op vergelijkingsmateriaalkunnen steunen moeten we comparatiefte werk gaan met bestaande of archeologischgrondig onderzochte commanderijenuit Normandië (F) en uit Lincolnshire (GB).Voor Slijpe hebben we vooral gegevens overde afmetingen van de kapel en het in 2002-2003 aangesneden gebouw. De kapel vanSlijpe meet 9,6 op 18,7 m buitenwerks, meteen bruikbare oppervlakte van ongeveer 120m 2 . In dat opzicht is ze te vergelijken met dekapellen van Voismer (deel uitmakend vaneen commanderij met 245 hectare), Courvalen Fresneaux (deel uitmakend van een commanderijmet 190 hectare). Het gaat in alle94Dit is meer dan 200 gemeten meer dan de blijkbaar onvolledige berekeningen vanM. Nuyttens (1971, 23-56; 1974, 49-50).95Andere tempelhoven in het oude graafschap Vlaanderen bevonden zich in Ieper(160 gemeten grond), La Haie, Kaaster, Cobrieux, Gent, Brugge, St-Léger, Ruiselede enWinnezele.96Archives Nationales de Paris, S 5911.gevallen om vrij aanzienlijke domeinen, dieblijkbaar allen werden voorzien van relatiefgrote kapelgebouwen (hoewel de bezittingenvan de commanderij van Slijpe eigenlijk ongeveerdubbel zo uitgestrekt waren als degenoemde huizen in Frankrijk). De kapel vande commanderij van Lincolnshire had daarentegenmaar een oppervlakte van 64 m².De verschillende fragmenten gebrandschilderdvlakglas uit de kapel belichten eendeelaspect van de oorspronkelijke 13deeeuwsekapel van het tempelhof, en hoe diein hoofdzaak voorzien werd van bescheidenversieringen in grisaille volgens de gangbaremateriële taal. De kapel mocht volgens deregels van de orde niet te overdadig versierdzijn. Dit zowel omwille van het geestelijkebelang van de soberheid, maar ook uit zuinigheidsoverwegingen.Het was immers nietde bedoeling dat er al té veel geld werd uitgegevenaan de opsmuk van commanderijen,omdat de financiële middelen in de eersteplaats bestemd waren voor de strijd in hetHeilig Land. Ook dit wordt door de fragmentenvlakglas verteld. De fragmenten gekleurdgebrandschilderd glas wijzen in deze contextjuist op de relatieve ornamentele luxe enbijgevolg ook het relatieve belang van de gotischekapel te Slijpe. Ook de toren wijst openig belang, hoewel de juiste bouwgeschiedenishiervan nog niet helemaal duidelijk is.Het in de laatste campagnes aangesnedengebouw nabij de kapel had een oppervlaktevan tenminste 96,6 m², hoewel de totaleafmetingen niet gekend zijn. Deze omvangis vergelijkbaar met de omvang van enkelemeer omvangrijke residentiële gebouwen ineen aantal commanderijen in Frankrijk enGroot-Brittannië. Het is echter niet meteenduidelijk wat de juiste functie van deze grootsopgevatte constructie was, en of het ook hierom een residentieel gebouw ging. De liggingnabij de kapel en het grafveld van het complex,en niet nabij de functionele gebouwen(de schuur en dergelijke) doet veronderstellendat het gebouw vermoedelijk hoorde tothet geestelijke, niet-agrarische deel van hetcomplex.Over het uitzicht, de afmetingen en demateriële kenmerken van het agrarischedeel van het tempelhof is al bij al niet zoveelbekend. Dat de gebouwen van het agrarischeen economische deel vrij omvangrijkgeweest moeten zijn, kan zonder problemenaangenomen worden. De schuur van de commanderijwas zo goed als zeker omvangrijkerdan de huidige, na de oorlog heropgebouwde,177

I. Zeebroek, G. Jansseune, D. Tys & M. Pietersschuur van 160 m². Gegevens uit Frankrijk enLincolnshire (GB) wijzen uit dat schuren 140m² tot 1000 m² groot konden zijn 97 . Zoals algezegd is het tempelhof enigszins vergelijkbaarmet complexen uit Vlaanderen als TenBogaerde, en eventueel ook Ter Doest. Deoppervlakte van het gebouwencomplex TenBogaerde was 7,2 hectaren. De oppervlaktevan het tempelhof 5 hectaren. Net als TenBogaerde en Ter Doest was het tempelhofhet centrum van grote goederen, én hetcentrum van de inning van belangrijke enomvangrijke tienden. In Ter Doest en TenBogaerde uitte dit zich in de constructie vaneen monumentale 13de-eeuwse gotischebakstenen tiendenschuur. Ook het tempelhofwerd gebouwd in de 13de eeuw, in gotischebaksteenarchitectuur. Het is bijgevolg devraag of de 13de-eeuwse tiendenschuur vanhet tempelhof enigszins vergelijkbaar wasmet de beroemde tiendenschuren van detwee andere hoven. Het is in elk geval nietonmogelijk, al hoeft deze schuur niet noodzakelijkdezelfde afmetingen gehad te hebben(de schuur van ter Doest is niet minder dan1340 m 2 groot). Deze vraag kan alleen maardoor verder archeologisch onderzoek wordenbeantwoord. Inzichten in de architectuur vandeze schuur zouden ongetwijfeld van enigbelang kunnen zijn voor de kennis van de13de-eeuwse schuurarchitectuur in de kustvlakte,en voor de kennis van de omvang ende materiële uitstraling van de economischemacht van de commanderij.Uit de opgravingen blijkt hoe complex de(bouw)geschiedenis en de evolutie van dezesite is. Het tempelhof van Slijpe is duidelijkeen unieke site voor Vlaanderen die nog heelveel potentieel heeft. Hopelijk kunnen dezeinzichten in de toekomst verdiept wordendoor gericht wetenschappelijk onderzoek.SummaryThe Knights Templar preceptory at Slijpe(Middelkerke, prov. of West Flanders),the old Commanderie de Flandres of theorder of the Knights Templar. Integratedanalysis of the landscape, archivalsources and results of the archaeologicalexcavations 1971-2003During two successive archaeologicalexcavation campaigns in 2002 and 2003four trial trenches have been excavated atthe site of the Knights Templar preceptory atSlijpe (Middelkerke) (fig. 1: I-IV). The aim ofthe excavations was threefold: assessing theremaining archaeological potential of this siteafter the massive destructions during WW I(fig. 2), obtaining additional information relatedto the archaeological stratigraphy andlast but not least producing a first coherentoverview of the most important research resultsof nearly three decades of archaeologicalfieldwork by Gilbert Jansseune.An analysis of the available medievaland early modern written and iconographicsources related to the preceptory at Slijpeproduced numerous data which enhancedthe understanding of this preceptoryconsiderably. This data has been presented inchapter 2. The study revealed unmistakablythat the Knights Templar preceptory at Slijpehad its origins in the first quarter of the 13thcentury when it replaced a forerunner, namedTen Diken, located at Leffinge. The study alsodemonstrated that the preceptory at Slijpe wasthe most prominent Knights Templar centre inthe medieval county of Flanders. The writtensources indeed systematically refer to this siteas the Commanderie de Flandres. The orderof the Knights Templar furthermore had closeconnections with the count of Flanders andwith important other members of the Flemishnobility who granted the order a series ofproperties in coastal Flanders mainly from the12th century onwards. After the dissolutionof the order of the Knights Templar in theearly 14th century, the Knights Hospitallerstook over but had to reorganise all theirnewly gained properties which in most caseshad gone through a period of abandonmentand subsequent decay. From between 1430and 1508 onwards the preceptory at Slijpewas rented to a tenant farmer who had alsoto organise masses in the chapel and thedistribution of alms at the gatehouse. Therevenues however remained in the hands ofthe order of the Knights Hospitallers and thisuntil 1794. Two iconographic sources giveimportant additional information, namelythe well-known 16th century map by PieterPourbus (fig. 3) and a 17th century mappreserved in Paris in the French NationalArchives (fig. 21).The archaeological fieldwork carried outby Gilbert Jansseune from 1971 tot 1998revealed several brick buildings distributedall over the site (fig. 1: 1-6). To the mostimpressive buildings uncovered belongthe chapel (fig. 7, 8 & 11), a building (fig.9-11) situated immediately to the north of97Mayes 2002, 38-48;Miguet 1995, 98.178

Het Groot-Tempelhof te Slijpe, Middelkerke21 Uittreksel uit een kaart met afbeelding van het tempelhof anno1675 (uit les Archives Nationales de France te Parijs).Extract from a map with a representation of the templar site anno1675 (from the French National Archives in Paris).the chapel and parts of the gatehouse (fig.4). The other building remains near to theformer gatehouse (fig. 5) or below and nearto the actual farm (fig. 6) require furtherresearch to allow a reliable interpretation.The cemetery (fig. 1: 3) of the preceptoryis situated to the east of the chapel. Twelveburials were located inside the chapel (fig.11). To the most remarkable small finds belong700 fragments of probably 13th centurystained-glass windows found in the immediateneighbourhood of the chapel. Some glassfragments were from blue, red and yellowglass. The motifs were mostly floral.The four excavation trenches of the campaigns2002 and 2003 were all situated to thenorth of the chapel and particularly aimed atstudying more closely the above mentionedbuilding situated to the north of the chapel.The trenches produced evidence for humanactivity on this site from the 13th centuryonwards, starting probably with clay-extraction(fig. 12) presumably for brick- or tilemaking.The clay-extraction pit was overlainby a prominent black layer (fig. 13-14) withcombustion remains containing among otherthings lots of charred fragments of cereals.This layer - probably related to a fire on sitethough not in situ - can be dated, based onthe small finds, in the 12th-13th centuries, inany case before the 14th century. The alreadyby Gilbert Jansseune partly uncovered brickbuilding cuts through this black layer (fig.13) and thus possibly dates from the KnightsTemplar occupation of the site (fig. 14). Apossible garderobe (fig. 15) and two pillarsare to be associated with the first phase ofthis building. A second phase (fig. 16-17) canprobably be dated in the 14th century. In thissecond phase a brick floor and an internal wallwere introduced into this building. To allowthese modifications, the supposed garderobeand the two pillars had to be dismantled.One of the pillars was only partly robbed andrecycled as foundation for the internal wall.The other pillar was completely robbed (fig.17). In the robbery trench, mainly filled withbrick rubble, two greyware pitchers (fig. 19:1-2), a redware skillet (fig. 19: 3) and a urinal(fig. 18) were found. This second phase couldcorrespond to the in the written sources frequentlymentioned reorganisation of preceptoriesby the Hospitallers who took over mostof these sites previously run by the KnightsTemplar after a period of abandonment anddecay. The function of this building is probablyresidential but this interpretation stillrequires further research.To the east of this building several humanburials have been unearthed (fig. 20). Theyall seem to belong to the same graveyardalready located by Gilbert Jansseune to theeast of the chapel. All the mentioned archaeologicalfeatures are covered by a relativelythick layer or combination of layers whichcould be related to the reorganisation of thesite after WWI.The evidence gathered from the writtenand iconographical sources links up quite wellwith the evidence produced by the materialsources. The combination of these differentsources allows a more reliable interpretation.The chapel, the walling in, the hospital andthe mill all seem to indicate that the preceptoryat Slijpe was in its concept a cloister.The monumental gatehouse representedthe contact with the outward, profane worldbut also concomitantly its status. Its status179

I. Zeebroek, G. Jansseune, D. Tys & M. Pieterswas further accentuated by the monumentalcharacter of the buildings, the area of theproperty and the layout of the area in bigblocky plots around the preceptory. Theseelements conveyed the message that thepreceptory at Slijpe was not an ordinaryagrarian exploitation but an important centreof an international organisation.BibliografieBarber M. 1994: The new knighthood. A historyof the Order of the Temple, Cambridge.Dewilde M. & De Meulemeester J. 1993: Vanabtswoning tot monnikenverblijf. Een bouwhistorischeen archeologische benadering vande abtswoning van de O.L.V. Ten Duinenabdijte Koksijde (provincie West-Vlaanderen),Archeologie in Vlaanderen II-1992, 297-314.Brunskill R.W. 1997: Brick Building in Britain,London.Caluwé D., Cleeren N., De Clercq W., GevaertG., Hendrikse H., Hillewaert B., Jansseune G.,Kottman J., Mortier S., Pieters M., Schalm O.,Vandevelde J., Van Dierendonck R., Wouters H.& Zeebroek I. 2003: Glas van vissers, kooplui,monniken en heren. Middeleeuws en laterglas uit het bodemarchief van Kust-Vlaanderenen Zeeland, Oostende.Carnier M. 1999: De middeleeuwse parochiein het graafschap Vlaanderen tijdens de vollemiddeleeuwen. Een overzicht, Handelingenvan het genootschap voor geschiedenis 136,3-31.Christie N. 1997: Within these Walls: MonasticLocational Strategies. In: De Boe & Verhaeghe(red.) 1997, 25-31.D’albon M. 1913: Cartulaire général de l’ordredu Temple, 1119-1150, Paris.De Boe G. & Verhaeghe F. (red.) 1997: Religionand Belief in Medieval Europe. Papers of the‘Medieval Europe Brugge 1997’ ConferenceVolume 4, I.A.P. Rapporten 4, Brussel.De witte H. (red.) 1988: Brugge onder-zocht.10 jaar stadsarcheologisch onderzoek 1977-1987, Archeo-Brugge 1, Brugge.D’haene L. 1983: De archeologische opgravingscampagnevan 1980 op het Groot-Tempelhofte Slijpe, Graningate 3-9, 14-38.Ervynck A., Laleman M.C., Lentacker A. & RaveschotP. 1991: Dobbelslot-Ridderslot. TentoonstellingVolkskliniek Gent 20.01.1991-03.02.1991, Gent.Goetstouwers A. 1956: De oorkonden van deabdij Rozendaal der orde van Citeaux, Tongerlo.Goossens M. & Termote J. 1995: Het uithof TenBogaerde in Koksijde, Monumenten & Landschappen14-1, 49-59.Henkes H.E. 1994: Glas zonder glans. Vijfeeuwen gebruiksglas uit de bodem van deLage Landen 1300-1800, Rotterdam PapersIV, Rotterdam.Hillewaert B. 1988: Laat-middeleeuwse import-ceramiekte Brugge. In: De Witte H.(red.) 1988, 123-139.De Groote K. 1994: De middeleeuwse ambachtelijkewijk van Pamele (stad Oudenaarde,Oost-Vlaanderen). Het onderzoek in hetHuis de Lalaing. 1. De pottenbakkersovens,Archeologie in Vlaanderen III, 359-399.Hillewaert B. & Hollevoet Y. 1995: Huisvuilonder het wegdek. Een vroeg-13de-eeuwsaardewerkcomplex uit de Marktstraat te Oudenburg(prov. West-Vlaanderen), Archeologiein Vlaanderen IV, 279-289.de hemptinne T. & Verhulst A. 1988: De oorkondender graven van Vlaanderen (juli 1128-september 1191). Regering van Diederik vanden Elzas (juli 1128-januari 1168), Brussel.Hollestelle J. 1961: De Steenbakkerij in deNederlanden tot omstreeks 1560. Brickmakingin the Netherlands up to 1560, Assen.Huvenne P. 1998: De kaart van het Vrije in hetkader van leven en werk van Pieter Pourbus.In: Van Der Herten (red.) 1998, 21-26.180

Het Groot-Tempelhof te Slijpe, MiddelkerkeJansseune G. 1981: Het Groot-Tempelhof teSlijpe (W.Vl.), Archaeologia Mediaevalis 4, 27.Jansseune G. 1982: Het Groot-Tempelhof te Slijpe(W.Vl.), Archaeologia Mediaevalis 5, 38-39.Jansseune G. 1983: Het Groot-Tempelhof teSlijpe (W.Vl.), Archaeologia Mediaevalis 6, 55.Norton C. 1992: Carreaux de pavement. DuMoyen âge et de la renaissance, Cataloguesd’Art et d’Histoire du musée Carnavalet VII,Paris.Nuyttens M. 1971: De Tempelorde in Vlaanderenvan 1128 tot 1307, onuitgegeven licentiaatsverhandelinguniversiteit Leuven.Jansseune G. 1984: Oorlog 1914-1918 te Slijpe.Bijvoegsel aan oorlogskroniek, Eigen erf III,Middelkerke.Jansseune G. 1987: Het Groot-Tempelhof teSlijpe (W.Vl.), Archaeologia Mediaevalis 10, 72.Jansseune G. 1990: Het Groot-Tempelhof teSlijpe (Middelkerke)(W.-Vl.), ArchaeologiaMediaevalis 13, 59.Nuyttens M. 1974: De Tempeliers in Vlaanderen.Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenisen Oudheidkunde te Gent XXVIII,47-57.Pesez J.-M. 1998: La construction rustiqueen pierre. In: Esquieu Y. & Pesez J.-M. (red.),Cent Maisons médiévales en France (du XIIeau milieu du XVIe siècle). Un corpus et uneesquisse, Paris, 63-68.Jansseune G. 1992: Het Groot-Tempelhof teSlijpe-Middelkerke (W.-Vl.), ArchaeologiaMediaevalis 15, 75-78.Jansseune G. 1997: Groot-Tempelhof te Slijpe-Middelkerke-opgravingscampagne 1996 (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 20, 46-47.Jansseune G. 1998: Opgravingscampagne1998 op het Groot-Tempelhof te Slijpe, Graningate18-72, 18-26.Kightly C., Pieters M., Tys D. & Ervynck A. 2000:Walraversijde 1465. De bloeiperiode van eenvissersdorp aan de zuidelijke Noordzeekust,Brugge.Pieters M. 2002: Aspecten van de materiëleleefwereld in een laatmiddeleeuws vissersmilieuin het zuidelijk Noordzeegebied. Eenbijdrage tot de middeleeuwse rurale archeologie,inzonderheid naar aanleiding van deopgravingen te Raversijde (stad Oostende,provincie West-Vlaanderen, België), Onuitgegevendoctoraatsverhandeling Vrije UniversiteitBrussel.Pieters M., Ervynck A., Van Neer W. & VerhaegheF. (met een bijdrage van Cooremans B.) 1995:Raversijde: een 15de-eeuwse kuil, een lensmet platvisresten en de betekenis voor destudie van de site en haar bewoners, Archeologiein Vlaanderen IV, 253-277.Leroux-Dhuys J.F. 1998: Cistercian abbeys.History and Architecture, Paris.Raveschot P. 1982: Dobbel Slot/5 Mestput,Stadsarcheologie 6-3, 2-13.Leys-Aspeslagh J. 1967: Het oude Kamerlingsambachtuitgebreid tot Oostende en Nieuwpoort,Volkskunde 68-1, 29-39.Maes M. 1975: Beknopte bijdrage tot de geschiedenisvan Slijpe, Spermalie.Mayes P. 2002: Excavations at a Templar Preceptory.South Witham, Lincolnshire 1965-67, The Society for Medieval ArchaeologyMonograph 19, Leeds.Miguet M. 1995: Templiers et Hospitaliersen Normandie, Mémoires de la sectiond’archéologie et d’histoire de l’art 6, Paris.Muller W. & Vogel G. (red.) 1983: Sesam atlasvan de bouwkunst 2, München.Tys D. 2003: Landschap als materiële cultuur.De interactie tussen macht en ruimtein een kustgebied en de wording van eenlaatmiddeleeuws tot vroegmodern landschap.Kamerlings Ambacht, 500-1200/1600,Onuitgegeven doctoraatsverhandeling VrijeUniversiteit Brussel.Van Der Herten B. (red.) 1998: Het BrugseVrije in beeld. Facsimile-uitgave van de GroteKaart geschilderd door Pieter Pourbus (1571)en gekopieerd door Pieter Claeissens (1601),Leuven.Verhaeghe F. 1988: Middeleeuwse en latereceramiek te Brugge. Een inleiding. In: DeWitte H. (red.) 1988, 71-114.181

I. Zeebroek, G. Jansseune, D. Tys & M. PietersVerhaeghe F. 1989: La céramique très décoréedu Bas Moyen Age en Flandre. In: Blieck G.(red.), Travaux du Groupe de Recherches etd’Etudes sur la Céramique dans le Nord-Pasde-Calais.Actes du Colloque de Lille (26-27mars 1988), Nord-Ouest Archéologie (numérohors-série), s.l. (Berck-sur-Mer & Lille),19-114.Verhulst A. 1967: Initiative comtale et développementéconomique en Flandre auXIIe siècle: le rôle de Thierry et de Philipped’Alsace (1128-1191). In: Miscellanea Mediaevaliain memoriam J.F. Niermeyer, Groningen,227-240.Warlop E. 1968: De Vlaamse adel voor 1300,Handzame.Zeebroek I., Jansseune G., Pieters M. & Tys D.2003: Het Groot-Tempelhof te Slijpe: zetelvan de voormalige commanderij van de tempeliers(Middelkerke) (W.-Vl.), ArchaeologiaMediaevalis 26, 83-85.Zeebroek I., Tys D., Baeteman C. & Pieters M.2002: Van schorre tot slagveld. Een verkenningvan het landschap van Testerep, Leffingeen Oostende van de vroege Middeleeuwentot het beleg van Oostende (1601-1604),Brugge.182