Aanpak leesonderwijs voor leerlingen met cluster 4-indicatie in het ...
Aanpak leesonderwijs voor leerlingen met cluster 4-indicatie in het ...
Aanpak leesonderwijs voor leerlingen met cluster 4-indicatie in het ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
AANPAKLEESONDERWIJSVOOR LEERLINGEN METCLUSTER 4-INDICATIEINHET BASISONDERWIJSDeze kijkwijzer biedt leerkrachten <strong>in</strong> <strong>het</strong> basisonderwijs praktische handvatten <strong>voor</strong> goed technisch <strong>leesonderwijs</strong> aan <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong><strong>met</strong> een <strong><strong>in</strong>dicatie</strong> <strong>voor</strong> <strong>cluster</strong> 4-onderwijs. Ook <strong>voor</strong> deze <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> gelden de pr<strong>in</strong>cipes van effectief <strong>leesonderwijs</strong> uit <strong>het</strong> regulieronderwijs. Daarnaast is er een aantal specifieke aandachtspunten <strong>voor</strong> deze groep <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong>.WAT IS EEN CLUSTER 4-INDICATIE?Leerl<strong>in</strong>gen <strong>met</strong> ernstige psychosociale problemen, psychiatrische stoornis en/of gedragsstoornis komen <strong>in</strong> aanmerk<strong>in</strong>g <strong>voor</strong> een<strong>cluster</strong> 4-<strong><strong>in</strong>dicatie</strong>. Veel<strong>voor</strong>komende stoornissen zijn ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder), angststoornissen, ODD(Oppositional Defiant Disorder of oppositioneel-opstandige gedragsstoornis), CD (Conduct Disorder of antisociale gedragsstoornis) enASS (autismespectrumstoornis). Onder ASS wordt onder andere klassiek autisme, PDD-NOS en <strong>het</strong> syndroom van Asperger verstaan.LEREN LEZEN MET GEDRAGSPROBLEMATIEKDe stoornissen komen vaak samen <strong>voor</strong> <strong>met</strong> leerproblemen zoals dyslexie. Uit onderzoek blijkt dat 25 tot 40 procent van de <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong><strong>met</strong> ADHD dyslexie heeft. Vooral <strong>het</strong> aspect aandacht en niet zozeer de hyperactiviteit blijkt een sterke relatie te hebben <strong>met</strong>leesproblemen. Er wordt van comorbiditeit gesproken. Bij deze groep is dus extra alertheid op een eventuele achterstand <strong>met</strong> lezenen/of spell<strong>in</strong>g vereist. Hoewel de problemen vaak samen <strong>voor</strong>komen, staan ze los van elkaar en hebben ze een verschillende oorzaak.
Als bij een leerl<strong>in</strong>g naast een gedragsprobleem ook dyslexie is vastgesteld, moet <strong>in</strong> <strong>het</strong> onderwijs aan beide problemen aandachtworden besteed. Door slechts aan een van de problemen aandacht te besteden, zal <strong>het</strong> andere probleem niet vanzelf afnemen.Voor de aanpak van leesproblemen en dyslexie kunnen de richtlijnen uit <strong>het</strong> Protocol Leesproblemen en Dyslexie worden gevolgd.Hoewel gedragsproblemen geen leesproblemen veroorzaken, kunnen ze wel <strong>in</strong>vloed hebben op <strong>het</strong> leerproces. Om er<strong>voor</strong> te zorgendat de gedragsproblematiek zo m<strong>in</strong> mogelijk <strong>het</strong> leren belemmert, kan de leerkracht op een aantal punten letten. Bij gedragsstoornissen(zoals ADHD, ODD, CD) en autismeverwante stoornissen kunnen zich verschillende problemen <strong>voor</strong>doen bij <strong>het</strong> lezen.Cluster 4-problematiek Kenmerkend gedrag Taaldome<strong>in</strong>ADHDODD/CDAngststoornisASS• rusteloos, impulsief en/of ongeconcentreerdgedrag• tekort aan zelfcontrole• beperkte taakgerichtheid• faalangstig• beperkt of specifiek <strong>voor</strong>stell<strong>in</strong>gs- en<strong>in</strong>lev<strong>in</strong>gsvermogen• beperkte woordenschat• woordv<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gsproblemen• moeite <strong>met</strong> effectief richten van aandacht opleestaken• moeite <strong>met</strong> <strong>het</strong> vasthouden van concentratiebij lezen van (lange) teksten• moeite <strong>met</strong> <strong>het</strong> ordenen van <strong>in</strong>formatie• moeite <strong>met</strong> (lees)begrip van abstract enfiguurlijk taalgebruik• verwarren van visueel lijkende letters (‘p’, ‘b’)(<strong>voor</strong>namelijk bij Asperger)SIGNALEREN EN TOETSENGebruik <strong>voor</strong> <strong>het</strong> systematisch volgen van de resultaten <strong>voor</strong> (technisch) lezen de toetskalenders uit de Protocollen Leesproblemen enDyslexie <strong>voor</strong> <strong>het</strong> regulier basisonderwijs of <strong>het</strong> SBO.Welke toetsen?De toets Technisch Lezen is een stilleestoets die <strong>het</strong> mogelijk maakt <strong>het</strong> woordleesniveau klassikaal te toetsen. Voor <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> <strong>met</strong>bij<strong>voor</strong>beeld aandachtsproblemen kunnen de taakeisen van de toets echter een belemmer<strong>in</strong>g vormen. Neem bij deze <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong>de AVI en DMT af om een gedetailleerd en goed beeld van <strong>het</strong> leesproces te krijgen. Observaties geven goed zicht op <strong>het</strong> leesniveauals er zonder tijdsdruk wordt gelezen.Bereid de <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> <strong>voor</strong> op de toetsafnameSommige <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> reageren gespannen op een toetsafname of verander<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> <strong>het</strong> dagprogramma. Spann<strong>in</strong>g en faalangstkunnen zich uiten <strong>in</strong> teruggetrokken, storend of taakvermijdend gedrag. Laat daarom de <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> weten wat er gaat gebeuren,welke toetsen worden afgenomen en wat er van hen wordt verwacht.De omgev<strong>in</strong>g en toetsruimteLeerl<strong>in</strong>gen die moeite hebben om zich op de taak te richten, hebben baat bij een rustige toetsruimte waar ze geen afleid<strong>in</strong>g vande omgev<strong>in</strong>g hebben. Leg alleen de benodigde toetsmaterialen op tafel en zorg er<strong>voor</strong> dat <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> niet <strong>met</strong> hun gezicht naar<strong>het</strong> raam zitten.DOELEN, GROEPSPLAN EN ORGANISATIEVoor <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> <strong>met</strong> gedragsproblemen gelden <strong>in</strong> <strong>het</strong> regulier onderwijs dezelfde doelen en dezelfde leerlijn als <strong>voor</strong> de overige<strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> b<strong>in</strong>nen de groep. In groep 1 en 2 wordt spelenderwijs aan fonemisch bewustzijn gewerkt. Leerl<strong>in</strong>gen leren zo’n 13 à 15letters kennen. Vanaf groep 3 staat <strong>het</strong> aanvankelijk technisch lezen aan de hand van de <strong>met</strong>hode centraal. Daarna volgt de fase van<strong>het</strong> <strong>voor</strong>tgezet technisch lezen, waar<strong>in</strong> <strong>het</strong> vlot en vloeiend lezen <strong>met</strong> begrip een steeds grotere rol gaat spelen.Tijdens de klassikale les en de extra begeleid<strong>in</strong>g stemt de leerkracht haar <strong>in</strong>structie af op de onderwijsbehoeften van de <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong>.Als <strong>het</strong> tempo van <strong>het</strong> leerstofaanbod te hoog is, krijgt de leerl<strong>in</strong>g alleen of samen <strong>met</strong> andere zwakke lezers extra <strong>in</strong>structie. Extratijd <strong>voor</strong> lezen wordt bovenop de gewone leesles <strong>in</strong>geroosterd, zodat de plann<strong>in</strong>g van de <strong>met</strong>hode <strong>voor</strong> alle <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> aangehoudenkan worden.Voor de <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> die <strong>met</strong> de extra <strong>in</strong>structie de leeslessen onvoldoende kunnen bijbenen, wordt nog aanvullende begeleid<strong>in</strong>g<strong>in</strong>geroosterd. Specifieke aanpass<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> <strong>het</strong> onderwijsaanbod <strong>voor</strong> een <strong>in</strong>dividuele leerl<strong>in</strong>g of een groepje <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> wordenvastgelegd <strong>in</strong> <strong>het</strong> groepsplan of handel<strong>in</strong>gsplan. Voor <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> die de e<strong>in</strong>ddoelen van groep 8 niet zullen halen, wordt <strong>in</strong> eenontwikkel<strong>in</strong>gsperspectief vastgelegd welke e<strong>in</strong>ddoelen worden nagestreefd.
ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE AANDACHTSPUNTEN BIJ PROBLEMATIEKAfhankelijk van de problemen die de leerl<strong>in</strong>g ervaart, geldt een aantal extra aandachtspunten die hieronder worden toegelicht.Hanteer duidelijke regels en rout<strong>in</strong>esLeerl<strong>in</strong>gen <strong>met</strong> gedragsproblemen en/of ASS hebben baat bij veel structuur. Zorg dat afspraken duidelijk zijn door ze <strong>in</strong> een schemaof <strong>met</strong> picto’s zichtbaar te maken <strong>in</strong> de klas. Zo is <strong>het</strong> <strong>voor</strong> de <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> duidelijk wat zij moeten doen als ze een vraag hebben of alsze hun werk af hebben tijdens <strong>het</strong> zelfstandig werken. Wanneer u afwijkt van de plann<strong>in</strong>g of rout<strong>in</strong>es, bespreek dit dan van tevorengoed <strong>met</strong> de <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong>.Houd reken<strong>in</strong>g <strong>met</strong> een trage(re) verwerk<strong>in</strong>gssnelheidHoud er bij uitleg en <strong>in</strong>structie, maar ook bij <strong>voor</strong>lezen of vertellen, reken<strong>in</strong>g mee dat sommige <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> <strong>in</strong>formatie trager verwerken.Dit geldt onder andere <strong>voor</strong> <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> <strong>met</strong> ASS. Zorg daarom zo veel mogelijk <strong>voor</strong> visuele ondersteun<strong>in</strong>g bij <strong>het</strong> geven vangesproken <strong>in</strong>structie. Ook herhal<strong>in</strong>g van <strong>het</strong> aanbod is belangrijk.Stem <strong>het</strong> taalaanbod afVooral <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> <strong>met</strong> ASS ervaren problemen <strong>met</strong> abstract en figuurlijk taalgebruik. Ze nemen uitdrukk<strong>in</strong>gen dikwijls letterlijk,begrijpen non-verbale communicatie slecht en richten zich soms te veel op bepaalde details. Houd hier reken<strong>in</strong>g mee door concreette zijn. Gebruik eventueel visuele ondersteun<strong>in</strong>g. Controleer na <strong>het</strong> geven van <strong>in</strong>structie of de opdracht goed is begrepen. Herhal<strong>in</strong>g<strong>in</strong> andere bewoord<strong>in</strong>gen kan nodig zijn.Zorg <strong>voor</strong> succeservar<strong>in</strong>genAls <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> we<strong>in</strong>ig succes ervaren, door verm<strong>in</strong>derde taakgerichtheid of faalangst, kan dit hun motivatie om te leren lezenbeïnvloeden. Besteed aandacht aan de sterke en positieve kanten van de leerl<strong>in</strong>g. Zo leert hij succeservar<strong>in</strong>gen toe te schrijvenaan zijn eigen handelen. Het is belangrijk dat de leerl<strong>in</strong>g weet hoe hij de taak moeten aanpakken en oploss<strong>in</strong>gen aangereikt krijgt<strong>voor</strong> moeilijke leersituaties. Dit vergroot zijn motivatie, zelfstandigheid en zelfvertrouwen.Besteed aandacht aan de omgev<strong>in</strong>gBesteed aandacht aan de plek waar de leerl<strong>in</strong>g zit <strong>in</strong> <strong>het</strong> lokaal. Waar wordt de leerl<strong>in</strong>g <strong>het</strong> m<strong>in</strong>st afgeleid en is hij goed bij de lesbetrokken? Kijk ook naar de <strong>in</strong>teractie tussen de <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong>. Afhankelijk van de werkvorm kan <strong>het</strong> nodig zijn de leerl<strong>in</strong>g alleen telaten werken of juist samen.LEESONDERWIJSNaast de pedagogisch-didactische aspecten die aandacht moeten krijgen <strong>in</strong> <strong>het</strong> <strong>leesonderwijs</strong> aan <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> <strong>met</strong> <strong>cluster</strong> 4-pro -blematiek, gelden de kenmerken van effectief <strong>leesonderwijs</strong> zoals beschreven <strong>in</strong> <strong>het</strong> Protocol Leesproblemen en Dyslexie ook<strong>voor</strong> deze <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong>.EFFECTIEF LEESONDERWIJS• systematisch en doelgericht• taakgericht• expliciet• fonologisch georiënteerd• gecomb<strong>in</strong>eerd <strong>met</strong> schrijven van letters en woorden• gericht op oefenen van lezen op letter-, woord-, z<strong>in</strong>s-, en tekstniveau• herhaald aanbod• (proces)gerichte feedback• versterken van autonomie• aandacht <strong>voor</strong> lees- en spell<strong>in</strong>gmotivatieBij leesproblemen of vertraagde leesontwikkel<strong>in</strong>g moet <strong>voor</strong> <strong>in</strong>tensiver<strong>in</strong>g van <strong>het</strong> onderwijs worden gezorgd, waarbij de aanpakop de leerl<strong>in</strong>g wordt afgestemd.Bevorderen van taakgerichtheid door structuur <strong>in</strong> opdrachtenLeerl<strong>in</strong>gen <strong>met</strong> gedragsproblemen hebben dikwijls ook een korte spann<strong>in</strong>gsboog. Zij hebben behoefte aan variatie <strong>in</strong> activiteiten
en werkvormen die veel of we<strong>in</strong>ig concentratie vergen. De opdrachten moeten duidelijk afgebakend zijn. Over <strong>het</strong> algemeen geldt,dat deze doelgroep beter overweg kan <strong>met</strong> gesloten opdrachten. Bij vrije opdrachten kan een stappenschema steun bieden.Les materialen uit <strong>met</strong>hodes bieden niet altijd voldoende overzicht. De opdracht kan vereenvoudigd worden door deze te kopiëren,te vergroten en/of <strong>in</strong> onderdelen te knippen. Het kan ook helpen om onderdelen van een werkblad af te dekken <strong>met</strong> een blancoblad of de <strong>in</strong>structiestappen kort onder elkaar op te sommen.Keuze <strong>voor</strong> leesboeken en leesmaterialenZoals <strong>voor</strong> alle <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> geldt, is <strong>het</strong> belangrijk om aan te sluiten bij de <strong>in</strong>teresses en belev<strong>in</strong>gswereld. Leerl<strong>in</strong>gen <strong>met</strong> ASS hebbenvaak moeite <strong>met</strong> begrip van abstracte teksten. Zij zijn dikwijls meer geïnteresseerd <strong>in</strong> (specifieke) <strong>in</strong>formatieve boeken of concreteteksten die aansluiten bij hun eigen belev<strong>in</strong>gswereld.MULTIMEDIA EN ICT ALS ONDERSTEUNING BIJ GELETTERDHEID EN TECHNISCH LEZENBij <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> <strong>met</strong> ASS kan multimedia een grote bijdrage leveren aan de taalontwikkel<strong>in</strong>g vanaf de kleuterperiode tot en <strong>met</strong> debovenbouw. Naast oefenprogramma’s kunnen ook compenserende en dispenserende ICT-hulpmiddelen worden <strong>in</strong>gezet (ziewww.masterplandyslexie.nl >Technische maatjes). Veel <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> <strong>met</strong> ASS v<strong>in</strong>den <strong>het</strong> fijn om op een computer te werken omdat<strong>het</strong> werken <strong>met</strong> de computer, zowel de <strong>in</strong>teractie als de feedback redelijk <strong>voor</strong>spelbaar is. Dat kan <strong>in</strong>dividueel, afgeschermd vananderen en de drukte om hen heen. Daarbij verloopt de <strong>in</strong>formatieoverdracht visueel. Zelfstandig werken kan <strong>leerl<strong>in</strong>gen</strong> <strong>met</strong>ASS een competent gevoel geven en <strong>het</strong> zelfvertrouwen vergroten.VERDER LEZEN:• Katern Met lezen aan de slag <strong>in</strong> <strong>cluster</strong> 4 (2010): zie www.masterplandyslexie.nl of www.dyslexieroute.nl.• Protocollen Leesproblemen en Dyslexie: zie www.expertisecentrumnederlands.nl.• Technische maatjes bij dyslexie: zie www.masterplandyslexie.nl of www.dyslexieroute.nl.• Kwaliteitskaarten <strong>voor</strong> taal- en <strong>leesonderwijs</strong>: zie www.schoolaanzet.nl of www.taalpilots.nl/implementatiekoffer/kwaliteitskaarten.Deze kijkwijzer is samengesteld door Femke Schelt<strong>in</strong>ga (Expertisecentrum Nederlands)en Simone Hoogenboom (KPC Groep) en is een uitgave van <strong>het</strong> Masterplan Dyslexie (2012).Deze kijkwijzer is te downloaden van www.masterplandyslexie.nl en www.dyslexieroute.nl.
Change language