Het hoogwater van 1995 - een terugblik • Is het nu ... - TU Delft: CiTG

Eén waterschapvoor het hele rivierengebiedVanaf januari 2005 werken de hoogheemraadschappenvan de Alblasserwaarden de Vijfheerenlanden en Alm en Biesboschen een deel van het ZuiveringsschapHollandse Eilanden en Waarden samen in éénorganisatie met Waterschap Rivierenland.Veranderingen in ons klimaat (onderandere steeds heviger regenval en langereperiodes van droogte), zeespiegelstijgingen bodemdaling vragen een gezamenlijkemanier van omgaan met water. De gedachteis dat een groot waterschap beter op dezeveranderingen kan inspelen.Door de toevoeging strekt het beheergebiedvan Waterschap Rivierenland zich uit vande Duitse grens tot Kinderdijk. Uitgebreideinformatie kunt u terugvinden op onzewebsite www.waterschaprivierenland.nlInhoudDijkgraaf Gerrit Kok: Van herdenken naar denken over de toekomst 3Het hoogwater van 1995 4Henk Zomerdijk: Een bange nacht op een stretcher in het gemeentehuis 5Zeger Stappershoef: De evacuatie van mijn koeien verliep op rolletjes 6Nella Baartman: Voor vertrek hebben we nog rustig een rondje gefietst 7Jan Terlouw: Er was even geen tijd voor democratie 8Hans van Leeuwen: Geen pak koekjes meer in de winkel 9Marc Rademaker: We stonden regelmatig tot onze nek in de modder 10Iris van Herpen: Het water is altijd mijn vriend geweest 11Anne Wind: Evacueren we of niet? 12Jan van Rijnsbergen: Bij Heesselt was de situatie net zo kritiek als bij Ochten 13Het water heden 14Jos Penninx: Flexibele waterkering maakt Zaltbommel veiliger 15Adri van Ooijen: Veel meer toeristen door dijkverzwaring 16Aart Kusters: Uitgekiend ontwerp voor dijkversterking Neerijnen 17Roelof van Loenen Martinet: Creatieve oplossingen dijkverzwaringennog steeds actueel 18Eef Janssen: Waterschap Rivierenland voorkomt calamiteiten 19Dert Vlaander: Keersluis Afgedamde Maas spaart uniek rivierenlandschap 20Jos den Biezen: Burger op de bres voor natuurwaarden van dijken 21De toekomst 22Dijkgraaf Gerrit Kok: Nederland moet zich beter voorbereiden op de toekomst 23ILLUSTR ATIE: BOB BROBBEL BNO | HILVERSUMHoe u ons kunt bereiken:Waterschap RivierenlandPostbus 599 | 4000 AN TielT (0344) 649 090 | E info@wsrl.nlwww.waterschaprivierenland.nlDijkteruglegging Lent: Verbreding in Waal noodzakelijk 24Dijkteruglegging Munnikenland verlaagt waterstand 25Nieuwe oplossing voor oud probleem: Vouwwand tegen hoogwater 26Meer ruimte nodig voor rivieren 27Han Vrijling: Wonen en werken in en op de dijk 28Ed Steenbergen: Dijkversterking met bentoniet en zeepsop 29Toine Smits: Overstromingsbestendige woningen in plaats van dijken 30Colofon 31

HET HOOGWATER IN 1995 HET WATER HEDEN DE TOEKOMSTDit magazine is opgedeeld in drie tijdvakken: 1995, het heden en de toekomst. De kleur in de bovenrand van dit magazine geeft aan in welk gedeelte u zit.Van herdenken naardenken over de toekomstHet is alweer tien jaar geleden dathet water hoog tegen de dijken aanbeukte en ons rivierengebied bedreigde.In deze speciale huis-aan-huis uitgavegaan we weer even terug in de tijd. Maarwe willen meer dan terugblikken. We latenu ook zien hoe het er nu voorstaat met deveiligheid en wat ons in de toekomst tewachten staat.De omvang van de dreiging en de massaleontruiming van gebieden hebben zoveelindruk gemaakt, dat Nederland hard isgaan werken aan veiligheid. Dit mochtniet weer gebeuren. Door het DeltaplanGrote Rivieren konden waterschappenin de kortst mogelijke tijd de zwakstedijken versterken. We kunnen stellen datNederland nog nooit zo veilig is geweest.Toch is dit géén reden om achterover tegaan leunen. Want in de toekomst komt erhoe dan ook meer water door opwarmingvan de aarde. De zeespiegel zal stijgenen de rivieren zullen meer water aanenafvoeren. Daarom moeten we op tijdmaatregelen nemen. Wellicht ook heelvernieuwende. Maatregelen waarvanwe nu denken dat ze futuristisch zijn.Waterschap Rivierenland draagt in belangrijkemate bij aan de veiligheid van demensen in het rivierengebied. Niet alleendoor te werken aan dijkversterking enandere maatregelen, waardoor we zorgenvoor schoon en voldoende water, maar ookdoor organisatorische verbeteringen. Zo isin 2002 Waterschap Rivierenland ontstaandoor een fusie van drie polderdistricten,een waterschap en een zuiveringsschap.Deze grotere organisatie kan slagvaardigeroptreden. Sinds 1 januari 2005 heeftWaterschap Rivierenland nog meerslagkracht gekregen door de toetredingvan het Hoogheemraadschap Alm enBiesbosch, het Hoogheemraadschap vande Alblasserwaard en de Vijfheerenlandenen een deel van Zuiveringsschap HollandseEilanden en Waarden.Ons werkterrein beslaat nu bijna hethele Nederlandse rivierengebied: vanafde Duitse grens bij Nijmegen tot en metKinderdijk. Daar begint de werking vande zee en daar is dus een heel anderewerkwijze nodig door de invloed van eben vloed en verzilting van water.Het werkgebied van Waterschap Rivierenlandis een gebied met de grote rivierenals natuurlijke begrenzing. Daarvoorkunnen we integrale en samenhangendemaatregelen treffen om de veiligheid vande burgers te garanderen en om wateroverlasttot het minimum te beperken.Ik wens u veel leesplezier met ditmagazine.Dijkgraaf Waterschap Rivierenland,ir. Gerrit KokFOTO : WIM VAN HOF | bvBEELD3Waterbalans Special | januari 2005

HET HOOGWATER IN 1995Begin 1995. Een enormehoeveelheid water bedreigt hetrivierengebied. Zullen de dijkenhet houden, of niet? Moeten weevacueren, of niet? Uiteindelijkverlaten tweehonderdduizendmensen en een onbekend aantalkoeien en andere dieren debedreigde gebieden. Wat rest zijnverlaten dorpen. Lampen brandenin de vestibule. Geen kip op straat.Spookachtig. Bizar. Tot zover het oogkan kijken: water. Onvoorstelbaarveel water. Het beukt tegen de dijken.Het blijft een paar dagen spannend,maar dan mag iedereen weer terug.Opluchting. Saamhorigheid. Taart.4Waterbalans Special | januari 2005

Henk Zomerdijk, in 1995 burgemeester van EchteldEen bange nacht op eenstretcher in het gemeentehuisHet is woensdag 1 februari 1995, 10 uur’s morgens. De rampenstaf vergadertover de hoogwatersituatie in de gemeenteEchteld. Plotseling stormt een medewerkervan Polderdistrict Betuwe binnen.De dijk bij Ochten scheurt. ‘Dat momentblijft mij mijn hele leven bij’, vertelt HenkZomerdijk, in die tijd burgemeester vanEchteld (nu van Duiven).FOTO : WIM VAN HOF | bvBEELDKoningin om te evacueren.Dan is het dorp al grotendeelsleeg. Veertigduizendmensen moeten in zeerkorte tijd vertrekken.Het is een noodevacuatieuit het boekje. Hele rijenbussen en ambulances zijnzeer snel ter plekke. Datkomt omdat ten westenvan het Amsterdam-Rijnkanaal al een preventieveevacuatie gaandeis. Al het materieel wordtrazendsnel vijftien kilometerverderop ingezet.Behalve het moment van de onheilsboodschapis Zomerdijk nog iets bijgebleven:‘De grote saamhorigheid. Jongeren hielpenouderen snel de meubels op zolder tezetten. De rampenorganisatie was meteeneen geoliede machine die in kameraadschappelijkesfeer samenwerkte.Opvallend was ook de zelfredzaamheid.We dachten dat we een kwart van demensen met de bus zouden moetenvervoeren. Dat was uiteindelijk maar vijfprocent. De stapelbedden stonden klaarin sporthallen, maar die zijn maar weiniggebruikt. Je denkt gauw dat er paniekuitbreekt, maar alles ging juist heelgedisciplineerd.’Zeilen en zandMet hulp van militairen en anderenwordt de dijk zeker gesteld. Zeilen engrote hoeveelheden zand houden dezaak in bedwang. Zomerdijk brengt eenbange nacht door op de stretcher in hetgemeentehuis, maar de dijk houdt het.Als koningin Beatrix op 2 februari poolshoogtekomt nemen, is het grootstegevaar al geweken.Precies een jaar later wordt op de dijk inOchten het startschot gegeven voor hetDeltaplan Grote Rivieren. Enige maandenlater is deze dijk op sterkte. FOTO : WILLIAM HOOGTEYLING‘We dachten net dat het ergstegevaar voorbij was, maar nuging het goed mis. Het was een van deslechtste dijkvakken van Nederland. En hetwrange was: de dijkverbeteringsplannenlagen klaar. We zouden dat voorjaarbeginnen.’De scheur in het wegdek groeit snel van60 naar 120 meter en verwijdt zich. De dijkis in beweging en aan de rivierkant schuifteen stuk af. Het eerste wat moet gebeuren,is de mensen in Ochten in veiligheidbrengen. Zomerdijk en zijn staf handelensnel. Ze hebben even geen boodschap aande formele procedure, die vooraf moetgaan aan een evacuatie. Vanaf 10.00 uurdraait de rampenorganisatie op volle toeren.Een half uur later is het grootste deelvan de ouderen uit het woonzorgcentrumal op pad. Om één uur ’s middags komt detoestemming van de Commissaris van de< Burgers uit Tiel halen bij thuiskomsthun huisdieren op die ze aan de Dierenambulancehadden toevertrouwd.FOTO : WILLIAM HOOGTEYLING5Waterbalans Special | januari 2005

HET HOOGWATER IN 1995Melkveehouder Zeger Stappershoef‘De evacuatie van mijn koeienverliep op rolletjes’Nachtmerries heeft Zeger Stappershoefniet van de evacuatie gehad, zoals sommigeveehouders dat wel hadden.De melkveehouder uit Erlecom in deOoijpolder hield het hoofd koel. Misschienook wel omdat hij als afdelingsvoorzittervan de Noordbrabantse ChristelijkeBoerenbond (NCB) zo dicht bij hetvuur zat.FOTO : WIM VAN HOF | bvBEELDdagen van tevoren wist ik dat er‘Enkeleeen evacuatie op stapel stond. Ookhoorde ik uit de eerste hand dat het echterisico op een dijkdoorbraak op woensdagavondzou zijn, terwijl de evacuatie opmaandag was afgekondigd. Op dinsdagwas bijna iedereen al weg uit de Ooijpolder.’Bijna laatste evacuéEigenlijk was Stappershoef het allemaalnet een beetje vergeten. Maar al pratendkomen de herinneringen boven. Hij evacueerdeals een van de laatsten uit zijngebied, op woensdagmorgen 1 februari.Hij wist dat hij ruimschoots op tijd was.‘De evacuatie van mijn koeien heb ik in éénmorgen geregeld. Iemand uit Brabant lietaltijd bij mij zijn paarden weiden. Die beldeik op met de vraag of hij nog iemand wistdie mijn koeien kon opvangen. Toevallighad hij zelf ruimte. Verder was er bij hem inde buurt ook net iemand gestopt met boeren.Die had ook nog wel stalruimte. Ookdaar konden wat koeien heen. Tien koeienheb ik naar de slachter gebracht. Dat wasik toch al van plan, alleen nu iets eerder.Toen ik alles had geregeld, belde ik de NCBom voor de woensdag een veewagen teregelen. Alle boeren waren al weg, dusdat lukte wel.’Anderen helpenGoed dat de evacuatie zo soepel verliep,want Stappershoef had het vooral drukmet andere boeren en tuinders helpen.Hij zorgde voor een coördinatiepunt op hetNCB-hoofdkantoor in Tilburg. Daar werdenallerlei problemen aangepakt, zoals logeeradressenzoeken voor vee en veewagensregelen. Uniek voor die tijd was dat hijcontinu bereikbaar was. De mobiele telefoonwas nog heel nieuw. Toen hij ervanhoorde, huurde hij er halsoverkop één.Eenmaal terug begon de nasleep. Stappershoef:‘Er waren agrariërs die in huilenuitbarstten zodra de evacuatie ter sprakekwam.’ Daarom zorgde hij ervoor dat deNCB gespreksgroepen organiseerde voorboeren en tuinders, die een uitlaatklepnodig hadden om hun emoties teverwerken. FOTO : HANS DIJKSTR A | bvBEELD‘De mobiele telefoonwas nog heel nieuw’Het vee van een boerin de uiterwaarden isop weg naar een tijdelijkander onderkomen.FOTO : FR ANS YPMA | APA - FOTO6Waterbalans Special | januari 2005

HET WATER HEDENNa 1995. De schrik zit er goed in.Dit mag niet nog een keer gebeuren.Het antwoord van de overheid: hetDeltaplan Grote Rivieren. Dit planzorgt ervoor dat het waterschap zo’nhonderd kilometer dijk per jaar kanversterken. Er worden veel nieuwetechnieken en inzichten gebruikt.Veiligheid staat voorop en er wordtmet meer respect omgegaan metde landelijke omgeving en metmonumenten. Het is een tijd vanveel wikken en wegen. Overleg.Inspraak. Het resultaat? Een flexibelewaterkering in Zaltbommel, eendamwand in Neerijnen, drijvendewoningen in de Gouden Ham en eenkeersluis in de Afgedamde Maas. Hetis in het rivierengebied nog nooit zoveilig geweest.14Waterbalans Special | januari 2005

Wethouder Jos Penninx is zeer tevreden over de flexibelewaterkering die zijn stad Zaltbommel heeft gekregen.Hij heeft de evacuatie van het vestingstadje in 1995 aanden lijve meegemaakt. ‘Nu is het zo dat als het waterbij Lobith stijgt, wij een aantal dagen hebben om deflexkering op te bouwen.’ En die staat binnen zes uur,dus dat voelt veilig.Flexibele waterkeringmaakt Zaltbommel veiligerWethouder Jos Penninx van Zaltbommelhonderd woningen te bouwen. Daarnaast werd al snel duidelijkdat bij het simpelweg verhogen van de kademurenen de dijk het uitzicht over de Waal sterk zou verminderen.Dus kwam er een heel proces met een klankbordgroep vanburgers en bedrijven, waarvan Penninx nu nog vindt dathet een voorbeeld is voor andere gemeenten.FOTO : WIM VAN HOF | BVBEELDStedelijke uitstraling‘Er moest een kwaliteitsslag gemaakt worden’, verteltPenninx. ‘Dat was duidelijk.’ Zaltbommel kon een deel vanhet geld dat was bestemd voor de woningbouw investerenin het nieuwe Waalfront. ‘Het heeft een echt stedelijkeuitstraling’, vindt Penninx. ‘Mensen parkeren hun fietstegen de vestingmuur en zitten op de muur te genietenvan het uitzicht over de Waal.’ Het Waalfront van Zaltbommel heeft de uitstralingvan een oude vesting, maar de bakstenen en deinrichting zien er nieuw uit. Op sommige plekken is devestingmuur lager. In deze coupures zitten sleuven inde muur en montagegaten in de grond. Daar wordenbij extreem hoogwater staanders en metalen plankengeplaatst die samen de vijfhonderd meter lange flexkeringvormen. Vijf mensen kunnen binnen zes uur een waterkeringbouwen, die bestand is tegen waterhoogtes zoalsdie in 1995.De nieuwe waterkeringstaat binnen zes uur.FOTO : KIM TROUWBORSTVoorbeeldfunctieDat Zaltbommel een fraai vormgegeven Waalfront heeft,is voor een deel te danken aan het hoogwater van 1995.‘Op woensdag 1 februari werd duidelijk dat in ons gebiedde mensen zouden moeten vertrekken’, herinnert Penninxzich. ‘Het grootste deel van onze gemeente is ontruimdgeweest.’De dijken ten oosten en westen van de stad werden al snelverhoogd, maar bij het Waalfront in het centrum duurdedat even langer. Er waren namelijk plannen om daar zes-FOTO : CAMIEL MASSELINK | WATERSCHAP RIVIERENL AND15Waterbalans Special | januari 2005

HET WATER HEDENRecreatieondernemer Adri van OoijenVeel meer toeristendoor dijkverzwaring‘Van tevoren besef je niet wat er allemaalaan zo’n dijkverzwaring vastzit’, zegtrecreatieondernemer Adri van Ooijen inMaasbommel. Dat de dijk bij recreatiegebiedDe Gouden Ham een stuk zwaardermoest worden stond buiten kijf. Maarde ruimte daarvoor was er niet. Er is eengoede oplossing bedacht. Iedereenprofiteert ervan.tegen de dijk aan‘Rechtlagen de huizen vanbewoners. Aan de anderekant, buitendijks, was hetkampeerterrein met caravansvan Van Ooijen. Dewoonhuizen konden alleengespaard worden als dedijk meer naar de rivierverplaatst zou worden.Van het terrein van Van Ooijen zou maar een smal strookjeoverblijven. Te weinig om er nog caravans neer te zetten.‘Die huizen konden natuurlijk niet tegen de vlakte’, vindtVan Ooijen ook nu nog.Hij wilde best meewerken aan een oplossing, maar nietten koste van alles. ‘Ik heb gezegd, dat ze met mij overalover konden praten, maar weggaan wilde ik niet.’ Eerstwas er sprake van dat de recreatieondernemer met zijncaravans naar het schiereiland tegenover zijn oorspronkelijkebedrijf zou verhuizen. Maar de recreatiemaatschappijvan wie dit eiland is, wilde niet meewerken.Drijvende vakantiewoningenToen kwam de ondernemer zelf met een idee. Zou hij alscompensatie drijvende vakantiewoningen mogen bouwen?Voor de caravans vond hij een plek op een ander,dichtbijgelegen kampeerterrein van hemzelf. Van Ooijen:‘Het heeft me wel een jaar aan praten gekost om dit voorelkaar te krijgen. Maar uiteindelijk hebben de veranderingenmij een positieve zet in de rug gegeven.’De drijvende, innovatieve woningen heeft hij op eigenrisico gebouwd, maar voor de benodigde vergunningenkreeg hij alle medewerking. De woningen zijn in mei 2004gereed gekomen.Voor de aanpassing en de verhuizing is Van Ooijenfinancieel gecompenseerd. Bovenal is hij tevreden metde nieuwe uitstraling van het gebied. ‘Het is hier nu veeldrukker dan eerst, met allemaal fietsende mensen. Eerstwas de dijk hartstikke smal en werd je er als fietser zo vanaf gereden. Nu is die veel breder en ligt er ook nog eenapart fietspad langs waarop mensen kunnen genietenvan prachtige vergezichten.’ FOTO’S: WIM VAN HOF | bvBEELD16Waterbalans Special | januari 2005

FOTO’S: WIM VAN HOF | bvBEELDAart Kusters wethouder in NeerijnenUitgekiend ontwerpvoor dijkversterking NeerijnenWaterschap Rivierenland had begin jarentachtig al plannen voor verzwaring vande Waaldijk bij Neerijnen. Deze stuittenindertijd op zo veel bezwaren, dat ze in1986 in de ijskast werden gezet. Tienjaar later –een parlementaire commissieverder en na het hoogwater van 1995–kwam er een oplossing. Het karakteristiekestukje rivierenlandschap is behouden.De komst van de parlementairecommissie Boertien in 1992 zorgdeervoor dat de plannen voor de Waaldijkbij Neerijnen uit de ijskast kwamen. Wantde taak van deze commissie was zichte buigen over de stagnerende dijkversterkingen.In 1993 kwam de commissiemet haar advies: voortaan moest meerrekening gehouden worden met het landschap,de natuur en de cultuurgeschiedenis.Ook was het belangrijk om burgers engemeenten veel meer in te schakelen bijde voorbereiding van de plannen. Om dezenieuwe manier van ‘uitgekiend ontwerpen’te testen kwamen er een aantal proefprojecten.De Waaldijk bij Neerijnen was eréén van.Mooie uitdagingDe keuze viel op dit stukje dijk omdat diezo kenmerkend is voor het rivierengebied.Bij de dijk staan oude boerderijen, eenmolen, een kasteel, een oud loofbos, eenkleiput en ligt een oude rivierarm. En datallemaal op een traject van slechts driekilometer.Aart Kusters, in die tijd raadslid en laterwethouder van Neerijnen, was nauwbetrokken bij het proefproject. Hij kan hetzich nog levendig voor de geest halen. ‘Erwerd een stuurgroep ingesteld met onderandere allerlei belangengroeperingen.Vanwege de lange voorgeschiedenis warendat er nogal wat. Bijvoorbeeld de StichtingRed ons Rivierlandschap, de Stichting HetWaallandschap en de Bond Heemschut(beschermers van cultureel erfgoed).’Het was een mooie uitdaging, vindt Kusters.‘Er zijn veel technische oplossingen‘Over deze dijk is iedereen dik tevreden’onderzocht om het kwetsbare landschapte sparen. Zonder dat de veiligheid ingevaar zou komen. Want al met al vondhet merendeel van de burgers de veiligheidtoch het belangrijkste.’Niet breder, wel hogerHet resultaat van het brede overleg iseen prachtige dijk, waar de inwoners vanNeerijnen graag recreëren. Honderdenmeters damwand zijn geslagen. Dit maaktede dijk niet breder, wel hoger. Om debijzondere panden op de dijk te behoudenheeft het waterschap de molen een meteropgekrikt. Ook heeft het waterschapervoor gezorgd dat enkele monumentaledijkpanden zorgvuldig zijn afgebroken enlater op de opgehoogde dijk weer zijn herbouwd.Her en der zie je de dijk wat naarbuiten omkrullen om bijzondere binnendijksegebouwen heen.Kusters ziet achteraf maar één probleem:‘Landschapsliefhebbers vinden het jammerdat de oplossingen die hier zijngebruikt, niet ook elders zijn toegepast.Dan zou er pas echt een brede consensuszijn geweest. Maar over dit stukje dijk isiedereen dik tevreden.’ 17Waterbalans Special | januari 2005

Roelof van Loenen Martinet,beleidsmedewerker GelderseMilieufederatieCreatieve oplossingendijkverzwaringen nog steeds actueelDe Gelderse Milieufederatie pleit aldecennia voor creatieve oplossingen bijdijkverzwaringen. Want daarmee behoudje de waarden van het rivierengebied.De dijkverzwaringen die op een goede,creatieve manier zijn uitgevoerd, kunnennu als voorbeeld dienen voor het projectRuimte voor de Rivier, vindt beleidsmedewerkerRoelof van Loenen Martinetvan de Gelderse Milieufederatie.De aanpak in de jaren tachtig vande dijkverzwaring langs de Waalbij Brakel, is het begin geweest van eenandere manier van denken over dijkverzwaringen,zegt Van Loenen Martinet.‘Een deel van het monumentale dorpTe weinig werd er rekening gehouden metde bestaande waarden van het landschap,de dorpen en de natuur. ‘Het moest voorde veiligheid’, herinnert Van LoenenMartinet zich de discussie over Brakel.‘Maar het kon op een betere manier,met respect voor het landschap van hetrivierengebied, vonden wij.’ Uiteindelijkwerd gekozen voor een elegante oplossing:het plaatsen van een damwand.DamwandInmiddels zijn er, wat betreft de GelderseMilieufederatie, diverse goede voorbeeldenvan dijkverzwaring. Van LoenenMartinet noemt de Bomendijk aan deIJssel. ‘De bomen op de dijk konden bijna‘Er zijn diverse goede voorbeelden van dijkverzwaringen’HerhalingHet hoogwater van 1995 heeft er volgensVan Loenen Martinet aan bijgedragen, datcreatievere manieren van dijkverzwaringversneld werden uitgevoerd. ‘Voor 1995was het bijna vanzelfsprekend dat jezomaar het rivierbed smaller kon maken.Dat is nu nauwelijks meer voor te stellen.’Maar de discussie lijkt zich echter te herhalenbij het project Ruimte voor de Rivier,vindt Van Loenen Martinet. De GelderseMilieufederatie en ook Waterschap Rivierenlandvinden dat er te weinig geld is omde plannen voor Ruimte voor de Rivier(zie pag. 27) goed uit te kunnen voeren.‘Er wordt al weer voorzichtig over dijkverzwaringgesproken.’ De kans datBrakel moest verdwijnen, omdat de dijkdaar moest komen te liggen. De middelenwaren echter niet meer in overeenstemmingmet het doel.’ Het simpelweg verzwarenvan dijken, waarmee delen vandorpen, dijkhuizen, maar ook eeuwenlangbestaande strangen (dode rivierarmen) enkolken (diepe watergaten, ontstaan na dijkdoorbraken)verdwenen, vond de GelderseMilieufederatie een te rigoureuze ingreep.allemaal blijven staan. De versterking isuitgevoerd met een damwand.’ Ook de dijkbij Neerijnen in het rivierengebied is eengoed voorbeeld van dijkversterking, zonderdat het omliggende gebied daaronderheeft geleden. ‘Op locaties waar aan beidezijden bijzondere landschaps-, natuur- ofcultuurhistorische waarden liggen is eendamwand een goede oplossing.’dezelfde patstelling zal ontstaan als voor1995, acht Van Loenen Martinet groot.Ook bij Ruimte voor de Rivier zijn creatieveoplossingen die rekening houden met dewaarden van het rivierlandschap de besteoplossing. 18Waterbalans Special | januari 2005

HET WATER HEDENWaterschap Rivierenlandvoorkomt calamiteitenFOTO : WIM VAN HOF | bvBEELDWaterschap Rivierenland houdt het peilvan de rivieren binnen het werkgebiednauwlettend in de gaten. Stijgt hetwater meer dan normaal, dan neemt hetwaterschap maatregelen. Welke dat zijnstaat beschreven in het CalamiteitenbestrijdingsplanHoogwater Buiten.Het Calamiteitenbestrijdingsplanwordt gelukkig maar weinig uitde kast gehaald. ‘De laatste keer was injanuari 2003, maar toen werd het nietecht spannend’, zegt Eef Janssen,coör dinator calamiteitenzorg bij WaterschapRivierenland. ‘In 1993 en 1995werkte het wel volop.’Het Calamiteitenbestrijdingsplan treedtin werking zodra de rivieren buiten hunoevers treden. ‘Dat moment zienwe meestal van tevoren aankomen.We kunnen ons dus goed voorbereiden.Wanneer de uiterwaarden volstromen– fase 0 noemen we dat – leiden we hetrivierwater via inlaatwerken naar dezomerpolders. Zo krijgt de rivier meerruimte. Van tevoren waarschuwen we deboeren, zodat ze hun dieren tijdig kunnenweghalen uit de zomerpolders.’FOTO : WATERSCHAP RIVIERENL ANDPatrouillesAls het water blijft stijgen en het al flinktegen de dijken staat, stelt het waterschapdijkbewaking met patrouilles in.Fase 1 is dan ingegaan. ‘We controlerende dijken overdag en zorgen zonodig voorver steviging van de dijken. Ook sluitenwe diverse sluizen en doorgangen voorverkeer en voetgangers in kademuren ende dijken.’Wordt de situatie kritiek – bijvoorbeeldals het water verder stijgt of doordatdijken verweken – dan gaat fase 2 in. Depatrouilles zijn dan dag en nacht in touwom de dijken te bewaken en zonodig teverstevigen. ‘De dijkgraaf seint ook debetrokken burgemeesters in. Zij coördinerende rampenbestrijding en sturen deandere hulpdiensten aan: politie, brandweer,geneeskundige hulpverlening. Deburgemeesters bepalen ook of de burgersmoeten evacueren.’Kleine kansDe kans dat een burgemeester zoietsmeemaakt is niet zo groot. Sinds 1995 zijnde dijken in het rivierengebied allemaalverstevigd. Janssen: ‘De kans op een overstromingis klein: in principe een kansvan 1 op 1250 per jaar. Maar je weet hetnatuurlijk nooit helemaal zeker. Om overalgoed op voorbereid te zijn, lopen we elkjaar het Calamiteitenbestrijdingsplanhelemaal door of het allemaal nog klopten of er dingen moeten worden aangepast.We houden ook geregeldoefeningen, soms samen met gemeentenen hulp diensten. Mocht zich een calami-teit voordoen, dan zijn we voorbereid.’ Medewerkers van WaterschapRivierenland maken de dijkdoorgangbij de kade van Tiel dichtmet houten balken. Deze oefeningin 2003 werd gehouden alsonderdeel van het Calamiteitenbestrijdingsplan.19Waterbalans Special | januari 2005

HET WATER HEDENDert Vlaander, senior medewerker dijkbeheer WaterschapKeersluis Afgedamde Maasspaart uniek rivierenlandschapDe dijken langs de Afgedamde Maas enhet Heusdensch Kanaal konden het landin 1995 maar net beschermen tegen dehoge waterstanden van de Waal en deBergsche Maas. Drastische maatregelenwaren nodig, volgens het Deltaplan GroteRivieren, om het niet opnieuw zover ofnog verder te laten komen.Eind 2001 werd keersluis ‘De KrommeNol’ in gebruik genomen. Deze beschermtde omgeving van de Afgedamde Maastegen het gevaar van hoogwater.De Afgedamde Maas en hetHeusdensch Kanaal vormen samende verbinding tussen Maas en Waal. Hetgebied rond de Afgedamde Maas is eenstuk authentiek Hollands rivierenlandschapmet mooie natuur en waardevollecultuurhistorie.Een gewone dijkversterking zou betekenendat over een strook van 30 kilometerhistorische gebouwen, kerkjes en dijkhuizenverloren zouden gaan. Dit wasvoor velen onaanvaardbaar. Maar hogewaterstanden en onstabiele dijkenvormden een bedreiging.FOTO : KIM TROUWBORST | bvBEELDFOTO : WATERSCHAP RIVIERENL ANDDert Vlaander, destijds projectleider bijHoogheemraadschap Alm en Biesbosch:‘We hadden vóór het hoogwater al onderzoekgedaan naar mogelijke verbeteringenin dit dijkvak. Hierdoor konden we snelkeuzes maken. We hebben allerleiDijkverzwaring was voor velen onaanvaardbaarvarianten laten onderzoeken. Er is uiteindelijkgekozen voor de bouw van eenkeersluis in het Heusdensch Kanaal bijWijk en Aalburg, het plaatsen van nieuwestormvloeddeuren naast de bestaandeWilhelminasluis bij Andel en het plaatselijkstabiliseren van stukken dijk.’CompromisDe keersluis gaat dicht als het water op3,5 meter boven NAP staat. Hierdoor stijgthet water in de Afgedamde Maas en in hetHeusdensch Kanaal niet verder en is hetomliggende gebied beveiligd tegen eenoverstroming.De werking van de keersluis wordt jaarlijkseen paar keer getest. Het sluitpeil van3,5 meter is een compromis. ‘Dat is eenhele discussie geweest’, herinnert Vlaanderzich. ‘De scheepvaart en natuurliefhebberswilden een zo hoog mogelijk peilmaar de bewoners een zo laag mogelijkpeil om hun kelders droog te houden.’Water bergenHet project is nog niet helemaal afgerond.Als de keersluis dicht gaat, moet het waterdat anders het Heusdensch Kanaal in zoustromen, ergens anders heen. Eerst werdgedacht aan nevengeulen. Deze zijn nietmeer nodig, omdat het waterschap kanmeeliften met een maatregel van Ruimtevoor de Rivier, die door de provincie Noord-Brabant wordt uitgewerkt. Bij hoogwaterwil de provincie de Overdiepse poldergebruiken om het overtollige waterte bergen. Het water dat eigenlijk hetHeusdensch Kanaal in had gemoeten,kan daar gemakkelijk bij. Afgesproken isdat het waterschap meebetaalt aan deherinrichting van de Overdiepse polder. 20Waterbalans Special | januari 2005

FOTO : HANS DIJKSTR A | bvBEELDJos den Biezen uit DrutenBurger op de bres voornatuurwaardenvan dijkenVier jaar lang, van 1996 tot 1999, stond Jos den Biezenuit Druten van februari tot mei bij het ochtendglorenop om de kamsalamanders en rugstreeppadden wegte vangen met schermen en opvangemmers. Hij wildevoorkomen dat ze in de bouwputten van de dijkverbeteringzouden vallen. ‘Dat heeft de schade aan de populatiebeperkt’, zegt hij nu, terugkijkend op het proces vanverbetering van de dijken in het land van Maas en Waal.‘Een goede sfeer en wil tot samenwerking’StroomdalfloraDe dijken zijn gereed. Den Biezen geniet van de huidigedijken, op één minpunt na. Het gaat niet goed met debijzondere kruiden op de dijk, de stroomdalflora. Bij dedijkverbetering is veel gedaan om die te behouden en teverbeteren. Van alle oude dijken werd de bovenlaag afgegraven,opzij gezet en als deklaag weer terug gezet bijde nieuwe dijk. Ook werd op sommige plaatsen het taludgeschikt gemaakt voor nieuwe stroomdalflora en is zelfsnieuw ingezaaid.Den Biezen: ‘Voor economisch gewin kwamen er vervolgensschapen op de dijk die begonnen met het grondigafgrazen van de kruidige stroomdalflora in plaats van hettaaie raaigras.’ Den Biezen heeft wel de hoop dat het goedkomt, omdat de schapen mogelijk helemaal van de dijk afgaan. Dat is beter voor de doorworteling van de dijk, waardoordie technisch sterker wordt. Als bewoner van het land van Maas en Waal is hijvoor het instituut voor natuur en milieueducatie(IVN) en de natuur- en historische vereniging KNNVtien jaar lang intensief betrokken geweest bij de dijkverbetering.Eerst als lid van de adviesgroepen die verbeteringenop de diverse trajecten voorbereidden en laterin de begeleidingscommissies die bij de uitvoering betrokkenwaren. Het was zijn taak te letten op de landschappelijke,cultuurhistorische en natuurwaarden van de veranderingen.Bovendien kon hij als bewoner van het gebiedbelangrijke, plaatselijke gegevens aandragen. ‘Het was eenvruchtbare en hectische tijd, vooral in 1995. Er was eengoede sfeer en wil tot samenwerking om de klus ‘veiligedijken’ voor elkaar te krijgen binnen de gestelde termijn.’Het hoge water van 1995 viel midden in de periode vandijkverzwaring. Dat heeft het hele proces alleen maarversneld. Den Biezen: ‘Net terug van de evacuatie, metde koffie nog in de hand, kwam de eerste oproep om inArnhem aanwezig te zijn op een vergadering over deNieuwe Deltawet. De tijd daarna was ik vaak zevendagen per week in touw.’FOTO : WIM VAN HOF | bvBEELD21Waterbalans Special | januari 2005

DE TOEKOMSTToekomst. We weten dat hetklimaat verandert. Er komt meer(regen)water en de zeespiegelstijgt. De rijksoverheid wil derivieren in het rivierengebied dekomende tien jaar meer ruimtegeven. Maar zijn we daarmee klaaren voldoende beschermd? Diversewaterdeskundigen vinden vanniet. Zij werken nieuwe ideeën uit.Moeten we huizen, wegen en werken‘waterbestendig’ maken? Wonenin een dijk? Drijven op het water?Werken op een terp? De toekomstzal het leren. Eén ding is zeker: wezijn nog niet klaar met het water enzullen dat ook nooit zijn.22Waterbalans Special | januari 2005

DE TOEKOMSTNederland heeft veel van het hoogwater van 1995geleerd, maar nog niet genoeg. Dat vindt dijkgraafGerrit Kok van Waterschap Rivierenland. Nog steedswerken we te veel aan problemen voor de korte termijnen kijken we te weinig naar de verdere toekomst. Ook deplan- en besluitvorming verloopt volgens hem te traag.Dijkgraaf Gerrit Kok van Waterschap Rivierenland‘Nederland moet zich betervoorbereiden op de toekomst ’FOTO : WIM VINK | WATERSCHAP RIVIERENL ANDDe dijkgraaf legt het uit. ‘Het ontstane besef in 1995dat onze dijken niet hoog genoeg waren, heeftgeleid tot het Deltaplan Grote Rivieren. Dat ging ervanuit dat onze dijken een stroom water moeten aankunnenvan 15 miljoen liter per seconde (15.000m 3 /sec) bij Lobith.Dan zouden we veilig zijn. We zijn slechts tien jaar verder.En nu blijkt dat we rekening moeten houden met 16miljoen liter bij Lobith in 2015. Het project Ruimte voorde Rivier maakt daar nu plannen voor. De Nederlandseoverheid schijnt telkens niet verder te kijken dan tien jaar.Het is niet effectief en erg duur om telkens nieuwe plannente maken voor onze veiligheid. Ook voor het draagvlakvan burgers is het niet verstandig dat hun woonomgevinggeregeld moet worden aangepast.’Horizon op 2050Het pleidooi van Waterschap Rivierenland is dan ook omverder in de toekomst te kijken, en daarvoor maatregelente ontwerpen. Kok: ‘Maak een maatregelenpakket voorbijvoorbeeld 2050, waarmee we voorspelde waterhoeveelhedenvan circa 17,6 tot 18 miljoen liter water per secondeveilig naar zee kunnen afvoeren. Het pakket hoeft nu nogniet meteen compleet te zijn, als de contouren er maarzijn. Waar het om gaat is dat we robuuste maatregelennemen, waarmee we langere tijd uit de voeten kunnen.Dan hoeven we niet telkens het rivierengebied op deschop te nemen. Bovendien is de overheid op den duurveel goedkoper uit. Maatschappelijk is het dus verstandigom het anders te doen.’‘De provincies staan achter onze visie’, weet de dijkgraaf.‘Alleen is de rijksoverheid nog niet zover. Zij kijkt vooralnaar het beschikbare budget van 1,9 miljard euro tot 2015.Maar veiligheid houdt niet op bij 2015. Ook daarna zal ergeld nodig zijn.’Grote noodzaakHoewel Nederland veilig is – op een enkele uitzonderingna zijn alle dijken op sterkte – is de dijkgraaf bezorgd overde trage besluitvorming in het overheidsproject Ruimtevoor de Rivier. ‘Nu er de laatste jaren geen acute hoogwaterdreigingis, lijkt de noodzaak niet zo groot om vaartte maken.’ Kok ziet de noodzaak des te meer. ‘Het heletraject van besluitvorming, planvorming, inspraak totuitvoering neemt de nodige jaren in beslag. Daarommoeten we juist nú snel inspelen op de toekomst,zodat we op tijd klaar zijn voor de 16.000 miljoenliter water in het jaar 2015.’ FOTO : WIM VAN HOF | bvBEELD< Uiterwaard Bakenhof aan de zuidoever vande Rijn bij Arnhem: een keerpunt over hetdenken over water. Het is de eerste dijkteruglegging,dat betekent dat de rivier Nederrijnmeer ruimte heeft gekregen.23Waterbalans Special | januari 2005

Bij Nijmegen maakt de Waal één van de smalste bochten in deNederlandse rivieren. Bij hoogwater stuwt de Waal hier flink op.Meer ruimte voor de rivier op deze plek verlaagt de waterstandmeer dan maatregelen op andere plaatsen.Verbreding flessenhalsin Waal noodzakelijkInmiddels vindt bijna iedereen dat hieriets moet gebeuren. De Waalbocht iseigenlijk al te krap voor de huidige situatie.Daarbij komt dat in de toekomst noghogere waterstanden worden verwacht.De dijk steeds verder verhogen is geenoplossing. De ramp bij een dijkdoorbraakzal dan nog veel groter worden.Om het probleem op te lossen zijn tweeplannen gemaakt. Ze staan bekendonder de namen plan-Brokx en LentseWarande. Het zijn allebei pijnlijkeingrepen omdat langs de Waal veelbebouwing staat. Bovendien lagen erplannen voor nieuwe huizen aan denoordkant van de rivier (in Lent). Maardaardoor zou dijkverlegging in de toekomstniet meer mogelijk zijn.De staatssecretaris van Verkeer en WaterstaatMelanie Schultz van Haegen houdtdaarom nieuwbouw net achter de dijktegen.Dijkverlegging of uitgravenBij het plan-Brokx wordt de dijk bij Lent350 meter teruggelegd. Verder komt ereen nevengeul van 200 meter breed dienet zo diep wordt als de Waal zelf. Eendrempel aan de oostkant sluit de geul af.Bij hoogwater stroomt de rivier over dedrempel. Er blijft dan nog een eiland overtussen de Waal en de nevengeul.Bij de Lentse Warande worden de uiterwaardendiep uitgegraven. Een binnendijksezone van 350 meter wordt gereserveerdvoor extra ruimte voor de rivier als dat inde toekomst nodig is. Dit gebied gaat ‘opslot’: er mag niets meer extra gebouwdworden.Het ene plan is niet beter dan het andere.Het verschil is dat het plan-Brokx eenoplossing biedtvoor lange tijd(denk aan honderdjaar). De Lentse Warandeis goed voor de kortere termijn.Daarna moet weer iets gebeuren;daarvoor wordt het gebied binnendijksgereserveerd.Voorkeur uitgesprokenOp de lange termijn zijn beide alternatieveneven ingrijpend voor Lent. Maar opde korte termijn hoeven voor de LentseWarande nog geen huizen te verdwijnen,voor het plan-Brokx wel. Daarnaast spelende kosten een rol. De Lentse Warande isop de lange termijn duurder, maar op dekorte termijn goedkoper. Er hoeven geenhuizen te worden opgekocht en het uitdiepenvan de uiterwaarden is waarschijnlijkgoedkoper dan het graven van een24Waterbalans Special | januari 2005nevengeul.De overheidsbestuurdershebben inmiddels hunvoorkeur uitgesproken voor plan-Brokx.Ze willen de zaak in één keer oplossen.Bovendien vinden ze dat het op slot zettenvan het binnendijkse gebied, te lang groteonzekerheid geeft. De gemeente Nijmegenheeft de keuze tussen de twee alternatievenopen gehouden. Komende zomermoet de beslissing vallen.

DE TOEKOMSTDijkteruglegging MunnikenlandverlaagtwaterstandDe kans is groot dat in de polder HetMunnikenland bij Slot Loevestein de dijkwordt teruggelegd om de Waal meerruimte te geven. Hoe het er allemaal uitgaat zien, weet nog niemand. Inrichtingsplannenworden pas gemaakt na hetbesluit hier maatregelen te treffen.FOTO : MEETKUNDIGE DIENSTLangs de Waal tussen Zaltbommel enGorinchem zijn maar weinig mogelijkhedenom de rivier extra ruimte te geven.De uiterwaarden zijn er smal en achterde dijken is er veel bebouwing. Daaromworden voor de Waal vooral ‘technischemaatregelen’ als kribverlaging voorgesteldom het water sneller richting zee tekrijgen. Een plek waar de rivier wél relatiefgemakkelijk meer ruimte kan krijgen, is depolder Het Munnikenland. In deze polder,dichtbij Slot Loevestein, staan weinighuizen en bedrijfsgebouwen.DijkterugleggingWaterschap Rivierenland en de projectorganisatieRuimte voor de Rivier ontwikkelenideeën voor dit gebied. Als hierwat gaat gebeuren zal het in ieder gevalneerkomen op een dijkteruglegging. ‘Wantdit is één van de meest effectieve maatregelenin dit gebied’, motiveert projectmanagerGer de Vrieze van WaterschapRivierenland. ‘Doen we het niet, danmoeten er op meerdere andere locatiesingrijpende maatregelen worden genomen.Dit is duurder en heeft ook voormeer bewoners en grondgebruikersconsequenties.’Bij de teruglegging van de dijk bij HetMunnikenland is de kans groot dat geenenkele woning hoeft te wijken. Wel zullenboeren akkerbouw- en weidegrond kwijtrakenaan de rivier. Hierover zal met allebetrokkenen overleg komen.FOTO : RIJKSWATERSTA ATNatuur ontwikkelenTegelijk met de dijkteruglegging kan ookde kans worden gegrepen om natuur teontwikkelen. Er kan rekening wordengehouden met de plannen voor de herinrichtingvan de Nieuwe Hollandse Waterlinie,die er dichtbij ligt. In een deel van deuiterwaarden nabij Slot Loevestein is alwaardevolle natuur ontwikkeld.Omwonenden en andere belanghebbendenhebben zeer kort geleden tijdens eeninformatieavond over de plannen kunnenpraten. Overigens duurt het nog een heletijd voordat een definitieve beslissing valt.De planvorming en het daarbij horendeoverleg vergen nog de nodige tijd. 25Waterbalans Special | januari 2005Een indicatie van wat in polder Het Munnikenland(rechts op de foto, achter de dijk)kan gaan gebeuren. De lichtgroene streepgeeft een mogelijke dijkverlegging aan. Deblauwe pijlen mogelijke nevengeulen.

De bouw van een vouwwandin DublinEr is een nieuwe oplossing ontwikkeld inde strijd tegen hoogwater: een uitvouwbarewand. Dit nieuwe type waterkeringwordt nu voor het eerst in de Ierse stadDublin gebouwd door Dutchdam BV.Misschien komt er ook zo’n systeem Nieuwe oplossing voor oud probleemop de Waalkade in Nijmegen.hoogwaterVouwwand tegenDe Waalkade in Nijmegen moet destad beschermen tegen hoogwater,maar is nu niet hoog en niet stabiel genoeg.Daarom zoekt Waterschap Rivierenlandnaar oplossingen die passen bij destad. Er is niet veel ruimte en bewoners enhorecaondernemers vinden het uitzicht opde rivier belangrijk.Bas de Bruijn en Peter Damen van hetwaterschap houden zich intensief bezigmet de plannen voor verbetering van deWaalkade. De Waalkade vraagt om ‘maatwerk’.Er is niet één oplossing voor de helekade. Het waterschap laat nu onderzoekenwelke combinatie van oplossingen hetbeste is.Uitzicht blijftDe uitklapbare wand zou vooral goed passenop het gedeelte van de Waalkade waarde cafés en restaurants zitten. Op dat stuk– dat ongeveer 300 meter lang is – isbehoefte aan een waterkering van ruimtwee meter hoog. Alleen dan garandeertde waterkering het wettelijk vereiste veiligheidsniveau.Vanwege deze hoogte is eensysteem van staanders en schotbalken(zoals in Zaltbommel, zie pag. 15) hier nietmogelijk. Een systeem zoals in Dublin kanhier wel alle problemen oplossen. Voordeelvan de vouwwand is dat hij geen ruimtein beslag neemt en het uitzicht nietbelemmert.Opgevouwen in gootDe vouwwand zit onder normaleomstandigheden onder het terrasdeeldat in gebruik is bij de horecaondernemers.De uitklapbare wanden liggendaar opgevouwen in een soort ‘goot’ vangewapend beton, die is afgesloten meteen metalen dekplaat. De goot ligt onderde grond stevig ingeklemd op een zwarestalen damwandconstructie.Het verkeer en de terrasactiviteitenkunnen gewoon op de dekplaat plaatsvinden.Als er hoogwater aankomt, kande vouwwand eenvoudig en snel wordenuitgeklapt en opgezet (zie illustraties).Bij andere, lagere flexibele waterkeringenzoals in Zaltbommel, moeten eerst roestvrijstalenstaanders en aluminium balkenworden aangevoerd. Dat is met een vouwwandniet nodig, alle onderdelen zijn alop de kade aanwezig.In maart zijn de definitieve plannenbekend en begint de inspraakprocedure.Als alles volgens plan verloopt, kan deverbetering van de Waalkade in 2006beginnen. Meer informatie:www.waterschaprivierenland.nl(rubriek Projecten)De vouwwand zit opgevouwen onder degrond. Hierdoor heeft niemand er last van.Als het water stijgt, kan de vouwwandsnel en eenvoudig worden uitgeklapt enopgezet.Eenmaal uitgeklapt is de vouwwand eenvolwaardige waterkering die het achterliggendegebied beveiligd tegen overstroming.26Waterbalans Special | januari 2005

Hoogwater de baas blijvenMeer ruimteDE TOEKOMSTnodig voor rivierenFOTO : WATERSCHAP RIVIERENL ANDNederland is op dit moment veilig genoeg, maar dat zoukunnen veranderen. De zeespiegel stijgt, de bodem daalten het klimaat verandert, waardoor er meer smelt- enregenwater in onze rivieren komt. Om onze veiligheid inde toekomst te kunnen garanderen, moet de Rijn in 201516 miljoen liter water per seconde kunnen afvoeren,zonder dat het achterland overstroomt. En daarna tot2050 zo’n 18 miljoen liter.Mogelijke maatregelenRetentieEen retentiegebied of retentiebekken isbinnendijks gebied dat bij hoogwater kanworden gebruikt om water tijdelijk op tevangen.Verlagen van uiterwaardenDoor de uiterwaarden geheel of gedeeltelijkaf te graven kan er meer water wordenafgevoerd.Verwijdering van obstakelsDoor het weghalen of aanpassenvan obstakels (zoals bruggen en steenfabrieken)kan het water beter doorstromenen het waterpeil dalen.Aanleg van nevengeulen in uiterwaardenEen nevengeul vergroot de afvoercapaciteit,waardoor het waterpeil in de rivier daalt ofminder stijgt. Nevengeulen worden vaakgecombineerd met natuurontwikkeling.Verlaging van kribbenKribben zijn bedoeld om de vaargeul vastte leggen en op diepte te houden. Door dekribben te verlagen daalt het waterpeil.DijkverleggingDoor dijken verder landinwaarts te leggenworden uiterwaarden breder en krijgt derivier meer ruimte.Verruiming van het zomerbedDoor de oever van de rivier af te gravenwordt het zomerbed breder en dieper.HoogwatergeulHoogwatergeulen zijn bedijkte gebiedendie normaal gesproken droog staan. Bijhoogwater stroomt de hoogwatergeul volen voert het een deel van het rivierwateraf. Stroomafwaarts komen hoogwatergeulen rivier weer samen.Het project Ruimte voor de Rivier onderzoekt en toetstmaatregelen, die ervoor zorgen dat de Rijn deze hoeveelhedenwater kan afvoeren. Het rivierengebied moet doorde ingrepen niet alleen veiliger worden, maar ook mooieren leefbaarder. Het Deltaplan Grote Rivieren heeft erinmiddels voor gezorgd dat bijna alle dijken in Nederlandzijn versterkt. Nu is het tijd voor oplossingen die derivieren meer ruimte geven. 27Waterbalans Special | januari 2005Meer informatie:www.ruimtevoorderivier.nl

DE TOEKOMSTHan Vrijling, professor waterbouwkunde TU DelftWonen en werken in en op de dijkHan Vrijling, professor waterbouwkundeaan de Technische Universiteit Delft,ziet het helemaal voor zich. In de toekomstzijn er dijken waarin en waaropwe wonen, werken en parkeren. Zoiets isniet alleen een mooi staaltje Nederlandsewaterbouwkunde; het is ook nuttigomdat Nederland steeds minder ruimteheeft. We moeten slimme oplossingenbedenken voor efficiënt ruimtegebruik.Ook voor steden langs onze rivieren.‘Ruimte voor de rivier is wel een mooiplan’, zegt Han Vrijling, ‘maar in eenvol land als het onze kunnen we zoietsmaar één keer doen. Bovendien levert hetminder op dan dijkverhoging. Dat laatsteheeft veel meer effect en is goedkoper.Dijkverhoging komt onherroepelijk terug.Is het niet in 2020, dan wel in 2030, 2040of 2050.’De onderzoeksgroep Waterbouwkundevan Vrijling ontwikkelt daarom samenmet collega’s van Bouwkunde mooie dijkconceptenvoor stadsfronten aan de rivierof de zee. Voor de stad Deventer heeftéén van zijn onderzoekers een maquettegemaakt. Daarop kun je zien waaraan jeallemaal kunt denken. Met zo’n opzienbarendewaterkering met winkels en horecaerin, kun je toeristen trekken.Van links naar rechts: IJssel (blauw), verlaagde kade(wit), waterkering met daarin winkels, horeca ener bovenop terrassen (bruin), erachter: wandel- enfietspromenade met de weg ondergronds, tot slot:de historische huizen.Meer dan hoge dijkenVeiligheid heeft veel aspecten.Hoge dijken alleen zijnniet voldoende. ‘Er zijn allerleifactoren die de stevigheidvan dijken bedreigen.Denk aan kwelwater datonder de dijk doorsijpelt,afschuiving van de dijk enhet gegraaf van muskusratten.Met alle gegevens dieer zijn, berekenen we de kans op overstromingvan dijkringen. In Nederland gaanwe uit van een overstromingskans vaneens in 1250 jaar, maar in de praktijk is dekans, vanwege al die andere bedreigingensoms hoger. Als het nodig is gaan waterschappenaan de slag om de zwakste dijkdelenaan te pakken.’ FOTO : WIM VAN HOF | bvBEELDMultifunctionele waterkeringvoor DeventerVoor haar promotieonderzoek bij professorVrijling ontwerpt Bianca Stalenberg multifunctionelewaterkeringen. Haar eersteproeflocatie was Deventer. ‘Ik heb gezochtnaar een stad die nu al problemen heeft.Langs de kade in Deventer staan historischehuizen, die bij hoogwater met zandzakkenbeschermd moeten worden. En ook de wegervoor is bij hoogwater onbegaanbaar.Om dit aan te pakken heb ik een ontwerpgemaakt, waarbij de huizen binnendijkskomen en de weg ondergronds is gelegd.’Ook is het de bedoeling dat het leven langsde rivier verbetert. Tussen de huidige verlaagdekade langs de rivier en de kade waarde historische huizen aan grenzen, heeftze een waterkering ontworpen met daarinsouvenirwinkeltjes, cafés, restaurants endergelijke. Op het dak van de waterkeringkan de horeca terrassen plaatsen. Behalveeten, drinken en genieten van het uitzicht,kunnen mensen er ook wandelen. Door deondergrondse weg is er tussen de huidigehistorische huizen en de nieuwbouw ruimtegekomen voor een wandelpromenade.28Waterbalans Special | januari 2005

FOTO : WILLIAM HOOGTEYLINGEd Steenbergen, coördinator beheersinstrumentenDijkversterkingmet bentoniet en zeepsopEd Steenbergen zoekt voor elk dijkversterkingsprobleemde beste oplossing.Daarbij heeft hij de keus uit een scala aantechnieken. Veendijken kunnen bijvoorbeeldworden versterkt met zeepsop.Steenbergen is moeilijk in te dammenals hij over dijkversterking praat. ‘Erbestaan talloze technieken om dijken teversterken. Bijna dagelijks worden nieuweideeën geopperd. Het is een uitdaging omde juiste oplossing te vinden.’ Zo hebbenrivierdijken op zandlagen soms te makenmet ‘piping’. De grondwaterstromingonder de dijk is dan zo sterk, dat er zandwordt meegenomen. Dat komt vervolgensachter de dijk omhoog. ‘Een oplossing ishet aanbrengen van een kleilaag in deuiterwaarden vóór de dijk. Zo’n laag laatnauwelijks water door, zodat de grondwaterstromingonder de dijk afneemt.’DiepwandAls de riviergeul te dicht bij de dijk ligt,werkt deze oplossing niet. Dan zou je debodem áchter de dijk moeten verzwaren.Soms is dat niet mogelijk vanwege bebouwing.Maar ook dan is Steenbergen nietvoor één gat te vangen: ’Je zou dan aande voet van de dijk een diepwand kunnenaanbrengen. Dit is een diepe sleuf in degrond die wordt gevuld met een mengselvan cement, bentoniet en water. Bentonietis een kleiachtige substantie die onderinvloed van water zwelt en een gel vormt.Zo ontstaat ondergronds een waterkerendscherm dat ‘piping’ tegengaat.’ZeepsopHet waterschap beheert ook een aantalveendijken langs kleinere rivieren. Ze zijnniet essentieel voor de veiligheid, maarwel voor de waterhuishouding. Veendijkenvoldoen uitstekend, zolangze maar vochtig blijven.Het wordt anders als zeuitdrogen, zoals gebeurdein de zomer van 2003. ’Deveendijken worden dan zolicht, dat ze in een nat seizoenonder de druk van hetwater kunnen bezwijken.Een uitgedroogde veendijkkan namelijk geen waterFOTO : KIM TROUWENBORST | bvBEELDmeer opnemen. Uit experimenten blijktdat een behandeling met zeepsop hetwateropnemend vermogen deels kan herstellen.Maar ik vind het nog te vroeg omte stellen dat hiermee de beste remedietegen uitdroging is gevonden.’ Beton en grond vooroostelijke rivierdijkenHet Hoogheemraadschap van de Alblasserwaarden de Vijfheerenlanden (nuonderdeel van Waterschap Rivierenland)heeft de afgelopen tien jaar hard gewerktaan de verbetering van rivierdijken. Vooralde 50 kilometer oostelijke rivierdijkenzijn onder handen genomen. Sinds 1995 isal zo’n 34 kilometer met 20 tot 50 centimeterverhoogd. De laatste 16 kilometerrivierdijk, met name de Lekdijk, staat nogop het programma. De dijken kunnenvolgens Ed Steenbergen in grote lijnen optwee manieren worden verbeterd: metbeton en staal of met grond. ‘Het verschilzit in het ruimtebeslag en de levensduur.Betonnen constructies, maar ook stalendamwanden hebben een geringe omvangen dat is een voordeel. Het nadeel is debeperkte levensduur; namelijk minderdan honderd jaar. Grondconstructies vanzand en klei vergen veel ruimte maargaan langer mee en zijn gemakkelijkeraan te passen. Het hangt vooral van debeschikbare ruimte af welke benaderingde voorkeur verdient.’29Waterbalans Special | januari 2005

DE TOEKOMSTOnze oer-Hollandse cultuur van dijkenbouwen is een dure oplossing voor eenduurzame en veilige toekomst van hetrivierengebied. Dat zegt Toine Smits,directeur Water & Samenleving aan deNijmeegse Radboud Universiteit. Hij zietveel meer in bijvoorbeeld het aanpassenvan de woningbouw. In het project ‘Freudeam Fluss’ werkt hij samen met Duitsersen Fransen aan een nieuw concept voorwoningbouw, waarmee het rivierengebiedbeter beschermd kan worden tegenhoogwater.Overstromingsbestendigewoningen in plaats van dijkenSmits onderzoekt samen met een keur aan waterspecialistenhoe Nederland en Duitsland in het verledenen tot nu toe reageren op overstromingen. Wat hemopvalt is dat de oplossingen vooral worden gezocht in hetaanpassen van watersystemen. Dit is een doodlopendeweg, vindt de wetenschapper. ‘De grote stapel bewijsmateriaaldat deze aanpak op de lange termijn niet werkt,groeit nog steeds.’Simpel alternatiefMaar wat moeten we dan wel doen? Het alternatief issimpel, vindt Smits. ‘In plaats van ons technische vernuftte gebruiken om rivieren te verbouwen en de zee buitente sluiten, kunnen we onze kennis beter aanwenden omwonen, werken en landbouw aan te passen aan de dynamiekvan het natuurlijk watersysteem.’ Want dat kan.‘Tegenwoordig kunnen we overstromingsbestendigewoningen bouwen, de landbouw op een andere manierorganiseren en schepen bouwen die op ondiepe,meanderende rivieren kunnen varen. De noodzaak omwatersystemen op grote schaal ingrijpend te veranderenis er niet meer.’Het teruggeven van land aan water wordt tegenwoordigals probleem ervaren, omdat dan allerlei dingen die ruimtevragen –zoals woningen, bedrijventerreinen of wegen–niet meer kunnen. Daar heeft natuurlijk geen enkelegemeente behoefte aan. Het gedrag van niet-in-mijnachtertuin–not in my backyard– steekt dan de kop op.Smits wil deze houding omdraaien naar alsjeblieft-in-mijnachtertuinofwel ‘please in my backyard’. ‘Om dat te doenmoet je tegemoet komen aan ruimtelijke wensen van degemeenten en op zoek gaan naar oplossingen waar eengoede markt voor is, stelt hij. ‘Overstromingsbestendigewoningbouw, woningen op terpen of drijvende woningenzijn zulke veelbelovende voorbeelden.’Ander verhaalHet roer moet dus om. ‘Als een gemeente een dijk landinwaartsmoet verplaatsen om de rivier meer ruimte tegeven, ervaart zij dat nu vooral als een verliespost’, legtSmits uit. ‘Maar als een gemeente toestemming krijgt omlandbouwgrond om te zetten in overstromingsbestendigewoningbouw in combinatie met een dijkverplaatsing, danwordt het een heel ander verhaal. Meer draagvlak, lagerekosten voor de overheid, meer ruimte voor lokale plannen,natuur én water. Het mooie van deze vorm van woningbouwis dat het niet in strijd is met de beleidslijn Ruimtevoor de Rivier. Rijkswaterstaat heeft mij dat verzekerd.’ FOTO : WIM VAN HOF | bvBEELD30Waterbalans Special | januari 2005

Expositie overhoogwater 1995Waterschap Rivierenland heeft over het hoogwater van1995 een expositie gemaakt. Op panelen laat het waterschapbijzondere foto’s van het hoogwater en de evacuatiezien. Ook toont het waterschap materialen die in dieperiode gebruikt zijn.FOTO : MARCEL VAN DEN BERGHDe expositie kunt u op drie locaties bezichtigen:museum StratemakerstorenWaalkade 83/84, 6511 XR Nijmegenmuseum De Groote Societeit Flipje en Jam MuseumPlein 48, 4001 LJ Tielmuseum De Koperen KnopBinnendams 6, 3373 AD, Hardinxveld-GiessendamDe expositie duurt van 29 januari tot en met 15 februari2005. In Tiel opent de expositie enkele dagen later:2 februari.Op vertoon van de kortingsbon ontvangt u 50 eurocentkorting op de toegangsprijs van het betrokkenmuseum.kortingsbonOp vertoon van deze kortingsbon ontvangt u voormaximaal twee personen 50 eurocent korting op detoegangsprijs van het betrokken museum.geldig van 29/01/2005 t/m 15/02/2005ColofonWaterbalans is het magazine van WaterschapRivierenland en verschijnt 4 keer per jaar. Dit eerstenummer in 2005 is een speciale, extra dikke uitgavedie geheel in het teken staat van het hoogwater in degrote rivieren in 1995. Deze special wordt huis-aanhuisverspreid in het rivierengebied.Voor deze uitgave is een speciaal team samengesteld:Eindredactie: Inge Lucas en Ingrid RegelinkRedactieadres : Cluster Communicatie,Postbus 599, 4000 AN TielAan deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleendSamenstelling en redactie: Ria Dubbeldam(Grafisch Atelier Wageningen),Jacqueline Beeren(Beer & Sterk, Doetinchem), Rob Janmaat(De Lynx, Wageningen), Waterschap RivierenlandTeksten: Ria Dubbeldam, Jacqueline Beeren,Femke van den Berg, Tijs Kierkels, Marjel Neefjes,Leonore Noorduyn, Francine Smink, Jos Verleg,Martin WoestenburgVormgeving: Het Lab grafisch ontwerpers BNO,ArnhemFotoredactie: Hans Dijkstra (Bureau voor Beeld)WageningenOmslagfoto: Meetkundige Dienst, DelftDruk: Thieme MediaCenter, NijmegenOplage: 418.000 stuksJanuari 2005

De taken van Waterschap Rivierenland:Veilig, schoon en voldoende waterWaterschap Rivierenland is verantwoordelijk voor dewaterhuishouding in één van de mooiste gebieden vanNederland: het rivierengebied. Het waterschap overschrijdtverschillende provinciegrenzen. In het werkgebiedliggen 38 gemeenten met 950.000 bewoners.Waterschap Rivierenland weegt de verschillendebelangen in het waterbeheer tegen elkaar af. Dit gebeurtin goede afstemming met de rijksoverheid, provincies,gemeenten en belanghebbenden. Zo zorgen we voor deveiligheid en voor schoon en voldoende water in slotenen plassen.Waterschap Rivierenland heeft de verantwoordelijkheidvoor het beheer en onderhoud van 1070 kilometer dijkenen boezemkaden om het gebied te beschermen tegenoverstromingen. Het bedienen en onderhouden vanstuwen, sluizen en gemalen is van belang om hetwaterpeil te kunnen beïnvloeden.De werkzaamheden omvatten eveneens:• vergunningverlening voor lozingen inoppervlakte water,• zuivering van afvalwater,• bescherming en herstel van oppervlaktewater,• het ontwikkelen van natuur langs slootkanten,• het verwijderen van bagger om de waterhuishoudingte verbeteren,• de bestrijding van muskus- en beverratten inGelderland,• het beheer van vaarwegen op onder meerde Linge, de Alblas en de Giessen,• het beheer en onderhoud van wegen buitende bebouwde kom in de Alblasserwaard ende Vijfheerenlanden.FOTO : PETER BLIEKNaast het verlenen van vergunningen is ook handhavingeen belangrijke taak. Hierbij kan gedacht worden aan hetoptreden tegen illegale lozingen van bedrijven en lozingenvan bestrijdingsmiddelen die in de watergangen terechtkomen.Ook het tegengaan van ongewenste activiteitenop de dijken waardoor de stabiliteit in gevaar komt iseen taak van het waterschap.Met de uitvoering van deze takenzorgt Waterschap Rivierenland vooreen veilig en leefbaar rivierengebied