Tuinieren-in-schooltijd-DEF-webversie

TUINIEREN IN SCHOOLTIJD

INHOUDSOPGAVEDeel 1Schooltuinen en andere manieren van schooltuinwerk1. Inleiding 42. Historiche context: het fenomeen schooltuin 63. Didactische context: schooltuinwerk in het kader van de kerndoelen van het basisonderwijs en het Natuur- en milieueducatiebeleid 124. Inventarisatie van schooltuinwerk 164A Manieren van schooltuinieren 164B Knelpunten en perspectieven 225. Schooltuinieren in de toekomst 266. Conclusies 28Deel 2Bezochte lokaties en andere voorbeelden1. De klassieke schooltuin 322. Tuinieren bij school 423. Allianties 664. Inspiratie 70Literatuur 88Colofon 90TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 1

TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 2

TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 41. INLEIDINGMoestuinieren kan momenteel weer op meer belangstellingrekenen. En hoe is dat voor moestuinierendoor kinderen in schooltijd? Het is een aktiviteit diemeer dan 100 jaar teruggaat en in zijn bestaan op enneer gaande bewegingen in populariteit gekend heeft.Nu het bewustzijn van wat de grond voortbrengten van wat de mens eet in relatie tot gezondheid,‘eerlijk voedsel’ en duurzaamheid meer op de voorgrondzijn komen te staan, is het kweken van eigengroente hot en lijkt er voor tuinieren in schooltijdook weer meer aandacht te zijn. Wie weet heeftMichelle Obama met haar groentetuin voor schoolkinderenin het gazon van het Witte Huis daar ookaan meegeholpen. Deze studie wil bijdragen aan hetvergroten van het enthousiasme voor en bekendheidmet het schooltuinwerk.Schooltuinwerk kan op veel verschillende manierenen op verschillende lokaties worden uitgevoerd. Hetkan kleinschalig of grootschalig worden aangepakt,uitgaan van een eigen tuintje per kind of van eengemeenschappelijke tuin of een combinatie daarvan.Tuinieren kan direct in de grond of in bakken, opeen schooltuincomplex, op het schoolplein of ophet terrein van een zorginstelling. Gemeenten enNME-instellingen spelen hierbij een belangrijke rol.Hoe verschillend de manieren ook zijn, ze hebbenallemaal hetzelfde doel. Met schooltuinwerk doenkinderen kennis op over planten, voedsel ennatuurlijke processen. Aktief in de buitenlucht,onderzoekend en praktisch bezig, doen kinderenervaring op met de natuur, en leren ze zich verantwoordelijkvoor de natuur te voelen. Schooltuinwerkis een praktijkgerichte vorm van onderwijs waarmeeaan de kerndoelen van het natuuronderwijs van debasisschool wordt gewerkt. Het vervangt delen vande natuuronderwijsmethode.AfbakeningDit rapport bevat een inventarisatie van verschillendemanieren van schooltuinieren in Nederland. Er isveel moois op dit gebied wat al heel lang bestaaten wat zich steeds verder ontwikkeld heeft en verschillendevormen aaneemt. Prachtige tuinen en projectenwaarmee scholen kinderen verwondering over denatuur laten beleven en respect voor de natuurbijbrengen. Bij deze inventarisatie gaat het uitsluitendom schooltuinwerk, dat wil zeggen alleaktiviteiten die gebeuren die op het gebied vantuinieren met basisschoolleerlingen onder schooltijd.Van belang daarbij is dat de essentie van (moes)tuinieren wordt uitgevoerd: zaaien, planten, wiedenen oogsten.Aanleiding en doelDe aanleiding van de zoektocht en inventarisatienaar allerlei manieren van schooltuinwerk was ineerste instantie om prikkelende voorbeelden tekunnen gebruiken in een behoefteonderzoek naarschooltuinwerk in Amstelveen Noordwest waarbijde directeuren van basisscholen in die wijk zijngeinterviewd. Het doel van dit werkstuk als geheelis om aan de hand van de context en bevindingenover schooltuinieren, deel 1, en met de vele voorbeelden,deel 2, betrokkenen en geinteresseerdenover schooltuinwerk te informeren en hen teinspireren schooltuinwerkprojecten op te zetten endaarbij met name de mogelijkheden van schooltuinwerkdichtbij school te betrekken.

2. HISTORISCHE CONTEXT: HET FENOMEEN SCHOOLTUIN1900 - 1950De schooltuincultuur in Nederland bestaat al meer dan 100 jaar. Al in de periode voor de 1e wereldoorlogzijn ontwikkelingen op het gebied van school- en kinderwerktuinen op gang gekomen. DeAmsterdamse hoofdonderwijzer J. Stamperius introduceerde rond 1900 het idee van de schooltuin.Als eerste gaf hij achter zijn school in de binnenstad in de open lucht les in plantkunde.Zijn ervaringen met deze kleine schooltuin die uit zes bedden van één bij drie meter bestond,dienden als basis voor het boek dat hij in 1905 publiceert: De schooltuin. Een handleiding voorhet onderwijs in plantkunde op de lagere school.Vrijwel tegelijkertijd lieten textielbaronnen in Hengelo, de gebroeders Stork, op hun fabrieksterreineen schoolwerktuin voor jongens aanleggen om nuttige gewassen voor eigen gebruik teverbouwen. Ze namen dit idee over van een jongenswerktuin die één van hen had gezien opeen reis door de Verenigde Staten. Naast het pedagogische doel was de opbrengst van deoogst een welkome tegemoetkoming in de kosten van de huishouding van de arme fabrieksarbeiders.Ook dichterbij waren er voorbeelden in Duitsland en Oostenrijk die navolging vondenin Nederland. Op meerdere plaatsen in het land werden kinderwerk- en schoolwerktuinenaangelegd. Soms lagen deze op het terrein van bedrijven, maar meestal op door de gemeentebeschikbaar gestelde grond. In Haarlem kreeg de landschapsarchitect Leonard Springer in 1910opdracht om bij de gemeentekwekerij een centrale schooltuin te ontwerpen.Het rond 1920 gepubliceerde boek ‘Over nut, aanleg en onderhoud van schoolwerktuinen’ laateen overzicht van bestaande schooltuincomplexen in Nederland zien. Ook staan er ontwerpenin van aangelegde schooltuinen in Europa en de Verenigde Staten zoals die op de Wereldtentoonstellingvan 1900 in Parijs te zien waren. Vaak zijn ook deze tuinen ontworpen door tuin- enlandschapsarcitecten.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 6

De voedselschaarste tijdens en na de Eerste Wereld-oorlog gaf een impuls aan de opbloei vande schooltuin. Vanwege het grote tekort aan voedsel in de steden werd vanuit de overheid deaanleg van volkstuintjes door gemeente bevorderd en er kwam steeds meer belangstelling voorvolkstuinen en schooltuinen. De Nederlandse Heidemaatschappij zag schoolwerktuinen als oplossingvoor het voedseltekort en wees daarbij bovendien op de grote opvoedkundige waardevan schooltuinen. Zij stimuleerde dit door een rondschrijven aan gemeentebesturen.In Amsterdam resulteerde het in 1920 in de aanleg van het eerste schooltuincomplex: 280kinderen kregen een tuintje van ongeveer 15 m2. De bedoeling van de Amsterdamse Verenigingvoor Schoolwerktuinen was ieder stadskind enkele uren in de week op een actieve manier metde natuur in contact te laten komen. Men sprak af dat ieder kind in Amsterdam recht had opeen tuintje, minimaal één jaar lang. Ook in de andere grote steden Rotterdam en Den Haagontwikkelen zich vanaf deze tijd schooltuincomplexen. Een belangrijk doel, naast de voedselopbrengsten het leren verbouwen van eigen groenten, was het opwekken van belangstelling voor denatuur en de bodemcultuur. Een bezoek van Koningin Wilhelmina aan een Amsterdamse schooltuinin 1928, breed uitgemeten in alle kranten, bezorgden de schoolwerktuinen nationalebekendheid.De schooltuinlessen waren op woensdag- en zatermiddag, buiten schooltijd. Bij de vierde tuindie in Amsterdam in 1929 werd aangelegd begon men tuinles te geven onder schooltijd waarnade andere scholen dit overnamen en deze vernieuwing ook buiten Amsterdam navolging vond.In de crisisjaren gaat het slecht met de schoolwerktuinen in Nederland en de oorlog bracht ookmoeilijke jaren. Het schooltuinieren werd zo goed en kwaad als het ging voortgezet.In de eerste jaren na de oorlog volgt een periode van herstel. De schoolwerktuinen warenbehoorlijk in verval geraakt en er waren veel bomen gekapt voor kachelhout in huis. In Rotterdamwaren door de bombardementen zelfs een aantal tuinen compleet verdwenen.Na 1945 overstijgt in veel steden het aantal aanvragen voor een schoolwerktuin het aanbod, maargeld voor meer tuinen is er aanvankelijk niet.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 7

1950Begin jaren ’50 treedt een belangrijke verandering op. Landelijk wordt geld vrij gemaakt voor de aanlegvan nieuwe schoolwerktuincomplexen en het schooltuinwerk wordt meer en meer ondergebrachtbij de gemeenten.Door de formele erkenning van het belang van schooltuinen worden met name in de nieuwe naoorlogsewijken in de grote steden de schooltuinen bewust in de uitbreidingsplannen ingepast en wordtrekening gehouden met een gunstige situering van de schooltuinen. Er volgt een grote toename vanschoolwerktuincomplexen die van af deze tijd kortweg schooltuinen worden genoemd. De bloei vanhet fenomeen schooltuin tot in de kleinste uithoeken van het land duurde voort tot ca. 1980. De tabelmet de groei van de schooltuinen in Amsterdam geeft een representatief beeld van de ontwikkelingvan de schooltuin in de grote steden.Groei schooltuinen in Amsterdam19201930196019701975aantalschooltuinprojecten1481214aantalkindertuintjes2802460405060006500De geschiedenis van de schooltuinen in Amstelveen loopt parallel aan de bloeitijd van deschooltuinen in de grote steden. De eerste schooltuin dateert van 1958. Halverwege de jaren’70 en ’80 volgden een tweede en derde complex. Opvallend is dat nog vrij recentelijk in 1996 inde aanleg bij de laatste stadsuitbreiding Westwijk een vierde schooltuincomplex is opgenomen.Met de professionalisering van de organisatie van de schooltuinen, gesubsidieerd door degemeente, komt de nadruk veel meer te liggen op educatie. Lesmateriaal en schooltuinboekjesworden gemaakt en tuinieren onder schooltijd hoort nu als praktijkvak bij het natuuronderwijs.Overal wordt het schooltuinsysteem verder ontwikkeld en verfijnd. Er zijn zelfs aparte schoolkwekerijendie materiaal voor de tuinen leveren.19802010161372006000Bronnen: Zestig jaar schoolwerktuinen in Amsterdam1920 / 1980, Redactie J.P. van Blijdestijn, A. Kooistra enA. Meester; ANMEC, AmsterdamDe schooltuinen volgen ook de maatschappelijke ontwikkelingen en zo komt er vanaf de jaren’70 ook steeds meer aandacht voor het milieu.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 8

1992In 1992 wordt natuur- en milieueducatie een verplicht onderdeel van het basisonderwijs met alsbelangrijkste doel kinderen in contact te brengen met natuur, natuurervaringen op te laten doen. Deschooltuin als belangrijk educatief middel wordt nu vaak ondergebracht bij de gemeentelijke nmeorganisatie.Het schooltuinwerk wordt meer geintegreerd met het onderwijs en de schooltuinprogramma’sworden afgestemd op de natuur-methoden die in het onderwijs worden gebruikt.De jaren ’90 kenmerken zich om zorg en aandacht voor de kwaliteit van de leefomgeving vankinderen. Omdat steeds minder kinderen vanzelfsprekend met natuur in aanraking komen, ishet van belang om meer natuur in de directe omgeving van kinderen te brengen. Een nieuweontwikkeling doet zijn intrede wanneer begin jaren ’90 in navolging van bewegingen in Duitsland(NUA/ Natuur aan de School) en Engeland (Learning through landscapes) buitenruimten bijscholen natuurrijk en leerrijk worden ingericht. In deze natuurschooltuinen waar de natuur zichvrij kan ontwikkelen, kunnen kinderen natuurervaringen opdoen. Kinderen spelen er tijdens enna schooltijd en natuuronderwijs kan in de directe nabijheid van school worden gegeven. Hettelen van groenten heeft geen belangrijke plaats in dit soort tuinen, maar kinderen helpen meemet onderhoud waardoor er een andere manier van schooltuinieren ontstaat. Maastricht heefteen vooraanstaande rol ingenomen in deze trend. In deze stad is een groot aantal schoolpleinenomgevormd tot natuurspeelplaats. De gemeente heeft daar in belangrijke mate aan bijgedragenmet subsidie en mankracht voor aanleg en onderhoud. Dat is bijzonder, want met deze ontwikkelingkan in het algemeen gesteld worden dat er een verschuiving plaatsvindt van verantwoordelijkheid.De ‘reguliere’ schooltuinen werden gewoonlijk onderhouden door de gemeenten, terwijl voor denatuurschooltuinen de scholen vaak zelf verantwoordelijk zijn.2000Dit laatste decennium neemt het aantal schooltuincomplexen af. Hoewel het natuuronderwijsop de schooltuinen op waarde wordt geschat, moeten schooltuinen door bezuinigingen en verdichtingin de stad soms wijken. In Den Haag zijn van de 35 schooltuinen die er waren in 1980nog maar 20 over. Rotterdam beschikt nog over 23 schooltuinen. En in Amsterdam hebben nog6000 kinderen een tuintje op één van de 13 schooltuincomplexen van de oorspronkelijke 16schoolwerktuinen.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 9

De schooltuinen die nu nog bestaan zijn volop in ontwikkeling. Bezuinigingen vanuit de gemeentenhebben er ook toe geleid dat men op allerlei creatieve manieren naar oplossingen heeftgezocht om de financien voor het schooltuincomplex dekkend te krijgen. Uitbreiding van doelgroepen,samenwerking met andere organisaties en aanpassingen in het schooltuinprogrammazijn middelen die worden ingezet om te kunnen voortbestaan. In Rotterdam, waar de traditioneleschooltuinen nu educatieve tuinen worden genoemd, is een mooi voorbeeld van samengaanvan klassieke schooltuin met een natuurrijk ingericht deel voor spelen. Ook delen de kinderennu hun tuintjes op het terrein met senioren die hier ook een tuintje kunnen huren.In Zoetermeer zijn de schooltuinen getransformeerd in wijktuinen om de tuinen een brederefunctie in de stadswijk te geven en de doelgroep uit te breiden naar alle inwoners van de staddie hier nu een stukje grond kunnen huren. Eenzelfde soort ontwikkeling is te zien in Den Haagwaar delen van de schooltuin nu fungeren als buurttuin voor tuinierende oudere buurtbewonersen ouders van kinderen. Dezeveranderingen in inrichting op de tuin gaan vaak samen met wijzigingen in het programma voorde scholen.Schooltuinen zijn cultuurhistorisch een waardevol verschijnsel en door hun karakter waardevollegroene plekken in de stad. En er is niets op tegen om een evergreen opnieuw toe te passen. InNijmegen en Deventer zijn onlangs nieuwe klassieke schooltuincomplexen op oude leest aangelegd.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 10

TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 11

3. DIDACTISCHE CONTEXT:schooltuinwerk in het kader van Natuur- en Milieueducatiebeleid en dekerndoelen van het basisonderwijsNatuur- en Milieueducatie (NME)In veel plaatsen valt schooltuinwerk onder de verantwoordelijkheid van een NME-centrum dat onderdeel is van degemeentelijke organisatie of door de gemeente wordt gefinancierd. Financiering van NME is voor gemeenten eenfacultatieve taak. Het betekent dat het voor gemeenten een vrijwillige, eigen keuze is of en in welke mate ze geld aanNME besteden.Natuur- en Milieueducatie is een aanduiding voor een breed palet aan aktiviteiten die eraan bijdragen (jonge)mensen over de natuur, milieu en hun eigen leefomgeving te leren en daarmee respect en verantwoordelijkheid tenaanzien van natuur en milieu te stimuleren. Het aanbod van NME-centra, die het ondersteunen van NME op basisscholenals hoofdtaak hebben, bestaat oa. uit het uitlenen van materialen (leskisten) en het verzorgen lessen,excursies en veldwerk ten behoeve van scholen en is vooral van belang door het praktische karakter en de buitenaktiviteiten,zodat kinderen natuur kunnen beleven. Voor het tuinieren op de schooltuincomplexen stellen zij delokatie beschikbaar en zorgen voor het onderhoud, coordinatie, schooltuinprogramma en lessen of begeleiding vanleerkrachten bij de lessen.De structurele inbedding van NME in het basisonderwijs is vanaf de eerste rijksnota NME in 1988, waar het huidigeNME-beleid nog voor een groot deel op is gebaseerd, een centraal thema in het nationale onderwijsbeleid geweest.Een belangrijk element in dat beleid was het streven om NME te verankeren in de kerndoelen van het basisonderwijs.NME neemt een bijzondere plaats in. Over het belang van NME is er feitelijk geen discussie en velen zijnervan overtuigd dat het nodig is, maar NME is nergens verplicht. Het is geen wettelijke taak van een gemeente engemeenten (en provincies) kunnen zelf bepalen hoe en in welke mate zij NME ondersteunen. Scholen hebbenintussen steeds meer ruimte en eigen verantwoordelijkheid gekregen voor de inrichting en kwaliteit van hetonderwijs. Zowel op financieel gebied met de invoering van lumpsum financiering als onderwijsinhoudelijk met eenruimere omschrijving van de kerndoelen. Hierdoor kunnen scholen er voor kiezen om hun programma over natuuren milieu beperkt in te vullen of juist door er heel veel aan te doen.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 12Kerndoelen basisonderwijsDe kerndoelen zijn in 2006 teruggebracht naar een veel beperkter aantal (58) met een ruimere en meer globale omschrijving.Het doel daarvan is scholen meer ruimte te bieden om er eigen invullingen aan te geven.Natuur, milieu en in een ruimere opvatting klimaat en energie komen in de volgende kerndoelen uit het leergebied‘Oriëntatie op jezelf en de wereld’ (zijdelings) aan de orde:

39. De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu.40. De leerlingen leren in de eigen omgeving veel voorkomende planten en dieren onderscheiden en benoemen enleren hoe ze functioneren in hun leefomgeving.41. De leerlingen leren overde bouw van planten, dieren en mensen en over de vorm en functie van hun onderdelen.42. De leerlingen leren onderzoek doen aan materialen en natuurkundige verschijnselen, zoals licht, geluid,elektriciteit, kracht, magnetisme en temperatuur.43. De leerlingen leren hoe je weer en klimaat kunt beschrijven met behulp van temperatuur, neerslag en wind.49. De leerlingen leren over de mondiale ruimtelijke spreiding van bevolkingsconcentraties en godsdiensten, vanklimaten, energiebronnen en van natuurlandschappen zoals vulkanen, woestijnen, tropische regenwouden,hooggebergten en rivieren.(Kerndoelen primair onderwijs, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2006)Er is geen eindtoets, dat wil zeggen het komt niet als zelfstandig onderdeel terug in de CITO scores waarop scholensteeds meer door onderwijsinspectie en ouders op worden afgerekend.Handhaving van de uitvoering van NME door de inspectie beperkt zich tot controle op de aanwezigheid van eenlesmethode of een uitvoeringsplan.Voor de invulling van natuur- en milieueducatie gebruiken de meeste scholen een methode voor natuuronderwijs.Voor praktisch natuuronderwijs maken de scholen voornamelijk gebruik van aktiviteiten, projecten en lesmateriaaldie (gemeentelijk) NME-organisaties ter ondersteuning aanbieden. De ruimte in invulling biedt vrijheid om gebruik temaken van extern aanbod. Deze aktiviteiten en dergelijke vervangen dan leerstof uit de methode.Officieel zou volgens de kerndoelen 1 uur per week aan NME moeten worden besteed. Per school bestaan echtergrote verschillen wat betreft gemiddelde tijdsbesteding aan natuuronderwijs per week en ook wat betreft praktischeinvulling en het naar buiten gaan met kinderen voor natuur- en milieulessen. Factoren die daar een belangrijke rol inspelen zijn beschikbaarheid van tijd – NME moet ook concurreren met andere leeractiviteiten- en geld, bereikbaarheidvan buitenlocaties en het verkrijgen van vrijwillige hulp bij de organisatie en vervoer. Daarnaast spelenbeschikbaarheid van NME-ondersteuning en betrokkenheid en voldoende inhoudelijke kennis van leerkrachten ophet gebied van natuur en milieu een voorname rol.Per gemeente en per basisschool bestaan er dus grote verschillen in de invulling van NME. Ongeveer de helftvan de basisschoolleerlingen komt op geen enkele wijze in aanraking met NME-ondersteuning (Sollart en Vreke,2008). Aangezien voor scholen het aanbod van NME-centra juist de stimulans is voor buitenaktiviteitenbetekent het ook dat een groot percentage leerlingen nauwelijks naar buiten gaat voor natuurlessen en geennatuur beleeft in schooltijd.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 13

TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 15

4 INVENTARISATIE VAN SCHOOLTUINWERKIn het stedelijk gebied van de Randstad is het niet moelijk om een schooltuincomplex te vinden.In Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht, Leiden, Haarlem, Amstelveen en Zaandam hebbenduizenden kinderen een eigen tuintje op zo’n schooltuin. Vaak hebben deze schooltuinen al eenlange geschiedenis en ontwikkelen zij zich nu ook nog door zodat er onderling wel verschillen ininrichting en schooltuinprogramma zijn.Voor andere manieren van schooltuinieren zijn de scholen zelf de ingang en daar is meer speurwerkvoor nodig. Dat levert dan meteen een verrassend resultaat op, want op heel veel plekken,anders dan op de schooltuincomplexen, blijken er eveneens prachtige voorbeelden van schooltuinwerkte bestaan.4A Manieren van schooltuinierenIn de vele verschillende vormen van schooltuinieren die onderling nogal variëren in organisatieen ondersteuning is een onderscheid gemaakt in drie typen die hieronder worden toegelicht:1. De klassieke schooltuin2. Tuinieren bij school3. AlliantiesDe klassieke schooltuinTuinieren op een klassieke schooltuin houdt in dat dit plaatsvindt op een grootschalig complexvan ca. 1,5 hectare waarbij kinderen een eigen tuintje hebben van 10 á 15 m2. Onderschooltijd kweken en verzorgen ze er groenten, kruiden en bloemen. Leerlingen van groep 5( na de zomervakantie 6) of groep 6 ( na zomervakantie groep 7) komen 1 x per week op eenvast moment anderhalf uur onder begeleiding van hun leerkracht werken in hun tuintje: zaaien,planten, wieden en oogsten. Aan het begin van de les en wanneer nodig tussendoor ook zijn ergezamenlijke gedeelten met uitleg van de schooltuinleider.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 16

Bij deze arbeidsintensieve vorm zijn ook vrijwilligers betrokken voor de begeleiding vankinderen. Deze al lang bestaande schooltuinen hebben een schooltuinprogramma met eigenlesmateriaal. Het programma loopt van begin maart tot eind oktober. Kinderen nemen huneigen oogst mee naar huis en het teeltplan zit zo in elkaar dat er al vanaf een paar weken na destart iedere week wel iets te oogsten valt. Vaak is er een (afsluitende) les waarbij samen van deoogst genoten wordt.Onder de noemer klassieke schooltuin zijn er verschillen in inrichting, organisatie en inhoud. Delaatste tijd zijn die vooral ingegeven door bezuinigingen. De belangrijkste verschillen komen totuiting in de duur van het programma en de inzet van begeleiding door de tuinleider tegenoverde inzet van leerkrachten zelf. In de inrichting hebben individuele tuintjes soms plaats gemaaktvoor gezamenlijke thematuinen.Ondersteuning door de gemeente of door de gemeente gefinancieerd NME-centrum is bij dezemanier van schooltuinwerk zowel materieel als personeel optimaal. Op een schooltuin is eengebouw aanwezig met leslokaal en toiletten, op het terrein zijn wateraansluitingen. De schooltuinheeft een betaalde tuinleider die naast de lessen en begeleiding van kinderen zorg draagtvoor het onderhoud van de tuin.: ploegen/frezen, bemesting, uitzetten van tuintjes, het leverenvan zaad en plantjes. Daar wordt allemaal in voorzien. Er is een schooltuinprogramma metteeltplan en lesmateriaal en ook de inroostering gebeurt door de schooltuin.Voordelen:• de grote mate van ondersteuning met een een steeds verder geprofessionaliseerdschooltuinprogramma en een geoliede organisatie• deskundige begeleiding van de leerlingen (kennis die dus niet voorhande aanwezig hoeftte zijn bij een leerkracht van school), weinig voorbereiding voor leerkrachten• groot en langdurig bereik van aantal kinderen• ieder kind heeft zijn eigen tuintjeTUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 17

Nadelen:• efficiëntie en grootschaligheid brengt een zekere massaliteit en eenvormigheid met zichmee• weinig flexibiliteit in aanbod aan andere (doel)groepen of aanpassingen in rooster• weinig ruimte voor eigen inbreng en creativiteit• het is een dure vorm van schooltuinwerk door de personele inzet en voorzieningen opde schooltuinTuinieren bij schoolBij Tuinieren bij school gaat het om uiteenlopende vormen van schooltuinwerk die op hetschoolplein of in de directe nabijheid van het schoolplein plaatsvinden. De grote diversiteit aanvormen wordt vaak ingegeven door de situatie en de invulling die de school eraan geeft.Soms heeft een school een buitenruimte die afgesloten is zoals een patio waarin kan wordtgetuinierd of is een (aangrenzende) strook ingericht als moestuin. Het kan ook gaan om heelkleinschalige, wat vrijere uitvoeringen van schooltuinwerk bijvoorbeeld in de vorm van eenminimoestuintje. En het varieert van planten direct in de grond tot tuinieren met verschillendegroeimedia als allerlei soorten plantenbakken en vierkantemetertuinen.Meestal hebben de kinderen bij deze vorm van tuinieren geen eigen tuintje, maar verzorgteen groep of groepje samen een deel van de tuin of bijvoorbeeld een bak. Hier en daar zijnook voorbeelden dat het algemene onderhoud van het groen rondom de school ook bij hettuinieren wordt betrokken.Deze projecten zijn vaak ontstaan door het initiatief en enthousiasme van een of enkele leerkrachten.Soms zijn ze ook het resultaat van een samenwerking met een NME-centrum die hettuinieren bij school heeft aangewakkerd.Hulp van ouders/vrijwilligers bij de lessen en het onderhoud is nodig om de tuinaktiviteit telaten slagen en voortgang te laten vinden.Het is opvallend dat veel tuinieren-bij-schoolprojecten te vinden zijn bij traditionele onderwijsvernieuwingsscholen(Jenaplan, Vrije School, Montessori) en in het speciaal onderwijs.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 18

In dit type schooltuinwerk is er een veel geringere rol van de gemeente als ondersteuner. Verantwoordelijkheiden uitvoering zijn in handen van de scholen die vraag hebben naar ondersteuning.Voordelen:• makkelijk bereikbaar• het is veel meer geintegreerd in het schoolleven• kinderen zien het dagelijks en kunnen ontwikkelingen op de voet volgen• het is flexibel in te passen in lesprogramma• voor meerdere groepen bruikbaar: alle groepen kunnen meedoen• aantrekkelijke buitenruimte van de school door vergroening van de schoolomgeving• minder ondersteuning door gemeente, maar ondersteuning is wel nodig zowel bij hetopzetten als bij de uitvoering• deze vormen zijn voor de gemeente goedkoper om te ondersteunenNadelen:• totstandkoming en continuiteit is bijzonder afhankelijk van één of liefst meerdere teamleden die enthousiast zijn en verantwoordelijkheid op zich nemen• continuiteit komt makkelijk in gedrang bij tegenslag of door vertrek of verminderde inzetvan verantwoordelijke leerkracht• zeer gevoelig voor vandalisme, indien de planten niet kunnen worden afgesloten methekken of zich in een besloten ruimte bevinden.AlliantiesIn dit type schooltuinwerk tuiniert een school samen met een maatschappelijke organisatie diebelangrijke winstpunten kan inbrengen. De organisatie heeft bijvoorbeeld ruimte beschikbaarwaarop getuinierd kan worden en/of kan (een aandeel van) begeleiding op zich nemen. Dezevormen van schooltuinieren kenmerken zich door het wederzijdse voordeel dat beide partijeneraan hebben.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 19

Voorbeelden van zulke samenwerkingen komen nog niet zoveel voor, maar er bestaan algeslaagde projecten. Er is het voorbeeld van de Edense Montessorischool waarbij kinderensamen tuinieren met de volkstuinvereniging en beide organisaties daar voordeel bij hebben. Deschool heeft een oplossing voor het beheer en begeleiding en de volkstuinvereniging die metvoortbestaan bedreigd werd, kreeg meer draagvlak en daardoor een sterkere onderhandelingspositiein overleg met de gemeente.Bijzondere samenwerkingsverbanden bestaan ook met woonzorgcentra die hiervoor de ruimteleveren of met andere schoolinstellingen die voor aanleg, onderhoud en begeleiding zorgen.De samenwerkende organisaties hebben een gedeelde verantwoordelijkheid en gedeeldebelangen. De zelfwerkzaamheid die van dit soort samenwerkingsverbanden uitgaat, betekent voorde gemeente een veel geringere rol aan ondersteuning. Bij de totstandkoming en het stimulerenvan dergelijke vruchtbare vormen van schooltuinwerk kan de gemeente wel een belangrijke rolspelen.Voordelen:• met deze vorm worden ook sociale doelen die in het onderwijs van belang zijn bereikt• door samenwerking met andere partijen kan het schooltuinwerk meer geintegreerdworden met de leefomgeving in een wijk• het verbinden van verschillende, wederzijdse belangen heeft een positiefmaatschappelijk effect die de leefbaarheid in de wijk ten goede komt, meerderedoelstellingen en groepen worden ermee bereikt• door de alliantie met een een externe partij is continuiteit gewaarborgdNadelen:• het creëren van allianties is onbestemder; wie brengt de partijen bij elkaar, wie neemtinitiatief?TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 20

TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 21

4B KNELPUNTEN EN PERSPECTIEVENKnelpuntenEen aantal knelpunten wordt hieronder benoemd die in literatuur over schooltuinwerkregelmatig terugkeren, maar ook in de contacten met uitvoerendenvan schooltuinwerk vaak aan de orde komen.Tijd, prioriteit en geldBelemmerende factoren die het eerst worden genoemd om naar een schooltuinte gaan of een school(werk)tuin aan te leggen bij school zijn de tijd diehet kost, geld en in stedelijk gebied ook gebrek aan ruimte. Vervoer naar deschooltuin (en de tijd die daarmee gepaard gaat) en begeleiding hebben ookeen afremmende werking. Bij een school(werk)tuin direct bij school is kwetsbaarheidvoor vernieling wanneer de tuin niet in een afgesloten ruinte is eengrote belemmering die scholen ervan weerhoudt.Daarnaast speelt prioriteit een belangrijke rol. Aangezien de school zelf kanbepalen hoeveel tijd ze wil besteden aan natuur- en milieuonderwijs kanondanks het belang wat de school eraan toekent meer aandacht uitgaan naartaal en rekenen of andere vakken/thema’s die ermee concurreren als vrijeinvulling. De school kan bovendien ook voor een andere praktische invullingvan natuuronderwijs kiezen.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 22De zomervakantieDe zomervakantie is voor schooltuinprojecten een lastige kwestie, wantplanten en onkruid groeien door en eventuele oogst verpietert. Een goedeorganisatie houdt hier al zoveel mogelijk rekening mee in bijvoorbeeld hetteeltplan of keuze van planten, maar zonder extra inspanning en vrijwilligeinzet van een bevlogen en toegewijde leerkracht en/of ouder(s) kan dezeperiode vooral bij de Tuinieren bij schoolprojecten moeilijk worden overbrugd.Dit is een punt waar van te voren al goed over nagedacht moet worden. Het istegelijkertijd een punt dat een belemmering kan vormen om iets met schooltuinwerkte doen bij school.Op de klassieke schooltuinen is dit heel goed geregeld met tuinleiders die indeze periode wel aanwezig zijn op de schooltuin en hun handen ook volhebben aan het onderhoud. Maar zelfs hier is dit een moeilijke periode watop sommige schooltuinen tot veranderingen in het programma heeft geleid.Gebrek aan kennis bij leerkrachtenIn veel gevallen ontbreekt het leerkrachten in het basisonderwijs aan voldoendeinhoudelijke kennis om schooltuinwerk op te zetten, te gaan onderhoudenen leerlingen daarin te begeleiden. Soms klinkt de roep om eenvakleerkracht zoals die er bijvoorbeeld ook voor lichamelijke opvoeding enmuziek zijn.Natuur en milieuonderwijs en meer in het bijzonder het educatief gebruik vaneen groene schoolomgeving zou bij PABO’s meer aandacht moeten krijgen.Voor kennis en begeleiding kunnen scholen terecht bij NME-centra, maar voorondersteuning moet in het schoolteam wel een kundige en gedreven leerkracht,en liefst meer, aanwezig zijn.

PerspectievenIn ontwikkelingen in het landelijk beleid (het voormalige ministerie van LNVen OCW en het landelijke NME-beleid, zie didactische context) en maatschappelijketrends staan de lichten voor schooltuinieren en een groene schoolomgevingop groen. Een aantal kansen en mogelijkheden worden hierondertoegelicht.Eén enthousiaste leerkracht is niet genoegGeslaagde voorbeelden van schooltuinwerk vallen of staan bijna altijd doorde passie en inzet van een leerkracht. Eén enthousiaste leerkracht is echteronvoldoende om schooltuinwerk te laten slagen. Het is van groot belang datiemand uit het team zich verantwoordelijk maakt voor schooltuinwerk, maardaarnaast is het belangrijk dat ook de andere teamleden betrokken zijn en hetook gedragen wordt door de directie van de school. Ondersteuning in de vormvan taakuren of coordinatorschap helpen daarbij. Buiten het team is de hulpvan ouders en bijvoorbeeld een gepensioneerde buurtbewoner onontbeerlijk.Een verantwoordelijke leerkracht, draagvlak in het team en steunpilaren alshulp zijn belangrijke voorwaarden voor het succes van schooltuinwerk.Wanneer deze factoren ontbreken of (tijdelijk) wegvallen, is de kans groot dathet tuinwerk verwelkt.Beleid EL&I en maatschappelijke trendsHet ministerie van LNV, nu opgegaan in het ministerie voor EconomischeZaken, Landbouw & Innovatie, heeft jeugd en natuur hoog op de agendagezet. Diverse speciale programma’s zijn ontworpen om groene, prioritairethema’s onder de aandacht te brengen en te ondersteunen. De programma’sJeugd-natuur-voedsel-gezondheid en Voeding (duurzaam en gezond) hebbendirect raakvlakken met groen ingerichte schoolomgevingen en schooltuinwerk.De bezorgdheid dat kinderen steeds minder buiten spelen en ook weinig in denatuur komen heeft er inmiddels toe geleid dat er veel meer aandacht is voorhet belang van spelen in de natuur voor de ontwikkeling van kinderen. Natuurspeelplaatsenzijn in opmars en deze ontwikkeling van natuurlijk spelen breidtzich uit naar vergroening van kinderdagverblijven en schoolpleinen. Dezevergroening biedt ook kansen om daarbij een schoolwerktuin aan te leggen.Ook maatschappelijk zijn groen en gezonde voeding actuele thema’s.Behoefte aan ondersteuningVoor scholen die met hun klassen tuinieren op een klassiek schooltuincomplexliggen de tuintjes klaar voor gebruik en is het vooral zaak om het schooltuinprogramma,lesprogramma en natuurmethode op elkaar af te stemmen.Scholen die bij school tuinieren geven aan behoefte te hebben aan ondersteuning.In welke vorm ondersteuning kan worden aangeboden, hangt af vande manier van schooltuinieren.Hulp is gewenst bij het opzetten (advies, voorbereiding en aanleg) en bij de uitvoeringvan schooltuinwerk (onderhoud) en het gaat om zowel financiële alspersonele ondersteuning.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 23

Er is de afgelopen tijd een back-to-nature beweging op gang gekomen en er iseen groeiende aandacht voor voedsel dichbij huis geproduceerd, voor slowfood,voor biologisch verantwoorde producten. Het kweken van eigen voedselis weer hot en mensen eten liever groenten uit de eigen tuin omwille van degezondheid. Kortom een goede voedingsbodem om kinderen op school kenniste laten maken met de ontstaanswijze van voedsel op een schooltuin.OnderwijsbeleidHet Brede Schoolbeleid is een belangrijke beleidsontwikkeling in hetonderwijs die kansen voor schooltuinwerk kan bieden. Er bestaan al meer dan1000 brede scholen in het basisonderwijs en gemiddeld komen er 200 bredescholen per jaar bij.In een brede school werken scholen en instellingen op het gebied vanzorg en welzijn samen met het doel de ontwikkelingskansen van kinderen tevergroten. De brede school neemt verschillende vormen aan, maar onderwijsis in elk geval participant en onderdelen van de brede school zijn vaakkinderopvang, peuterspeelzaal, sport, cultuur, bibliotheek en andereinstellingen zoals bijvoorbeeld fysiotherapie. Naast ouders en kinderen richtde brede school zich ook op de wijk als doelgroep. Door het bieden vanactiviteiten en uit te groeien tot ontmoetingsplaats van de buurt kan de bredeschool bijdragen aan de sociale cohesie en leefbaarheid van de buurt.In dit kader speelt nog mee dat basisscholen verantwoordelijk zijngeworden voor tussen- en buitenschoolse opvang. In de buitenschoolseopvang blijken hoofdzakelijk culturele instellingen en sportverenigingenbetrokken te zijn. De thema’s natuur en voedsel sluiten juist heel goedaan bij aktiviteiten van buitenschoolse opvang en de basisgedachte vande brede school. Door te stimuleren daar ook groene organisaties bij tebetrekken ontstaan kansen om kinderen meer in contact te laten komenmet de natuur. Kinderopvanglocaties en brede scholen kunnen hunomgeving vergroenen met speelnatuur en moestuinen. Tuinwerkzaamhedenkunnen in de moestuin na schooltijd worden voortgezet wat eenzekere ontlasting van het onderwijs ten goede komt. Uitbreiding met hetbereiden en het eten van het eigen verbouwde voedsel geeft nog eenenorme meerwaarde aan deze aktiviteit.Het is bovendien een gemiste kans dat men zich bij de bouw van nieuwe(brede) scholen doorgaans alleen op het gebouw richt en mogelijkheden enkansen die de buitenruimte op pedagogisch en educatief gebied biedt onbenutlaat. Met een groen schoolplein kan de de school een belangrijkere socialefunctie krijgen en centrale plek worden van de buurt. Een invulling met eenschool(moes)tuin zou daar buitengewoon goed inpassen.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 24Scholen hebben oa door herziening naar globalere kerndoelen en financieringmeer autonomie gekregen. Meer vrijheid en minder regels is een belangrijkuitgangspunt.

Die toegenomen vrijheid schept kansen voor een school om extra in tezetten op natuur en milieueducatie en dit in hun buitenomgeving naarvoren te laten komen. Een natuurijke buitenruimte die uitdaagt tot spelenen bewegen en/of een educatieve verrijking met een schoolmoestuin.Of andere manieren van schooltuinierprojecten opzetten in de wijk. Deschool kan dit opnemen in de onderwijsvisie en de natuurrijke speelomgevingen schooltuin gebruiken om zich als een groene school te profileren.Er zijn al veel schooltuinwerkprojecten tot stand gekomen en op verrassendveel verschillende manieren. Bij scholen ook vaak als onderdeel van eengroene, natuurrijk ingerichte speelomgeving.Veel fantastische voorbeelden van schooltuinwerk die inspireren en waarde betrokken personen anderen genereus in laten delen. Met anderewoorden, kijk en verwonder je en volg en doe na. Niet één plek is hetzelfdeen middelen en ondersteuning verschillen, dus je zult je eigen planmoeten maken, maar het betekent dat dat het wiel niets steeds opnieuwuitgevonden hoeft te worden.Met een tijdelijke bestemming als schooltuin, buurtmoestuin of stadslandbouwkan natuur de stad worden binnengehaald en deze ongebruikte envaak sociaal onveilige ruimtes veranderen in een levendige plek waar mensenelkaar kunnen ontmoeten. Het specifieke karakter van de tijdelijke inrichtingen daarop afgestemde materiaalkeuze geven charme aan de plek.De gemeente kan dit gebruik stimuleren en ondersteunen en zo’n lege plekeen goed imago geven.Op lokaties waar bodemsanering moet worden toegepast is verbouwen vangroente natuurlijk een minder goed idee. Daar zou naar een andere bestemmingvan tijdelijke natuur kunnen worden gezocht.Klein beginnenMet heel simpele manieren en materialen kan je al aan schooltuinwerk doenen dat hoeft niet meteen veel geld te kosten. Een tuin hoeft ook niet groot tezijn, het gaat tenslotte niet om de hoeveelheid. Dat is misschien nog de erfenisvan de schooltuin als nutstuin.Braakliggende terreinenDelen van een plangebied of andere ongebruikte terreinen die voor korte oflangere perioden braakliggen kunnen als tijdelijke tuinen worden ingericht.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 25

5. SCHOOLTUINIEREN IN DE TOEKOMSTIn de grote steden is uitbreiding van schooltuincomplexen door dichte bebouwing en inbreiding vaak niet meermogelijk. Het is des te belangrijker om de bestaande klassieke schooltuinen te behouden. Ze zijn niet alleen waardevolals cultuurhistorisch verschijnsel, maar ook door de plaats die ze innemen als groengebied in dichtbebouwdstedelijk gebied. Het is daarom van belang dat de klassieke schooltuinen als groene oasen behouden blijven ook alverandert de inrichting, het programma of de organisatie. Het biedt kansen aan schooltuinwerk om zich verder teontwikkelen. Op andere plaatsen kunnen waar mogelijk nieuwe schooltuincomplexen worden aangelegd zoals nuzelfs ook gebeurt: bij aanleg van nieuwe wijken of als zone in een park bijvoorbeeld.Welke manier van schooltuinieren wordt gekozen is van veel verschillende factoren afhankelijk. Ruimte is eenbelangrijke voorwaarde voor aanleg van een schooltuincomplex waaraan het met name in stedelijk gebiedzal ontbreken. Met andere manieren van schooltuinieren kunnen schooltuinprojecten worden uitgevoerdwaarmee het schooltuinwerk wordt uitgebreid en versterkt. Dat is goed mogelijk met vormen van tuinieren bijschool en allianties.In de directe woonomgeving van kinderen zijn nog maar weinig plaatsen waar kinderen vanzelfsprekend enfysiek de natuur kunnen beleven. Juist deze plekken in de woonomgeving zijn van belang, omdat kinderendaar zelfstandig naar toe kunnen gaan. Vanuit dit oogpunt is het daarom belangrijk om bij of in de buurt vanschool een (speel)tuin te hebben. Groen ingerichte buitenruimten van scholen (en ook kinderopvangcentra)bieden kinderen volop mogelijkheden om in contact te komen met natuur.Nu zien Nederlandse schoolpleinen er vaak uit als grijze en stenige luchtplaatsen met als enige inrichtingselementenenkele banken en speeltoestellen, soms nog een kunstwerk. Het weinige groen dat aanwezig is, bestaat doorgaansuit aankleedgroen. Het belang van ruimte als bewegingsruimte staat voorop waardoor rennen en uitgelatenermanieren van spelen ook meer de ruimte krijgen.Met een landschappelijk vormgegeven, natuurrijk schoolplein kan een uitdagender en veelzijdiger speel- enleeromgeving worden gecreëerd. Het schoolplein wint aan ruimtelijke kwaliteit, maar heeft ook meerwaardedoor de pedagogische kwaliteit die wordt benut. Kinderen kunnen dagelijks in contact komen met de natuuren dergelijke pleinen bieden niet alleen gelegenheid tot spel en ontmoeting, maar ook tot rust en ontspanning.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 26Groen is in deze setting gebruiksgroen. In zo’n aantrekkelijk speel- en leerlandschap kunnen kinderen spelen in enmet het groen, maar het biedt ook plaats aan mogelijkheden voor schooltuinieren. Een moestuin en andere vormenvan schooltuinwerk geven net als speelnatuur gebruikswaarde aan het groen.

Het kweken en verzorgen van planten, de verwondering en het bijhouden van dag tot dag, de relatie die hetlegt met voeding en ons bestaan voegt een net zo waardevol element toe aan het schoolplein als het spelenmet groen.In stedelijk gebied kunnen zulke schoolpleinen wanneer ze buiten lestijden zijn opengesteld voor de buurt ofwanneer ze semiopenbaar worden ingericht bovendien zorgen voor een belangrijke aanvulling op speelruimteen groen in in de eigen omgeving van kinderen.Schooltuinwerk kan meeliften in de aandacht die er nu is voor natuurspeelplaatsen en daarmee samenhangendvergroening van schoolpleinen. Het vergroenen van een schoolplein kan ook door middel van een schooltuin, doormiddel van schooltuinwerk. Daar is niet persé heel veel ruimte voor nodig.Daarnaast kunnen gemeente en scholen een invulling zoeken voor schooltuinwerk door samenwerking aan te gaanmet een andere organisatie die voorziet in de ruimte en bijdraagt in de ondersteuning.Met als uitgangspunt en speerpunt in het NME-beleid van de gemeente dat scholen bij het opzetten en uitvoeren vanandere vormen van schooltuinwerk behoefte hebben aan ondersteuning kan schooltuinwerk alleen maar groeien.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 27

6. CONCLUSIESAlgemene conclusieSchooltuinieren kan op veel verschillende manieren en plaatsen. In deindeling in 3 typen schooltuinieren wordt het grootste aantal kinderenbereikt met de grootschalige Klassieke schooltuincomplexen, bijna altijdop grond die beschikbaar is gesteld door de gemeente. Het typeTuinieren bij school vindt plaats dichtbij school, zoals op het schoolplein,in (openbare) groenstroken of braakliggende stukken grond. Bij het typeAllianties, tuinieren in samenwerking met een externe organisatie, kanhet schooltuinwerk plaatshebben op het terrein die bijvoorbeeld eenverzorgingstehuis beschikbaar heeft, maar samnwerkingsvormen kunnenook plaatsvinden op de lokaties genoemd bij de typen Klassieke schooltuinenen Tuinieren bij school. Hoewel de vormen uiterlijk behoorlijk vanelkaar verschillen, beogen zij hetzelfde doel en hebben eenzelfde effect. Dedrie hoofdvormen hebben ieder afzonderlijk voor- en nadelen die vooralgaan over organisatie, doelgroepen en flexibiliteit, maar als belangrijke enopvallende factoren spelen daar ook grote verschillen in uitvoerendebetrokkenheid van de gemeente en scholen en verschillen in kosten inmee. Bij schooltuincomplexen ligt de uitvoering geheel bij de gemeente.Voor schooltuinwerkprojecten bij school blijkt de gemeente als procesbegeleideren ondersteuner een belangrijke voorwaarde. Een rol die bijsamenwerking met andere organisaties verder afneemt. De kosten dieermee gepaard gaan, kunnen verminderen in deze volgorde van schooltuincomplexennaar tuinieren bij school naar allianties.Ten aanzien van schooltuinwerkSchooltuinieren is een vorm van onderwijs die past binnen het NME-beleid enbeantwoordt aan de kerndoelen van het onderwijs. Het is een doeltreffendmiddel om kinderen op een leuke en positieve manier dichter bij de natuur tebrengen.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 28Schooltuinwerk is zo’n sterk educatief middel, omdat het kennis koppelt aanbeleving of zintuiglijke ervaringen. Met schooltuinwerk doen kinderen kennisop van planten, voedsel en natuurlijke processen. Het belevingsaspect bij dezepraktische vorm van natuuronderwijs komt sterk aan bod, omdat kinderenleren door te doen, zelf te ontdekken en te onderzoeken. Bovendien makenkinderen het groeiproces van begin tot eind mee en ondervinden ze welkefactoren hierbij een rol spelen zoals bijvoorbeeld vogels, onkruid, regen, winden zon.Een gunstig effect van schooltuinwerk is dat kinderen door schooltuinierenbeter omgaan en zorg dragen voor hun leefomgeving. Daarnaastworden ook andere doelen bereikt die in het onderwijs van belang zijnzoals meer zelfkennis, leren samenwerken en vooral bij de vorm alliantiessociale omgang met andere doelgroepen. Verder worden ook andere kantenvan kinderen belicht, omdat schooltuinwerk een beroep doet op anderevaardigheden en deze hiermee worden aangeboord.Met schooltuinwerk kan aandacht worden besteed aan actuele, maatschappelijkethema’s als natuur, voeding en gezondheid. Door het tuinieren komenkinderen in contact met de natuur en leren over de oorsprong van voedsel. Zezijn bovendien enthousiast over hun zelfverbouwde groente en vinden dezelekkerder dan de groente uit de supermarkt. Het samen bereiden en consumerenvan de oogst geeft aan het effect van een schooltuinproject nog eentoegevoegde waarde. Naast de onderlinge relaties tussen de thema’s die aande orde komen, komt het de gezondheid ten goede dat kinderen met tuinierenin onderwijstijd aktief bezig zijn in de buitenlucht.

In het onderscheid van de drie typen van schooltuinieren bevatten dezemanieren afzonderlijk ook weer allerlei varianten. Het laat zien hoeveelverschillende vormen er bestaan en mogelijk zijn.In doelstelling, beleving en effecten ontlopen zij elkaar niet. Er zijn welgrote verschillen in organisatie en programma, verantwoordelijkheden inde uitvoering en kosten die ermee gepaard gaan.Schooltuinieren kan allicht meeliften in de ruime belangstelling die er nuis voor speelnatuur en in het verlengde daarvan de ontwikkeling om debuitenruimten van scholen groener en natuurrijker in te richten.Moestuinen zijn bovendien weer populair en is er een groeiende belangstellingom zelf voedsel te verbouwen. Schooltuinwerk kan heel goed enmakkelijk deel uitmaken van een met natuurlijk groen ingericht schoolpleindat natuurspelen als onderwijskundig doel heeft.Ten aanzien van het natuuronderwijs op de basisschoolScholen hebben binnen de omschrijving van de kerndoelen van het basisonderwijsruimte om voor natuuronderwijs een invulling van schooltuinwerkte kiezen. De kerndoelen schrijven ook geen didactiek voor.Een school kan dus kiezen voor deze praktische manier van natuuronderwijsdie voor dat vak dan meteen een behoorlijke invulling in het curriculuminneemt. In de onderwijsvisie kan de school zich ook nog nadrukkelijkerover de inhoud van het natuuronderwijs op de school uitspreken en zichdoor middel van groen, schooltuinwerk en bijvoorbeeld een natuurspeelplaatsprofileren. Een groene inrichting van het schoolplein is tegelijkertijdeen presentatie van die visie.Scholen geven aan voor de uitvoering van schooltuinwerk behoefte te hebbenaan ondersteuning. Welke ondersteuning en de mate waarin is afhankelijk vanveel verschillende factoren, maar grofweg heeft men behoefte aan hulp bij hetopzetten van schooltuinwerkproject: advies, arbeidskracht en financiën.Voor het onderhoud is ook personele ondersteuning nodig en wil men terugkunnen vallen op kennis van buitenaf.Ten aanzien van gemeenteDe gemeente heeft een cruciale rol in het bestaan en tot stand komen vanschooltuinwerk. In concrete zin doordat de gemeente schooltuinwerk kanfaciliteren door scholen personeel en financieel bij te staan. Van belang echter– vooral voor het laten slagen en het voortzetten van projecten - is ook de rolvan de gemeente bij het stimuleren van schooltuinwerk en het in haar beleidhiertoe aanzetten. Wanneer de gemeente een visie heeft op het beleid tenaanzien van schooltuinwerk kan de gemeente in haar rol als ondersteuner enstimulator betrokkenen bijstaan in hun (aan)vraag voor een schooltuinprojecten hen de instrumenten kunnen aanreiken om dit ten uitvoer te brengen.Samenhangend met dit beleid kan de gemeente ook sturen op vergroeningvan de schoolpleinen waar schooltuinwerk makkelijk deel van kan uitmakenen dit in ieder geval opnemen in ontwerpplannen bij de bouw van nieuwe(brede) scholen.In de drie typen van manieren van schooltuinieren neemt in de volgorde vanklassieke schooltuinen, tuinieren bij school en allianties de mate van uitvoerendebetrokkenheid en verantwoordelijkheid door de gemeente af. Evenzois er sprake van een afnemende mate van kosten. Het is van belang dat dezegegevens, geringere kosten en de veel belangrijkere rol van de gemeente alsprocesbegeleider in plaats van uitvoerder bekend zijn bij het effectueren vanschooltuinbeleid.Voor het realiseren van de vormen Tuinieren bij school en Allianties is het vanbelang dat scholen en organisaties weten welke koers de gemeente vaart metschooltuinwerk. Het moet voor scholen duidelijk zijn dat ze kunnen rekenenop de steun van de gemeente bij schooltuinwerkprojecten. Voor de gemeenteimpliceert het dat de gemeente de behoefte aan ondersteuning aan scholen(en ook aan kinderopvangcentra) en externe organisaties als speerpunt vanhet beleid maakt en zich naast haar rol als stimulator ook richt naar de vraagvan instellingen op het gebied van schooltuinwerk.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 29

TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 30Deel 2Bezochte lokaties en anderevoorbeelden

Deel 2 Bezochte lokaties en andere voorbeeldenIn dit deel staan voorbeelden van schooltuinwerkprojecten die in het late voorjaar en zomer van 2010 werdenbezocht. Ze geven een goed beeld van wat er op het gebied van schooltuinwerk gebeurt in Nederland opklassieke schooltuinen, op schoolpleinen en andere lokaties. Dit overzicht pretendeert absoluut niet volledigte zijn, maar wil een inkijk geven in de hoeveelheid vormen en mogelijkheden van schooltuinwerk. De voorbeeldenzijn bedoeld ter inspiratie en navolging.Schooltuinen zijn rijk vertegenwoordigd in het westen van het land, maar schooltuinwerk bij school of inbijzondere samenwerkingsverbanden laten zich in tegenstelling tot schooltuincomplexen minder makkelijktraceren. Daarbij is de terminologie verwarrend, want met een schooltuin kan ook een natuurspeelplaatsworden aangeduid of een tuin met een inrichting die goed kan worden gebruikt voor natuurlessen, maar waarniet wordt gemoestuinierd.Na september loopt het schooltuinwerk terug, de bloemen zijn uitgebloeid, de oogst is binnen. Die factorspeelde ook mee om het bezoeken van locaties tot die periode te beperken. Met gebruikmaking van hetnetwerk van betrokkenen in het NME-werkveld en via speurwerk op internet en informeren is deze verzamelingschooltuinierprojecten bijeengebracht en dus min of meer willekeurig tot stand gekomen. Er zitten enkelevoorbeelden bij van lokaties die niet bezocht zijn, maar wel in het overzicht zijn opgenomen.Eenmaal op het spoor van boeiende projecten met schooltuinieren, blijf je nieuwsgierig naar meer. Enongetwijfeld is er nog veel meer moois op dit gebied te ontdekken.De voorbeelden bij de Klassieke schooltuin laten behoorlijke verschillen in organisatie en inhoud onderlingzien die de ontwikkelingen binnen deze vorm tegelijkertijd typeren. Ze staan per plaats/gemeente ingedeeld,omdat de gemeente er een bepalende rol in heeft.Een nog grotere verscheidenheid aan vormen, programma’s en leeftijdsgroepen is er in het type bij Tuinierenbij school. De indeling is aan de hand van voorbeelden in besloten en afgesloten ruimtes naar beperkt afgeslotenen open ruimtes.Bij het type Allianties staan slechts een paar voorbeelden opgesomd. Hoewel het bijzondere project bij hetwoonzorgcentrum Rijn en Vliet al sinds 1987 bestaat, gaat het hier om nieuwe ontwikkelingen die nog dun zijngezaaid.Deel 2 besluit met beelden die niet onder schooltuinwerk vallen, maar wel kunnen inspireren bij het makenvan plannen over schooltuinwerk.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 31

1. DE KLASSIEKE SCHOOLTUINAMSTERDAMIn Amsterdam zijn verdeeld over de stad 13schooltuinen waar 95% van de leerlingen vangroep 6/7 tuiniert. De leerlingen verzorgenhier hun eigen tuintje van ca. 10 m2 waarvande oogst mee naar huis wordt genomen. Eengroot deel van de leerlingen komt met openbaarvervoer of met daarvoor ingehuurdebussen.Op de Amsterdamse schooltuinen warenvernieuwingen met een jaarrondprogrammavooral gericht op het verhogen van heteducatieve gehalte. Leerlingen volgen eenjaar lang lessen op de tuinen, de eerste voorbereidendelessen worden binnen in een lokaalgegeven. Een belangrijk onderdeel van dit jaarrondprogrammais het schooltuinboek voorleerlingen met informatie- en werkbladen.Hierin wordt ook aandacht besteed aan vogels,insecten en andere kleine beestjes op deschooltuin of in de schoolomgeving en onderzoekjes.Het jaarrondprogramma op de schooltuinenin Amsterdam vervult voor schooltuinen inandere plaatsen in zekere zin een voorbeeldfunctie.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 32Natuurpad in randbeplanting dat als kabouterpadfungeertHet programma is ontwikkeld door en samenmet het Amsterdams NME Centrum (ANMEC)dat de schooltuinen in de stadsdelen optimaalonder-steunt bij de organisatie en inhoud.Dr. L. AlmaschooltuinOngeveer 575 kindertuintjes telt de tuin. Eris een lesgebouw met twee leslokalen, eenkwekerij met een kas, bijenkasten en zelfs eendierenverblijf met geiten, kippen, konijnen encavia’s. De tuin wordt omsloten door een brederand bosplantsoenachtige beplanting met hogebomen zoals die gewoonlijk bij deAmsterdamse schooltuinen werd aangelegdvoor windkering. In deze omlijsting is eenkabouterpad (een route met opdrachten aande hand van bordjes/kabouters) uitgezet.De tuin die als sinds 1959 bestaat ligt middenin het Zuidasgebied aan de voet van hetVU-ziekenhuis en VU-universiteit.Door ontwikkelingen in het Zuidasgebied kan detuin hier niet blijven en wordt momenteel gezochtnaar een andere locatie in het stadsdeel.Klassiek aan de klassieke schooltuinen zijnook de bordjes die leerlingen maken om huntuintjes terug te vinden. Het terrein heeft aleen kleurrijkheid en identiteit voordat plantengroeien en bloeien.Een uitdagende opening naar het natuurpadEen impressie van de tuin tegen het decor van de Zuidas

Adalbert WagnertuinCa. 400 kinderen leren hier bloemen, kruidenen groente kweken op hun eigen stukje grond.De tuintjes liggen idyllisch verdeeld over eenaantal kleinere akkers rondom een oudeboerderij. Behalve leslokalen in de schuur heeftde tuin ook een kas en een kwekerij.De tuin biedt een kruidenles aan waar met behulpvan de kruidentuin kinderen kennismaken metkruiden uit de hele wereld. Op de schooltuinkunnen ze de kruiden ruiken en proeven en erkruidenazijn mee maken.Op de meeste tuinen wordt de oogst, naast deoogst voor thuis, ook gebruikt om er iets meete maken, vaak in een afsluitende les voor devakantie of in de vorm van aktiviteiten op eenopen dag: bijvoorbeeld chips, sambal, salade,soep, calendulazalf of een bloemstukje.Voor kleuters heeft de tuin een kabouterpaden voor de bovenbouwleerlingen is er ‘s winterseen les wilgenknotten op de schooltuin of in deschoolomgeving.Eetbaar groen in plantenbak bij de ingang van deleslokalenElke Amsterdamse schooltuin heeft een weerhuisje metin de buurt een regenmeter en een windwijzer.Bescherming van mais tegen halsbandparkietenNatuurrijke vegetatie op het boerenerfInstructieplek en buitenlokaalTUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 33

In de ‘tuintjes op niveau’ kunnen kinderenvan de mytyl-tyltylschool vanuit hun rolstoeltuinieren in verhoogde bakken. Brede padenmaken dit mogelijk.EstafettetuintjeTuintjes op niveau voor kinderen uit het speciaal onderwijsin een rolstoelOp de tuin is ook een estafettetuintje. Veelschooltuinen in Amsterdam hebben een ofmeerdere estafettetuintjes voor bewoners uithet stadsdeel die een aantal weken met eenklas de les volgen en op deze manier kennismaken met de schooltuin. Het stokje wordtdoor een volgende belangstellende overgenomen.Het teeltplan geeft maten en soorten aan.Groenten, kruiden en veel ruimte voor bloemenwaaronder oude bekenden als dahlia’s, zinnia’sen goudsbloemen. Alle schooltuinen in Amsterdamwerken met een teeltplan. Onderling zijner wel verschillen, maar er worden dezelfdeuitgangspunten gehanteerd.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 34Teeltplan van de AdalbertWagnertuin

AMSTELVEENDe geschiedenis van de schooltuinen inAmstelveen startte meer dan 50 jaar geleden.Amstelveen heeft vier schooltuincomplexenwaarvan de jongste schooltuin Amstelflora in1996 werd aangelegd in het laatsteuitbreidingsgebied Westwijk. Op de complexenis een gebouw met leslokaal, toiletten enkeukentje c.q kantoor en schaftruimte.De gemeente heeft sinds kort de organisatie vande schooltuinen overgenomen van de StichtingSchool- en Kinderwerktuinen die vanaf hetbegin nauw betrokken was bij het Amstelveenseschooltuinwerk. Deze ontwikkeling ging gepaardmet een visie op de schooltuinen waarin degemeente zich duidelijk uitspreekt het schooltuinwerkde komende jaren te versterken door deschooltuincomplexen intensiever te gebruiken,het educatieve aanbod uit te breiden en nieuwedoelgroepen en organisaties te betrekken bij hetschooltuinwerk.Bankrasflora, de oudste schooltuin, tegen bebouwing uitde jaren zestigAmstelveen tuiniert met kinderen uit groep5/6 en naast dit reguliere programma voortuinieren in schooltijd kunnen kinderen zichindividueel opgeven voor tuinieren na schooltijdin een een vrije groep.Amstelflora, aangelegd in 1996. Op de achtergrondgebouw met leslokaal.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 35

ROTTERDAMVerspreid over de deelgemeenten zijn er inRotterdam 20 schooltuinen, hier educatievetuinen genoemd. Er wordt gewerkt met eenjaarrondprogramma, een schooltuinboek ennet als in Amsterdam wordt een deel van deleerlingen met de bus naar de tuin gebrachten gehaald. Het programma is afgestemd opleerlingen uit groep 6 (na de zomervakantiegroep 7). Jaarlijks doen ca. 5000 leerlingen aanhet programma mee, dit is driekwart van debasisscholen.Vanaf 2007 wordt op alle tuinen met het vernieuwdeprogramma SchooltuinierenRotterdam gewerkt.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 36Veranderingen waren nodig om het programmaaan de eisen van deze tijd aan te passen, maarook om het hoofd te bieden aan bezuinigingen.Doelstellingen van het programma zijn eeneffectiever grondgebruik, ruimte voor anderedoelgroepen en een eigentijdser, dynamischerinvulling van het programma. Dit heeft geleidtot tal van veranderingen zoals:- De eigen groepsleerkracht geeft zelf ook les.- De leerlingen hebben een kleiner tuintje van5m2 of samen met een andere leerling eenduotuin van 10m2.- De kinderen werken tijdens het seizoen ookin een groepstuin, meestal in wisselendekleine groepjes. Bijvoorbeeld een pompoentuin,een bloementuin of granentuin. Zebepalen aan de hand van de gekozen groepstuinwelke activiteit ze aan het eind willengaan doen met de producten.- Er is meer tijd en ruimte voor aanvullendeactiviteiten waarbij het het hele tuincomplexwordt benut.- Het programma is afwisselender en eigentijdser;meer werkvormen, meer doe-activiteitenen toepassing van moderne technieken. Metbehulp van een digitale camera bijvoorbeeldmaken leerlingen tijdens het seizoen foto’svan de tuin om hun ervaringen in eenafsluitende presentatieles aan de volgendegroep 6 over te dragen.- De educatieve tuinen organiseren activiteitenvoor de brede school en wijkbewoners. Opveel locaties zijn seniorentuintjes aangelegddie net als de kindertuintjes door de gemeentein het voorjaar zaai- en plantklaar wordengemaakt.

Educatieve tuin De EnkDeze klassieke schooltuin heeft zich ontwikkeldtot een zogenaamde schoolnatuurbuurttuin.Op deze tuin van ongeveer twee hectare middenin het tuindorp Vreewijk tuinieren zo’n 500leerlingen en 50 senioren. De kinderen hebbenduotuinen op deze educatieve tuin.De duotuintjes wijken niet erg af van andereklassieke schooltuintjes. Maar bijzonder en alsmooi voorbeeld hoe een schooltuin aan doelgroepverbredingkan doen en het educatieveaanbod en activiteiten kan uitbreiden, is decombinatie van klassieke schooltuin, natuurtuinen buurttuin.De natuurtuin is stukje bij beetje ontstaan doorde idealistische visie en inzet van tuinmeesterGerrit Roukens. Er is plaats ingeruimd voor eenhoogstamboomgaard en een grote kruidentuinen vooral in de groene omranding zijn enormveel creatieve elementen aangebracht om denatuur te verrijken, mogelijkheden voor educatiete vergroten. Kinderen worden geprikkeldde natuur te onderzoeken. Er is een overkapteruimte met gemetselde oven, een ruimte metvuurplaats, veel fantasierijke zitplekken en ooknog gewoon een leslokaal.De tuin heeft bovendien een sociale buurtfunctie.Voor de senioren die er hun tuintje hebbenis de tuin een plek voor sociale contacten. Erworden regelmatig activiteiten georganiseerden buurtbewoners, jong en oud, worden voorallerlei feesten uitgenodigd. Het pompoenfeestin oktober is een groot feest waar alle omringendescholen en de hele buurt voorworden uitgenodigd.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 37

DEN HAAGDe geschiedenis van de schooltuinen in dezestad voert net als in Amsterdam en Rotterdamterug naar het begin van de 20e eeuw. Van deuitgroei naar een record aantal schooltuinenvan 35 resteren er nu nog zo’n 20.KruidentuinIngegeven door bezuinigingen hebben vernieuwingenop de schooltuinen in dezegemeente weer anders vorm gekregen:kindertuintjes en buurttuinen. Scholen kunnenop de schooltuin met hun leerlingen zelfstandigtuinieren onder leiding van hun eigen leerkracht.Grond die niet in gebruik is voorscholen wordt verhuurd aan (buurt)bewoners.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 38Permacultuur van Gezonde GrondenVoor de buurttuinen, tuinen van 15 of 30m2groot, is veel belangstelling. In aanmerkingkomen 55-plussers en kinderen van de basisschoolmet hun ouders om toch het doel bijkinderen te bereiken. In het najaar moet degrond schoon opgeleverd worden waarna degemeente voor grondbewerking en bemestingzorgt om in het voorjaar weer te verhuren.De afdeling Milieueducatie van de dienst Stadsbeheerbiedt op de tuincomplexen ondersteuningaan leerkrachten in de vorm van zaden,een teeltplan, tips en trucs. Ook scholen die bijschool op het eigen terrein tuinieren wordenondersteund met advies en zaad met eenhandleiding.Graanschuur en lesgebouwtjeDe Haagse schooltuin heeft een minder klassiekuiterlijk. Door de verdeling kindertuinen enbuurttuinen ontstaat meer een beeld van volkstuinen,maar daarnaast is het programma akkerbouwen tuinbouw dat wordt aangebodenvan invloed op de afwijkende inrichting vande tuin. Dit programma heeft tot doel kennisbij te brengen van de moderne land- en tuinbouwen de herkomst van ons voedsel en legtdaarbij een relatie met de glastuinbouw in hetnabijgelegen Westland. Voor deze lessen, diepraktijk en theoretie combineren, komenleerlingen 3 x 1 dagdeel naar de schooltuin.Voor de lessen akkerbouw wordt graan verbouwdwaarmee leerlingen van groep 5/6 inde derde afsluitende les brood gaan bakken.De tuinbouwlessen voor groep 7 eindigen metsoep met producten van de tuin.

Overigens is men bezig met het ontwikkelenvan een nieuw programma, omdat er behoeftebestond aan verhoging van het aantal lessenen meer aandacht voor de ontwikkeling metplanten; toch weer meer met tuinieren.ZuiderparkOp deze lokatie in het Zuiderpark zijn bij hettuincomplex ook een stadsboerderij en éénvan de drie milieuservicepunten (NME-centra)aangesloten. Omnigroen, een voorziening voorsociale werkplaatsen, zorgt voor het beheervan het terrein.De foto’s geven een impressie van het effectdat de akker- en tuinbouwlessen hebben op deinrichting van dit tuincomplex. Naast de delendie ten behoeve van de akker- en tuinbouwlessenzijn ingericht en het deel waar scholenen bewoners tuinieren, is er een strook bosachtiggebied dat voor educatie wordt gebruikten staat er een prachtige, grote kas. Bijzonderten slotte is de samenwerking met andereorganisaties op dit complex. Delen worden omniet verhuurd, zoals oa. aan Gezonde Grondendie hier een project met permacultuur uitvoert.Voor Milieueducatie is dit voordelig, want hetbespaart in onderhoud en het is bovendiengunstig vanwege een betere inbedding in hetmaatschappelijk leven bij eventuele bezuinigingen.Graan hangt te drogen voor verdere bereidingCirkels met gewassen voor de akker- en tuinbouwlessenTUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 39

NOG MEER SCHOOLTUINENIn nog veel meer plaatsen zijn schooltuinen vanklassieke aard te vinden: oa. in Utrecht, Delft,Zoetermeer, Leiden, Haarlem, Zaandam,Groningen, Arnhem en Zutphen. Het valt op dater meer schooltuinen in het westen van het land,in het uitstralingsgebied van de grote steden,voorkomen. Dat schooltuinwerk op klassiekeschooltuinen nog steeds een aantrekkendewerking heeft, blijkt uit de aanleg van nieuweschooltuincomplexen in Deventer en Nijmegen.UtrechtUtrecht heeft 11 educatieve tuinen waarvandrie onderdeel zijn van zogenaamde steedes,een combinatie met een stadsboerderij. Erwordt getuinierd met groep 5/6 met eenprogramma dat na de zomervakantie start. Opde tuinen zijn ook 2 korte programma’s voorgroep 1 t/m 4.Op de tuinen is er een aanbod voor ‘vrijetijdkindertuinen’ waar kinderen samen met hunouders kunnen tuinieren. Ook zijn er tweeprogramma’s voor ‘tuinbikkels’: kinderen van4 – 12 jaar werken onder begeleiding in huneigen tuintje na schooltijd.Natuur- en Milieucommunicatie (NMC) stimuleerttuinieren bij school door het aandragen vanadvies, les- en plantmateriaal.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 40ZoetermeerDe naamwijziging van schooltuinen in wijktuinengeeft aan dat de tuinen een bredere functie inde wijk hebben. Ook buurtbewoners kunnenhier op gehuurde stukjes grond tuinieren.Zoetermeer heeft 6 wijktuinen, elk met een eigenkarakter. Het is tot nu toe gelukt om vanaf dejaren ’70 bij iedere stadsuitbreiding ruimtevoor een wijktuin in de plannen op te nemen.Zoetermeer tuiniert met groep 5 ( groep 5/6in oude programma). Stapsgewijs is men bezigeen vernieuwd programma in te voeren omvoor de scholen een aantrekkelijker aanbod temaken, maar voornamelijk om het probleemmet de zomervakantie te ondervangen.Het jaarrondprogramma start na de zomervakantieen eindigt met de oogst vóór dezomervakantie. Het moestuinieren wordt aangevuldmet veldwerklessen (themalessen) aanhet begin van het schooljaar. Het heeft ook alsbelangrijk voordeel dat er geen wisseling vanleerkracht is. De eerste 20 minuten van eenles worden door een educatief medewerkergegeven, daarna wordt het door de leerkrachten vrijwilligers overgenomen. De gemeentewil het educatieve niveau verder verhogen enzoekt ook naar vernieuwing door samenwerkingsverbandenaan te gaan met andereorganisaties en doelgroepen.Leiden heeft 4 schooltuinen, Haarlem 3 enZaandam heeft 1 schooltuin. Delft neemt eenaparte positie in, omdat hier op de 4 schooltuinenna schooltijd getuinierd wordt.GroningenDe cirkeltuin is onderdeel van een tuincomplexOp schooltuin Beijum, één van de drie schooltuinenin Groningen, is een cirkeltuin onderdeelvan een verder klassiek ingerichte tuin. Dit leverteen totaal ander beeld op. Heel fraai, omdat deplanten concentrentisch groeien.De cirkeltuin van schooltuin Beijum in GroningenDe cirkelvorm heeft didactisch als voordeel dat debegeleider midden in de groep staat en een goedoverzicht heeft over de groep. De vorm neemtechter wel veel meer ruimte in beslag en het kostmeer werk bij de aanleg en het onderhoud.

2. tuinieren bij schoolEen groot knelpunt van tuinieren bij school is de afsluitbaarheid van detuin of het schooltuinwerk. Scholen die over een besloten ruimte bij hungebouw beschikken, hebben al een belangrijke voorwaarde voor tuinierenbij school in huis. Een patio of een (daarvoor geschikt te maken) dakbijvoorbeeld. Er zou dan ook meer aandacht voor de buitenruimte vanscholen moeten komen en bij nieuwbouw zou men juist deze kansen kunnenbenutten. In de ontwerpfase van bouwplannen kan rekening wordengehouden met deze voorwaarden.Beschikt men niet over zulke besloten ruimten, dan zal het de school methekwerk afgesloten moeten worden om vandalisme en diefstal tegen tegaan.Je ziet veel schooltuinwerkprojecten bij school bij Montessori-, JenaplanenVrije Scholen. Door de praktische werkvorm zijn scholen voor SpeciaalOnderwijs ook goed vertegenwoordigd in dit type schooltuinieren.Met de toegenomen aandacht voor speelnatuur stimuleren en realiserenveel gemeenten momenteel natuurspeelplaatsen. Daarmee is ook de aandachtvoor groene schoolpleinen toegenomen en in sommige gemeenten,zoals bijvoorbeeld in Rotterdam en Amersfoort, wordt daarvoor flink gelduitgetrokken. Niet alleen met speelnatuur kan het schoolplein vergroendworden, maar ook met schooltuinen met groenten en bloemen. Er zijngemeenten en NME-centra die dit bevorderen door scholen te voorzienvan oa. plantenmateriaal, een plant- en zaaischema, bij te staan in grootonderhoud en advies te geven bij tuinieren-bij-schoolprojecten, bijvoorbeeldHaarlem, Utrecht, Breda, Deventer. Soms ook door het beschikbaarstellen van een subsidie zoals in Tilburg. Sommige gemeenten stimuleren hettuinieren bij eigen school nog actiever. Beverwijk, Groningen, Maastrichten Arnhem zijn zulke gemeenten waarvan laatstgenoemde de koploper is.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 42BeverwijkDe Milieudienst IJmond in Beverwijk en Heemskerk heeft met een workshopinteresse gewekt voor moestuinieren op het eigen terrein bij scholen,buitenschoolse opvang (in Beverwijk grotendeels op de scholenzelf) en buurthuizen. Het doel om juist iets met schooltuinieren te doenkwam bij de scholen vandaan. Tien instellingen (scholen, buurthuizenen bso’s) zijn aan de slag gegaan met tuinieren sinds het project Schooltuinendrie jaar geleden startte. Met een nieuwe workshop en voorbeeldenvan de inmiddels gerealiseerde en geslaagde projecten wil deMilieudienst dit jaar de belangstelling vergroten. Aan het project zijn tweeschooltuinconsulenten verbonden die op de lokaties langskomen voormaatwerkadvies. Ook wordt ondersteuning geboden met het HandboekSchooltuinen dat is opgesteld. Dat biedt naast informatie over het startenvan een schooltuin veel ecologische moestuinaanwijzingen en uitgebreideteeltinformatie van gewassen. Het Handboek wordt gedurende het projectverder aangevuld met werkbladen voor docenten.GroningenIn het programma duurzaamheideducatie heeft de gemeente Groningeningezet op tuinieren op het schoolplein of in de directe omgeving daarvan.De ondersteuning richt zich op het aanbieden van een inrichtings- enonderhoudsplan, zaai- en plantgoed en gereedschap beschikbaar stellenen educatieve ondersteuning. Verder faciliteert de gemeente in samenwerkingmet de Natuur en Milieufederatie Groningen met het project‘De eetbare Stad’ tal van initiatieven met betrekking tot het kweken vaneetbaar groen waar scholen ook een beroep op kunnen doen.

MaastrichtIn Maastricht heeft men ervaring met schooltuintjes op het terrein vande scholen zelf sinds 1979. Klassieke schooltuinen zoals in het westenvan het land waren hier niet. Vanwege de onderhoudsproblemen metmoestuinen in de zomervakantie hebben de meeste schooltuintjes op hetschoolplein plaats gemaakt voor natuurspeelplaatsen. Er zijn ca. 15scholen met een natuurspeelplaats en 6 scholen die dichtbij schooltuinieren. De laatste tijd is er vanuit de scholen weer meer aandacht voorschooltuinieren.Maastricht heeft goede ervaringen met het vierkante metertuinenproject watverder wordt uitgedragen. Met vierkante metertuinen wordt getuinierd inbakken van 1.20 x 1.20m die in 16 vakken worden verdeeld. Een grootvoordeel van deze manier is dat het werk veel behapbaarder is en er daarnaastmeer ruimte overblijft voor educatie.Eén lokatie is als voorbeeldtuin voor het vierkante metertuinproject ingericht.Met een drieslagstelsel wisselen drie soorten teelt, waaronder het deel metvierkante metertuintjes elkaar af.ArnhemHet Natuurcentrum Arnhem ondersteunt zeer aktief scholen die in hun eigenschoolomgeving tuinieren en een groot aantal scholen, ca. 18, die ieder weerop hun eigen manier bij school tuiniert, is daarvan het resultaat. De meestescholen tuinieren tot de zomervakantie.Het Natuurcentrum zorgt voor zaden, plantjes, pootgoed, een plant- enzaaiagenda en instructiebladen en staat de scholen bij met een tuintekeningen een op maat gemaakt plantschema.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 43

Besloten ruimtes: daktuin en patioDaktuinDaltonschool Neptunus AmsterdamDe school met het profiel Natuur en Techniek heeft een daktuin die tegelijkmet de bouw van de school in IJburg in 2006 is aangelegd. Er is een kas en eenweerhut en het natuuronderwijs- en technieklokaal op de bovenste verdiepinggrenzen aan de daktuin. Het tuinieren is onderdeel van het daktuinprogrammawaar ook weer- en klimaatonderzoek en wateronderzoek deel van uitmaken.Er zijn 8 bakken van 1,5 x 2,5 m, aangesloten op een watersysteem mettijdklok. Groepjes van 4 á 5 leerlingen uit groep 6 verzorgden tot nu toe éénbak, maar het plan is nu de leerlingen voor alle tuintjes te laten zorgen. Iets datin de leerlingenraad Eco-schools verder wordt besproken.Er is veel ruimte voor eigen initiatief van leerlingen wat ze ermee willen doenen wat ze ervan willen leren. Misschien komt er nu een hele bak met eetbarebloemen. Er zijn nog veel meer wensen en ideeën voor de schoolomgevingwaarmee de school zijn profiel wil benadrukken.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 44

Patio’sAletta Jacobs ArnhemPatio’sToermalijn ArnhemTUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 45

Patio’sDe Pelsschool UtrechtDe Pelsschool is een school voor zeer moeilijk opvoedbare kinderen. Hetonderwijs is gericht op vertrouwen en verantwoordelijkheid geven en er is veelpraktisch onderwijs. De leerkracht van groep 8 is gestart met een gemeenschappelijketuin in de patio van de school en heeft bij de start hulp van hetNMC van Utrecht gekregen: teeltinformatie en dergelijke, gereedschap en zelfseen schuurtje in bruikleen. In de keuken van de school wordt de oogst in kooklessengebruikt. De leerkracht krijgt steun van de school, maar deaktiviteit slaat niet over op andere leerkrachten.De kinderen kunnen voor deze aktivieit kiezen en gaan in overleg meerderekeren per dag de tuin in die aan het lokaal grenst. Ze vinden het tuinieren ergleuk en een aantal leerlingen is behoorlijk fanatiek geraakt en tuiniert nu thuisook. Leerlingen gebruiken de tuin ook om tot rust te komen.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 46

Andere ruimtes: van besloten enafgesloten naar beperkt afgeslotenBristol EngelandEen besloten gemaakt ruimte in Bristol, Engeland.Cleijn Hasselt TilburgDe schooltuin van Cleijn Hasselt ligt in een gemeentelijk park, een voormaligepastorietuin. Onder bescherming van de Heilige Maagd Mariatuiniert groep 6 van basisschool Cleijn Hasselt in deze afgeperkte schooltuindie op korte afstand van school gelegen is. De schooltuin is gestart in2009. De gemeente heeft de grond zaaiklaar gemaakt en ouders hebbengezorgd voor gereedschap. De kinderen krijgen les van een aan schoolverbonden tuinman. De tuin is gemeenschapelijk, kinderen hebben ergeen eigen tuintjes.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 47

14e Montessorischool De Jordaan AmsterdamDe school heeft een project voor kleutertuinieren op de binnenplaats (van deburen) die ‘s avonds en in het weekend is afgesloten. Er staan 6 grote bakkenvan 3 m2 met een verdeling in vakken zoals bij de vierkante metertuin.Iedere kleutergroep heeft zijn eigen bak met persoonlijk naambordje. Ernaaststaat een compostbak waar ook de geschikte resten van de pauzehapjes naartoegaan.Er wordt gewerkt met ‘soorten die altijd lukken, snel kiemen, snel groeien enherkenbaar zijn’ voor de kleuters. Kleuters zijn door het tuinieren al in eenvroeg stadium bezig met milieubewustzijn. Tuinieren met deze doelgroepheeft ook als pluspunt dat de leerdruk vanuit school in deze groepen lager isen er een flexibeler programma mogelijk is.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 48

De Burght MaastrichtDe moestuin is met een haag gescheiden van de speelplaats en de speelplaatszelf is afgesloten met halfhoog gaashekwerk. Er staan 4 vrij grote bakken vanca. 2,5 x 2 m. Het idee van de bakken is een oplossing voor de harde rivierklei(geen löss). De ervaring leert dat de bakken beter kleiner kunnen zijn, zodat dekinderen overal goed bij kunnen komen. Er wordt geprobeerd vóór de zomeral veel te oogsten om de bakken zo onderhoudsvrij mogelijk door de zomervakantieheen te brengen.De tuiniertaak komt neer op de directeur en de conciërge en dat is te weinig.Er zou meer mankracht bij moeten komen vanuit het team of met oudersvan leerlingen. Het lukt nu niet altijd 1x per week te tuinieren. Maar ze zullendoorgaan. Er wordt veel belang gehecht aan het onderwijsprincipe leren methoofd, hart en handen wat opgaat voor tuinieren en kunst die een belangrijkeplaats innemen op deze school. Ze houden ook vol, omdat de kinderen zoenthousiast zijn.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 49

Montessorischool MaastrichtHet lijken traditionele bedden, maar het zijn twee vierkante metertuintjes aanelkaar vast. De tuintjes zijn, zoals bij vierkante metertuintjes in bakken, ookin vakken verdeeld door middel van gespannen draad. Twee kinderen onderhoudenéén vierkante metertuin. Op deze lokatie wordt gewerkt met een2-slagstelsel in verband met de ruimte. De grasstrook, hagen enheester/boombeplanting rondom wordt door het CNME ecologischonderhouden. Een eyeopener, zoals ook te zien is bij St. Aloysius: vierkantemetertuinieren betekent dus niet dat het in bakken moet plaatsvinden.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 50

St. Aloysius MaastrichtDeze tuin fungeert als voorbeeldtuin voor het vierkante-meterproject. Hierwordt het 3-slagstelsel toegepast. De drie soorten teelt die elkaar afwisselenzijn:- een deel met vierkante metertuintjes- een deel aardappelen dat na de oogst wordt ingezaaid met een mengsel vanphacelia, boekweit en zonnebloemen- een met landbouwplastic bedekte herstelstrook waarin in gaten op schoolopgekweekte pompoenen groeienTUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 51

De Binnenstad MaastrichtOp minder dan vijf minuten loopafstand liggen de tuintjes in een beslotenruimte achter de oude stadsmuur. Op deze idyllische lokatie tuiniert een leerkrachtvan de Binnenstad met kleuters. Een deel van de tuin is ingericht metvierkante meterbakken van 1 x 1m. De andere helft is een natuurtuin met eenvijver en fruitbeplanting, met name bramen, bessen en druiven. De leerkrachtgebruikt de oogst vooral met de kinderen op school voor iedereen. Een oudebewoner van één van de aangrenzende huizen van de plek helpt met watergeven en een oogje in het zeil te houden.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 52

Verschillende scholen ArnhemDe GazelleEnorme boerenkool in de bak bij de GazelleDe WijzerHorizonWerk aan de winkel bij De Horizon na de zomervakantieTUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 53

Dr. BosTUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 54

HeijenoordTUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 55

Jozef SartoPieter BrueghelTUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 56

’t PanoramaTUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 57

De Sterrekijker BeverwijkOp het kleuterplein is een natuurspeeltuin aangelegd met 2 kleine moestuingedeeltenerin. Een enthousiaste leerkracht, advies van de MilieudienstIJmond en hulp van ouders hebben eraan bijgedragen dat de ‘schooltuin’ totstand is gekomen. Bijzonder is dat het met een zeer gering budget is aangelegd.Ouders waren aanvankelijk niet zo enthousiast, maar zijn nu ‘om’.Het moestuingedeelte is nog niet goed van de grond gekomen.Dat vraagt meer aandacht en onderhoud waar hulp van ouders wederom zeergewenst is, maar het is nog niet gelukt die te vinden.De Sterrekijker is een openbare school en mag niet worden afgesloten. Deschool heeft daarom wel last van vandalisme.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 58

Montessorischool BeverwijkEen groepje van vier leerlingen uit groep 8 tuiniert aan de achterkant van deschool in de strook langs de lokalen, aan beide zijden van het tegelpad. Hetkasje is van hun hand. De school heeft op het eigen terrein ook wat wilderegedeelten die gebruikt worden voor de natuurlessen. Het onderhoud hiervanhoort ook bij de tuinieraktiviteiten.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 59

Jenaplanschool De Molenwijk BoxtelKleine groepjes met tuinouder; 1 x per maand. Zouden frequentie willenopvoeren maar daarvoor ontbreekt het aan hulp van oudersDe school hecht veel belang aan de schoolomgeving en wil de kinderendichtbij huis en school vertrouwd maken met natuur. Sinds een paar jaar heeftde school een natuurspeelplaats en de tuintjes aan de achterkant en intreevan de school vormen hier een onderdeel van. Bij de omvorming van het kaleschoolplein naar een natuurvriendelijk schoolplein kwam vanuit de wensenvan de kinderen duidelijk naar voren dat zij een eigen tuintje wilden hebben.Iedere stamgroep heeft nu een tuintje. Visueel is het één strook, maar destrook bestaat uit 9 tuintjes.Afhankelijk van de leerkracht en inbreng van de kinderen krijgen de tuintjesvorm en wordt er met meer of minder enthousiasme in gewerkt. Er wordtook met tuinouders in kleine groepjes in gewerkt. Daar zijn geen vastgesteldetijden voor. De tuingroep zou de frequentie willen opvoeren, maar daarvoorontbreekt het aan hulp van ouders. De tuin is niet zozeer een moestuin,aangezien er weinig groenten en kruiden in staan. De benaming bloementuinen ontdektuin zijn beter op zijn plaats: een blote voetenpad van dakpannen,grindbetontegels en houtsnippers temidden van veel vrolijke bloemen.Het natuurschoolplein is buiten schooltijd afgesloten. Dit is niet het geval bij destrook met tuintjes, die zijn niet afgesloten van de openbare ruimte.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 60

Dr. A. van Voorthuijsenschool HaarlemDe school voor speciaal- en voortgezet speciaal onderwijs ligt aan de rand vande stad in een groene omgeving. Voor de grote tuin en patio heeft de schooleen tuinman in dienst die ook leerlingen begeleidt. Er zijn mooi aangelegdemoestuintjes waar kinderen met hun begeleiders tuinieren en de schoolheeft ook tuintjes op een volkstuin waar met kleine groepjes leerlingen wordtgetuinierd. NME Haarlem zorgt voor zaden en plantjes. Voor leerlingen in hetvoorgezet speciaal onderwijs is het werken in de groenvoorziening eenuitstroomrichting.Ze helpen mee met het groenonderhoud van het terrein: snoeien, schoffelen,maaien. Vooral maaien met de nieuwe zitmaaier is zeer gewild en dat mag alsje 18 bent.Ondanks een hek om de school is er veel vandalisme en diefstal.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 61

De Regenboog HaarlemOok op de Regenboog, een school voor voortgezet speciaal onderwijs/mytylschool is werken in de moestuin en algemeen tuinonderhoud eenonderdeel van arbeidstoeleiding. Met de praktijktraining Groen wordenpraktische vaardigheden en planmatig werken aangeleerd. Het betekent datleerlingen kiezen voor deze richting.Ook hier levert NME Haarlem zaden en plantjes. De gemeente freest helaasniet meer. De leerkracht werkt met kleine groepjes en frequentie is afhankelijkvan weer, tijd en animo.De leerlingen werken met normaal gereedschap, want ze moeten hier meeom leren gaan. De onverharde paden tussen de bedden bieden gelegenheidom te leren schoffelen; schoffelen in de bedden lukt niet. De rood-witte lintenom de bedden heen zijn noodzakelijk, want anders komt er niets op. Maaien isook hier een favoriete aktiviteit. Tuinieren op verhoogde bedden is een wensvan de school, maar te kostbaar.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 62

De Toverlantaarn AmsterdamEr zijn al veel kinderdagverblijven met een natuurvriendelijk ingerichte buitenruimteen ook kinderdagverblijven die hun buitenruimte gebruiken om in tepeutertuinieren en dat in hun pedagogisch beleid opnemen. De acht groepenvan de Toverlantaarn hebben allemaal hun eigen tuintje waar met de oogstervan door de tovercub, de wakkere peuters, heerlijk eten van wordt bereid.In een andere opzet gaat men nu de gewassen per tuintje verbouwen. Geurals belangrijke zintuiglijke ervaring komt bij elkaar in een aparte kruidentuin.Ook op andere manieren wordt op de speelpleinen van het kinderdagverblijfgetuinierd: in potten, in boomspiegels en door het hek met druiven te latenbegroeien.Bij het peutertuinieren is het prettig om met een zo klein mogelijk groepjekinderen te werken. Het is soms lastig om simpele taakjes te verzinnen.Het project is met weinig geld gerealiseerd. Een tuincommissie is verantwoordelijkvoor de moestuinorganisatie. De commissie heeft taakuren waarinook andere tuinwerkzaamheden worden verricht. Het project is zonder hulpvan ouders tot stand gekomen. De ouders vinden het wel erg leuk en wordener door de maandelijkse nieuwsbrief bij betrokken en op de hoogte gehouden.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 63

Brede School De Kinkerbuurt AmsterdamIn de openbare ruimte heeft de school een deel van het plantsoen waar hetaan gelegen is in gebruik als ontdektuin. De tuin is ingericht met het doel datgroep 5 er gebruik van maken voor de buitenlessen van natuuronderwijs. Erzijn oa. een zadentuintje, een onkruiden- en kruidentuintje, een bloemen- engroentetuin, een vlinderhoek en een dode tuin met rottende stukken hout.Wat tuinieraktiviteiten betreft wordt er gewied en kunnen er aardappelsworden gerooid. In groep 6 volgen de kinderen het schooltuinprogramma opeen Amsterdamse schooltuin.Het plan is gemaakt door leerkrachten, leerlingen en ouders en de tuin isin 2002 aangelegd met geld dat door het stadsdeel beschikbaar is gesteld.Tuinouders helpen bij het onderhoud en begeleiding van leerlingen tijdens debuitenlessen.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 64

Piet Hein/ De Achthoek AmsterdamEveneens grenzend aan de openbare ruimte en onafgesloten ligt deontdektuin voor het gebouw waar de scholen Piet Hein en De Achthoek in zijngehuisvest. In 2006 is de tuin aangelegd met inzet en expertise van ouders eninbreng van kinderen. Het stadsdeel heeft het project financieel gesteund. Erwordt niet in gemoestuinierd, maar dat is gedeeltelijk goed mogelijk. Tot nutoe is er geen last van vandalisme. De tuin wordt vandalismegevoeliger wanneerhet een moestuin is met meer ‘kostbare’ planten.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 65

3. AlliantiesSamenwerkingsverbanden van scholen metmaatschappelijke organisaties kunnen oplossingenbieden voor ruimte en/of begeleidingom schooltuinwerk op een alternatieve manieruit te voeren. Zulke allianties bevorderenbovendien sociale cohesie en leefbaarheidin een wijk. De gemeente kan daarin eeninitiërende rol vervullen door partijen bij elkaarte brengen en een ondersteunende rol spelendoor initiatieven te faciliteren.Onderstaande voorbeelden kunnen inspirerenom in eigen omgeving naar soortgelijke omstandighedente zoeken en deze manier vanschooltuinwerk over te nemen.Woonzorgcentrum Rijn en Vliet LeidenTUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 66De deuren van bewoners gaan open op debalkonnen wanneer kinderen van groep 6 ’swoensdags komen tuinieren op het terrein vanhet zorgcentrum. Er wordt op deze schooltuin,onderdeel van de Vereniging Leidse Schooltuinen,samengewerkt met de activiteitenbegeleidingvan het zorgcentrum.De activiteitenbegeleidster is bedreven in hetbinnenhalen van benodigde hulp. Leerlingenmet maatschappelijke stages worden vaakbetrokken bij het onderhoud van de tuin waarde schooltuin een onderdeel van is. Onlangshebben leerlingen van een agrarische opleidingeen huisje voor gereedschap neergezet.Verschillende keren hebben ook al teams vanvrijwilligersorganisaties hun bijdrage aan hetonderhoud in de tuin geleverd.De schooltuin bestaat uit twee cirkeltuinenwaarvan ieder kind een cirkelpunt als tuintjeheeft. In 1987 is gestart met drie cirkeltuinen,maar één daarvan moest plaatsmaken voor debouw van een extra vleugel aan het gebouw in2007. De tuin is afgesloten met een middelhooghek; soms zijn er wel dingen weg. Een punt vanzorg zijn de hoge populieren in de straat dieveel licht en vocht wegnemen van de schooltuintjesen die overigens ook veel oneffenhedenin het trottoir hebben veroorzaakt.Traditie is het jaarlijks tuinfeest voor de zomervakantiesamen met de bewoners van Rijn enVliet.

Generatietuin Huize Royal Den HaagDe Generatietuin, een met hekken afgebakendetuin binnen een groter ontwerp, is aan deachterkant van het gebouw. De poort in hethekwerk is permanent open.Er zijn vrij grote vakken voor het moestuinierenen daaromheen is er volop ruimte voor bewonersom te manoeuvreren met rolstoelen. Methet oog op rolstoelgebruikers is er ook eenverhoogd vak.In de Generatietuin tuinieren kinderen vaneen naschoolse opvangorganisatie samen metouderen van het Woonzorgcentrum HuizeRoyal. Voor kinderen biedt het de mogelijkheidom te tuinieren en met groen in aanrakingte komen in de stad, de ouderen worden opdeze manier contacten aangereikt. Er wordtnu samengewerkt met een buitenschoolseopvang, maar dit concept kan ook wordenuitgevoerd met een basisschool.Bij het tuinieren samen met de ouderen is erzowel begeleiding van de naschoolse opvangals van de aktiviteitenbegeleiding van het zorgcentrum.Er kan gebruik worden gemaakt vande keuken van de zorginstelling en de bedoelingis wanneer er oogst is om ook samen met debewoners te koken en de oogst te conumeren.In een tuinkast op de tuin kan het gereedschapworden opgeborgen.De bewoners zorgen ook voor het watergevenen voor de overbrugging in de zomervakantie.Het project is een pilot voor kinderen van 3t/m 12 jaar. De opening was in april 2010.Met de subsidie van LNV kon voor het ontwerpen het plantklaar maken van de grond eenhovenier worden ingeschakeld. De gemeenteheeft bijgedragen met zaden en planten enondersteuning door een NME-medewerker.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 67

Eigen HofHet gaat hier om een samenwerkingsverbandwaarbij kinderen van groep 6 van de schoolvoor speciaal onderwijs De Driesprongtuinieren in een tuin van volkstuinverenigingEigen Hof. Een aantal tuinders van het complexis daar ook bij betrokken. De school is op korteafstand van het volkstuinencomplex gevestigd.De alliantie is ontstaan door een schenkingvan de tuin door de voormalige eigenaresseaan Eigen Hof. De tuin diende de bestemming‘Maatschappelijk Nut’ te krijgen.Het project beoogt daarnaast ‘de tuindersvan Eigen Hof een andere kijk op tuinders entuinieren’ te bieden.De lessen 1x per week worden gegeven dooreen professionele tuinvrouw. Er wordt inbakken getuinierd op de wijze van vierkantemetertuinieren; met draad is de bak in vakkenverdeeld. Er zijn 8 bakken plus een voorbeeldtuin(bak) en per bak/tuintje tuinieren tweekinderen.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 68

HardenbergIn Hardenberg zijn op een aantal scholenvierkantemeterbakken geplaatst die doorleerlingen van een Agrarisch OnderwijsCentrum (AOC) worden bijgehouden en waarbijde studenten van het AOC de leerlingen van debasisschool ook een aantal keren begeleiden.Het is een initiatief van De Groene Welle. Destudenten bouwen de vierkantemetertuintjesop pallets om de bakken goed te kunnenverplaatsen. De pallet krijgt een houtenopzetrand en wordt bekleed met vijverfolie.Inclusief potgrond, zadenpakket, indeling enteeltbeschrijving krijgt de school de vierkantemetertuinaangeleverd. De tuintjes wordeneigendom van de school. De doelgroep is vanafgroep 3.Het programma maakt deel uit van een omvangrijkerproject in samenwerking met LNV.De bedoeling is tuinieren met schoolkinderenstructureel te laten plaatsvinden. Men wil inde gemeente een nieuw schooltuincomplexaanleggen. Aangezien het verwerven van grondeen wat langduriger proces is, heeft men omde tijd te overbruggen dit aanbod van vierkantemetertuintjesvoor de basisscholen.Beide typen onderwijs hebben er baat bij. Debasisschoolleerlingen leren gewassen kwekenen doen aan praktisch natuuronderwijs. Voor destudenten van het AOC is het een onderwijsopdracht.Zij kunnen op een praktische wijze decompetentie ‘communicatie’ oefenen, dat wilzeggen dat zij leren communiceren over hunvak met niet-vak-ingewijden in begrijpelijketaal, geen jargon.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 69

4. inspiratieDe voorgaande bladzijden lieten voorbeelden zien van de klassiekeschooltuin, schooltuinen op school en schooltuinwerk in allianties metandere organisaties. Maar de mogelijkheden zijn eindeloos, en hangen afvan de toevallige lokale omstandigheden en contacten en interesses vande medewerkers. In dit hoofdstuk staan diverse mogelijkheden die niethelemaal onder de definitie van schooltuinwerk vallen, maar die de lezerkunnen inspireren bij het maken van plannen die in de eigen situatiepassen.Haarlem Vrije school Rudolf SteinerDe vrije school betrekt veel onderhoudswerkzaamheden bij het schooltuinwerk,zoals het kroosvrij maken van de sloot.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 70

Buurtcentrum De Pijp AmsterdamKinderen en volwassenen hebben een tuintje in deze binnentuin van eenbuurthuis in de Amsterdamse volkswijk De Pijp.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 71

TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 72TrompenburgBuurtmoestuin midden in de openbare ruimte in Amsterdam-Zuid

RotterdamOp de moesplantenmarkt kun je zaadjes en jonge plantjes ruilen.TilburgIn de wijk Jeruzalem in Tilburg hebben bewoners moestuintjesgemaakt van hun voortuintjesTUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 73

TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 74Château de VillandryDe potager (siermoestuin) van Château de Villandry, een vierkantemoestuin verdeeld in 9 kleinere vierkanten met geometrischepatronen, levert zoveel op dat een groot deel bij de uitgang wordtneergelegd voor bezoekers.

Frankendael, Amsterdam-OostKweekbedden met eetbare bloemen en groenten bij restaurant De Kas in ParkFrankendael, Amsterdam-Oost.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 75

StadslandbouwIn het kader van stadslandbouw worden veel initiatieven genomen om voedsel in de stad te verbouwen.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 76

Community GardensCommunity Gardens, populair in Amerika, zijn vaak ontstaan op braakliggendegronden, maar worden ook in parken aangetroffen.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 77

TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 78Rustenburgerstraat, Amsterdam‘Transition town’ aktiviteiten op braakliggend perceel in de Rustenburgerstraat,Amsterdam. Permacultuurtuin SWOMP biedt tuiniers demogelijkheid mee te werken aan de gemeenschappelijke tuin of een eigentuintje te onderhouden op het terrein.

Ondiep, UtrechtVoor deze moestuinnaaidoos op wielen hadden scholen geen belangstelling,maar hij vond een mooi plekje bij een buurthuis, in de wijk Ondiep Utrecht.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 79

Eethuis AppelternAlles is eetbaar aan dit eethuis!De planten groeien in kratten met groeizakken gesteund door betonstaalmatten.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 80

TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 81

GroeizakHangzakkenHangzakken: planten groeien in de zwarte vijverfoliezakjes boven elkaar.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 82

Eetbaar… en mooi!… en vast:de witte Roomse kervel en de gele Turkse raketzijn vaste groentenTUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 83

Eetbaar groen op het schoolpleinOok al doe je (nog) niet aan schooltuinieren, wat let je om … aardbeien,bessen, bramen en frambozen aan te planten.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 84Fruitbomen of notenbomen horen op het schoolplein thuis.

Leifruit neemt weinig plaats inAppelPeerPruimTUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 85

Eetbare hagen en afscheidingenTUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 86

Of eenvoudigweg een druif bij de ingang van de school.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 87

LITERATUURBoeken en rapportenBlijdestein, J.P. van, A. Kooistra & A. Meester, 1980. Zestig jaarschoolwerktuinen in Amsterdam1920 / 1980. Amsterdam.Both, K. & F. Studulski, 2009. De brede school en groene speelruimte.Een korte handreiking. Sardes, Utrecht.Dijk, N. van, 2010. Tuinieren met kleuters. Op school.Dijkshoorn, M., 2009. De leerkracht in de schooltuin. Onderzoek naarde rol van de leerkracht bij schooltuinprogramma’s en de invloeddaarvan op de leer-kracht van schooltuinprogramma’s. GemeenteZoetermeer/ Universiteit Utrecht.Gemeente Amstelveen, 2009. Groene vingers kweek je hier!Visie schooltuinen Amstelveen 2010 – 2015.Gemeente Rotterdam, Sport en recreatie, 2007. HandleidingSchooltuinieren Rotterdam.Kranendonk, G., 2004. De Schooltuin, 100 jaar schooltuincultuur inNederland. De Verbeelding, Amsterdam.Leufgen, W. & M. van Lier, 2007. Vrij spel voor natuur en kinderen.Jan van Arkel, Utrecht.Ministerie van LNV ism het Ministerie van OCW en VROM, 2008.Kiezen, leren en meedoen. Naar een effectieve inzet van natuur- en milieueducatiein Nederland, 2008 – 2011. Den Haag.Ministerie van OCW, 2006. Kerndoelen primair onderwijs. Den Haag.Raad voor het Landelijk Gebied, 2008. Groen opgroeien! Advies overmeer samenhang in groen en jeugdbeleid. Publicatie RLG 08/08. Utrecht.Sollart, K.M., en J. Vreke, 2008. Het faciliteren van natuur- en milieueducatiein het basisonderwijs. NME-ondersteuning in de provincies.Werkdocument 102, Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu.Wageningen.Ydema, B., 2008. De groene hemel. Kindertuinen. Kosmos Uitgevers,Utrecht.Young works, 2008. Jong en groen: kinderen over hun schooltuin.Resultaten kwalitatief onderzoek onder kinderen over natuur en voeding.Amsterdam.Waal, M. van der & A. Wals, 2009. Weven met groen. Schetsboek vangroene thema’s in formeel en buitenschools onderwijs. Wageningen UR.TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 88

TijdschriftenThieme-Schrever, M., 2011. Speelnatuur: een hype of een visie? Groen nr.1: 40-43Eten van dichtbij. Werkplaats 10, 2009. De Werkplaats voor de Leefomgeving,periodieke uitgave van Koninklijke Nederlandsche Heidemaatschappij.Arnhem.De eetbare tuin, 2010. Tuin & Landschap, themanummer 13A.Internetwww.anmec.nlwww.bredeschool.nlwww.bs-jenaplan-molenwijk.nl/www.buurtmoestuin.nlwww.cnme.nl/gemeente.groningen.nl/duurzaamheideducatie/NDEwww.duurzaamtilburg.nl/De__h_eerlijke_Eetbare_Stad,138www.kinkerbuurtschool.nlwww.mecnijmegen.nl/www.natuurcentrumarnhem.nlwww.nmcutrecht.nlwww.nmepodium.nlwww.obsbinnenstad.nl/www.rotterdam.nl/sportenrecreatiewww.schooltuinendeventer.nl/www.schooltuinenleiden.nl/www.springzaad.nl/transitiontowns.nlwww.ttpijp.wordpress.comwww.ulebelt.nlwww.zutphen.nl/5947/De_Kaardebol%2C_Centrum_voor_Duurzaamheid.htmlTUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 89

COLOFONOpdrachtgeverOpstellerGemeente AmstelveenAfdeling Wijkbeheer ZuidTeam Natuur en Milieu Educatie, Elsenhove, Schooltuinen (NES)Margreet DekenStudent Hogeschool Van Hall LarensteinBronvermeldingafbeeldingen Atelier Gras, Schipluiden: p. 80Fransje Barnard: p. 66 middenTerence Conran & D. Pearson, The essential Garden Book. Three Rivers Press, New York, 1998: p. 83 rechtsMaarten van Deursen, NMC Utrecht: p. 79Bram Galjaard & Hein Koningen, Amstelveen in het groen, 75 jaar Amstelveense parken en plantsoenen, 2002: p. 7 onderModeste Herwig, Kleurrijk, Gebruik van kleur in de tuin, 2007: p. 85 rechtsJeffrey Hou, J. Johnson & L. Lawson, Greening cities, growing communities. Learning from Seattle’s Urban Community Gardens.University of Washington Press & Landscape Architecture Foundation, Washington DC, 2009: p. 77Gina Kranendonk, De Schooltuin, 100 jaar schooltuincultuur in Nederland, 2004: p. 5, 6, 7 boven, 9, 10, 40Rik Kuiper: p. 44 linksonder en rechtsboven en -onderRuud Oosterhof: p. 47 linksbovenMarja Wennemers, Natuurcentrum Arnhem: p. 23, 45 linksboven, 53 rechtsboven en –onder, 54, 55, 56, 57Twan Wiermans: p. 52 rechtsDe eetbare tuin. Tuin & Landschap, themanummer 13A, 2010: p. 83 linksonder, 84 linksDe Stentor, 14 april 2010: p. 69Eten van dichtbij, De Werkplaats voor de Leefomgeving, periodieke uitgave van Koninklijke Nederlandsche Heidemaatschappij.Werkplaats 10, 2009: p. 4Het Landelijk Dagblad, Thematische uitgave van de NVTL, nr.1, 2010: p. 76Tuin & Co, januari 2010: p. 82 rechtsTUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 90

www.chateauvillandry.fr: p. 74www.flickr.com: p. 87www.google.nl: p. 81 links- en rechtsboven, 82 linkswww.rotterdamseoogst.nl: p. 73www.schooltuinenleiden.nl: p. 66 rechtsbovenwww.wikimedia.org: p. 84 rechtswww.zuidoost.amsterdam.nl: p. 34Overige foto’s:Met dank aanMargreet DekenVoor dit inventarisatierapport heb ik veel contact gehad met mensen uit het NME-werkveld en het basisonderwijs.Dankzij de bereidwillige medewerking van veel verschillende personen om informatie te verstrekken en ervaringen te delen is hetrapport tot stand gekomen. Iedereen die op een of andere manier zijn bijdrage heeft geleverd aan dit rapport wil ik daarvoorhartelijk danken. Natuurlijk wil ik ook de Gemeente Amstelveen als opdrachtgever bedanken. Dank gaat uit naar Ruud Oosterhof,teamleider NME, Elsenhove en Schooltuinen, voor de opdracht en aanwijzingen. En als laatste een woord van dank voor de steun,raad en begeleiding aan Frans van den Goorbergh, begeleider Hogeschool Van Hall Larenstein.Datum Maart 2011TUINIEREN IN SCHOOLTIJD | 91