Bergen van water Waterbeheer als topsport - Wereld Natuur Fonds

4Bergen langs de grote rivieren16Bij het zoeken naar ruimte voor rivieren in Nederlandmoeten we ons de beperkingen realiseren van maatregelenonder in het stroomgebied. Hogerop, in de middelgebergten,waar het grootste deel van de rivierafvoerbegint, heeft waterberging meer effect. Maar om onafhankelijkte kunnen zijn van het tempo waarin dieingrepen daar plaatsvinden, zullen we ook de mogelijkhedenin het laagland moeten benutten.Daarbij gaat het eveneens om maatregelen die zoveelmogelijk gericht moeten zijn op meer ruimte voor denatuurlijke dynamiek van de rivier in combinatie metmaatschappelijke functies die daarvan profiteren.Het aanleggen van ‘calamiteitenpolders’, zoals recentdoor de Nederlandse overheid voorgesteld, past maarzeer ten dele in deze filosofie. Meer ruimte voor waterwordt hierin nog te weinig als een kans voor nieuweruimtelijke ontwikkelingen uitgewerkt.De zoektocht naar ruimte om water te bergen levertvoor de diverse riviertrajecten verschillende oplossingenop. Hieronder wordt dit aan de hand van een aantalvoorbeelden geïllustreerd.Ruimere uiterwaarden door reliëfvolgendeontkleiingHet Plan Ooievaar (1986) legde voor het eerst eenduidelijke koppeling tussen de winning van klei inde uiterwaarden, meer veiligheid door het vergrotenvan de ruimte voor de rivier en natuurontwikkeling.Deze ideeën zijn in het plan ‘Levende Rivieren’ vanhet Wereld Natuur Fonds (1992) verder uitgewerkt.Kaartstudies van het rivierengebied uit de 16e eeuwlaten zien dat uiterwaarden toen nog laaggelegen warenen een zandige bodem hadden vol geulen en ruggen,waar de hoogwaters vrijelijk overheen konden stromen.Deze zandige bodem is nu bedekt met een metersdikkleipakket, wat ten koste is gegaan van de ruimte voorhoogwater. Vooral de aanleg van zomerkades vanafde 17e eeuw, ten behoeve van de landbouw, heeft deuiterwaarden veranderd in grote slibvangen. De klei,die vroeger met het rivierwater meestroomde naar hetZeeuwse en Hollandse getijdengebied, bezonk nu in hetrustige water achter de kades. Zo zijn in de loop vanenkele eeuwen de uiterwaarden 2 tot 4 meter opgehoogden liggen zij nu zelfs hoger dan het binnendijkse land.Met de kleiwinning als drijfveer kunnen de uiterwaardenhun oorspronkelijke ruimte weer terugkrijgen.Door de klei reliëfvolgend van de zandige ondergrondte ‘pellen’ komt het voor iedere uiterwaard uniekepatroon van geulen en ruggen weer aan de oppervlaktete liggen. Zo krijgt de rivier haar ruimte terug om teoverstromen en de zandige bodem sluit het beste aanbij de erosie- en sedimentatieprocessen die zich hiertijdens hoogwater weer zullen voltrekken.Een praktisch probleem dat zich bij de reliëfvolgendeontkleiing voordoet, is de verwerking van voor de kleiindustrieoninteressante delen van de bodem, zoalsde toplaag. De beste oplossing, die geen afbreuk doetaan de bodemopbouw van het gebied en niet ten kostegaat van ruimte voor de rivier, is om dit materiaal inbestaande zandgaten in de uiterwaarden te storten.Bergen door overlatenTot in het midden van de 20e eeuw zijn grote delenvan het stroomgebied van de Rijn in Nederland enDuitsland onttrokken aan de invloed van de rivier.Veelal betrof het zomerpolders, waarvan de zomerkadewerd opgehoogd tot winterdijkniveau. Zo is Arnhem-Zuid rond 1930 in de uiterwaarden van de Nederrijngebouwd. De nieuwe woningbouwlocatie Stadsblokkenin de uiterwaarden is echter naar aanleiding van hethoog water in 1995 geschrapt. Even bovenstrooms vandeze locatie wordt de winterdijk zelfs weer teruggelegd(in 2000).Een aantal voormalige overlaatgebieden is nog altijdFiguur 6. Het principe van de reliëfvolgendeontkleiing uit het plan ‘Levende Rivieren’.17Reliëfvolgende kleiwinning in de Loowaard(Gelderse Poort).