Zin in Water - Leefmilieu Brussel

Het thema “water”, ingedeeld onder “wereldoriëntatie en wetenschapsoriëntatie”, maakt noodzakelijk deel uit vanhet officiële leerprogramma. Neem dit dossier door en maak kennis een vernieuwende manier om dit thema aante brengen én tegelijk de andere bekwaamheden van uw leerlingen te oefenen. Kunnen luisteren, kunnen spreken,samenwerken, zich kunnen uitdrukken,… dit zijn slechts enkele voorbeelden van de vele manieren om hetwater te herontdekken en de studie ervan buiten een strikt wetenschappelijke benadering te halen.Want water is veel meer dan een chemisch element dat in verschillende toestanden voorkomt, dat verschillendevormen aanneemt, dat vervuild kan raken…Water is leven, gezondheid, ontspanning, natuur !Als leidraad van deze nieuwe lezing van het thema “water” stellen wij u het verband voor tussen “water en leefmilieu”.Dit verband komt tot stand zodra we aan de kennisverwerving een handeling koppelen die we in onsdagelijkse leven kunnen stellen om de kwaliteit van ons leefmilieu te verbeteren. Bijvoorbeeld, een les over devoedingsdriehoek (kennisverwerving) kan worden doorgetrokken door het engagement van de leerlingen omeen week lang alleen kraantjeswater te drinken (actie rond gezondheid en milieu).Dit dossier is zo opgebouwd dat u er uw lessen mee kan uitwerken, of het nu om een twee lesuren gaat of om eengrootschaliger project. Denk er alleen aan dat u de theorie kan aanvullen met gebaren die de leerlingen kunnenstellen in hun dagelijkse leven. Een eerste gebaar brengt immers maar al te vaak een tweede mee. Een denkoefeningop schaal van een klas kan ideeën die leven bij andere actoren van de school aan het licht brengen : een andereleerkracht, de directie, de schoolraad, de opzichter… Voor u het weet bent u vertrokken voor een boeiendeactie rond “water en milieu”.Wij wensen u veel leesgenot en hopen dat dit dossier u kan helpen uw leerlingen te laten kennismaken met “water”vanuit de invalshoek van het “milieu”.

INHOUDHoofdstuk I Het dossier : gebruiksaanwijzingI 1 Voor wie is het bestemd ? ................................................................................................................................................I 2 Wat staat er zoal in ? ...........................................................................................................................................................I 3 Hoe moet u dit pedagogisch dossier gebruiken ? ..................................................................................................Hoofdstuk II Actie rond “water en milieu”II 1 Doelstelling .........................................................................................................................................................................II 2 Wat is een actie rond “water en milieu” ? ...................................................................................................................II 3 De grote stappen van een actie rond “water en milieu” .....................................................................................II 4 Wat is het nut van een actie rond “water en milieu” op school ? ......................................................................II 5 Welke praktische gebaren kunnen wij stellen op school om zorgzaam om te springenmet de hulpbron “water” ................................................................................................................................................II 6 Recepten voor een actie rond “water en milieu” ....................................................................................................Hoofdstuk III Vijf voorbeelden van acties rond “water en milieu”Hoofdstuk IV Leren : de pedagogische fichesHoofdstuk V Handelen voor het leefmilieu : participatieve actiesV 1 Persoonlijk engagement ................................................................................................................................................V 2 Activiteiten om informatie in te zamelen ................................................................................................................V 3 Bewustmakingsactiviteiten ..........................................................................................................................................V 4 Activiteiten om de gedragingen te wijzigen ..........................................................................................................V 5 Activiteiten om de beslissers te beïnvloeden ........................................................................................................V 6 Evaluatie ...............................................................................................................................................................................VI Nuttige adressen en plaatsen die u kan bezoekenVII Bijlagenpagina 4pagina 4pagina 4pagina 5pagina 6pagina 6pagina 6pagina 6pagina 7pagina 8pagina 9pagina 10pagina 17pagina 54pagina 56pagina 57pagina 71pagina 77pagina 81pagina 84pagina 86pagina 88

II. Actie rond “Water en milieu”II 1) Doelstelling :Water maakt deel uit van het schoolprogramma.Het is een onderwerp dat moetworden behandeld met de kinderen.De maatschappij kampt met problemenvan obesitas, waterverontreiniging, enz.De schoolinstellingen hebben problemenmet netheid door het vele afval vandrankverpakkingen.Het doel van dit dossier is twee benaderingendie vaak naast elkaar worden gehanteerd,maar die elkaar zelden kruisen,samen te voegen : de pedagogische aanpaken de aanpak op het vlak van gedragingenen logistiek.Dit dossier is dan ook bedoeld als gidsom tot dit essentiële raakppunt te komen.Bijkomende investeringen zijn nietnodig omdat veel van deze aanpakken albestaan. Het volstaat ze te combinerenom ze samen te kunnen benutten.II 2) Wat is een actierond “water en milieu” ?Het is een combinatie van de pedagogischeaanpak met gedragswijzigingen.Zo kan een leerkracht die het thema wateraansnijdt, voortbouwen op zijn les doorzijn leerlingen te vragen een persoonlijkof gemeenschappelijk engagement aante gaan om hun gedrag te wijzigen.De leerlingen kunnen dus eerst kennisverwerven, en zich vervolgens persoonlijkengageren om te handelen voor hetleefmilieu.Een schooldirecteur die een drinkfonteintjelaat installeren, doet ook aan milieuopvoedingals hij zijn leerlingen informeertover en bewustmaakt voor het nuten de positieve impact van deze installatievoor de planeet.“Als we leerlingen zelfs maar even latenstilstaan bij hun gewoonten, om hen eenmilieuvriendelijker gedrag te laten aannemen,kunnen we al spreken van milieuopvoeding”.II 3) De grote stappen van een actierond “water en milieu”Om een actie rond “Water en milieu” toteen goed einde te brengen, moeten verschillendefasen gerespecteerd worden :1) LerenVoordat men zich kan engageren, moetmen deze informatie hebben opgenomenen de balans hebben opgemaaktvan de problematiek.2) Zich engagerenHet engagement moet in de eersteplaats persoonlijk zijn. Het engagementkan worden ondertekend als bewijs datde leerling bereid is om tot actie over tegaan.3) Handelen voor het milieuDe actie kan ofwel individueel wordengesteld, ofwel met de klas, ofwel metverschillende klassen of de hele schoolsamen.4) EvaluerenDe evaluatie is een belangrijke fase dieniet over het hoofd mag worden gezien.De leerling kan zelf vaststellen wat wel ofniet heeft gewerkt.6 Zin in water

II 4) Waarom een actie rond “wateren milieu” op school ?1) Om kraantjeswater als drank beter tewaarderen en te promoten...Water is essentieel voor ons lichaam. Opschool worden de mogelijkheden omwater te drinken niet altijd goed benut.Tal van leerlingen en leerkrachten drinkengeen water maar gezoete dranken,die ze van thuis meebrengen of uit eendrankautomaat halen.2) Om waterverspilling tegen te gaan....Water is niet onuitputtelijk. Minder dan1 % van het water op aarde is beschikbaarzoet water. Dit toegankelijke water is heelslecht verdeeld over de landen.In België verbruiken wij gemiddeld 106liter water per persoon per dag.(Cijfers uit het Blauwboek van Belgaqua,2008)3) Om er respectvol mee om te springen,het beter te beschermen en minder tevervuilen…Watervervuiling is overal rondom onsaanwezig, of het nu eenmalig of chronischis. Wie vervuilt er zoal ? De industrieen de landbouw, maar ook elk vanons. De uitlaatgassen van onze wagensdie lood, koolwaterstoffen,… bevatten,wasmiddelen, schoonmaakproducten,tuinproducten, enz. Als we niet opletten,vervuilen we elke dag water.Kraantjeswater is het ideale alternatief voor frisdranken of anderegesuikerde dranken. Door het drinken van water actief te promotenop school, kunnen de volgende problemen worden aangepakt :- de financiën van de kinderen : leidingwater kost 100 tot 400 keerminder dan flessenwater, 600 tot 1 000 keer minder dan een drankkartonvruchtensap en 1 000 tot 1 500 keer minder dan een blikjefrisdrank. (Berekeningen opgesteld op basis van de cijfers van juni2008).- de netheid en het milieu : leidingwater is niet verpakt en moet nietvervoerd worden. Dit betekent minder afval in de gangen of op despeelplaats en een besparing van energie en grondstoffen.- de gezondheid : zwaarlijvigheid is een ernstig volksgezondheidsprobleemdat 10 % van de Belgen treft. Bij kinderen van 10 jaar oudis het probleem zelfs verdubbeld sinds 1980. Op dit moment kamptnaar schatting 19 % van de jongeren tussen 9 en 12 jaar met overgewichtof zwaarlijvigheid. Voldoende water drinken draagt bij tot eengoede gezondheid en helpt overgewicht vermijden.In tal van scholen zijn er lekkende kranen en spoelbakken die blijvenlopen. Niemand besteedt er echt aandacht aan. Deze lekkenkunnen de waterfacturen echter zwaar de hoogte in jagen en zorgenbovendien voor een enorme verspilling !Een lekkende kraan is goed voor 10 druppeltjes per minuut en eenverspilling van 2 000 liter water per jaar ! Een spoelbak van een wckan 20 liter per uur verloren doen gaan !(Cijfers van de website van Leefmilieu Brussel – www.leefmilieubrussel.be )Zin in water 7

II 5) Welke praktische gebaren kunnen wij stellen op school om zorgzaamom te springen met de hulpbron “water” ?Hoe kunnen we de waterverspillingverminderen ?Ga regelmatig op lekkenjacht, zie pagina62.Voer het systeem van de “Waterbewakers”in (die controleren of de kranengoed dichtgedraaid zijn na de speeltijd),zie pagina 79.Hoe kunnen we kraantjeswaterpromoten ?Zet waterkannen in de eetzaal, zie pagina79.Zorg voor voldoende bekers op school,zie pagina 79.Installeer een drinkfonteintje, zie pagina80.Neem de aankoop van drinkbussen opin het huishoudelijk reglement, zie pagina79.Zorg dat de leerlingen bij de wastafelskunnen.Organiseer een drinkmoment vóór of nade speeltijd.Hoe kunnen we het water mindervervuilen ?Giet geen restjes van giftige producten(verf, lijm) in de wastafelPromoot het gebruik van ecologischeproducten voor het onderhoud van deschool, zie pagina 80.Drinkfonteintje, foto Leefmilieu Brussel8 Zin in water

II 6 ) Recepten voor een actie rond “water en milieu”NOTESRecepten voor een duurzame activiteitGezondheid, netheid, leerprogramma,milieu, eerlijke handelsrelaties tussennoord en zuid,… bij water komt heel watkijken. Bovendien kunnen tal van partnersvan de school aan de basis liggenvan een actie rond “water”.De studiemeester die toezicht uitoefenttijdens de speeltijd, kan leerlingende taak toevertrouwen te controlerenof de kranen in de toilettendichtgedraaid zijn op het einde vande speeltijd.De leerkracht tekenen/schilderen kande kinderen vragen de wastafel in deklas schoon te houden zodat ze eraankunnen drinken.De IM (inrichtende macht) kan beslissenalle kinderen een drinkbeker tegeven in het begin van het schooljaar.De verpleegkundige van het CLB (Centrumvoor Leerlingenbegeleiding) kande leerlingen van het derde leerjaarerop wijzen dat water drinken belangrijkis voor de gezondheid.De leerkracht psychomotoriek vande kleuterklassen kan de gewoonteaannemen de kinderen systematischte laten drinken na de turnles.Maar deze alleenstaande acties vragenenergie van de initiatiefnemer om derichtlijn te laten naleven, en als hij/zijontmoedigt raakt of van klas of schoolverandert, moet van voor af worden herbegonnen.Om de zaadjes van deze kleine acties telaten ontkiemen, is vruchtbare grond nodigdie bestaat uit communicatie, overleg,uitwisseling van ideeën en vaardigheden,…Het is niet de bedoeling de heleschool in beweging te brengen nadat het5de leerjaar les heeft gehad over water inde wereld… maar wel de ideeën de kanste geven om zich te ontwikkelen op huntempo en ze weerklank te laten vindenbij de andere actoren van de school.Ingrediënten om een idee te laten groeien :- Informatie : zich informeren over wat al werd gedaan en de andereninformeren over wat werd ondernomen.- Overleg : een project uitwerken met alle betrokken partijen. Erzitten veel meer ideeën in 6 hoofden dan in één.- Logistiek : bouwen aan een pragmatische, logische, praktischeactie.- Communicatie : de hele school informeren over het op touw gezetteproject, iedereen motiveren en erbij betrekken.- Evaluatie : vanaf het begin van een project voorzien hoe het kanworden geëvalueerd. Evaluatie is een fundamentele fase van deprojectpedagogie.Ingrediënten om de actie uit te voeren :De leerkrachten : de leerlingen motiveren, hun ideeën doorgeven,bruggen slaan naar andere klassen (van dezelfde cyclus, door peterschap,van de hele school, enz.).De leerlingen moeten er hoe dan ook bij worden betrokken. Demeeste leerlingen beschouwen het waterambassadeurschap alseen echte eer. Uitleggen wat ze hebben geleerd, een concreetproject tot uitvoering brengen, zich engageren, de resultaten meteigen ogen zien, werkt heel motiverend.De directie verbindt leerkrachten, ouders, leerlingen en IM en vervulteen centrale rol op het vlak van de verspreiding van informatieen van de coördinatie van de verschillende initiatieven.Het technisch personeel mag niet vergeten worden bij het vastleggenvan de acties, in de communicatiefase en bij de uitvoering vanhet project.De studiemeesters staan in direct contact met de kinderen en kunnenhun gedrag sterk beïnvloeden.Het CLB (Centrum voor Leerlingenbegeleiding) : water vormt de basisvan de voedingsdriehoek. Nu steeds meer kinderen kampen metzwaarlijvigheid kunnen de centra die instaan voor gezondheidsbevorderingop school worden betrokken bij educatieve stappendie erop gericht zijn water te promoten als schooldrank.De ouders : hou rekening met de ervaring, de informatie en de goedewil van de ouders.De IM (inrichtende macht): in de IM zetelen mensen die het actieplankunnen doortrekken naar de hele onderwijsinstelling en die eventueeldeskundigen kunnen betrekken bij de op touw gezette acties.Zin in water 9

III. Vijf voorbeelden van actiesrond “water en milieu”LERENZICH ENGAGERENWelkeactiviteit ?BehandeldthemaFicheDoelstellingenvan de activiteitPersoonlijkengagementActiviteit vaninformatievergaringFiche2 lesurenEenbezoekEenklasactieEenkleinschaligeschoolactieEengrootschaligeschoolactieLes wereldoriëntatieenwetenschapsoriëntatie: wateren gezondheid.Bezoek aan hetrioolmuseumvan Brussel.F. Lessenwater,verkoper vanflessenwater.Steun aan eenorganisatie diesamenwerktmet landen uithet zuiden.Een wateraudituitvoeren in deschool.Water engezondheid.Waterbeheerin Brussel.Minderverspilling.Water inde wereld.De verontreinigingveroorzaaktdoorhet afvalvan drankverpakkingen.2,p. 2010,p. 426p. 305,p. 263,p. 661,p. 58Zich ervan bewustworden dat het belangrijkis voldoendewater te drinken vooreen goede gezondheid.Het waterbeheer inBrussel begrijpen :waar komt ons drinkwatervandaan ?Hoe heet de rivierdie door Brusselstroomt ?Kraantjeswater enflessenwater vergelijken.Water in de wereld ende verdeling ervanontdekken.Waterarme landen tehulp komen.Het afval van drankverpakkingenverminderenop school.In verbind me ertoegeen frisdranken meermee te nemen naarschool en meer kraantjeswaterte drinken.In verbind me ertoeminder water te vervuilenin Brussel en errespectvoller mee omte springen. (respectvoor natuurgebieden,afval in de vuilnisbakgooien, niet zomaar omhet even wat in de rioolgieten,…)Ik verbind me ertoe eendrinkbus, een drinkbekermee te brengennaar school en kraantjeswaterte drinkentijdens de speeltijd.Samen met mijn klasverbind ik mij ertoe eenorganisatie te steunendie samenwerkt metlanden uit het zuiden.Ik verbind me ertoe :- waterlekken op schoolof thuis te melden.- minder frisdranken tedrinken.- meer kraantjeswaterte drinken.- respectvoller om tespringen met de hulpbronwater.p. 56p. 56 Onderzoek : “Waterin mijn wijk”.p. 56 Actie "Onderzoeknaar het afval vandrankverpakkingen".p. 56 Een correspondentieopstartenmet een schoolin een waterarmland, en de leerlingenvragen stellenover hun dagelijksleven met betrekkingtot water.p. 56 “Analyse van mijnwaterconsumptie”.Actie “Lekkenjacht”.Actie “Interviewmet het onderhoudspersoneel”.Actie “Onderzoeknaar drankverpakkingen”.4,p. 683,p. 666,p. 707,p. 701,p. 582,p. 625,p. 703,p. 6610 Zin in water

HANDELENEVALUERENActiviteit gericht opbewustmakingFicheActiviteit gericht opgedragswijzigingenFicheActiviteit gericht opbeïnvloeding van debeslissersFicheEvaluatiep. 84p. 84De test van de “waterproevers”doen.Een tentoonstelling van affichesmet het thema waterop touw zetten.4,p. 762,p. 74p. 84Een artikel schrijvenin de schoolkrant.Een sponsorwandelingorganiseren om geldin te zamelen voor deorganisatie.7,p. 80p. 84Een waterdag organiseren.Een tabel bijhouden vanwetenschappelijke experimenten.Het waterspel opnieuwspelen.Een artikel schrijven in deschoolkrant.Een tentoonstelling van affichesmet het thema waterop touw zetten.3,p. 751,p. 722,p. 74Een handvest schrijven.Actie “Waterbewaker”.Actie “Een maand langkraantjeswater drinken.”Milieuvriendelijke productenkopen.De installatie van eendrinkfonteintje vragen.Drinkbussen, drinkbekers,waterkannenkopen.1,p. 782,p. 793,p. 795,p. 806,p. 804,p. 79Een brief schrijvennaar de IM van de school.Een petitie laten ondertekenenom de frisdrankenautomaatte laten weghalen.Deelnemen aan het BrusselsJongerenparlementvoor Leefmilieu.1,p. 823,p. 824,p. 83p. 84Zin in water 11

TWEE LESUREN OM HET THEMA WATER AAN TE SNIJDENLeerlingen brengen frisdranken mee naar school omdat het vaak gemakkelijker is dankraantjeswater te drinken ! Voldoende water drinken kan echter het risico van zwaarlijvigheidbij jongeren helpen verminderen.Voorgestelde actieIn de pedagogische fiche nr. 2 (pagina 20) moeten de leerlingen stilstaan bij vragenover de hoeveelheid water in het menselijk lichaam en in de voedingsmiddelen diewij consumeren.LERENBeoogde vaardighedenNederlands :- Leesvaardigheid : betekenissen uitwerken.Wereldoriëntatie :- Informatie inzamelen door observaties.- Vergelijken, sorteren en klasseren.- Informatie samenbrengen in een tabel.ZICH ENGAGERENPersoonlijk engagementNa deze activiteit kunnen de leerlingen ervoor kiezen zich persoonlijk te engagerenom minder frisdranken te drinken, die veel afval meebrengen, en in de plaats leidingwaterte drinken.Hoe kan u uw leerlingen helpen zich te houden aan dit engagement ? Fotokopieer hetengagementscontract op pagina 56 en verdeel het onder uw leerlingen. Door het teondertekenen, verbindt de leerling zich ertoe het na te leven.HANDELENWanneer het engagement is aangegaan en ondertekend, moet men overgaan tot actieom het na te leven. Hoe kan ik erin slagen mijn engagement om meer kraantjeswateren minder frisdranken te drinken na te leven ? Ik kan mijn ouders vragen eendrinkbus te kopen; ik toon mijn engagementscontract aan mijn ouders en vraag henmij te helpen.EVALUERENHet onderzoek over drankafval kan een eerste fase zijn van de evaluatie, pagina 66.Hoe kan u de impact van het engagement van de leerling evalueren ? Enkele tips vindtu op pagina 84.Wat breng ik mee naarschool als tussendoortjeen als middagmaal ?Hoe kan ik beter eten ener toch voor zorgen datik effectief de hoeveelheidwater inneem dieik elke dag nodig heb ?Waarom drinken ? Wanneerdrinken ?Ons lichaam scheidtwater af wanneer wezweten, naar de wcgaan en ademhalen.Het water dat we zoverliezen, moet gecompenseerdworden– anders drogen we uit.Voor sportbeoefenaarsis er een eenvoudigeregel : je moet drinkenvoor, tijdens en na hetsporten. Bij andere activiteiten: drink vóór jedorst krijgt !12 Zin in water

EEN BEZOEK OM HET WATER IN BRUSSEL TE ONTDEKKENIn Brussel zijn we omringd door water : de Zenne, het Kanaal, parken en moerassen,het waterleidingnet dat ons drinkwater aanvoert, de riolen onder de straten, enz. Hoewordt al dit water beheerd ?Voorgestelde actieBezoek aan het rioleringsmuseum in Brussel en de pedagogische fiches die betrekkinghebben op het waterbeheer. Fiche 10, pagina 42 en volgende.LERENBeoogde vaardighedenWereldoriëntatie :- Ruimtelijke oriëntatiepunten gebruiken.- De onderdelen van het landschap leren kennen.- De waterlopen die door Brussel lopen, herkennen.ZICH ENGAGERENPersoonlijk engagement“In verbind me ertoe het water in Brussel minder te vervuilen en er respectvoller meeom te springen”.Wat kan ik persoonlijk doen, nadat ik het water in Brussel heb bestudeerd, om respectvollerom te springen met het water en het minder te vervuilen ?Noteer alle ideeën van de leerlingen eventueel op het bord en laat ze stemmen voorde ideeën die het meeste opleveren.Enkele voorbeelden van persoonlijke engagementen om respectvoller om te springenmet het water in Brussel en de natuurgebieden te beschermen :- Ik verbind me ertoe mijn afval in de juiste vuilnisbak te gooien in de parken, enz.- Ik verbind me ertoe niet zomaar om het even wat in de riool te gieten (verf, olie,enz.).- Ik verbind me ertoe milieuvriendelijke producten te gebruiken.- Ik verbind me ertoe minder water te verspillen op school en thuis.Hoe kan u uw leerlingen helpen zich te houden aan dit engagement ? Fotokopieer hetengagementscontract op pagina 56 en verdeel het onder uw leerlingen. Door het teondertekenen, verbindt de leerling zich ertoe het na te leven.HANDELENActiviteit van informatievergaringDe leerlingen doen de ronde van de school en gaan op zoek naar aanwijzingen van deaanwezigheid van water in de wijk. Fiche 4, pagina 68.Rioolmuseum van destad Brussel :Adres : Octrooipaviljoenvan de Anderlechtsepoort,1000 Brussel,Tel. : 02 513 85 87Het Rioolmuseum behandeltalle aspectenvan de watercyclus inBrussel, van de middeleeuwentot vandaag.Reliëfkaarten, maquettes,films en ongewonevoorwerpen verklarende verschillende aspectenvan de waterzuiveringop didactischeen speelse wijze. Hetbezoek omvat een wandelingdoor het rioolnetvan de Zenne.Trein : Brussel- Zuid /Tram : 81- 82 / Bus : 46,halte Anderlechtsepoort.Achteraan in dit dossiervindt u een overzichtvan ideeën voor bezoekenmet de nodigegegevens.EVALUERENHoe kan u de impact van het engagement van de leerling evalueren ? Op pagina 84vindt u enkele tips.Zin in water 13

EEN KLASACTIEDe leerlingen zijn grote verbruikers van drankkartons, blikjes, plastic flesjes, enz. Ditverpakkingsafval brengt een enorme vervuiling mee. De oplossing licht voor de hand :laat elke leerling zijn drinkbus meebrengen naar school om het afval te verminderen !Voorgestelde actieIn de pedagogische fiche 6, pagina 30, maken de leerlingen kennis met Fred Lessenwater,verkoper van flessenwater. Hij tracht hen ervan te overtuigen flessen water tekopen ! Maar de argumenten in het voordeel van kraantjeswater zijn legio : de hoeveelheidafval veroorzaakt door plastic flessen en drankkartons, flessenwater kost 300keer meer dan kraantjeswater, het transport en de productie van de flessen brengtvervuiling mee, enz.Aan de hand van deze activiteit kunnen de leerlingen zelf hun mening vormen en eenstandpunt innemen.LERENBeoogde vaardighedenNederlands :- Leesvaardigheid : betekenissen uitwerken.- Spreekvaardigheid en schrijfvaardigheid : putten uit de aanwezige kennis en knowhowom inhouden uit te werken.ZICH ENGAGERENPersoonlijk engagementZodra de leerlingen zich bewust zijn van de voordelen van kraantjeswater, gaan zeeen persoonlijk engagement aan. Welke engagementen kunnen ze zoal aangaan ? Eendrinkbus of een drinkbeker mee naar school brengen, minder verpakte drankjes drinken,enz.Hoe kan u uw leerlingen helpen zich te houden aan dit engagement ? Fotokopieer hetengagementscontract op pagina 56 en verdeel het onder uw leerlingen. Door het teondertekenen, verbindt de leerling zich ertoe het na te leven.HANDELENActiviteit informatievergaringFiche 3, pagina 66. De leerlingen berekenen hoeveel verpakkingsafval de klas elke dagvan de week voortbrengt. Enkele weken later herhalen ze dit onderzoekje : u zult ziendat het afval van drankverpakkingen in de klas is verminderd.BewustmakingsactieVerschillende acties kunnen worden ondernomen, zoals het opstellen van affichesmet argumenten voor leidingwater. Fiche 2, pagina 74.Een andere mogelijke actie is de waterproeftest. Fiche 4, pagina 76.Deze acties kunnen worden uitgebreid naar andere klassen van de school.EVALUERENHoe kan u de klasactie evalueren ? Op pagina 84 vindt u enkele tips.14 Zin in water

EEN KLEINSCHALIGE SCHOOLACTIEWater is ongelijk verdeeld over de aarde. Sommige landen, en met name Afrika, kampenmet een enorme waterschaarste.Voorgestelde actieNa met de leerlingen te hebben gewerkt rond de fiche “Water in de wereld” (Fiche5, pagina 26) zou u een steunactie op touw kunnen zetten voor een organisatie diesamenwerkt met volkeren die geen toegang hebben tot drinkwater. Aan de hand vandeze actie kan u het thema “water in de wereld” aansnijden in al zijn complexiteit, enu meer bepaald buigen over het geval van de landen waarmee de organisatie samenwerkt.LERENBeoogde vaardighedenWereldoriëntatie :- De landen situeren op een wereldkaart.- De mens begrijpen, de mens ontmoeten en concepten uitwerken.Artistieke ontwikkeling :- De culturele context begrijpen.ZICH ENGAGERENPersoonlijk engagementEen klasengagement bestaat er al in dat u steun verleent aan de organisatie waarmeeu samenwerkt. Respectvoller omspringen met water, want de voorraden zijn niet onuitputtelijk! Hoe kan u uw leerlingen helpen zich te houden aan dit engagement ? Fotokopieerhet engagementscontract op pagina 56 en verdeel het onder uw leerlingen.Door het te ondertekenen, verbindt de leerling zich ertoe het na te leven..HANDELENActiviteit van informatievergaringZet een correspondentie op touw met een school in een waterarm land en stel de leerlingenvragen over hun dagelijkse leven op het vlak van water. Fiche 6, pagina 70.BewustmakingsactiviteitSchrijf een artikel in de schoolkrant.Activiteit om de gedragingen te veranderenOrganiseer een sponsorwandeling om geld in te zamelen voor de organisatie. Fiche7, pagina 80.EVALUERENHoe kan u de kleinschalige schoolactie evalueren. Op pagina 84 vindt u enkele tips.Kent u niet meteen eenorganisatie die uw hulpkan gebruiken ? Dan radenwij u aan contactop te nemen met NCOS–11.11.11, de koepel vande organisaties die samenwerkenmet landenuit het zuiden, onder andererond de waterproblematiek.NCOS- 11.11.11Handelskaai 91000 BrusselBelgiumT : +32 (0) 2 250 12 30F : +32 (0) 2 250 12 63www.11.beZin in water 15

EEN GROOTSCHALIGE SCHOOLACTIEVoorgestelde actieDe grootschalige schoolactie bestaat uit de uitvoering van een wateraudit op schoolom het waterverbruik en de vervuiling veroorzaakt door het afval van drankverpakkingente analyseren. Wanneer ze deze gegevens geanalyseerd hebben, kunnen deleerlingen onderzoeken waar en hoe ze kunnen ingrijpen om hun verbruik en de vervuilingvan de watervoorraden te verminderen. Fiche 3, pagina 66, Fiche 1, pagina 58en volgende.LERENBeoogde vaardighedenWereldoriëntatie / wetenschapsoriëntatie :- Knowhow : kennismaken met een complexe realiteit en ze ook begrijpen.- Knowhow : aanwijzingen herkennen en mogelijkheden voor onderzoek op maat vande situatie herkennen.- Knowhow : informatie inzamelen door experimenteel onderzoek, observaties en metingen.- Kennis : de mens en het milieu. (Beheer, instandhouding en bescherming van de natuurlijkerijkdommen, gebruik van de natuurlijke rijkdommen, uitputting, vernietiging,vervuiling,…).ZICH ENGAGERENPersoonlijke engagementenIn verbind mij ertoe :- lekken thuis en op school te melden;- mijn dagelijks waterverbruik te verminderen;- minder frisdranken te drinken;- meer kraantjeswater te drinken;- respectvoller om te springen met de watervoorraden.HANDELENActiviteiten van informatievergaringAnalyse van mijn waterverbruik, Fiche 1, pagina58Lekkenjacht, Fiche 2, pagina 62.Interview met het onderhoudspersoneel, Fiche5, pagina 70Onderzoek over verpakkingsafval, Fiche 3,pagina 66.BewustmakingsactiviteitenOrganisatie van een “waterdag”, Fiche 3, pagina 75.Het waterspel spelen en herhalen met deandere klassen, Fiche 1, pagina 72.Een tentoonstelling van affiches met het themawater op touw zetten, Fiche 2, pagina 74.HANDELEN (vervolg)Activiteiten gericht op gedragswijzigingEen handvest schrijven, Fiche 1, pagina 78.Actie “Waterbewaker”, Fiche 2, pagina 79.Actie “Een maand lang alleen kraantjeswaterdrinken”, Fiche 3, pagina 79.Milieuvriendelijke producten kopen, Fiche 5,pagina 80.Vragen dat een drinkfonteintje wordt geïnstalleerd,Fiche 6, pagina 80Aankoop van drinkbussen, drinkbekers, waterkannen,Fiche 4, pagina 79.Activiteiten om de beslissers te beïnvloedenEen brief schrijven naar de IM van de school,Fiche 1, pagina 82Een petitie laten rondgaan om de frisdrankenautomaatte laten weghalen,Fiche 3, pagina 82.Deelnemen aan het Brussels Jongerenparlement,Fiche 4, pagina 83.EVALUERENHoe kan u de grootschalige schoolactie evalueren? Op pagina 84 vindt u enkele tips.16 Zin in water

IV. Leren :De pedagogische fichesInhoud van de pedagogische fiches1. De eerste voorstelling van water.2. Water en gezondheid.3. De watercyclus.4. Water in al zijn toestanden.5. Het water in de wereld.6. Flessenwater en kraantjeswater.7. De fasen in de levensduur van een fles water.8. Het gebruik en het verbruik van water.9. De prijs van het water.10. Het waterbeheer in Brussel.11. Ontdekking van Brussel en haar waterlopen.12. Waar komt ons drinkwater vandaan ?Zin in water 17

1) DE EERSTE VOORSTELLING VAN WATERDoelstellingen- Zich ervan bewust worden dat wateroveral rondom ons aanwezig is.- Verschillende voorstellingen van waterherkennen.- Het thema water inleiden.Beoogde vaardighedenNederlands :- Zich een beeld kunnen vormen van dematerie en dit kunnen opschrijven oftekenen.- Spreekvaardigheid : putten uit de aanwezigekennis en knowhow om inhoudenuit te werken.Artistieke opvoeding :- Samenwerken : de individuele vaardighedencombineren in groepswerk.- Meehelpen bij de verdeling van de takenvoor groepswerk en een verzorgdeuitvoering.- Zijn genoegen durven uiten en zijnwerk voorstellen : zich positief opstellenmet betrekking tot zijn eigen werk endat van de anderen.- Handelen en zich uitdrukken, overdragenen creëren door aanraking, gebaren,lichaamshouding en plastischekunst : personen, voorwerpen, dieren,landschappen,… kunnen weergeven…AanpakIedereen maakt zich andere voorstellingenbij water. Al deze voorstellingensamen vormen onze alledaagse kijk opwater. Wat zijn de eerste voorstellingendie in ons opkomen ?Iedereen maakt deel uit van de groep ende ideeën van de groep zijn veel rijkerdan de individuele ideeën.Verloop1. Schrijf het woord “WATER” op het borden vraag de kinderen welke beelden,welke woorden in hen op komen.2. Vraag de leerlingen van de klas om eenvan deze voorstellingen te kiezen en tetekenen.3. Maak vervolgens een groot gezamenlijkkunstwerk (affiche, collage) van aldeze tekeningen.Suggesties om verder te gaan met het zoekennaar de eerste voorstellingen van water.Water is overal rondom ons aanwezig. Probeer zo veel mogelijk uitdrukkingenmet het woord “water” Nederlands. Wat betekenen deze uitdrukkingen?Een andere leuke activiteit kan erin bestaan zoveel mogelijk liedjes of filmsop te sommen waarin water een grote rol speelt.Voorbeelden van uitdrukkingen :- Zich voelen als een vis in het water.- Water bij de wijn doen.- Water naar de zee dragen.- Een storm in een glas water.- Watertanden.- Stille waters hebben diepe gronden.- Op elkaar lijken als twee druppels water.- De vakantie is in het water gevallen.- Het water loopt mij in de mond.18 Zin in water

Basisschool Serge Creuz, 2007

2) WATER EN GEZONDHEIDWater is een bron van leven. Het is het belangrijkste bestanddeel van de levende wezens. Zonder water kangeen enkel organisme leven. De mens kan maar drie dagen overleven zonder te drinken.Ons lichaam bestaat voor 70 % uit water. Al onze organen bevatten veel water. Ook in fruit en groenten zit water,dus als wij ervan eten, nemen we water op.Water is goed voor de bloedsomloop en de luchtwegen, het vervoert de voedingsstoffen, vitaminen en mineralendie nodig zijn voor de werking van de cellen. Het zorgt voor de afvoer van afvalstoffen, de drainering van denieren, de longen, de huid, de spijsvertering...Doelstellingen- Zich ervan bewust worden dat ons lichaamwater nodig heeft om te leven,omdat onze organen veel water bevatten.- Zich ervan bewust worden dat we ookwater kunnen opnemen door fruit engroenten die veel water bevatten, teeten.Beoogde vaardighedenNederlands :- Leesvaardigheid :betekenissen uitwerken.Wereldoriëntatie :- Informatie inzamelen door observaties.- Vergelijken, sorteren en klasseren.- Informatie samenbrengen in een tabel.Verloop1. De leerlingen vragen om de nummersin de overeenkomstige kolommen tezetten.2. De oefening samen verbeteren.3. Uitleggen aan de leerlingen waaromhet belangrijk is water te drinken.hersenenlongenhartmaagdarmennierenbottenspierenbloedAntwoorden van de leerlingenficheGeen water Weinig water Veel watereen paraplueen kasteen bot : 22 % een wortel : 85 % waterhet hart : 79 % watereen citroen : 88 % watereen toemaat : 91 % waterde hersenen : 76 % watereen meloen : 95 % waterde longen : 78 % waterhet menselijk lichaam : 70 % watereen kwal : 99 % waterhuidBron : Centre National de la RechercheScientifique Française www.cnrs.fr20 Zin in water

WATER EN GEZONDHEIDOns lichaam bestaat grotendeels uit water. Daarom is het ook aanbevolen 2 liter per dag op te nemen :1,5 liter in de vorm van dranken en 0,5 liter door vaste voeding.Zet de cijfers van de onderstaande tekeningen in de kolommen naargelang van hun gehalte aan water :weinig water, veel water of helemaal geen water.134256 789101112Bevat geen waterBevat weinig water(minder dan de helft)Bevat veel water(meer dan de helft)Zin in water 21

3) DE WATERCYCLUSDoelstelling- De watercyclus begrijpen en in eenschema kunnen weergeven.Beoogde vaardighedenNederlands :- Leesvaardigheid : betekenissen uitwerken.- Schrijfvaardigheid : putten uit de aanwezigekennis en knowhow om inhoudenuit te werken.Verloop1. De puntjes “wist je dat ?” lezen.2. Lezen van de fasen van de watercyclus.3. De watercyclus tekenen met behulpvan de aanwijzingen..4. Het verhaal lezen en een einde bedenkenWereldoriëntatie :- Kennis : de watercyclus.- De informatie verzamelen en samenvatten.- De materie begrijpen, concepten metbetrekking tot de natuurkundige verschijnselenen de materie uitwerken, enverbanden tussen de uitgewerkte conceptenweergeven.Artistieke ontwikkeling :- Het onderwerp gewaarworden.22 Zin in water

DE WATERCYCLUSWIST JE DAT ?Wij drinken hetzelfde water als de dinosauriërs !Het water verscheen zo’n 4 miljard jaar geleden. De totale hoeveelheid water op aarde is nog dezelfde als toen.Het is nog altijd hetzelfde water dat omloopt en dezelfde watercyclus volgt.De fasen van de watercyclus :1. Verdamping : wanneer het wordt verwarmd doorde zon verdampt het water van de oceanen, rivierenen meren en stijgt het op in de atmosfeer.Gewasverdamping : de planten “zweten” een grootdeel van het opgenomen water uit en stoten het uitin de atmosfeer.2. Condensatie : bij contact met de koude luchtlagenvan de atmosfeer condenseert de waterdamp inpiepkleine druppeltjes die zich, meegedragen doorde wind, samenvoegen en wolken vormen. Dezewolken voeren het water rond over de hele planeet.3. Neerslag : de wolken laten hun inhoud vallen opaarde, in de vorm van regen, sneeuw of hagel.4. Insijpeling en afvloeiing : een groot deel van hetwater komt rechtstreeks in de oceanen terecht. Derest sijpelt door in de bodem (en vormt grondwaterdat bronnen doet ontstaan), of vloeit af om de rivierente doen aanzwellen die op hun beurt de oceanengaan voeden. En de cyclus begint van voor af aan…Maak op basis van deze informatie een tekening van de watercyclus en vermeld de volgende woorden op jetekening : verdamping, condensatie, neerslag en infiltratie.Dit is het begin van een verhaal over een waterdruppeltje. Kan jij het vervolg bedenken ?HET LEVEN VAN EEN DRUPPEL WATERWaterdruppels zitten samen in de hemel. Er zijn er miljarden, maar er is er maar één die ons interesseert. Hij valt endenkt na over wat hem overkomt. Hij vraagt zich af hoe lang hij nog samen met de anderen zal blijven vallen. Hij kentde andere druppels niet, en zij kennen hem niet. De waterdruppel denkt bij zichzelf dat hij zich in zijn vorige levenwaarschijnlijk niet zo goed heeft gedragen, want hij haat het leven dat hij nu leidt. Plots stopt hij met denken. Hij kijktnaar de grond en ziet dat hij gaat neerkomen in........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................Zin in water 23

4) WATER IN AL ZIJN TOESTANDENWater is altijd in beweging, waar het zich ook bevindt : in de lucht, op het aardoppervlakof in de grond.Doelstelling- Zich bewust worden van de 3 toestandenvan het water en ze kunnen herkennen.Beoogde vaardighedenWereldoriëntatie :- Kennis : de toestanden van het water.- Kennis : de verschillende vormen vanwater in het milieu : sneeuw, mist, ijs,enz.- Knowhow : een experimentele procedurebedenken of volgen.- De materie begrijpen, concepten metbetrekking tot de natuurkundige verschijnselenen de materie uitwerken, enverbanden tussen de uitgewerkte conceptenweergeven.Artistieke ontwikkeling :- Het onderwerp gewaarworden.Verloop1. De namen van de 3 toestanden van hetwater invullen.2. Op de tekening de verschillende aspectenvan het water herkennen en zeinvullen in de kolommen.3. De puntjes “wist je dat ?” lezen.4. Discussiëren over het voorgestelde wetenschappelijkeexperiment.Water en zijnchemische formule :Water bestaat uit tweewaterstofatomen eneen zuurstofatoom. Dechemische formule vanwater is H 2O.Sinds de oudheidwordt water beschouwdals de elementairematerie, hetmeest nobele element.Water is een van de4 elementen waaruitde wereld bestaat,samen met de lucht, deaarde en het vuur.Antwoorden van de leerlingenficheDe 3 toestanden van het water : vast, waterdamp (gasachtig), vloeibaar.Vloeibare toestand Vaste toestand Gasachtige toestand*ijzelhagelsneeuwijsregenzoet waterwasemmistdauw* De gasachtige toestand bestaat alleen in de vorm van waterdampen is dus onzichtbaar.24 Zin in water

WATER IN AL ZIJN TOESTANDENBekijk de 3 tekeningen hieronder. Kan je de 3 toestanden van het water benoemen ?2).........................................1).........................................3).........................................WIST JE DAT ?Het kookpunt van water bedraagt 99,975 °C.Deze temperatuur schommelt sterk naargelangvan de druk : op de top van de Mount Everestkookt water al op 72 °C !Duid de verschillende aspecten van het water aan op de tekening.1. regen2. zoet water3. ijzel4. wasem5. hagel6. mist7. sneeuw8. dauw9. ijsZet elk van deze woorden in een van de volgende kolommen.Bron : www.curiosphere.tv..Vloeibare toestand Vaste toestand Gasachtige toestandWetenschappelijk experiment :Als water bevriest, verandert het volume ervan dan ? Doe de test en vul een plastic fles voor drie kwart metwater. Duid het waterpeil aan op de fles. Zet ze enkele uren in de diepvriezer. Haal de fles weer uit de diepvriezeren duid opnieuw het waterpeil aan. Wat is er gebeurd ?Zin in water 25

5) WATER IN DE WERELDDoelstellingen- Het water in de wereld en de verdelingervan ontdekken.- Zich bewust worden van de ongelijkeverdeling van water over de wereld.- Zich bewust worden van de schaarstevan water.Beoogde vaardighedenNederlands :- Leesvaardigheid : betekenissen uitwerken.- Spreekvaardigheid en schrijfvaardigheid: putten uit de aanwezige kennis enknowhow om inhouden uit te werken.- Zich kunnen verplaatsen in toestandendie we zelf niet meemaken.Verloop1. De tekst “Water in de wereld” lezen ende vragen beantwoorden.2. Zich een voorstelling vormen van depercentages zout water en zoet water.3. Lezen “Genoeg water voor de helewereld”en nadenken over de landendie rijk zijn aan water en diegene diearm zijn aan water.4. De kaart van de waterrijkdom van delanden analyseren.5. De puntjes “wist je dat ?” lezen.Wereldoriëntatie :- De landen kunnen aanduiden op eenwereldkaart.- De mens begrijpen en ontmoeten enconcepten uitwerken.Artistieke ontwikkeling :- De culturele context begrijpen.Antwoorden van de leerlingenficheWaarom wordt de Aarde de Blauwe Planeetgenoemd ?Omdat ¾ van het aardoppervlak bedekt is metwater.Hoe noemt men het water in rivieren, merenen gletsjers ?Zoet water.Waar bevindt zich volgens jou de grootstezoetwatervoorraad ter wereld ?In Antarctica, Groenland.Foto van Dieter Telemans, tentoonstelling Troubled WatersHet beschikbare zoet water vormt maar eenklein percentage van de totale hoeveelheidwater op Aarde. Om welk percentage gaathet ?3 %.Is het beschikbare zoet water rechtstreeksbruikbaar voor consumptie door de mens ?Dit water moet vaak nog een behandeling ondergaanvoordat het drinkbaar wordt.26 Zin in water

WATER IN DE WERELDKijk eens op de wereldkaart. Welkekleur springt er het meest uit ?Blauw. De Aarde wordt dan ook vaak “deBlauwe Planeet” genoemd. Drie vierdevan het aardoppervlak is bedekt met water.Er is 1,386 miljard km³ water op aarde(400 keer de inhoud van de MiddellandseZee). Maar een groot deel van dit water iszout (97 %) en dusonbruikbaar voor consumptie door demens. De resterende 3 % is zoet water.Zoet water bevat, in tegenstelling totzeewater, weinig opgeloste zouten. Wetreffen het aan in gletsjers, rivieren, meren,stromen, grondwaterlagen.Een groot deel van het zoet water zit vastin de poolkappen, de berggletsjers en dediepste grondwaterlagen.Bron : Geo-atlas, World Vector.Minder dan 1 % van het water op aardeis beschikbaar zoet water. Vaak moet ditwater ook nog een behandeling ondergaanvoor het gedronken kan worden.Minder dan 1 % voor alle mensen ! Ditlage percentage is ongelijk verdeeld overde planeet. In Brussel heeft iedereen toegangtot water. Maar dit is niet over hetgeval, terwijl water toch onmisbaar isvoor het leven en de gezondheid van onsallen !WIST JE DAT ?De gletsjers een heelgrote massa vormen :als alle gletsjers zoudensmelten, zou het zeepeilbijna twee meterstijgen.Als je de tekst hebt gelezen, kan je de volgende vragenbeantwoorden :WIST JE DAT ?Op zout water blijf je beter drijvendan op zoet water. Zoet waterbevat maar heel weinig zout, terwijlzeewater een veel hoger zoutgehalteheeft. In de Dode Zee kan jezelfs op het water je krant lezen,zonder zwembandjes en zonderenige beweging om te blijvendrijven. Het water van de Dode Zeeis dan ook zes keer zouter dan alleander zeewater. Daarom kan er ookniets in overleven. Nu weet je meteenwaaraan ze haar naam dankt !Waarom wordt de Aarde de Blauwe planeet genoemd ?....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................Hoe noemt men het water van rivieren, meren en gletsjers ?............................................................................................................................Waar bevindt zich volgens jou de grootste zoetwatervoorraadter wereld ?............................................................................................................................Het beschikbare zoet water vormt maar een klein percentage van detotale hoeveelheid water op Aarde. Om welk percentage gaat het ?...........................................................................................................................Is het beschikbare zoet water rechtstreeks bruikbaar voor consumptiedoor de mens ?............................................................................................................................Zin in water 27

WATER IN DE WERELD (vervolg)Genoeg water voor iedereen ?De kleine hoeveelheid zoet water die beschikbaaris, is heel slecht verdeeld overde wereld. Zo heeft Canada alleen al 9 %van het zoetwatervoorraden van de planeetin handen, terwijl landen als BurkinaFaso of Jordanië zo goed als geen waterhebben !De hoeveelheid water die beschikbaar isin een land, is bepalend voor de levenswijze,de plantengroei, het ontwikkelingsniveau… In de landen die het moetenstellen zonder water, omdat het er tewarm of te droog is, is water een groterijkdom en een mogelijke bron van conflicten.Foto van Dieter Telemans,tentoonstelling Troubled WatersKan je 3 landen opnoemen die volgensjou rijk zijn aan water ?...................................................................................................................................................................................................................................................Kan je 3 landen opnoemen die volgensjou arm zijn aan water ?...................................................................................................................................................................................................................................................WIST JE DAT ?Water is schaars enkostbaar, en wordtom die reden hetBLAUWE GOUDgenoemdWIST JE DAT ?Bijna 1 op 4 mensen op Aarde(1,5 miljard) heeft niet directtoegang tot drinkwater en moetelke dag meer dan een kilometerlopen om water te gaan halen. Hetwatercorvee vraagt tijd en heeftals gevolg ervoor dat sommigekinderen niet naar school kunnen.(bron : Unesco)Foto van Dieter Telemans, tentoonstelling Troubled Waters28 Zin in water

En België in dit alles ?Kijk op de kaart om te zien hoe België het stelt in vergelijking met deandere landen. Is België arm of rijk aan drinkwater ?Bron van bevoorrading met verbeterd drinkwater 1in % van de totale bevolking (in 2004)meer dan 95 %1.Volgens de definitie van de Wereldgezondheidsorganisatie(WGO) en UNICEF: aansluiting van woningen op hetwaterleidingnet, een waterkraan, een geboorde put, eenbeschermde uitgegraven put, een beschermde bron, eenregenwatertank.Bronnen: Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) en Unicef,Meeting the MDG Drinking water and sanitation target, 2006.83 % tot 95 %Wereldgemiddelde65 % tot 83 %minder dan 65 %Gegevens niet beschikbaar

6) FLESSENWATER EN KRAANTJESWATERZijn er verschillen tussen flessenwater en kraantjeswater ? Wat zijn deze verschillen? Vaak vertrekt men van stereotypes zoals “kraantjeswater smaakt slecht en isminder gezond”... Laat ons de situatie eens van wat dichter bij bekijken.Doelstellingen- De verschillen tussen flessenwater enkraantjeswater opsommen.- Een kritische blik werpen en een standpuntinnemen.Beoogde vaardighedenNederlands :- Leesvaardigheid : betekenissen uitwerken.- Spreekvaardigheid en schrijfvaardigheid: putten uit de aanwezige kennis enknowhow om inhouden uit te werkenWereldoriëntatie :- Handelen en reageren : blijk geven vaneen kritische geest, zich engageren enzijn engagement ook nakomen- Een standpunt innemen, het uitwerkenen er de nodige argumenten voor kunnenaanvoeren.Verloop1. Een overzicht maken op het bord vande leerlingen die vooroordelen hebbentegen kraantjeswater2. Het interview met Fred Lessenwaterlezen3. Ieder voor zich, de verkoopsargumentenzoeken in de tekst.4. Hetzelfde doen met de tekst van dhr.K. Raan.5. Met de klas, de argumenten besprekenen een standpunt innemen.De verkoopsargumenten van F. LessenwaterSamenstelling van het waterCalcium mg/l Magnesium mg/lContrex 486 84Evian 78 24Spa Reine 4,5 1,3Vichy Célestins 103 10Vittel 202 43Volvic 11,5 8Kraantjeswater 120 17Tabel van VivaquaTrendyverpakkingProbleemloostransportGemakkelijkin huiste halenHerbruikbareverpakkingGoedkoopBeter voor degezondheidWeinig afval30 Zin in water

FLESSENWATER EN KRAANTJESWATER (vervolg 1)Hallo,ik ben K. Raan, professor aan de Universiteit van Brussel.Ik raad jullie aan kraantjeswater te drinken zoveel jullie willen. Dit wateris het meest gecontroleerde voedingsproduct : het wordt gecontroleerdop 50 parameters voordat het Brussel bereikt. Het is rijk aan calcium enmagnesium. Om zeker te zijn dat er echt geen bacteriën inzitten, voegenwij er een piepklein vleugje chloor aan toe.Wanneer dit water uit jullie kranen komt, is het dus drinkbaar en uiterstveilig. Het is een uitstekend water voor iedereen : kinderen, baby’s, sportbeoefenaars,bejaarden, enz.Bovendien is kraantjeswater minder duur dan flessenwater. Het kost 100tot 400 keer minder. Het is in overvloed beschikbaar, je hoeft gewoonde kraan open te draaien en het komt eruit gestroomd ! En het is altijdlekker koel !Het wordt aan huis geleverd met behulp van leidingen, zodat er geenvrachtwagens voor de baan op moeten en het dus geen ook luchtvervuilingmeebrengt. En wanneer je het water gedronken hebt, blijf je ookniet zitten met verpakkingsafval. Aarzel dus niet en drink zoveel kraantjeswaterals je wil !Welke argumenten voor kraantjeswater kan je uit deze tekst van K. Raan halen :1.....................................................................................................................................................................2.....................................................................................................................................................................3.....................................................................................................................................................................4.....................................................................................................................................................................5.....................................................................................................................................................................6.....................................................................................................................................................................7.....................................................................................................................................................................32 Zin in water

FLESSENWATER EN KRAANTJESWATER (vervolg 2)Ben je het eens met deze argumenten ? Zo niet, met welk(e) argument(en) ben jehet oneens ? Leg uit waarom je het al dan niet eens bent met de argumenten.IK BEN HET EENSWaarom ?IK BEN HET NIET EENSWaarom ?Flessenwater brengtweinig afval mee.Je kan de waterflesjeshergebruiken.Kraantjeswater is het meestgecontroleerde voedingsproduct.Het transport van flessenwaterstelt geen enkelprobleem.Flessenwater is gemakkelijkin huis te halen.Flessenwater is beter voor degezondheid dan kraantjeswater.Kraantjeswater is niet duur.Kraantjeswater is altijd koel.Zin in water 33

7) DE FASEN IN DE LEVENSDUUR VAN EEN FLES WATERDoelstellingen- Ontdek de verschillende fasen in delevensduur van een fles water.- Ga na welke vervuiling deze verschillendefasen meebrengen.- Vergelijk deze fasen met kraantjeswater.Beoogde vaardighedenWereldoriëntatie :- Handelen en reageren : blijk geven vaneen kritische geest.- Informatie vergaren aan de hand vanobservatie.- Blijk geven van nieuwsgierigheid doorobservatie op uiteenlopende manieren,gebruik makend van al onze zintuigen.Verloop1. Afbeeldingen bekijken en vragen beantwoorden: wat stelt de afbeeldingvoor en wat is het verband tussen dezeafbeelding en het flessenwater ?2. Discussie in de klas. Fase per fase overlopenen de vraag stellen : zijn al dezefasen nodig om kraantjeswater te drinken? Ken je buitenlandse merken flessenwaterdie je gemakkelijk in onzeBelgische winkels vindt ? Stel je de reisvoor die ze hebben afgelegd !Nederlands :- Leesvaardigheid : betekenissen uitwerken.- Spreekvaardigheid en schrijfvaardigheid: putten uit de aanwezige kennis enknowhow om inhouden uit te werken.Toelichtingen bij de fasen in de levensduur van een fles waterFase 1 :Flessenwater vereist de productie van flessen, en dus fabrieken die deze flessen maken. Het produceren vanverpakkingen is een verontreinigende activiteit waarbij veel water en energie wordt verbruikt. Om een blikjevan 0,33l te produceren, is 1,5 liter water nodig !Fase 2 :Een vrachtwagen brengt de flessen water van de fabriek naar de winkels. Ze staan dan ter beschikking van deconsument.De vrachtwagen moet vaak honderden kilometers afleggen. Een fles Evian-water heeft soms bijna 800 kmafgelegd ! Dit transport brengt vervuiling mee.Fase 3 :De consument rijdt met de wagen naar de winkel om flessen water te gaan kopen en ze te kunnen vervoeren.Dit transport met de wagen brengt vervuiling mee.Fase 4 :Wanneer de inhoud opgedronken is, belandt de fles in de vuilnisbak. Zelfs al worden de flessen vandaaggesorteerd en gerecycleerd, toch blijft het vervuilend afval.Het beste afval is afval dat niet bestaat ! Bovendien komt het afval van waterflessen vaak in de natuur terecht !Fase 5 :De vuilniskar doet zijn ronde langs de huizen om het afval op te halen. Deze vrachtwagen vervuilt ook.34 Zin in water

DE FASEN IN DE LEVENSDUUR VAN EEN FLES WATERBekijk de onderstaande afbeeldingen. Wat stellen ze voor. Zoek voor elk vandeze afbeeldingen het verband met flessenwater.Wat staat er op deze afbeelding ?....................................................................................................Wat is het verband tussen deze afbeeldingen flessenwater ?....................................................................................................Wat staat er op deze afbeelding ?....................................................................................................Wat is het verband tussen deze afbeeldingen flessenwater ?....................................................................................................Wat staat er op deze afbeelding ?....................................................................................................Wat is het verband tussen deze afbeeldingen flessenwater ?....................................................................................................Wat staat er op deze afbeelding ?....................................................................................................Wat is het verband tussen deze afbeeldingen flessenwater ?....................................................................................................Wat staat er op deze afbeelding ?....................................................................................................Wat is het verband tussen deze afbeeldingen flessenwater ?....................................................................................................Zin in water 35

8) HET GEBRUIK EN HET VERBRUIK VAN WATER IN BELGIËDoelstelling- Zich bewust worden van de toepassingenvan water in het dagelijkse leven envan het waterverbruik dat deze activiteitenmeebrengen.Beoogde vaardighedenWereldoriëntatie :- Knowhow : Blijk geven van nieuwsgierigheiddoor observatie op uiteenlopendemanieren gebruik makend van al onzezintuigen.- Informatie vergaren aan de hand vanobservatie.- Grafieken lezen.Verloop1. Zich afvragen : heb ik vandaag al watergebruikt ? Waarvoor ?2. De tekening aanvullen.3. De toepassingen van water verbindenmet het nummer dat overeenkomt methet dagelijkse verbruik.4. De grafiek lezen en nagaan welk gebruikin het dagelijks leven het grootstewaterverbruik meebrengt.Verdeling van het leidingwaterverbruik in de gezinnenAfwas 7 %Onderhoud 9 %Drank en voeding 5 %Wc 31 %Lichaamshygiëne 36 %Was 12 %Bron:Les chiffresBlauwreprisBoekdansvancetteBelgaqua,fiche pédagogique2008sont issus du Livre Bleu de Belgaqua, 2008Antwoorden op de oefening :Koken en drinken : 5 literDe wc doorspoelen : een spoelbak verbruikt tussen 6 en10 liter (33 liter per dag per persoon)Een douche : tussen 20 en 60 literEen bad : 150 literEen vaatwasmachine : 13 literDe dagelijkse handeling met het hoogste verbruik :de wc doortrekken !36 Zin in water

HET GEBRUIK EN HET VERBRUIK VAN WATER IN BELGIËWater is overal aanwezig in ons leven van elke dag.Heb jij vanmorgen al water gebruikt ?Noteer hieronder waarvoor jij vandaag alwater hebt gebruikt.........................................................................................Vul de tekening aan........................................................................................Thuis gebruik ik water voor ...Zin in water 37

HET GEBRUIK EN HET VERBRUIK VAN WATER IN BELGIË (vervolg 1)Verbind de toepassingen van water met het aantal liter dat overeenkomt met het verbruik.Drinken en kokenDe wc doorspoelen20 tot 60 liter5 literWIST JE DAT ?Een gemiddelde Belgverbruikt 106 liter waterper dag, terwijl hetgemiddelde verbruikin de Verenigde staten300 liter per inwonerper dag bedraagt, en inAfrika 20 liter !(cijfers van UNESCO in 2006)6 tot 10 literDe douche13 literWIST JE DAT ?Om een liter frisdrankte maken, heb je 5 literwater nodig !Het bad150 literDe vaatwasser38 Zin in water

HET GEBRUIK EN HET VERBRUIK VAN WATER IN BELGIË (vervolg 2)De verdeling van het verbruik van kraantjeswaterper dag en per persoon in België :Een Belg verbruikt gemiddeld 106 liter water per dag.Dit verbruik is verdeeld als volgt.Voor welke handeling in je dagelijks leven verbruik je het minste water ?Voor welke handeling in je dagelijks leven verbruik je het meeste water ?De was : 13 literDe afwas : 7 literDe schoonmaak : 10 literDrinkenen koken : 5 literZich wassen : 38 literDe wc doorspoelen : 33 literZin in water 39

9) DE PRIJS VAN HET WATERDoelstelling- De prijs van de verschillende drankenopzoeken en vergelijken met de prijsvan kraantjeswater.Beoogde vaardighedenWereldoriëntatie :- De informatie van een grafiek kunneninterpreteren.- De mens begrijpen, concepten uitwerken.- De informatie verzamelen en samenvatten.Verloop1. De prijs van dranken berekenen vooreen liter.2. Een grafiek opstellen op basis van dezecijfers.3. Discussiëren met de klas over prijsverschillen.4. Deze prijzen vergelijken met die vankraantjeswater.Nederlands :- Spreekvaardigheid en luistervaardigheid: putten uit de aanwezige kennisom inhouden uit te werken.Wiskunde :- Kunnen werken met grootheden in vergelijkingen.Een Brusselaar die1 liter water drinkt perdag, geeft gemiddeld0,90 euro uit per jaar !Tentoonstelling Troubled WatersDe prijzen van dranken die in deze pedagogische fiche worden vermeld, zijn die van juni 2008.40 Zin in water

DE PRIJS VAN HET WATERWat is volgens jou de duurste drank ? Raad eerst eens zonder naar de prijs te kijken ! Bereken de prijsvan een liter van elk van deze dranken : 1l = 100 cl.Fles Coca- Colavan 1,5 literPrijs : 1,68 €Fles Fanta, 2 literPrijs : 2,5€1 liter kraantjeswaterPrijs : 0,0016€Blikje Minute Maid33cl (=0,33l)Prijs : 0,84 €Fles water Chaudfontaine0,5 literPrijs : 0,46€Fles water Spa0,5 literPrijs : 0,43€1 liter Coca- Cola =1 liter Minute Maid =1 liter water Chaudfontaine =1 liter Fanta =1 liter water Spa =1 liter kraantjeswater = 0,0016 €Vul de onderstaande grafiek aan.Wat stel je vast ? Welke drank is het duurst ? Welke drank is het goedkoopst ? Waar staat kraantjeswater tenopzichte van de andere dranken ?2,5 €2 €1,5 €1 €0,5 €Hoeveel kost eenglas kraantjeswater?Bereken de prijs als jeweet dat een glas water= 0,20 liter en eenliter water = 0,0016€KraantjeswaterWaterSPAWaterChaudfontaineCoca-ColaFantaMinute MaidZin in water 41

10) HET WATERBEHEER IN BRUSSELDoelstelling- De verschillende aspecten van het waterbeheerin Brussel ontdekken.Beoogde vaardighedenWereldoriëntatie :- Een standpunt innemen, het uitwerkenen er argumenten voor aanvoeren.- Blijk geven van nieuwsgierigheid doorobservatie op uiteenlopende manieren,gebruik makend van al onze zintuigen.- Vragen formuleren op basis van de observatievan een fenomeen, informatie,enz. voor een raadsel dat moet wordenopgelost.- Ruimtelijke oriëntatiepunten gebruiken.- De onderdelen van het landschap lerenkennen.- De waterlopen die door Brussel lopen,herkennen.- De informatie verzamelen en samenvatten.Verloop1. Lezen wat de aspecten zijn van het waterbeheer.2. Erover discussiëren in de klas en vragenstellen over deze aspecten.3. De termen die de leerlingen niet begrijpen,uitleggen. Eventueel de betekenisvan deze woorden opzoeken inhet woordenboek.4. Elk aspect van het waterbeheer in Brusselin verband brengen met de juistefoto.5. Discussiëren in de klas : uitleg geven bijde gekozen foto.De punten van het waterbeheer in BrusselHieronder geven we wat algemene informatie over het waterbeheer in Brussel.U vindt meer informatie in de pedagogische fiches die hierna volgen.Drinkwater winnen en verdelenHet drinkwater in Brussel komt grotendeelsuit Wallonië en meer bepaald uitModave (grondwater) en Tailfer (oppervlaktewater).Het waterproductiebedrijfVivaqua is belast met het transport vandit water tot in Brussel (www.vivaqua.be).AfvalwaterzuiveringSinds 2008 wordt 100 % van het Brusselseafvalwater gezuiverd. Het tweedewaterzuiveringsstation van Brussel, datvan Brussel-Noord (www.aquiris.be),werd toen in gebruik genomen, naast hetwaterzuiveringsstation van Brussel-Zuid.De burger informeren en betrekkenLeefmilieu Brussel staat, samen met talvan organisaties die actief zijn in ditdomein, in voor de informatie van deburger (www.leefmilieubrussel.be).Vrachtboten laten varenHet vrachtvervoer op het Kanaal zorgtvoor energiebesparingen. De Havenvan Brussel staat in voor het beheer,de exploitatie en de ontwikkeling vande haven en de haveninstallaties vanhet Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Dewebsite van de haven van Brussel (www.havenvanbrussel.irisnet.be)Vermaak in en rond het waterBrussel telt tal van zwembaden en mogelijkhedenom aan watersport te doenop het kanaal (Cercle des Régates : www.aviron- crb.be).Overstromingen vermijdenOm overstromingen te vermijden, heeftBrussel een aantal opvangputten aangelegdop strategische plaatsen (onderhet Flageyplein, in Rodebeek, enz). HetBrussels Hoofdstedelijk Gewest werktook aan een Regenplan om de overstromingente beperken (www.leefmilieubrussel.be).Rivieren, vijvers, moerassen,…beschermen en verbeterenBrussel telt veel moerassen, parken,enz. die onderhouden moeten worden.Ze worden beheerd en gereinigd doorLeefmilieu Brussel (www.leefmilieubrussel.be).42 Zin in water

HET WATERBEHEER IN BRUSSELWat moeten wij doen in Brussel om het water goed te beheren ?Verbind de aspecten van het waterbeheer met de overeenkomstige afbeelding.Drinkwater winnenen verdelenAfvalwater zuiverenDe burger informerenen betrekkenVrachtboten doen varenVermaak op en rondhet waterOverstromingen vermijdenRivieren, vijvers, moerassen,…beschermen en verbeterenZin in water 43

11) ONTDEKKING VAN BRUSSEL EN HAAR WATERLOPENBrussel, waterstad !Brussel is een waterstad ! De Zenne, het kanaal, een haven, watersporten, tal vanparken en moerassen !De naam Brussel komt van Bruocsella. “Bruoc” betekent moeras en “sella” bewoning.De stad is dus gebouwd op een moeras.Doelstellingen- Et water in Brussel ontdekken.- Zich vertrouwd maken met de termendie worden gebruikt voor de waterlopen.Beoogde vaardighedenWereldoriëntatie :- Ruimtelijke oriëntatiepunten gebruiken :zoek op een kaart van België de waterlopendichtbij de gemeente.- De onderdelen van het landschap lerenkennen.- De waterlopen, hun troeven en hun beperkingenleren kennen.Verloop1. Bekijk de tekening op de volgende paginaen zie hoe het water door Brusselstroomt.2. Vragen beantwoorden. Antwoordendie niet worden gegeven door de tekening,kan u opzoeken op het Internet.3. De puntjes “Wist je dat ?” lezen4. Zet de termen die verband houdenmet de waterlopen op de juiste plaatsop de tekening.Wilt u de Zenne zien ?Een overzicht van deverschillende mogelijkewandelingenvindt u op de websitewww.eurobru.com, ofbestel het boek “DeZennevallei zoals uze nog niet kende : 18ontdekkingstochtenin de Zennevallei, tevoet, per fiets of metde boot.Coördinatie ZenneTel : 02/ 201 08 08Antwoord :De ZenneWaar ontspringt deze rivier ?In Naast, bij Zinnik.Hoe lang is haar loop ?103 kmIn welke waterloop mondt ze uit ?In de Dijle.Welk gewest ligt stroomopwaarts vanBrussel ?Het Waals Gewest.Welk Gewest ligt stroomafwaarts vanBrussel ?Het Vlaams Gewest.44 Zin in water

ONTDEKKING VAN BRUSSEL EN HAAR WATERLOPENHoe heet de rivier die door Brussel stroomt ?Waarom verdwijnt deze rivier op enkele plaatsen op de tekening om wat verderweer aan de oppervlakte te komen ? Ken je Europese steden die hun charme dankenaan water ?Zoals tal van grootsteden werd Brussel gebouwd nabij een waterloop. Vandaag is mendit eigenlijk vergeten omdat een groot stuk van deze waterloop niet meer zichtbaar is !Het is evenwel dankzij het water dat Brussel zich heeft kunnen ontwikkelen.WIST JE DAT ?Vrachtvervoer met de boot brengtenergiebesparingen mee : een aakvan 1 000 ton die zonder lawaaide haven van Brussel binnenloopt,vervoert het equivalent van40 vrachtwagens van 25 ton. Vande 10 miljoen ton goederen die elkjaar over het kanaal worden vervoerd,is ongeveer 5 miljoen tonin doorvoer. We kunnen dan ookbesluiten dat het kanaal de wegenvan de agglomeratie 200 000vrachtwagens bespaart..Zin in water 45

ONTDEKKING VAN BRUSSEL EN HAAR WATERLOPEN (vervolg 1)Zet de woorden weer op de tekening :De tekening toont het traject van een waterloop, van de bron tot de uitmonding ervan in de zee. Vulde tekening aan door de volgende woorden op de juiste plaats te zetten : stroomopwaarts, stroomafwaarts,linkeroever, rechteroever, bron, zijrivier, samenvloeiing, monding, bedding en oever.Kort lexicon :Stroomafwaarts : kant waarheen een waterloop vloeit, tegenovergestelde van stroomopwaarts.Stroomopwaarts : kant vanwaar een waterloop komt.Zijrivier : een waterloop die uitmondt in een andere waterloop.Oever : de oever, of wal, is de overhangende rand van een waterloop.Samenvloeiing : de plaats waar twee (of soms meer) waterlopen samenkomen.Debiet : de hoeveelheid water die stroomt of die wordt geleverd per tijdseenheid.Monding : de plaats waar een waterloop zich in een meer, een zee of een oceaan stort.Estuarium : de plaats waar zoet water zich vermengt met zout water.Bedding : de natuurlijke uitholling van de bodem of het kanaal waarin een waterloop stroomt.46 Zin in water

ONTDEKKING VAN BRUSSEL EN HAAR WATERLOPEN (vervolg 2)De Zenne :Waar ontspringt deze rivier ?Hoe lang is haar loop ?In welke waterloop mondt ze uit ?Welk gewest ligt stroomopwaarts vanBrussel ?Welk Gewest ligt stroomafwaarts vanBrussel ?Ben je al eens gaan wandelen langs deZenne ?JaNeeBeschrijf wat je gezien hebt.Kan je baden in deze rivier ?Waarom ?JaNeeZin in water 47

ONTDEKKING VAN BRUSSEL EN HAAR WATERLOPEN (vervolg 3)Bekijk de kaart van Brussel en haar waterlopen.In welke gemeente ligt je school ?Is er een zijrivier van de Zenne die dichtbij je school loopt ? Zo ja, dewelke ?RivierOverwelfde waterloopSluisOverlaatWaterzuiveringsstationInwonersequivalentVijversValleiBos en woudPark enhalfnatuurlijke ruimteLandbouwgebiedWaterzuiveringsstationvan Brussel- Noord1,1 miljoen IEWaterzuiveringsstationvan Brussel- Zuid0,36 miljoen IEAfbeelding uit de gids “Het water in Brussel”, van Coördinatie Zenne en Brussels by Water48 Zin in water

NOORDZEENEDERLANDIJzerOostendeKortrijkBRUGGESint-NiklaasGENTDurmeScheldeRupelLeieScheldeDenderZenneAalstBRUSSELHalleBERGENCharleroiHaineSamberANTWERPENMechelenLeuvenDijleNeteKleine NeteGeteNAMENGrote NeteDemerMaasHASSELTGeerLUIKMaasVesderEupenAmblèveRheinFRANKRIJKOiseMaasOurtheWest. OurtheOost. OurtheSûreDUITSLANDSemoisLUXEMBURGAARLENBron : Geo-atlas, Europe VectorZin in water 49

12) WAAR KOMT ONS DRINKWATER VANDAAN ?Doelstellingen- De herkomst van ons kraantjeswaterontdekken.- De fasen in de antropogene cyclus vanons kraantjeswater herkennen.Beoogde vaardighedenNederlands :- Leesvaardigheid : betekenissen uitwerken: communicatiegericht lezen.- Leesvaardigheid : betekenissen uitwerken: document begrijpen om er implicieteen expliciete informatie uit te halen.- Leesvaardigheid : betekenissen uitwerken: de persoonlijke of voorgesteldehypothesen controleren.- Leesvaardigheid : betekenissen uitwerken: reageren en kunnen onderscheidenwat waar en wat niet waar is.Wereldoriëntatie :- Knowhow : aanwijzingen herkennen enonderzoekmogelijkheden kiezen naargelangvan de situatie.- De resultaten structureren, meedelen,samenvatten : elementen vergelijken,sorteren om ze op wetenschappelijkemanier in te delen.Verloop1. Lezen van de tekst en beantwoordenvan de vragenlijst “Waar of niet waar”.2. De afbeeldingen en teksten van deantropogene watercyclus in de juistevolgorde zettenAntwoorden van de oefeningWaar of niet waar1) Het kraantjeswater in Brussel komt van de zee. NIET WAAR2) Het drinkwater wordt met vrachtwagens naar Brussel gebracht.NIET WAAR3) Kraantjeswater komt uit rivieren en uit de grond. WAAR4) Ons kraantjeswater komt grotendeels uit Wallonië. WAAR5) Het Brusselse drinkwater wordt sterk gecontroleerd. WAAR6) Het Brusselse drinkwater komt van verschillende plaatsen.WAAR7) Vivaqua is verantwoordelijk voor het transport van het kraantjeswatervan de winningsplaatsen tot in Brussel. WAAR8) Tailfer ligt in de regio van Luik. NIET WAAR9) De weg die het water aflegt van de winning tot de kraan is heelkort. NIET WAAR10) Het water dat in de waterzuiveringsstations wordt gezuiverd,gaat terug naar de Zenne. WAAR11) Het water dat uit de waterzuiveringsstations komt, is nietdrinkbaar. WAARAntwoorden van de oefeningDe antropogene watercyclus :1. De waterwinning + de controle van de waterkwaliteit.2. De waterbehandeling + de controle van de waterkwaliteit.3. Het transport + de controle van de waterkwaliteit.4. De opslag van het water + de controle van de waterkwaliteit.5. De waterdistributie + de controle van de waterkwaliteit.6. De verzameling van het afvalwater in de riolen7. De afvalwaterzuivering + de controle van de waterkwaliteit.50 Zin in water

WAAR KOMT ONS DRINKWATER VANDAAN ?Als je water wil, is het heel gemakkelijk : je hoeft gewoon de kraan open te draaien !Maar weet je welke weg dit water heeft afgelegd om tot bij jou te komen ?Bijna alle drinkwater dat in het Brussels Hoofdstedelijk Geest wordt verdeeld,komt uit Wallonië. De twee belangrijkste waterwinningsplaatsenzijn Modave, in de provincie Luik, en Tailfer, in de provincie Namen.In Modave ligt de grootste grondwaterwinning van België. In Tailferverwerkt de watermaatschappij Vivaqua het onbehandelde water vande Maas tot drinkwater.Een klein deel (3 %) van het water dat de Brusselaars consumeren, komtvan het Terkamerenbos en het Zoniënwoud.Het water legt meer dan 100 km af voordat het Brussel bereikt. Hetwordt naar onze kranen gebracht door een leidingennet van meer dan500 kilometer. De watermaatschappij Vivaqua wint het water en brengthet naar Brussel.Niet alle water wordt tegelijk gebruikt. In afwachting van consumptiewordt het opgeslagen in reservoirs.Een leidingennet van meer dan 2 000 kilometer slingert zich onder destraten van Brussel om bijna 600 000 woningen en ontelbare ondernemingen,ziekenhuizen, scholen, kantoren, stations en andere openbaregebouwen te bevoorraden. De Brusselse Intercommunale voor Waterdistributie(BIWD) is verantwoordelijk voor het beheer van dit net envoor de waterdistributie in de hoofdstad. Van de winning tot uw kraanlegt het water een lang traject af in optimale omstandigheden. Een vijftigtalparameters wordt regelmatig geanalyseerd om de kwaliteit vanhet water te garanderen.LexiconDe antropogene watercyclus : de circulatie van het water die het resultaat is vanmenselijke interventie, van de winningspunten tot de zuiveringsstations, voordathet weer in zijn natuurlijke milieu terechtkomt.Zin in water 51

WAAR KOMT ONS DRINKWATER VANDAAN ? (vervolg 1)Zet, nadat je de tekst hebt gelezen, kruisjes in de kolommen “Waar” of“Niet waar” naast elke stelling.WAARNIET WAAR1) Het kraantjeswater in Brussel komt van de zee.2) Het drinkwater wordt met vrachtwagens naarBrussel gebracht.3) Kraantjeswater komt uit rivieren en uit de grond.4) Ons kraantjeswater komt grotendeels uitWallonië.5) Het Brusselse drinkwater wordt sterkgecontroleerd.6) Het Brusselse drinkwater komt van verschillendeplaatsen.7) Vivaqua is verantwoordelijk voor het transportvan het kraantjeswater van de winningsplaatsentot in Brussel.8) Tailfer ligt in de regio van Luik.9) De weg die het water aflegt van de winning totde kraan is heel kort.10) Het water dat in de waterzuiveringsstationswordt gezuiverd, gaat terug naar de Zenne.11) Het water dat uit de waterzuiveringsstationskomt, is niet drinkbaar.52 Zin in water

WAAR KOMT ONS DRINKWATER VANDAAN ? (vervolg 2)De antropogene cyclus van het Brusselse water : uit de natuur en....terugnaar de natuur !Zet de stappen in de juiste volgorde.STAP nr..........................STAP nr..........................STAP nr..........................Nadat het geconsumeerd is, wordthet water geloosd. Het komt dan inde riool terecht. Het rioolnet brengthet water naar een verzamelriool,vanwaaruit alle water naar het waterzuiveringsstationgaat.STAP nr..........................De waterbehandeling : Hetwater dat wordt gewonnen in zijnnatuurlijke milieu is zelden onmiddellijkdrinkbaar. Het moet vaakeen behandeling ondergaan. Erwordt ook chloor aan toegevoegdom bacteriën geen kans te gevenop het traject tot Brussel.STAP nr..........................Het watertransport : Verschillendehonderden kilometers leidingenzijn nodig om het watervan Wallonië tot onze kranen tevoeren.STAP nr..........................De opslag : het water wordtopgeslagen in grote reservoirsaangezien de vraag naar waterverschilt van het ene momentvan de dag tegen het andere.STAP nr..........................In het zuiveringsstation wordthet water “schoongemaakt” voordathet weer in de natuur wordtgeloosd. Het gezuivverde water isniet drinkbaar. Het is van voldoendekwaliteit voor het ecosysteem.Dit ecosysteem hangt af van derivier waarin het water wordtgeloosd. In Brussel zijn er tweewaterzuiveringsstations.De waterproductie : het waterdat je in Brussel drinkt, is grotendeelsafkomstig uit Wallonië.Het is ofwel grondwater ofweloppervlaktewater.De waterdistributie : wanneerhet water Brussel heeft bereikt,wordt het via leidingen verdeeldover alle consumenten.De controle van het water : het water wordtregelmatig gecontroleerd op zijn traject. Meerdan 50 parameters worden geanalyseerd. Wemogen er dan ook van uitgaan dat het watersteevast van onberispelijke kwaliteit is, en dathet water dat bij jou uit de kraan komt altijddrinkbaar is.Zin in water 53

V. Handelen voor het milieu :de participatieactiviteitenZoals uitgelegd in hoofdstuk II zijn er verschillende manieren om te handelen voorhet milieu. De gevolgen zijn niet voor alle activiteiten dezelfde. In de volgendefiches stellen wij u een aantal activiteiten voor : het persoonlijk engagement, deactiviteit om de beslissers te beïnvloeden, de vergaring van informatie, de bewustmakingsactiviteitenen de gedragswijzigingen.Ik handel voor het milieu :het persoonlijk contractAlvorens zich aan een collectief engagementte wagen, is het van essentieelbelang dat men een persoonlijk engagementaangaat. Door zich persoonlijk teengageren kunnen de leerlingen immersbuiten het kader van de school treden enhandelen. De acties die worden opgezet,hebben hun grondslag in deze individueleactie die de leerling in staat stelt zorealistisch mogelijke gebaren te stellenom minder water te verspillen, om het afvalvan drankverpakkingen te verminderen…Concreet verbindt elke leerling zicher persoonlijk toe een of meer richtlijnendie zijn opgenomen in een individueelcontract, te volgen (zie pagina 56). Daarnaastkunnen ook altijd nieuwe gebarenworden bedacht.De inzameling van informatie over hetwaterverbruik op schoolWat is de beginsituatie op school ? Aande hand van deze fiches kan u de balansopstellen van het waterverbruik en eenanalyse maken van de hoeveelheid afvaldie wordt gegenereerd door drankverpakkingen.Nadat u – door de informatievergaring- hebt kunnen vaststellen welkeuitdagingen verband houden methet water, is het moment gekomenom te handelen ! Uiteraard zijn er talvan manieren om te handelen voorhet milieu, en de gevolgen kunnenheel uiteenlopend zijn.Het actieplan op het niveau van onzeschoolNu u weet hoe het op uw school gesteldis met het water, kan u samen de activiteitenkiezen die u zullen helpen dezehulpbron te beschermen en uw verbruikop school te verminderen. Uw actieplanmoet bewustmakingsactiviteiten omvatten,evenals activiteiten gericht opgedragswijziging en activiteiten omde beslissers te beïnvloeden.De balansNa al deze activiteiten moet u tijd uittrekkenom samen stil te staan bij wat heeftgewerkt en wat niet, bij wat beter hadkunnen verlopen, en om terug te komenom wat u heeft gemotiveerd in het beginvan het project, enz.Voordat u zich gaat buigen over hetwaterverbruik van de hele school,kan u oefenen met uw klas ! Voordatu de anderen vraagt een inspanningte doen, moet u er zelf ook eendoen !DE RODE DRAADLERENIk ontdek waterZICH ENGAGERENIk kies ervoor me persoonlijk teengagerenHANDELENIk verzamel informatieIk handel voor de planeet(bewustmakingsactiviteiten,gedragswijzigingen, activiteitenom de beslissers te beïnvloeden)EVALUERENIk evalueer de activiteiten54 Zin in water

Impact ophet leefmilieuMensen met beslissingsbevoegdheidbeïnvloedenWerken aan de gedragingenDe leerlingen bewust makenType van activiteitOm het waterverbruik te verminderenen om respectvoller omte springen met deze hulpbron,moet rekening worden gehoudenmet activiteiten op 3 niveaus : activiteitengericht op bewustmaking,activiteiten gericht op gedragswijzigingen activiteiten om de beslisserste beïnvloeden.Zin in water 55

V1. Het persoonlijkengagementWaartoe kan ik mij persoonlijk engageren als ik respectvoller wil omspringen metwater op school en thuis ?Ik kan me voornemen altijd de kraan dicht te draaien wanneer ik mijn handen wasen mijn tanden poets, regelmatig op lekkenjacht te gaan, minder water te gebruikenin de wc, kraantjeswater te drinken, de kraan niet onnodig open te latenstaan, eerder te douchen dan een bad te nemen, regenwater op te vangen om deplanten te gieten, enz.56 Zin in water

V2. De activiteitenvan informatievergaringInhoud1. Analyse van het waterverbruik op school.2. Lekkenjacht.3. Onderzoek naar het afval van drankverpakkingen.4. Het water in mijn wijk.5. Betrokkenheid van de actoren van de school :interview met het onderhoudspersoneel.6. Een correspondentie opzetten met een school in een waterarm land.7. Een ontmoeting opzetten met een organisatie die water voor allenbeschikbaar wil maken in de zuiderse landenZin in water 57

1) ANALYSE VAN HET WATERVERBRUIK OP SCHOOLWat is ons waterverbruik op school ? Hoeveel kost water ?Doelstellingen- Zich bewust worden van de kostprijsvan water.- Zich bewust worden van de verspillingvan water, individueel en collectief.Beoogde vaardighedenWereldoriëntatie / wetenschapsoriëntatie :- Knowhow : een complexe realiteit vaststellenen begrijpen.- Knowhow : aanwijzingen herkennen enonderzoekmogelijkheden kiezen naargelangvan de situatie.- Knowhow : informatie vergaren door experimenteelonderzoek, observatie enmetingen.- Kennis : de mens en het milieu (beheer,instandhouding en bescherming van denatuurlijke rijkdommen, gebruik van denatuurlijke rijkdommen, uitputting, vernietiging,vervuiling,...)AanpakZoeken naar informatie over het waterverbruikop school en het gemiddeldeverbruik per leerling per dag berekenen.Verloop1. Zich bij de directie informeren over hetaantal leerlingen op school en het aantalpersonen dat verbonden is aan deschool.2. De meterstanden gedurende 1 maandopnemen, of de waterfactuur van deschool bestuderen.3. Het gemiddelde verbruik per leerlingper dag berekenen.4. Nagaan waarvoor op school waterwordt gebruikt en nadenken over manierenom het verbruik te verminderen.OPGELET :De cijfers van het waterverbruik van twee scholen :Voor deze activiteithebt u de waterfactuurvan de schoolnodig, of moet utoegang hebben totde watermeter vande school. Indien ditniet mogelijk is, kanu zich baseren op decijfers in de kader opdeze pagina.School 1 :Aantal leerlingen in 2007 : 427Waterverbruik in 2005 : 4 540 m 3Waterverbruik in 2006 : 2 289 m 3Waterverbruik per schooldag per leerling in 2005 :(4 540 000 liter : 427 leerlingen) : 190 schooldagen = 55 liter/dag/leerlingSchool 2 :Aantal leerlingen in 2007 : 189Waterverbruik in 2006 : 900 m 3Waterverbruik per schooldag per leerling in 2006 :(900 000 : 189) : 190 schooldagen = 25 liter/dag/leerlingEen m 3 kost gemiddeld ongeveer 2€ in Brussel58 Zin in water

ANALYSE VAN HET WATERVERBRUIK OP SCHOOLHoeveel leerlingen zijn er op school ?Wat is het waterverbruik per maand voor de hele school ?Week Meterstand Verbruikte aantal literWeek 1 ---------------------------------Week 2 Meterstand 2 – meterstand 1=............litersWeek 3 Meterstand 3 – meterstand 2=............litersWeek 4 Meterstand 4 – meterstand 3=............litersWeek 5 Meterstand 5 – meterstand 4=............litersTotaal :..................................Indien je de waterfactuurvan de schoolniet kan gebruiken,neem dan een keerper week de meterstandop, telkens opdezelfde dag en hetzelfdeuur. Na enkeleweken kan je de berekeningmaken. Deelhet verbruikte aantalliter (of m³) waterdoor het aantal personenin de school.Zo weet je hoeveel literwater elke leerlinggemiddeld over eenweek verbruikt. Deeldit aantal liter door 5(aantal dagen van deweek waarop je aanwezigbent op school)en je krijgt het aantalliter dat per persoonen per dag wordt verbruikt.Om het gemiddelde verbruik per week per persoon te berekenen :Totale aantal liter watergedeeld door het aantal personen in de school =Deel het verkregen aantal door 5 en je kent het verbruik per persoon per dag.Zin in water 59

ANALYSE DE LA CONSOMMATION D’EAU à L’ECOLEANALYSE VAN HET WATERVERBRUIK OP SCHOOLHoeveel kost 1 m³ water gemiddeld (1 000 liter water) ?Bereken, op basis van de prijs van een m³,hoeveel 1 liter water kost ?flessenWat is – bij benadering – de balans van het waterverbruik over verschillendejaren ?(de verbruiksbalans staat op de factuur)in 2005 heeft de school........... m³ water verbruiktin 2006 heeft de school........... m³ water verbruiktin 2007 heeft de school........... m³ water verbruiktaantal liter2005 2006 200760 Zin in water

Zin in water 61NOTA’S.............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2) LEKKENJACHTTrek regelmatig op lekkenjacht. Als er te veel lekken zijn, moet u er een loodgieterbijhalen of een handige papa van een leerling inschakelen om de lekken te herstellen.Spoor vooraf alle lekken op, zodat hij zijn werk gemakkelijker kan uitvoeren.Om te kijken of er lekken zijn, kan u de meterstanden systematisch opnemen opvrijdagavond of maandagmorgen. Normaal gezien heeft niemand water nodig gehadin het weekend.Als de meterstand een verschil aangeeft, moeten er lekken worden hersteld !Objectifs- Doelstellingen- Waterlekken opsporen op school.- Gedragingen aanstippen die individueelof collectief moeten worden verbeterdop school.AanpakEen onderzoek uitvoeren in de andereklassen van de school.Verloop1. Zorg ervoor dat al uw collega’s, hetadministratief personeel, het onderhoudspersoneel,de conciërge en dedirecteur vooraf op de hoogte zijn.2. Licht de aanpak toe voor de leerlingen.3. Kijk na waar het water in alle lokalenvan de school binnenkomt. Hiervoorraden wij u aan een plattegrond te tekenenvan de school, of een bestaandeplattegrond te gebruiken.4. Stel groepjes samen van 2 tot 4 leerlingendie telkens 2 lokalen bezoeken. Alser te veel lokalen zijn, kan u werken opbasis van een steekproef.5. Voor elk waterpunt moeten de juistevragen worden gesteld (zie tabel).6. Geef een aantal richtlijnen die moetenworden gevolgd tijdens dit onderzoek(vb. de leerlingen moeten zich in stilteverplaatsen, ze moeten toestemmingvragen om de klas binnen te komen,indien nodig vragen ze de leerkrachtom hen te helpen, nadat ze hun onderzoekhebben uitgevoerd, keren ze onmiddellijkterug naar de klas, enz).7. Duid de lekkende waterpunten metrood aan op de plattegrond.8. Identificeer alle punten die moetenworden verbeterd op school.Een lekkende kraan,een spoelbak dieblijft lopen, het lijktallemaal niet zo erg !En toch !Een lekkende kraanverliest 10 druppelsper minuut, een glasper uur, 5 tot 6 literper dag, een doucheper week… en nietminder dan 2 000 liternodeloos verspildwater per jaar ! Eenspoelbak die blijft lopenverliest zelfs 20liter per uur !62 Zin in water

ANALYSE DE LA CONSOMMATION D’EAU à L’ECOLELEKKENJACHTVoor dit onderzoek mogen jullie rondlopen op school en informatie vragen aan dejuiste personen (directeur, opvoeder, onderhoudspersoneel, cafetaria, enz).Kleef of teken hieronder een plattegrond van de school.De plekken waar water kan worden genomen, duid je aan met blauw.Vul voor elk waterpunt de tabel op de volgende pagina in.Nadat je alle waterlekkenmet roodhebt aangeduid opde plattegrond vande school, kan je meteen afvaardiging vande klas een bezoekjebrengen aan de directeur.Zin in water 63

LEKKENJACHT (vervolg 1)Waar bevindthet waterpuntzich ?Wie gebruiktwater aan ditwaterpunt ?Waarvoor ?(om tedrinken, omschoon temaken, om teknutselen...)Hoe vaak ?Is deze plekschoon ?Mogen deleerlingenwater drinkenop ditwaterpunt ?Is er eenlek op ditwaterpunt ?(noteer ditop de plattegrondvande school)64 Zin in water

ANALYSE DE LA CONSOMMATION D’EAU à L’ECOLELEKKENJACHT (vervolg 2)Hoe kan je waterlekken opsporen ?Ik neem een kijkje in de toiletten…Hoor ik water lopen ?JaNeeHoor ik zonder onderbreking water lopen in de wc-pot ?JaNeeZie ik water op de grond ?JaNeeZie ik een kraan die blijft lopen, ook al is ze stevig dichtgedraaid ?JaNeeIk neem een kijkje in de klaslokalen…Zie ik een kraan die loopt ?JaNeeIk neem een kijkje op de speelplaats, bij het drinkfonteintje…Werkt alles zoals het hoort ?JaNeeZin in water 65

3) ONDERZOEK NAAR HET AFVAL VAN DRANKVERPAKKINGENDoelstellingen- Zich bewust worden van het afval datwordt veroorzaakt door de consumptievan frisdranken in de klas.- Nagaan welke gedragingen individueelen collectief kunnen worden verbeterdop school.- Zich ertoe verbinden het afval van dedrankverpakkingen te verminderen.AanpakEen onderzoek uitvoeren in zowel de eigenklas als de andere klassen.Verloop1. Indien u beslist de andere klassen tebetrekken bij het onderzoek, dientu uw collega’s hier vooraf van op dehoogte te stellen.2. Licht de aanpak toe voor de leerlingen.3. Tel, op basis van de tabel op de volgendepagina, het aantal drankkartons,blikjes, plastic flessen enz., dat elke dagdoor de klas wordt geconsumeerd. Wijraden u aan dit ’s morgens te doen,voordat u aan de lesdag begint.4. Doe dit elke dag gedurende een week.5. Indien u beslist bepaalde collega’s tebetrekken bij het onderzoek, kan u eengroep leerlingen vragen in hun klaslangs te gaan om deze cijfers op te tekenen.6. Op het einde van de week moet de tabelvolledig ingevuld zijn.7. Wat kunnen we doen om het afval vandrankverpakkingen in de klas te verminderen? En in de school ?8. Herhaal het onderzoek op het eindevan uw project rond “Water” en ga naof de hoeveelheid afval is verminderd.66 Zin in water

ONDERZOEK ANALYSE NAAR DE LA HET CONSOMMATION AFVAL VAN DRANKVERPAKKINGEND’EAU à L’ECOLEWeek van ..../....../....... tot....../......./.........Klas ................................................. School........................................................................................Type en hoeveelheid drankendie worden meegebracht,ingedeeld op basisvan hun verpakking.Maandag Dinsdag WoensdagDonderdagVrijdagTotaal1. Drankkartons2. Drinkzakjes3. Blikjes4. Glazen flessenzonder statiegeld5. Plastic flessen6. Herbruikbare verpakkingen(glazen flessen metstatiegeld, drinkbussen,herbruikbare flessen,…)7. Geen drankmeegebrachtWat kunnen wij verbeteren om het afval van drankverpakkingen op school te verminderenen om meer kraantjeswater te drinken ?........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................Zin in water 67

4) HET WATER IN MIJN WIJKDoelstellingen- Zich bewust worden van de complexiteitvan het waterleidingnet en van hetrioolnet.- Zich bewust worden van het vele waterdat onder onze voeten stroomt.Beoogde vaardighedenWereldoriëntatie- Ruimtelijke oriëntatiepunten gebruiken.- De onderdelen van het landschap lerenkennen.AanpakEropuit trekken in de buurt van de schoolen uitkijken naar aanwijzingen die duidenop de aanwezigheid van water.Verloop1. Eropuit trekken in de buurt van deschool en uitkijken naar aanwijzingendie duiden op de aanwezigheid vanwater. Foto’s maken.2. Terugkeren naar de klas en de foto’sprojecteren voor de hele klas.3. Discussie in de klas over wat deze aanwijzingenbetekenen en waarvoor zedienen.4. De foto’s op de volgende pagina bekijkenen vergelijken met de foto’s van deklas. Eronder schrijven wat erop staaten waarvoor het dientSuggesties• Trek eropuit in kleinegroepjes indien mogelijk.• Ook op de speelplaatszijn er aanwijzingendie wijzen op de aanwezigheidvan water.• Druk de foto’s af enkleef ze op een grootbord met de uitleg eronder.UitlegOpgelet : er zijn twee volledig apartenetten : het rioolnet en het waterleidingnet.Het rioolnet loopt onder alle Brusselsestraten. Daarom liggen de riooldekselsgewoonlijk in het midden vande straat.Verwar ze niet met de deksels van hetdrinkwaterleidingnet die gewoonlijkop het voetpad, dichtbij de woningenliggen.De riooldekselsIndividueel deksel vanhet waterleidingnetDe dakgoten met regenpijpdie het water naar de straatvoeren waar het in de rioolkolkenloopt.Collectief deksel van hetwaterleidingnetDe rioolkolken die het afvloeienderegenwater opvangen.Brandkraan68 Zin in water

ANALYSE DE HET LA CONSOMMATION WATER IN MIJN WIJK D’EAU à L’ECOLEDe aanwijzingen die duiden op de aanwezigheid van water in de omgevingvan de school :Vermeld onder elke foto wat erop staat en leg uit waarvoor het dient...........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................Zin in water 69

5) BETROKKENHEID VAN DE ACTOREN VAN DE SCHOOL :Interview met het onderhoudspersoneelNeem een interview af van het onderhoudspersoneelen stel vragen over hetwaterbeheer op school en over de gebruikteonderhoudsproducten. Zijn zewel milieuvriendelijk ?U kan het onderhoudspersoneel eventueelook vragen u te helpen regelmatigeen lekkenjacht te organiseren.6) EEN CORRESPONDENTIE OPZETTEN MET EEN SCHOOLIN EEN WATERARM LANDDe problematiek zal gemakkelijker doordringentot de leerlingen als ze zelf betrokkenzijn bij het project en als kinderenvan hun eigen leeftijd hen vertellenover hun toestand.Vraag een partnerorganisatie om eenschool te vinden in het dorp waar hetgeld naartoe zal gaan dat u inzamelt meteen sponsorwandeling (zie pagina 80).Het is natuurlijk gemakkelijker samen tewerken met kinderen die dezelfde taalspreken ! Indien dit niet het geval is, moetu een vertaler vinden of communicerenaan de hand van tekeningen, foto’s, enz.Tips :- Zoek een “peter” voor uw project (dit kan de contactpersoonvan de organisatie zijn) die uit het land komt waarmee u correspondeerten die u wegwijs kan maken in bepaalde situaties.- De kinderen kunnen vragen stellen over het dagelijkse leven,over de verschillende toepassingen van water, enz.- Vergeet niet dat een postzending soms dagen en in sommigelanden zelfs weken onderweg kan zijn. Voorzie dus maximum 3tot 4 brieven per jaar.- Informeer u eerst over de taal die gesproken wordt en over hetalfabetiseringsniveau van de kinderen.- Voeg de vragen van de leerlingen samen volgens thema.7) EEN ONTMOETING OPZETTEN MET EEN ORGANISATIEDIE WATER VOOR ALLEN BESCHIKBAAR WIL MAKENIN DE ZUIDERSE LANDENKent u niet meteen een organisatie die uw hulp kan gebruiken ? Dan radenwij u aan contact op te nemen met NCOS –11.11.11, de koepel vande organisaties die samenwerken met landen uit het zuiden, onder andererond de waterproblematiek.NCOS – 11.11.11Handelskaai 91000 BrusselBelgiumT : +32 (0) 2 250 12 30F : +32 (0) 2 250 12 63www.11.be70 Zin in water

V3. De bewustmakingsactiviteitenInhoud1. Het bordspel.2. Slogans bedenken, affiches maken en een tentoonstellingop touw zetten.3. Dag met het thema “water”.4. De waterproevers.Enkele extra ideeën voor bewustmakingsactiviteiten :- Een toneelstuk opvoeren,- Een verhaal schrijven,- Een film maken,- Een ander bordspel spelen,- Een fotoroman maken,- Een strip maken,- Een maquette maken van de watercyclus,- Een maquette maken van de stad Brussel en al haar waterpunten,- Een liedjestekst schrijven,- Gedichten schrijven,- Een artikel schrijven in de schoolkrant,- Een tabel bijhouden van wetenschappelijke experimententijdens een opendeurdag,- Een conferentie organiseren voor de oudersmet de steun van de dienst Gezondheidsbevordering,- Een adviesfiche schrijven over gezonde voeding.Zin in water 71

1) HET BORDSPELDit spel is competitief (team tegen team), maar bevordert ook de samenwerking(meerdere kinderen werken samen in één team). Zo leren de kinderen spelenderwijsmeer over water in het algemeen.Doelstellingen- Een speelse aanpak van het project.- De leerlingen motiveren om zich voorhet project in te zetten.- Het project in zijn totaliteitbehandelen.- Een kennismaking met “waterin de wereld”.Beoogde vaardighedenNederlands :- Leesvaardigheid : betekenissen uitwerken.- Luistervaardigheid : betekenissenuitwerken.- Spreekvaardigheid en schrijfvaardigheid: putten uit de aanwezige kennis enknowhow om inhouden uit te werken.Wereldoriëntatie :- De informatie verzamelenen samenvatten.Artistieke ontwikkeling :- Het onderwerp gewaarworden.Type van spel : teamspelAantal spelers :tussen 8 en 30 personenLeeftijd van de spelers : min. 8 jaarBenodigd materiaal :- het spelbord (in de bijlage)- speelkaarten (uit te knippen - inde bijlage)- een dobbelsteen- kaarten met “waterdruppels” diede spelers kunnen winnen (in debijlage)- pionnen (een per team)- schrijfgerei- een chronometerVerloopMilieufeest Brussel, juni 2007,stand van GREEN vzw1. Voorbereiding van het lokaal :Zet de tafels aan de kant om een voldoendegrote speelruimte vrij te maken.Het spel wordt in het midden van dezeruimte op de grond gelegd. De kinderengaan in team op de grond zitten.2. Voorbereiding van het spelbord :Leg de kaarten met de vragen en de uitdagingenop het spelbord. Zet de pionnenvan de teams op het vak “start”.3. SpelenDit spel wordt in teams gespeeld (4 of 5afhankelijk van het aantal spelers).Een spelleider is verantwoordelijk voorhet goede verloop van het spel; hij steltde vragen.Elk van de teams krijgt een pion die ophet vak “start” (met een pomp) moet wordengezet.Doel van het spel :Het winnende team is het team dat hetsnelst op het laatste vak komt met hetgrootste aantal waterdruppels.72 Zin in water

SpelregelsDe teams gooien om beurt met de dobbelsteen.Het team dat de hoogste ogengooit, mag beginnen. De speler laat dedobbelsteen opnieuw rollen en zet depion van zijn team evenveel vakjes vooruitals het aantal ogen op de dobbelsteen.Wanneer een team op een vak “vraag”komt, stelt de spelleider een vraag. Alleendit team mag deze vraag beantwoorden.Indien het team het juiste antwoordgeeft, krijgt het “waterdruppel”- kaart.Vervolgens mag het volgende team dedobbelsteen gooien.Als een team op het vak “uitdaging” komt,krijgt een afgevaardigde van het team 45seconden de tijd om een woord te tekenenof uit te beelden voor zijn team.Als het team het woord binnen deze tijdraadt, wint het de uitdaging. Het teamwint dan een “waterdruppel”- kaart.Suggesties• Om het spel goed te laten verlopen, ishet aangeraden een teamleider aan testellen die als enige het antwoord maggeven. Andere antwoorden wordenniet aanvaard. Bovendien moet hetteamoverleg op fluistertoon gebeuren;de andere teams mogen ook overleggenover het mogelijke antwoord, maareveneens op fluistertoon.• De leerkracht leest de vragen voort envult de antwoorden aan door vergelijkingente maken. Bij het voorlezen vande vragen kan hij zijn taalgebruik indiennodig ook aanpassen aan het niveauvan zijn leerlingen.• Variant : wanneer een team het juisteantwoord niet weet, kan het volgendeteam de kans krijgen om te antwoordenen een waterdruppel te verdienen alshet juist antwoordt.Vervolgens mag het volgende team dedobbelsteen gooien.Het vak “vuur” : als een team op het vak“vuur” – de vijand van water – komt,moet het een “waterdruppel”- kaart inleverenbij de spelleider en de dobbelsteendoorgeven aan het volgende team.De “etappevakken” (de 3 grote vakken nade pomp).Als een team op een van deze vakkenkomt, wordt een vraag gesteld voor alleteams. Elk team dat het goede antwoordgeeft, krijgt 2 waterdruppels. Deze vragenzijn in het algemeen wat moeilijker !(de spelleider moet ze dus goed kiezen!).Deze grotere vakken zijn : de kraan methet water dat uit de grond komt, de 3toestanden van het water (vast, vloeibaaren waterdamp) en het waterzuiveringsstation.Zin in water 73

2) SLOGANS BEDENKEN, AFFICHES MAKENEN EEN TENTOONSTELLING OP TOUW ZETTENDoelstellingen- De andere leerlingen informeren overde ontdekkingen rond het thema water;- Deze realisaties uitwerken in een tentoonstellingrond het thema water, tijdenshet schoolfeest, enz.VerloopAlvorens te beginnen met het maken vande affiches of tekeningen en het bedenkenvan slogans, moeten de leerlingenworden “ondergedompeld” in het themaen de kans krijgen om te brainstormenover water.Deze affiches kunnen tips geven om geenwater te verspillen, weetjes over water inde wereld, tekeningen, enz.Tips om minder water te verspillen op schoolLekkenjachtLekkenjacht: een lekkende kraan en een spoelbak dieblijft lopen, moet zo snel mogelijk worden hersteld.Meld het probleem aan de directie van je school,die de nodige maatregelen zal treffen.Zuinigere wc’sVraag de directie om een baksteen of een fles gevuldmet water in de spoelbak van de wc’s te leggen:zo wordt er minder water verbruikt!Tips om thuis minder water te verspillenKraantjeswaterals dorstlesserLes je dorst met kraantjeswater tijdens de speeltijd.Vul je drinkbus of drink aan het drinkfonteintje.Als je het water niet zo lekker vindt, kan je het evenlaten rusten in je drinkbus of er een schijfje citroen ofeen blaadje munt bij stoppen.Draai de kraan toe terwijl je je tanden poetst,gebruik een bekerWist je dat je 1 tot 2 liter water verbruikt telkens als je de kraanlaat openstaan terwijl je je tanden poetst? Per jaar verspil je zoongeveer 1 000 liter water (de inhoud van een tiental badkuipen)!Neem liever een douchedan een badAls je 5 minuten onder de douche staat, verbruik je 50 tot60 liter water, terwijl een ligbad 100 tot 110 liter vraagt.Kranen dicht!Hoe kan je lekken opsporen?Minder waterbij het knutselenDraai de kraan dicht terwijl je je handen wast!Laat het water niet onnodig wegstromen.LekkenjachtEen lekkende kraan of een spoelbak die blijft lopen, moet zosnel mogelijk worden hersteld. (Een lekkende kraan die 10druppels per minuut verliest, verspilt ongeveer 2 000 liter perjaar… de inhoud van een twintigtal badkuipen)!1) Draai alle kranen dicht,2) Neem de meterstand op,3) Wacht minstens 2 uur,4) Neem opnieuw de meterstandop: de twee standen moetenidentiek zijn. Indien er een verschilis, is er wellicht een lek dat zo snelmogelijk opgespoord en hersteldmoet worden.Laat de kraan niet openstaan als je water gebruikt omte knutselen of om je penselen uit te spoelen. Neemzoveel water als je nodig hebt en spoel je penselen uitin een kom.Vang regenwater opVang indien mogelijk regenwater op in een ton of eenwaterput. Dit water kan je gebruiken om de plantente gieten of de wagen te wassen.Laat de kraan niet openstaanterwijl je de afwas doetVul de gootsteen en gebruik hetspoelwater om flessen uit te spoelen.Sproei de tuin’s morgens of ‘s avondsVerminder het verbruikvan de spoelbakkenSproei de tuin ‘s morgens of ’s avonds, en nietin volle zon. Het water verdampt dan mindersnel.Gebruik het spoelwater van de groenten omplanten te gieten of de tuin te sproeien.Leg een baksteen of een met water gevulde fles in despoelbak van de wc’s om het waterverbruik te verminderen!Een wc met een spaarknop geniet de voorkeur.74 Zin in water

3) DAG MET HET THEMA “WATER”Deze dag is een uitstekende gelegenheid voor een uitdaging : alleen kraantjeswaterdrinken en frisdranken verbieden.Deze dag kan gerust samenvallen met het schoolfeest. Hou er ook rekening meedat 22 maart wereldwaterdag is.Doelstellingen- De leerlingen ervan bewust maken datwater aanwezig is in ons leven van elkedag en dat het niet verspild mag worden- Een denkoefening starten over deschaarste en de ongelijke verdeling vanwater in de wereld.Verloop1. De ouders, de leerlingen en alle schoolpersoneellangs de gebruikelijke communicatiekanalen(brief, informatiebord,schoolbulletin, schoolkrant, enz.) informerenover de organisatie van deze dag.Vergeet niet de motivatie achter uw actienader toe te lichten.2. Een discussie opstarten met de leerlingenover het thema water en samenmet hen de onderwerpen behandelendie zij willen belichten tijdens deze waterdag(vb. water in de wereld, water engezondheid, water in Brussel, waar komtons kraantjeswater vandaan, watervervuiling,enz).3. Het programma van de dag vastleggen.Enkele voorbeelden :• Dag zonder drankkartons, blikjes of frisdranken.• Water zal slechts op enkele plekken beschikbaarzijn. Zorg dat de leerlingen opde hoogte zijn van deze waterpunten.Het doel van deze actie is hen erop tewijzen dat drinkwater zoveel men wileen luxe is die niet voor iedereen is weggelegd.• Speel het waterspel opnieuw.• Maak affiches, panelen, tekeningen overde behandelde thema’s.• Hou een tabel bij van de uitgevoerdeexperimenten.• Grijp deze gelegenheid ook aan om eenaankoop te doen die nodig is om het waterbeter beschikbaar te maken op school(drinkbussen, drinkbekers) en geef deleerlingen een originele beloning.4. Wie doet wat op deze dag ?5. Evaluatie van de dag samen met deleerlingen.Tentoonstelling van de school Serge Creuz, 2007Tentoonstelling van deschool Serge Creuz, 2007Zin in water 75

4) DE WATERPROEVERSDoelstellingen- Zich ervan bewust worden dat de smaakvan water heel moeilijk te beschrijvenis.- Zich ervan bewust worden dat de smaakvan kraantjeswater niet gemakkelijk teherkennen is tussen de andere waters.Benodigd materiaal- 3 glazen voor de degustatie,- 3 soorten water : mineraalwater, bronwateren kraantjeswater,- 3 handdoeken om de flessen te bedekken.AanpakUitgaande van het vooroordeel datkraantjeswater slecht smaakt, gaan wijwater proeven en de smaak beschrijven.VerloopHet doel van deze animatie is dat de kinderen3 soorten water proeven en hunmening geven.1 Zet 3 flessen water, die u met een handdoekafdekt, op tafel. Voor de flessen : 3glazen.2. Vraag 3 vrijwilligers om het water te komenproeven. De waterproevers zullenhun zintuigen moeten gebruiken omhet water te proeven !3. Bij elke degustatie nemen de kinderenhun glas mee. Na elke degustatietrachten de kinderen te beschrijvenwat ze hebben geproefd.4. Wanneer ze alles hebben geproefd, moetenze raden waar het kraantjeswaterstaat. Gewoonlijk is het moeilijk te onderscheidenvan de andere soorten water.5. Slotdiscussie over de vooroordelen tegende smaak van kraantjeswater. Kunnenwe echt zeggen dat kraantjeswaterslecht smaakt ?Tip :Kraantjeswater kan een chloorsmaakhebben : er wordt chloor aan toegevoegdom microben te bestrijden. Chloor geefteen bepaalde geur.Hoe kan je deze chloorgeur weghalen ?Door het water 10 minuten voor je hetdrinkt uit te schenken en het even koelweg te zetten. De chloor vervliegt dan.Je kan er ook een schijfje citroen of eenblaadje munt bij doen.76 Zin in water

V4. Activiteiten gerichtop gedragswijzigingInhoud1. Een handvest schrijven.2. “Waterbewaker”.3. Activiteit “een maand lang alleen kraantjeswater drinken”.4. Aankoop van drinkbussen, drinkbekers en waterkannen.5. Aankoop van milieuvriendelijke producten.6. Installatie van een drinkfonteintje.7. Organisatie van een sponsorwandeling.8. Organisatie van een rondetafelgesprek met het CLB.Enkele bijkomende ideeën voor activiteitengericht op gedragswijziging :- Zet waterkannen in de eetzaal.- Voer pauzes in om kraantjeswater te drinken.- Installeer waterhoekjes.Zin in water 77

1) EEN HANDVEST SCHRIJVENDit handvest bevat alle gedragingenwaartoe de leerlingen van de klas zichverbinden. Een handvest is een geheelvan regels dat werd vastgelegd door eengroep mensen die zich er, door dit handvestte ondertekenen, toe verbindendeze regels na te leven.Vraag de leerlingen na te denken over regelswaarvan het volgens hen belangrijkis dat ze worden vastgelegd om gedragswijzigingente bekomen, met het oogop beter consumeren en minder watergebruiken op school. Iedereen kan lettenop zijn eigen gedrag en levenswijze.Maar wij hebben ook gemeenschappelijkeregels nodig om in een gemeenschapte leven en om spaarzaam om te springenmet deze hulpbron.Voorbeelden van regels die in hethandvest kunnen komen :- Wij vullen onze drinkbus met kraantjeswater.- Wij brengen een drinkbeker mee omwater te drinken van de kraan in onzeklas.- Wij drinken aan het drinkfonteintje.- Om een plasje door te spoelen, volstaateen klein beetje water.- Wij draaien de kraan goed dicht nadatwe hebben gedronken of onze handengewassen.- Wij laten de wastafel altijd schoon achter.- Wij spelen niet met water en makenonze vriendjes niet nat.Elke leerling kan twee prioritaire voorstellenop papier zetten. Vervolgens kaneen groep van 4 of 5 leerlingen dezevoorstellen samenvoegen en voorstellenaan de klas. Voorstellen die overeenstemmen,kunnen worden samengevoegd.Vervolgens zet elke leerling van de klaseen groen vinkje naast het voorstel dathij een jaar lang met voorrang wil naleven.Het handvest kan vervolgens op eenbord worden uitgeschreven en ondertekenddoor de hele klas.Als het handvest ingevuld en ondertekendis, kan u naar de andere klassengaan om hen bewust te makenen hen ook voor te stellen dit handvestna te leven en te ondertekenen.78 Zin in water

2) ) “WATERBEWAKER”Stel elke week een of twee klasverantwoordelijkenaan om toe te zien op hetwaterverbruik. Zij zijn verantwoordelijkvoor de netheid van de kraan en van dedrinkfontein op de speelplaats, delen debekers uit in de eetzaal, vullen de waterkannen,enz.3) ) ACTIVITEIT “EEN MAAND LANGALLEEN KRAANTJESWATER DRINKEN”Hoe kan ik erin slagen gedurende twee, drie of vier weken alleen maarkraantjeswater te drinken ?- Schrijf een brief naar de ouders waarinde doelstellingen van de activiteitenworden uitgelegd.- Vergeet de ouders niet te informerendat ze hun kinderen geen drankkartonsmogen meegeven, maar dat ze hundrinkbus moeten vullen.- Zorg dat de kinderen op school gemakkelijkbij het water kunnen (drinkbus,beker, waterkan, enz.)4) AANKOOP VAN DRINKBUSSEN, BEKERS EN WATERKANNENVraag elke leerling om een drinkbus ofeen drinkbeker van thuis mee te brengen.Of waarom zou u geen actie opzettenom geld in te zamelen, om zo drinkbussenen bekers aan te kopen voor dehele school ?Zin in water 79

5) AANKOOP VAN MILIEUVRIENDELIJKE PRODUCTENDit is het logo van het Ecolabel dat eenEuropees symbool is geworden voor milieuvriendelijkeproducten en diensten.Alle producten die dit logo dragen, zijnmilieuvriendelijke producten. Productenmet dit logo voldoen aan criteria die zijnvastgelegd op Europees niveau. Dit labelgeeft de consumenten garanties.6) VRAAG DE INSTALLATIE VAN EEN DRINKFONTEINTJEEen drinkfonteintje stelt de leerlingen instaat kraantjeswater te drinken zonderdat ze hun drinkbus moeten meebrengen.Maar opgelet : als u zeker wil zijndat het drinkfonteintje correct wordtgebruikt, moet u toch wat pedagogischebegeleiding voorzien. Stel eventueelleerlingen aan die verantwoordelijkzijn voor de netheid rond het drinkfonteintje.Verschillende initiatieven steunen de installatievan drinkfonteintjes. Vraag naarde aanbiedingen van uw gemeente, hetGewest, de Vlaamse Gemeenschap, bijVivaqua ?7) EEN SPONSORWANDELINGOrganisatie van een sponsorwandeling om geld in te zamelen.Elke leerling krijgt een blad met een tabel,en zamelt geld in bij zijn omgeving(ouders, vrienden, buren enz.). Het geldzal worden overhandigd aan een organisatievoor een welbepaald project daterop gericht is water voor allen toegankelijkte maken in een zuiders dorp, omde school uit te rusten met waterkannenen drinkbekers enz.Om uw sponsorwandeling te organiseren,kiest u 3 of 4 trajecten rond deschool, die ongeveer even lang zijn.Elke groep krijgt een kaart waarop hettraject is aangeduid. Voorzie een versnaperingop het einde van de wandelingvoor alle deelnemers.Vraag vooraf een bezoekje van een verantwoordelijkevan de organisatie waarmeeu het project uitvoert, en vraag hemvoor de hele school de context van delokale bevolking die u wil helpen toe telichten, en uit te leggen waarvoor hetgeld gebruikt zal worden.8) ORGANISATIE VAN EEN RONDETAFELGESPREKMET HET CLBU kan een rondetafelgesprek organiserenmet het thema voeding op school. Vraagde hulp van het CLB. Zij kunnen u nuttigadvies geven. Vergeet niet de directie, deopzichters van de eetzaal, eventueel enkeleouders, enz. erbij te betrekken.80 Zin in water

V5. De activiteitenom de beslissers te beïnvloedenInhoud1. Een brief schrijven naar de directeur van de school of naar de IM.2. De resultaten van de onderzoeken voorleggen aan de directeur.3. Petities laten ondertekenen om de frisdrankenautomaten te laten weghalen.4. Deelnemen aan het Brussels Jongerenparlement voor het Milieu.TipDe kinderen kunnen niet alleen handelen voor water op school. Ombepaalde acties uit te voeren, hebt u de goedkeuring van de directieof van de inrichtende macht nodig, de (financiële en organisatorische)steun van de oudervereniging of de schoolraad, de participatie van hetonderhoudspersoneel, enz. De invoering van een activiteit rond wateris dus een uitstekende gelegenheid om stil te staan bij de werking vande school. Voordat men de beslissers kan beïnvloeden, moet men eerstnagaan welke personen binnen de school kunnen handelen op het vlakvan het water.Zin in water 81

1) EEN BRIEF SCHRIJVEN AAN DE DIRECTEUROF DE INRICHTENDE MACHTSchrijf een brief naar de directeur of deIM met het verzoek :- frisdranken op school te verbieden;- de consumptie van leidingwater en hetrespectvolle gebruik van het drinkfonteintjeop te nemen in het schoolreglement.2) DE RESULTATEN VAN DE ONDERZOEKEN VOORLEGGENAAN DE DIRECTEURHoe kan u de resultaten van de onderzoekenvoorleggen aan de directeur ?- zet de resultaten op een affiche, Power-Point, enz.- maak een afspraak met de directeur, dievaak een goed gevulde agenda heeft.- stel hem voor welk gevolg hij zou kunnengeven aan uw onderzoeken. Watkan er op school zoal gebeuren om detoegang tot water te verbeteren ?3) VOORSTELLEN OM DE FRISDRANKENAUTOMATENWEG TE HALENVoordat de frisdrankenautomaten wordenweggehaald, moet worden gedachtaan alternatieven voor de leerlingen.Denk er in de eerste plaats aan uw schoolzo uit te rusten dat water als drank gemakkelijktoegankelijk is.De vraag om de drankenautomaat wegte halen moet op democratische wijzeaan de directeur worden gesteld.Er bestaan verenigingen van tandartsendie op school kunnen komen om de kinderente wijzen op de kwalijke gevolgenvan frisdranken voor de tanden en hetlichaam.De Fondation pour la Santé Dentaireheeft een didactische website :www.sourirepourtous.be82 Zin in water

4) DEELNEMEN AAN HET BRUSSELSE JONGERENPARLEMENTVOOR HET MILIEUHet Brusselse Jongerenparlement voorhet Milieu, gecoördineerd door GREENvzw, vindt om de 2 jaar plaats in de vergaderzaalvan het Gewest. Jongeren van10 tot 18 jaar kunnen er hun mening oververschillende milieuthema’s meedelenaan de Brusselse Minister van Leefmilieuen deskundigen.Voor meer informatie kan u terecht bijGREEN vzw op 02 209 16 32,www.jongerenparlement.beBrussels Jongerenparlement voor Water, mei 2007Zin in water 83

Zin in water 85NOTA’S.............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

VI. Nuttige adressen enplaatsen die u kan bezoekenDit pedagogisch dossier werd samengesteld door :GREEN vzwGREEN vzw is een organisatie die actief is in de domeinen leefmilieu, duurzame ontwikkeling, onderwijs enburgerparticipatie.http ://www.greenbelgium.orgLeefmilieu Brussel – BIMLeefmilieu Brussel is de administratie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest die bevoegd is voor leefmilieuen energie. In die hoedanigheid stellen wij diverse hulpmiddelen ter beschikking van de scholen, om ze tehelpen bij de milieuopvoeding van de toekomstige generatie. http ://www.leefmilieubrussel.beVivaquaVivaqua levert water aan 1/5 van de Belgische bevolking. Haar activiteiten dekken de hele watercyclus : productieen distributie van drinkwater, sanering en zuivering van afvalwater. Vivaqua is een overheidsbedrijfdat dicht bij de burger staat. Het wil de consument bewust maken van de waterproblematiek en hem adviserenover een rationeel gebruik van deze essentiële hulpbron.http ://www.vivaqua.beWebadressen :Réseau Eco-cosommationNetwerk van organisaties, campagnes, artikelen, technische fiches,… om mensen aan te moedigen tot milieuvriendelijkconsumeren.http ://www.ecoconso.beBIWDBrusselse Intercommunale voor Waterdistributie, die belast is met de waterdistributie in de 19 Brusselse gemeenten.http ://www.biwd.beMonde qui bougeWebzine over duurzame ontwikkeling.http ://www.mondequibouge.beDuurzame infoAlle Belgische actualiteit over duurzame ontwikkelinghttp ://www.duurzame-info.be/Adressen van verenigingen die gespecialiseerd zijn in milieuopvoeding :Réseau IDéeNetwerk voor de verspreiding van informatie in het domein van milieuopvoeding; opleidingen, ontmoetingen,publicaties, pedagogische hulpmiddelen, database,…http ://www.reseau-idee.be86 Zin in water

vzw Tournesol-ZonnebloemHet doel van de vzw is de observatie en het begrip van natuurlijke, agrarische en stedelijke milieus te bevorderen,en een verantwoordelijke houding ten aanzien van het milieu te stimuleren.http ://tournesol-zonnebloem.beCoren vzwOpvoeding van de toekomstige generaties, met name aan de hand van educatieve hulpmiddelen in verbandmet milieu, bewustmaking van de actoren van onze maatschappij (de bevolking, de scholen, de overheidsadministraties,ondernemingen,…) en vorming over nieuwe tools op het vlak van milieubeheer (audits, ISO14000,…).http ://www.coren.beWWFWereldwijde natuurbehoudsorganisatie; bewustmakingscampagnes, beschermingsacties,...http ://www.wwf.beMED’in pot asbl (Média Education Développement durable asbl)Verhuur en aankoop van pedagogische hulpmiddelen over water en de noord-zuidbetrekkingen.http ://www.medinpot.beIdeeën voor bezoekenVivaqua :Bezoek de infrastructuren voor waterwinning en wateraanvoer in Wallonië : Modave, Tailfer, Vedrin. De keuzevan de plaats hangt af van de leeftijd van de kinderen.Adres : Wolstraat 70 - 1000 Brussel,Tel. : 02/ 518 84 05http ://www.vivaqua.beRioolmuseum van de stad BrusselBezoek aan het Rioolmuseum : tentoonstellingspanelen, gids en bezoek van een rioolvak.Adres : Octrooipaviljoen van de Anderlechtsepoort, 1000 Brussel, Tel : 02 513 85 87.Brussels By WaterVerschillende formules voor boottochten op de ZenneAdres : Akenkaai, 2bis B - 1000 Brussel, Tel : 02 203 64 06http ://www.brusselsbywater.beLa Fonderie vzwBewaart en verzamelt de geschiedenis van het werk, organiseert tentoonstellingen over het industriële ensociale verleden van de stad.Adres : Ransfortstraat 27, Molenbeek, Tel : 02 410 99 50http ://www.lafonderie.beCoördinatie Zenne-Schelde zonder Grenzen (SZG)Organiseert educatieve cruises op de Zenne en haar zijrivieren.Adres : Akenkaai 2bis, B-1000 BrusselTel : 02 201 08 08http ://www.coordinatiezenne.beAquariummuseum, openbaar aquarium van BrusselAdres : E. Bossaertlaan 27 - 1081 Brussel,aquariologie@skynet.be,http ://www.aquariologie.beLe musée de l’eau et de la fontaine de GenvalAdres : avenue Hoover, 63, 1332 Genval (Rixensart)Tel. : 02 654 19 23http ://www.pixelsbw.com/musee- eau- fontaineZin in water 87

VII. BijlagenIn deze bijlagen vindt u alle materiaal dat u nodig heeft voor het bordspel :- de kaarten “vragen”,- de kaarten “teken”,- de kaarten “beeld uit”,- de kaarten “druppels” die je kan winnen,- het speelbord.88 Zin in water

In de Verenigde Statenbedraagt het gemiddeldewaterverbruik per dag enper persoon ?a- 100 literb- 200 literc- 400 literVerandert het volume vanwater wanneer het bevriest?a- ja, het neemt toeb- nee, het blijft gelijkc- ja, het neemt afWat betekent “watercorvee”?In Afrika moeten vrouwenen kinderen somskilometers lopen omwater te gaan putten.Dit noemt men watercorvee.Wat is het aandeel vanzoet water op de planeetAarde ?a- 0,5 %b- 3 %c- 10 %Wat is een aquaduct ?a) een waterreservoirb) een kanaal bedoeldom water van één puntnaar een ander te voerenc) een goot om regenwaterop te vangenWater uit de zee en deoceaan is...a- zoutb- zoetc- zachtd- gepeperdWater moet worden beschouwdals :a) een handelsartikel,b) een luxeproductc) een gemeenschappelijkgoed van de mensheidHet menselijk lichaamverbruikt water op 3 manieren.Welke zijn dit ?- door te transpireren,- door naar de wc tegaan- door uit te ademen(ademhaling)Een volwassen menselijklichaam bestaat uit veelwater. Hoeveel ?a- ± 45 %b- ± 65 %c- ± 80 %Bij het ontstaan van deaarde was era- alleen aardeb- alleen waterc- beideWelke zee is nu opgedroogd?a- De Zwarte Zeeb- De Dode Zeec- Het AralmeerWelke van de volgendewoorden heeft niets temaken met water ?a- Aquarelb- Aquaductc- Aquilo (noordenwind)d- AquariumZin in water 89

90 Zin in water

Hoeveel water gebruikt eenBelg gemiddeld per dag ?a- 53 literb- 106 literc- 327 literWat is het verschil tussen eenstroom en een rivier ?Een stroom mondt altijd uitin de zee of in een oceaan.Dit heeft helemaal niets temaken met grootte of debiet.Waar of niet waar ?Planten zweten.Waar. Dit maakt overigensdeel uit van dewatercyclus.Hoeveel liter water is nodigom een liter frisdrankte maken ?a- 1 literb- 2 literc- 5 literEen kwal bestaat uit :a- 70 % waterb- 90 % waterc- 99 % waterZe bestaat uit 99 %water. Als je ze uit hetwater haalt, sterft zemeteen !Hoe noemt men de Aardegezien vanuit de ruimte,wegens de hoeveelheidwater aan de oppervlakte?De blauwe planeetHoeveel liter water zit in1 m³ ?a- 100 literb- 10 000 literc- 1 000 literHoeveel mensen stervenelke dag aan ziektes dieworden veroorzaakt dooreen gebrek aan drinkwater ?a- 30b- 300c- 3000d- 30 000Een waterzuiveringsstation“wast” het water om :a- het drinkbaar te maken,voordat het uit onzekranen komtb- het schoon weer inonze natuur te kunnenlozenWaaraan dankt de DodeZee haar naam ?a- Ze is opgedroogdb- Ze is vervuildc- Ze is heel zout(zo zout dat er geenleven in mogelijk is.Ze bevat 35 g zout/liter)Bij welke temperatuur bereiktwater het kookpunt(bij luchtdruk op aarde) ?a- 80 °Cb- 100 °Cc- 200 °CHoeveel liter water zit ineen spoelbak van een wc ?a- tussen 8 liter en 12literb- tussen 2 liter en 4 literc- tussen 12 liter en 15literZin in water 91

92 Zin in water

Hoeveel water moet eenmens elke dag gemiddelddrinken om in goede gezondheidte blijven ?Om in goede gezondheidte zijn, moeten wij 1,5 literwater drinken per dag.Wat is de grootste riviervan de wereld ?a- De Mississippib- De Nijlc- De AmazoneDe Amazone = 7 000 kmDe Nijl = 6 700 kmDe Mississippi = 3 780 kmWat betekent stroomopwaartsen stroomafwaarts,met betrekkingtot een rivier ?Respectievelijk de kantwaarvan de stroomkomt en de kant waarheende stroom vloeit.Hoe noemt men eenfabriek waar afvalwaterwordt gereinigd ?a- een waterzuiveringsstationb- een drinkwaterstationHet overgrote deel vanhet water op onze planeetis zout water. Om welkpercentage gaat het ?Zout water maakt 97 %uit van het water oponze planeet.De plek waar een stroomuitmondt in de zee enwaar het zoet water zichvermengt met het zoutwater, heet :a- samenvloeiingb- estuarium / mondingc- overloopWelk levend organismekan leven zonder water ?a- de cactusb- de luisc- geen van beideHoeveel water kan er ineen badkuip ?a- 100 literb- 150 literc- 200 literWat vermengt zich nietmet water en blijft aan deoppervlakte ?a- azijnb- sinaasappelsapc- grenadinesiroopd- olieIn welk land is de consumptiehet grootst enwordt ook het meesteafval geproduceerd ?a- Canadab- de Verenigde Statenc- FrankrijkHoe wordt water in zijnverschillende toestanden(vloeibaar, gasachtig envast) genoemd ?- gasachtige toestand :damp- vloeibare toestand :water- vaste toestand : ijsZin in water 93

94 Zin in water

70 % van het water datop aarde wordt geconsumeerd,wordt gebruikt :a- om zich te wassenb- als drinkwater voordierenc- voor de landbouwd- om auto’s te wassenHoe komt de rook van devervuiling weer op aardeterecht ?De rook van de vervuilingkomt op aarde doorde neerslagHoeveel water kan eenkameel in een keer drinken?a- meer dan 50 liter waterb- meer dan 75 liter waterc- meer dan 100 literwaterWat is het totale aandeelvan het water in verhoudingtot de continenten ?a- 25 %b- 50 %c- 75 %Welk percentage vanhet water dat je thuisverbruikt, wordt weggespoeldlangs de wc ?a- 21 %b- 31 %c- 71 %Hoeveel water is nodigom een kilo katoen teproduceren ?a- 5 000 liter waterb- 7 500 liter waterc- 10 000 liter waterBestaat het ijs in Groenlanduit zout water of zoetwater ?Zoet water want het iseen gletsjer – niet te verwarrenmet pakijs (bevrorenzee in de winter)Hoeveel water bevattende hersenen van eenmens ?a- 29 % waterb- 49 % waterc- 79 % waterWaar of niet waar ?Zonder water kan eenmens maar 5 of 6 dagenoverleven.WaarVoor welke van de volgendeactiviteiten is geenwater nodig ?a- tennisb- zwemmenc- ijsschaatsend- skiënWater bestaat uit 2 moleculen.Dewelke ?a- Waterstof en koolstofb- Zuurstof en koolstofc- Zuurstof en waterstofWaar of niet waar ?Het dorstgevoel ontstaatin de hersenen.WaarZin in water 95

96 Zin in water

Waar of niet waar ?Wanneer je sport beoefent,verlies je water door tezweten.Waar. Daarom is het belangrijkte drinken voordatje gaat sporten.Waar of niet waar ?De bodem van de oceanenlijkt blauw omdat ditde kleur is die het diepstkan doordringen in water.WaarWaar of niet waar ?Het water van de oceanenis zout door de zouten enmineralen in de bodemen in de rotsen.WaarWaar of niet waar ?Het drinkwater op de planeetis oneerlijk verdeeld.WaarWaar of niet waar ?Het aantal zoetwatervoorradenin Canada isbeperkt.Niet waarWaar of niet waar ?Afvalwater zit in de riolen.WaarWaar of niet waar ?Flessenwater is betervoor de gezondheid danleidingwater.Niet waarZin in water 97

98 Zin in water

Teken :Teken :Teken :een stuwdamde watercycluseen zwembadTeken :Teken :Teken :de 3 toestanden van water(damp, vloeistof en ijs)een kraaneen aquariumTeken :Teken :Teken :een boseen oceaanoverstromingenTeken :Teken :Teken :een krokodileen fles watereen waterlelieZin in water 99

100 Zin in water

Teken :Teken :Teken :een matrooseen zeestereen gletsjerTeken :Teken :Beeld uit :een dolfijnhet kanaalde windBeeld uit :Beeld uit :Beeld uit :een badkuipeen windmoleneen kikkerBeeld uit :Beeld uit :Beeld uit :de planeet Aardeeen brandweermaneen tuinmanZin in water 101

102 Zin in water

Beeld uit :Beeld uit :Beeld uit :de auto wasseneen wasmachineijsschaatsenBeeld uit :Beeld uit :Beeld uit :een viseen bootdouchenBeeld uit :Beeld uit :Beeld uit :zwemmenskiëneen schildpadBeeld uit :Beeld uit :Beeld uit :een visserhet watercorvee doendrinkenZin in water 103

104 Zin in water

Zin in water 105

1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt106 Zin in water

Zin in water 107

1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt108 Zin in water

Zin in water 109

1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt110 Zin in water

Zin in water 111

1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt1 punt 1 punt 1 punt 1 punt 1 punt112 Zin in water

Dit pedagogisch dossier werd samengesteld door GREEN vz w, Leefmilieu Brussel en Vivaqua. Het iseen voorlopig dossier dat werd gedrukt als “testversie” voor leerkrachten in het schooljaar 2008-2009.De definitieve versie wordt uitgegeven in 2009.De meeste tekeningen en foto’s zijn van GREEN vzw.De meeste afbeeldingen en tekeningen worden nog gewijzigd voor de definitieve versie.September 2008