Leven op daken, vakblad ter bevordering van ... - de Schrijfzaak

Breng leven op het dak!Nr 7 • 2007Vakblad ter bevordering vanmeervoudig ruimtegebruikVegetatiedaken, parkdaken ofdakpleinen. Benut het daklandschapen breng met ZinCo leven op hetdak! De bewezen hoogwaardigesysteemoplossingen van ZinCobieden u de zekerheid die u alsopdrachtgever, architect, dakdekkerof daktuinhovenier vraagt.LevenopdakenBrengt levenop het dak!ZinCo Benelux bv,Postbus 9092, 1006 AB AmsterdamTel. (020) 667 48 52, Fax (020) 667 38 47,E-mail: daktuin@zinco.nl, Internet: www.zinco.nlDuurzaam bouwensterk in opkomstKlimaatWeervrouw meteen missieInterviewHelga van LeurMastum Daksystemen BVBuitenlandVOOR HET JUISTEDAKKLIMAATPostadresPostbus 1833454 ZK De MeernBezoekadresVeldzigt 573454 PW De MeernMastum Daksystemen is gespecialiseerd in detotale verzorging van alle voor komende dak -bedekkingen. Variërend van parkeer daken entuindaken tot terrasdaken. Zowel in de woningbouwals utiliteitsbouw voorziet MastumDaksystemen een gevarieerde en groeiende groepopdrachtgevers van een oplossing op maat.Daarbij blijft onze expertise niet beperkt totnieuwbouw, ook dakreno vaties van met namekantoorgebouwen en woon- en winkelcentrabehoren tot het brede diensten pakket vanMastum Daksystemen.T 030-264 20 60F 030-264 20 70E info@mastum.nlwww.levenopdaken.nlwww.hetdakklimaat.nlwww.mastum.nlRevalideren op het dakPagina

UitgaveMastum Daksystemen B.V.en Van der Tol B.V.RealisatieDe SchrijfzaakLevenopdaken3Nieuws4-6Groene opmars7Koel zonne-energiedak8-9Politiek aarzelt11-13OVG bouwt duurzaam14-15Groendak in IJsland16-17Helga van Leur18-20Revalideren op het dak21Kosten overschat22-23‘n Kwestie van onderhoudRedactieRonald de Kreij, de SchrijfzaakRedactie-adresKijk op www.levenopdaken.nlinfo@levenopdaken.nlVormgevingGraphic Invention, De MeernFotografieNorbert WaalboerDrukwerkDrukkerij Jan Evers, De MeernAdministratie/AcquisitieKijk op www.levenopdaken.nl Pagina ColumnIntegraalDe rijksoverheid is druk doende met hetverkennen van alle mogelijke gevolgen van deonvermijdelijke klimaatverandering en andereongewenste ontwikkelingen die ons tewachten staan. Hitte, overstromingen, plaagorganismen,energietekorten…. Toegegeven,het zijn vingeroefeningen die uitgaan van dezwartste scenario’s die we kunnen bedenken,maar we moeten er nu eenmaal rekening meehouden dat de toekomst er minder rooskleuriguit komt te zien dan we wensen.Nederlanders zijn over het algemeen milieubewustemensen. Maar het dringt nu pas echttot ons door dat ons gedrag nog wel eengraadje milieubewuster kan – nee, moét. Wat dat betreft kunnen we ons spiegelenaan een land als Duitsland, dat op dit gebied toch zeker een paar jaar op onsvoorloopt. Het zal u dan ook niet verbazen dat men in dit land – met subsidiesvoor de aanleg van groendaken – heeft ontdekt dat zonnepanelen – waarvoor ookal subsidie wordt verstrekt – beter presteren op groendaken dan op conventioneledaken. Dat is dubbel winst boeken.Dat is het mooie van groendaken: je bereikt er meerdere doelen mee. Bijvoorbeeldluchtzuivering en waterberging tegelijk. Maar ook een prettige en zelfs heilzameleefomgeving gecombineerd met CO 2-binding. En nu blijken groene daken dus ookal bevorderlijk voor een milieuvriendelijke energieproductie.Groene daken zijn een eeuwenoud verschijnsel, maar de recente aandacht is tochvooral het gevolg van een nieuwe manier van kijken en toepassen. Wist u datgroendaken letterlijk het klimaat van steden kunnen beïnvloeden en zogenoemde‘warmte-eilanden’ tegengaan? U leest er over verderop in dit blad. En over deandere zaken die ik hier beschrijf.Een wél echt nieuwe ontwikkeling is duurzaam bouwen. Hierbij worden zogeheten‘CO 2-neutrale objecten’ gerealiseerd, waarbij de ontwikkelaar probeert om demilieubelastende componenten van de nieuwbouw te compenseren. Denk aan eenzeer goede isolatie om op het energieverbruik te kunnen besparen. Of het gebruikmaken van windenergie bij de verwarming en/of het elektriciteitsverbruik.De kern van duurzaam bouwen is een integrale benadering. Het is geen kwestievan kiezen voor dit of dat, maar meestal voor dit én dat. Als promotor vanmeervoudig ruimtegebruik zie ik de kansen voor groene daken bij duurzaambouwen helemaal voor me: een duurzaam gebouw met een groen dak met daaropzonnepanelen én windmolens… Je vraagt je af waarom het niet al jaren wordttoegepast, zó voor de hand liggend is het. En het leukste van alles is dat demogelijkheden legio zijn. Integraal is het helemaal!ColofonLeven op Daken is een uitgave van het Kennisplatform Leven op Daken. Dit kennisplatform wil inNederland een cultuuromslag bewerkstelligen waar het gaat om multifunctioneel dakgebruik. Eentweede doelstelling is de specifieke kennis van de in het kennisplatform participerende stakeholderste verenigen om gezamenlijk met één product de markt beter te kunnen bedienen. Tot slot wil hetkennisplatform een impuls geven aan kwaliteit en innovatie op het gebied van daksystemen.Dit vakblad vervult een ondersteunende rol bij het realiseren van de doelstellingen van het kennisplatform.Dat gebeurt met nieuws- en achtergrondartikelen over design, constructie, beheer engebruik van leefdaken, vroeger, nu en in de toekomst. Overname van artikelen uit dit magazinewordt op prijs gesteld mits voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie is verkregen.De redactie ontvangt tevens graag een bewijsexemplaar van het medium waarin het overgenomenartikel is afgedrukt.Meer informatie over de activiteiten van het kennisplatform en de partners vindt u op internet:www.levenopdaken.nl.Zonder schriftelijke Zonder toestemming schriftelijke van toestemming de uitgever is van geheel de uitgever of gedeeltelijke is geheel overname of gedeeltelijke van artikelen, overname tekeningen van artikelen, en foto’s tekeningen verboden. en Hoewel foto’saan de inhoud van verboden. dit blad Hoewel grote aan zorg de is inhoud besteed, van aanvaardt dit blad de grote uitgever zorg is geen besteed, aansprakelijkheid aanvaardt de voor uitgever de gevolgen geen aansprakelijkheid van onvolledigheid vooren/of onjuistheid de ervan. gevolgen van onvolledigheid en/of onjuistheid ervan.Marc Evers,commercieel directeur Mastum DaksystemenOnderzoekKostenThema: duurzaam bouwenKosten duurzaambouwen te hoogingeschatEen duurzaam gebouw wordt 17 procent duurderingeschat dan een niet-duurzaam gebouw, terwijlde werkelijke prijs slechts 5 procent hoger is. Duurzaambouwen heeft, al met al, een duur imago.Onterecht.Het dure imago van duurzaam bouwen wordt bevestigd door eenonderzoek van de World Business Council for SustainableDevelopment naar de inschatting van de kosten voor duurzaambouwen. De organisatie deed onderzoek onder 1.400 sleutelfigurenin de bouw- en vastgoedsector.Uit het rapport dat dit onderzoek opleverde blijkt dat de kostenvan duurzaam bouwen zwaar worden overschat. Uit de vraag‘Hoeveel meer denkt u dat een gecertificeerd duurzaam gebouwkost in vergelijking met een gewoon gebouw’ bleek dat derespondenten dachten dat dit gemiddeld 17 procent was, terwijlhet in werkelijkheid niet meer dan 5 procent is. Dat is dus ruimdrie keer zoveel als de werkelijke situatie. Daarentegen wordt deuitstoot van CO 2juist onderschat. De ondervraagden schattende bijdrage van gebouwen aan de wereldwijde uitstoot opJuist de sleutelfiguren inde bouw en vastgoedsectorhebben een verkeerd beeld19 procent tegenover een daadwerkelijke 40 procent. Het onderzoekvond plaats in Frankrijk, Duitsland, Spanje, VS, Brazilië,China, India en Japan.Een belangrijke beperking voor de populariteit van duurzaambouwen is de rol die de ondervraagde sleutelfiguren spelen. Zijzijn namelijk de mensen in de vastgoedsector en de bouw diebeslissen over nieuwe investeringen. Dat juist deze sleutelfigurende kosten en baten van ‘groene’ (duurzame) gebouwenverkeerd beoordelen, maakt dat er een belangrijke barrièrebestaat voor meer energie-efficiency en andere milieubesparendemaatregelen in de bouwsector.Nog weinig ervaringDe studie vond ook dat minder dan één op de zeven respondentenhad deelgenomen in een groen gebouwproject. De betrokkenheidvarieerde van een hoge 45 procent in Duitsland tot slechts5 procent in India. Ongeveer 20 procent van de architecten,adviseurs en ontwikkelaars zijn betrokken geweest in dergelijkeprojecten, vergeleken met slechts 9 procent van de eigenarenen huurders.Volgens de initiatiefnemers van het onderzoek heeft de mondialebouwexplosie in de ontwikkelingslanden een enorme kansgecreëerd om anders te bouwen en de energievraag drastisch teverlagen. Voor een gemiddeld gebouw in een industriële marktkunnen bestaande technieken in combinatie met nuchterheidalleen al de energie-efficiency met 35 procent verhogen en dekosten voor verwarming met 80 procent verlagen. Volgens deinitiatiefnemers zijn een krachtig ondersteunend beleid enregelgevende kaders nodig om een verandering te bereiken induurzaam bouwen. Overheden en lokale autoriteiten moetenhiervoor gezond beleid ontwikkelen, zo luidt de aanbeveling.LPagina

LevenopdakenThema: duurzaam bouwenOmslagartikelVeel voordelenHet plan van de lokale Partij van de Arbeid in Tilburg om groene dakenaan te leggen in de stad heeft de eerste prijs gewonnen als BesteRaadsvoorstel 2007. Dit werd bekend gemaakt door ministerAnk Bijleveld-Schouten van Binnenlandse Zaken tijdens een congresvoor gemeenteraadsleden in Ede.Het is niet zozeer de verkiezing zelf, maar de mensen die er aan te paskomen waardoor dit bericht zijn gewicht krijgt. Een minister die eenprijs voor groende daken uitreikt, dat hadden we nog niet eerder gezien.Nou vooruit, het was dan wel de minister-president himself die nog nieteens zo heel veel eerder in een lezing had aangegeven sympathiek testaan tegenover groene daken, maar nu zelfs een prijs voor het ideealleen al…Groene opmarswordt brederWe zijn in Nederland al langer getuige van een langzamemaar zekere groene opmars, onder meer in de vorm vangroene daken. Nu zien we echter bewegingen waardoor deopmars niet alleen lijkt te versnellen, maar zich ook lijkt teverbreden: duurzaam bouwen wordt een regelrechte hit.De Tilburgse PvdA wil dus inzetten op groene daken om zo de aanlegvan daktuinen te bevorderen. Zo kan een economische, ecologische enesthetische drieslag worden gemaakt, de zogenoemde drie e’s. In economischezin wil dit zeggen dat er in warme periodes minder energiekostennodig zijn omdat een groen dak een isolerende werking heeft en er dusminder temperatuurschommelingen in het gebouw voorkomen waardoorminder aanspraak op de airco zal worden gedaan. In ecologische zin zijngroene daken interessant omdat er (nieuwe) biotopen op daken zullenontstaan waardoor de biodiversiteit wordt bevorderd. Dat groene dakentenslotte in esthetische zin mooier zijn dan grote zwarte of grijzevlakken dakbedekking is evident.Andere maar door Tilburg zelf niet heel erg benadrukte voordelen vangroendaken zijn fijnstoffiltering, waterterughouding c.q. -buffering,CO 2-afvang, en zelfs het tegengaan van de opwarming vande aarde. Natuurlijk, we moeten de effecten nu ook weer nietoverdrijven, maar ze zijn er zonder meer, zoals blijkt uit deverschillende artikelen verderop in dit blad.Rotterdam ook alBemoedigend die prijs voor Tilburg, maar erzijn meer gemeenten die met soortgelijkeplannen aan de weg timmeren. Een goed voorbeeldis Rotterdam dat meer groene daken in destad wil om het regenwaterprobleem te kunnentemmen. Rotterdam heeft hiervoor een studiegedaan waaruit blijkt dat als 25 procent van dedaken groen wordt, er jaarlijks 20 procentminder hemelwater het riool in gaat. De aanleg van groenedaken moet worden betaald uit lagere kosten voor onder meerinfrastructuur, waterberging en luchtkwaliteit.Rotterdam heeft een groot tekort aan plekken waar water bijpiekbuien tijdelijk geborgen kan worden. Veel gebieden zijnverhard en hoe meer verharding, hoe minder natuurlijke wateropvangen –verwerking. Dit vergroot de behoefte aan duurzameberging en afvoercapaciteit.Een alternatief kan worden gevonden in de toepassing van groenedaken. Zij vormen een zeer zichtbaar en beleefbaar instrument,dat zowel fysieke als sociale voordelen biedt. En dan hebben wehet niet alleen het opvangen en vertragen van afgifte van regenwater.De andere hebben we hierboven al opgesomd. Juist dezecombinatie van voordelen maakt grootschalige toepassingeninteressant. Want naast de wateropgave heeft Rotterdam ook eenslechte luchtkwaliteit, een ‘grijs’ imago enzovoort.Bijkomend voordeel is de besparing. Volgens het Hoogheemraadschapvan Schieland en de Krimpenerwaard kan op eengemiddeld vegetatiedak tussen de 10 en 20 mm water wordengeborgen. Per hectare dakoppervlak betekent dat een bergingscapaciteitvan ongeveer 100 tot 200 kuub. Als deze bergingscapaciteitbinnen de stad zou moeten worden gerealiseerd, danzou dat tussen de € 100 en € 200 per kuub kosten.Rotterdam wil de aanleg van groene daken ondersteunenmet subsidies die worden gefinancierd uit lagere kosten voorinvesteringen die anders noodzakelijk zijn. Door de piekbelastingte verlagen hoeft bijvoorbeeld de infrastructuurminder capaciteit te hebben, en zo kan de gemeente besparenop deze investering. De fijnstofproblematiek neemt af door hetMet een groendak wordt eeneconomische, ecologische enesthetische drieslag gemaaktvergroten van het effect van buurt- en wijkgroen, zodatRotterdam minder kosten hoeft te maken voor de luchtkwaliteit.Waterschappen willen een bijdrage leveren, omdat zij andersmeer piekbergingscapaciteit in de polder- en boezemgebiedenzouden moeten maken. De subsidie is dan ook het hoogst op dieplekken in Rotterdam waar het effect op zowel piekberging alsluchtkwaliteit het grootst is.Waarom duurzaam?De voorbeelden uit Tilburg en Rotterdam gaan verder dan ze zoop het oog doen vermoeden. Het gaat de gemeenten namelijkLees verder op de volgende paginaPagina Pagina

LevenopdakenMilieuTechniekVervolg van pagina 5niet alleen om groene daken en alle milieuvoordelen die daaraan kleven,maar om een breder aspect: duurzaam bouwen. Rotterdam bijvoorbeeldheeft zich aangesloten bij het Clinton Climate Initiative, genoemd naarde voormalige Amerikaanse president Bill Clinton. Dit ‘initiatief’ behelsteen groot aantal maatregelen gericht op een beter (leef)milieu, diekunnen variëren van de aanschaf van spaarlampen tot een drastischevermindering van de CO 2-uitstoot. Alles eigenlijk, zolang het maarbijdraagt aan een verbetering van het klimaat wereldwijd. Overigenshebben inmiddels ook andere steden waaronder Amsterdam zich hierbijaangesloten.Duurzaam bouwen past in het Clinton Climate Initiative. Duurzaambouwen besteedt aandacht aan energiezuinige woon- en werkomgevingen,alternatieve verwarmings- en koelingsbronnen, het gebruik vanduurzaam gekweekte houtsoorten, hergebruik van materialen en ga zomaar door.Enkele van de belangrijkste redenen om in Nederland over te schakelennaar duurzaam bouwen op een rij:• 35 procent van het totale energiegebruik in Nederland wordt gebruiktin gebouwen of de bouwbranche;• 25 procent van alle wegtransport heeft direct te maken met de bouw;• 35 procent van alle afval ontstaat binnen de bouwsector;• Jaarlijks wordt ongeveer 20 miljoen ton aan materialen in gebouwengebruikt. Circa 70 tot 80 procent van de materiaalgebonden milieukostenwordt veroorzaakt door de draagconstructie en de schil. Ditwordt veroorzaakt door de grootschalige toepassing van steenachtigebulkmaterialen, zoals beton en baksteen;• Duurzaam bouwen bevordert de biodiversiteit oftewel het leven omons heen in alle mogelijke soorten en vormen: dieren, planten enmicro-organismen, maar ook de verscheidenheid van levensgemeenschappenof ecosystemen zoals bossen, heide, duinen, rivieren en zee.Biodiversiteit biedt kansen voor het creëren van een mooie, aantrekkelijkeleefomgeving, een verbetering van het vestigingsklimaat voorbedrijven en bewoners, een uitbreiding van het recreatieve palet eneen versterking van de eigen identiteit van de gemeente.Waarom de Tilburgsegroendaken geprezenwordenGroendaken zijn er al langer in Nederland, maar in hetopenbaar geprezen werden ze nog zelden. Dat nu zelfshet plan om groendaken te gaan aanleggen in de prijzenis gevallen, zoals in Tilburg, is uniek. De jury motiveerdehaar oordeel als volgt:‘Dit originele initiatiefvoorstel heeft tot doel gehad hetstedelijk groen in Tilburg een kwaliteitsimpuls te gevendoor het effectief en actief bevorderen en stimuleren vande aanleg van daktuinen bij bedrijven, kantoren, woningbouwcorporatiesen particulieren. Het initiatiefvoorstelis erg origineel, goed uitvoerbaar en goed voorbereid.Het plan kent ambitie omdat het veel verder wil gaan dande standaard groenvoorziening. Zo brengt het voorsteleconomische, ecologische en esthetische voordelen metzich mee. Omdat de stad Tilburg veel ambities heeft,vindt de jury het knap dat de indieners erin geslaagd zijnom met hun voorstel bij te dragen aan dit ambitieniveau.Positieve resultaten zijn er al geboekt doordat het planis opgenomen in het groenstructuurplan waardoor het nustructureel geregeld is voor de gehele stad Tilburg.Daarnaast hebben diverse maatschappelijke groeperingenzich volledig achter het plan geschaard, net als deprovincie Noord-Brabant.’Alles bij elkaar opgeteld lijkt het niet meer dan logisch dat ministerpresidentBalkenende in een lezing heeft opgeroepen tot duurzameontwikkeling, inclusief het aanleggen van groene daken. Wel verwonderlijkis het anderzijds dat de politiek nog nauwelijks heeft nagedacht oversubsidies hiervoor, zoals die bijvoorbeeld wel al bestaan in Duitsland enBelgië. Prijzenswaardig is het dat bedrijven, onder wie de grootsteprojectontwikkelaar van het land, zich inmiddels wel al aan de duurzamekant hebben geschaard. Maar pas op, zo luidt het devies: het moet welrendabel zijn.Verwonderlijk eigenlijk, dat depolitiek nog nauwelijks heeftnagedacht over subsidiesAlles overziend lijkt duurzaam bouwen een onomkeerbare ontwikkeling.Waarop Leven op Daken op zijn beurt opgetogen concludeert dat groendakendefinitief helemaal terug zijn van weggeweest. Want dat zijn wemisschien vergeten: vroeger waren groendaken veel gewoner dan nu.LDubbelduurzaam:groendak met zonne-energieZonnepanelen presteren beter op een groendak.Hoewel hun naam anders doet vermoeden, presterenzonnepanelen namelijk beter in een relatief koeleomgeving. En op groendaken is het koeler dan opandere daken.Officieel bestaat het woord niet, maar wat niet is kan nogkomen: dubbelduurzaam. Het woord bekt lekker met die tweeallitererende d’s en geeft nog een goed gevoel ook.Dub-bel-duur-zaam. Dat voelt als twee keer winst voor de prijsvan één. Meer zelfs, want duurzaam gaat over het milieu endubbele milieuwinst is zo ongeveer de hoofdprijs. En danhebben we het toch weer over geld, gelet op het gebruik van dewoorddelen duur(zaam), (milieu)winst en (hoofd)prijs. Maargoed, we dwalen af.Zonnepanelen op een gewoondak presteren op warme dagentot 20 procent minderHet begrip dubbelduurzaam komt bovendrijven bij het waarnemenvan een nieuwe ontwikkeling, te weten het gebruik vanzonnepanelen op groendaken. Hier blijkt zich een bijzonderesymbiose voor te doen waarvan het milieu in hoge mateprofiteert. We wisten al dat groendaken goed zijn voor hetmilieu in verband met hun eigenschap fijnstof uit de lucht tefilteren en regenwater te bufferen en te verdampen, zodat dit niethoeft te worden afgevoerd naar het toch al overbelaste riool. Endan hebben we het nog maar even niet over de isolerende werkingvan groendaken en de andere milieuvriendelijke voordelen. Nublijken zonnepanelen op groendaken ook nog eens méér stroomte produceren dan op de gangbare gewone daken.Dat is zoals gezegd twee keer milieuwinst. En niet te vergeten:óók financiële winst. Eveneens in meerdere opzichten. Zonneenergielevert per saldo geld op, én groendaken gaan langer meedan standaarddaken. Deze laatste zijn gemiddeld na twintig jaaraan onderhoud danwel vervanging toe, terwijl een goed aangelegdgroendak toch zeker een levensduur van veertig jaar moetkunnen halen. Tel uit je besparing! En had u in Duitslandgewoond, dan had u ook nog eens twee keer subsidie kunnenopstrijken: voor de aanschaf en het plaatsen van de zonnepanelen,en voor het aanleggen van een groendak. Dergelijkestimuleringssubsidies kennen we in Nederland niet, hoewel desubsidie voor zonnepanelen vrijwel zeker terugkomt, mogelijkzelfs al heel snel. Subsidie voor groendaken is vooralsnog geenoptie in politiek Den Haag, helaas.Hoe zit dat eigenlijk met die op groendaken beter presterendezonnepanelen? Welnu, het blijkt dat zonnepanelen beter presteren(lees: meer energie produceren) in een koele omgeving.Sterker nog, bij elke graad boven een temperatuur van 25graden Celsius neemt hun prestatie met 0,5 procent af. Nu zijngroendaken aanzienlijk koeler dan gewone daken, doordat debegroeiing verkoelend werkt, er minder warmte wordt teruggestraalden de grond water vasthoudt en verdampt, wat eveneensde temperatuur drukt. Door dit alles kunnen in de zomermaandentemperatuurverschillen ontstaan tot wel 40 gradentussen gewone daken en groendaken. Dat betekent dat zonnepanelenop een gewoon dak tijdens warme dagen zeker 20procent minder presteren dan vergelijkbare zonnepanelen opeen groendak. ZinCo, leverancier van dakbegroeningssystemen,heeft een speciaal drainelement ontwikkeld waarop relatiefeenvoudig aluminium of houten draagvensters voor zonnepanelenbevestigd kunnen worden. Het is sowieso raadzaam omdeskundigen in te schakelen bij de aanleg of opbouw van eengroendak met zonnepanelen, omdat de afstanden tussen en dehoogte van de panelen zó moet zijn dat de onder- en naastgelegenbeplanting niet wordt verstoord door een gebrek aan lichten water. Ook de keuze van het groen moet weloverwogengemaakt worden, omdat een dergelijk dak specifieke eisen stelt.Te intensieve of te hoge begroeiing kan de gunstige effectennegatief beïnvloeden. En anderhalfkeerduurzaam spreekt tocheen stuk lastiger uit dan dubbelduurzaam.LPagina Pagina

LevenopdakenThema: duurzaam bouwenPolitiekPartijstandpuntenVolgens premier Balkenende heeft zijn kabinet de ambitie om daadwerkelijkhet verschil te maken. Ook op het gebied van duurzaamheid.“Duurzame ontwikkeling staat centraal in het coalitieakkoord dat aan debasis ligt van dit kabinet”, zo zei hij in een toespraak eerder dit jaar opeen bijeenkomst in het kader van dit onderwerp. “We willen uitstralendat duurzame ontwikkeling geen modeverschijnsel is. We willen voorkomendat het wordt gezien als een hype waarop het lucratief meesurfenis. We willen duidelijk maken dat er maar één weg is: de duurzame weg.”De weg naar een duurzame wereld is volgens de minister-president geengebaand pad. Hij trok de vergelijking met een voorjaarsklassieker in hetwielrennen. “Een harde wedstrijd. Met kasseienstroken die je lichaampijnigen. Met wind, regen en modder die je ritverzwaren. Met materiaalpech en valpartijen. Maarook een wedstrijd met veel kansen die je op hetjuiste moment moet grijpen. Een wedstrijd ook mettactisch samenspel. Soms met ploeggenoten, maarvaak is het nodig gaandeweg nieuwe allianties tesluiten.” De bewindsman spiegelt zich in dit verbandgraag aan de burgemeester van de Amerikaanse stadChicago, die persoonlijk het initiatief heeft genomenPremier Balkenende (CDA) ziet groenedaken en andere duurzame initiatievenin de bouw wel zitten. Maar hijbepaalt het beleid niet alleen. Hoedenken de andere politieke partijenhierover? Leven op Daken zette dezevraag breed uit onder hun woordvoerdersin de Vaste Kamercommissievoor Volkshuisvesting, RuimtelijkeOrdening en Milieu.Politiek wil wel duurzaam,maar aarzelt nogvoor een vergaande letterlijke vergroening van de stad (zie ook hetartikel over Chicago elders in dit blad). “Ik denk dan aan de 80.000 tot100.000 woningen die we de aankomende jaren in Nederland gaanbouwen. Waarom kan duurzaamheid bij de bouw van deze woningengeen doorslaggevend criterium zijn? Er is zoveel mogelijk. In Chicagoworden dagelijks zogenoemde ‘green roofs’ geïnstalleerd. Platte dakenvan overheidsgebouwen worden beplant. En burgers en bedrijvenworden gestimuleerd hetzelfde te doen. Door deze groene daken is ereen positief effect op de luchtkwaliteit, zijn er minder stookkosten is ermeer natuur in de stad.”Balkenende trok zijn visie op duurzaam bouwen echter breder. “Ookdichter bij huis bestaan er allerlei goede voorbeelden”, zo vervolgde hijzijn toespraak. “Zelf was ik een paar maanden geleden in Heerhugowaard,in de wijk ‘Stad van de Zon’. Dit is de eerste wijk in Nederland dieklimaatneutraal is, onder meer door het gebruik van zonnepanelen.Laten we er samen voor zorgen dat er nog vele van dit soort wijkenvolgen. In oude en in nieuwe wijken!” Waarop hij zijn betoog beslootmet het volgende advies: “Mijn boodschap is eigenlijk simpel: duurzaammoet je doen.”Christelijk en linksNet zoals het voor Balkenende duidelijk is dat je duurzaamheidgewoon moet doen, is eveneens duidelijk dat hij het voor steunop dit punt vooral zal moeten hebben van zijn kleinere collegachristelijkepartijen en bij de traditioneel linkse partijen SPen Groen links. De partijen die we doorgaans rekenen tot dehoofdrolspelers in de Nederlandse politiek – VVD, PvdA en D66;Balkenendes eigen partij het CDA tellen we in dit geval ombegrijpelijke redenen even niet mee – nemen ook na een tweedepoging niet de moeite om te reageren op enkele vragen over dewenselijkheid van groene c.q. multifunctionele daken. Hetzelfdegeldt voor de kleine nieuwkomers PVV en PvdD.Volgens Paulus Jansen van de SP is zijn partij groot voorstandervan meervoudig ruimtegebruik. Hij verwijst dan ook naar depunten hierover in het SP-verkiezingsprogramma. “Een elementairevorm van meervoudig ruimtegebruik is gebouwd parkeren,waardoor het blik van straat verdwijnt. Maar ook groene daken,zeker in stedelijk gebied, zijn een goede optie om te verdichtenmet behoud van voldoende groen. Dat dakgroen kan zowel eennatuurwaarde als een recreatieve waarde vertegenwoordigen.”Jansen geeft aan dat de SP voorstander is van het koppelen vande bouwvergunning voor binnenstedelijke locaties aan de eisdat bij een woonproject altijd ook extra woongroen gerealiseerdmoet worden. “Wat mij betreft zou groen op daken daarbijmeegeteld mogen worden.” De SP dringt er wel op aan dat inbinnenstedelijk gebied een redelijk aandeel van het groenpubliek en semipubliek toegankelijk is.De politiek is voorstander vangroene daken, maar subsidiezit er nog niet inJansens Groen Links-collega Ineke van Gent denkt er net zoover. Ook zij vindt groene daken een goed idee. “We moetenzuinig zijn op de open ruimte en meervoudig ruimtegebruiklevert daaraan een goede bijdrage. Groene daken zien wij helemaalzitten bij GroenLinks. Hoe kan het ook anders:goed voor het milieu en duurzaamheid past helemaal bij ons.”Groencompensatie op daken bij nieuwbouw vindt Van Gent “eenoptie” en subsidies om groendaken te bevorderen vindt ze “hetoverwegen waard, maar ik zou dan eerste wel een goede kostenbaten analyse willen zien”. En meer in zijn algemeenheid vindtze: “Er staat op dit moment zo’n zes miljoen vierkante meterkantoorruimte leeg en er wordt maar doorgebouwd. We moetenzuinig zijn op onze ruimte en eerste bezien of bestaandebebouwing aangepast kan worden en hergebruikt voordat ernieuwe wordt gebouwd. Ik vind meervoudig en zuinig ruimtegebruiken groene daken echt iets voor een duurzame toekomst.Bovendien zien groene daken er ook nog eens mooi uit. Het iszeker ook een idee om dit te combineren met buitenruimte ofdakterras op hoogte.”Esmé Wiegman van de Christenunie geeft aan dat haar partijeveneens groot voorstander is van meervoudig ruimtegebruik,maar zou het wel jammer vinden als groencompensatie viadaken zou plaatsvinden. “Groene daken zie ik liever als extra.”Net als haar collega Van Gent wil ook Wiegman “voorzichtig zijnmet subsidies. Ik zie veel liever dat dit een ‘gat in de markt’wordt. Meervoudig ruimtegebruik vind ik een belangrijk punt inde discussie over uitbreiding van bedrijventerreinen. Volgensmij valt er heel veel ruimte te winnen op bestaande bedrijventerreinen.”Bij de SGP zijn de geluiden niet anders. “Ruimtewordt in Nederland zo langzamerhand een schaars goed”, aldusKees van der Staaij. “Meervoudig ruimtegebruik kan daarom eenrol van betekenis spelen. De voortrekkersrol die uw blad Levenop Daken hierin vervult, vinden wij daarom positief.”Van der Staaij meent dat er meer aandacht moet komenvoor meervoudig ruimtegebruik en groene daken. “Het grootsteknelpunt is waarschijnlijk niet de investering zelf, maarde onbekendheid. Hier ligt voor jullie een taak. De politiekeverantwoordelijkheid ligt vooral bij de gemeenten. Die zoudener in overleg met projectontwikkelaars meer aandacht aankunnen besteden.”Volgens de SGP’er kunnen groene daken zeker een rol spelen inwaterbuffering en fijnstoffiltering, maar voor aanmoedigingssubsidiesvindt hij het nog te vroeg. “Het is mij nog steeds nietduidelijk of dit daadwerkelijk voldoende zoden aan de dijk zet.Hierover zou ik graag meer informatie willen hebben.”LPagina Pagina

LevenopdakenThema: duurzaam bouwenInterviewProjectontwikkelingImpressie van een Gaia-bedrijvenparkGroen is in, zolang hetbetaalbaar isGeld verdienen met groen ondernemen? OVG bewijst dat het kan. De projectontwikkelaarzet met Gaia-bedrijvenparken een nieuwe stap richting duurzaam bouwen. Inclusief groenedaken en andere milieuvriendelijke technologische snufjes.De jongens en meisjes van projectontwikkelaar OVG zijn lekkerbezig. Dat is een beetje populair gezegd misschien, maar zovoelt het wel. Een jong bedrijf, een gemiddeld jong personeelsbestand,maar een uitermate volwassen orderportefeuille diealleen nog maar groeit. Evenals de omzet. Ter illustratie: OVG istien jaar geleden opgericht, telt inmiddels zeventig mede-Het OVG-hoofdkantoor Las Palmaswerkers en is wat betreft aantallen verhuurde vierkante metersinmiddels de grootste projectontwikkelaar van Nederland.Het geheim? “Niet denken vanuit de grondposities die je hebt,zoals veel traditionele projectontwikkelaars doen, maar ontwikkelenvanuit de klant. Dus niet grondposities verwerven enwachten tot ze veel meer waard zijn geworden voordat je gaat ontwikkelen,maar luisteren naar wat je klant wil en ervoor zorgen dat dat er ook komt.”Aan het woord is Thomas Ummels, directeur Projecten bij OVG. Ummels iseen tevreden mens. Niet alleen omdat het zo goed gaat met het bedrijf, maarook omdat het gesprek plaatsvindt in het nog maar net geopende statige enarchitectonisch zeer bijzondere nieuwe hoofdkantoor van OVG, het herontwikkeldepakhuis Las Palmas midden op de Rotterdamse Wilhelminapier. Voor de goedeorde: hier staat ook het bekende hotel New York, het voormalige hoofdkantoorvan de Holland-Amerika Lijn. Een top A-locatie als het gaat om bedrijfshuisvesting.“Mijn kindje”, zo spreekt Ummels als eindverantwoordelijke vol liefde entrots over het nieuwe hoofdkantoor.OVG manifesteert zich nadrukkelijk als ‘duurzaam bouwer’, en dat maakt hetsucces van het bedrijf des te opvallender. Of scoort de projectontwikkelaar júistzo goed vanwege dit groene etiket? Het recente initiatief van oprichter enhoogste baas Coen van Oostrom om de voormalige Amerikaanse presidentBill Clinton naar Nederland te halen voor een lezing over duurzaamheid heeftnatuurlijk de nodige aandacht gegenereerd. Maar ook daarvóór al was OVGmarktleider. “We hebben ons aangesloten bij wat heet ‘het Clinton-initiative’dat uitgaat van duurzaam ondernemen”, zegt Ummels. “Dit betekent datwe onderdeel uitmaken van een denktank van bedrijven die groen willenondernemen. Het commitment dat we hebben uitgesproken, is niet vrijblijvend.We worden er ook op afgerekend als we de doelstellingen niet halen.”Economische basisVolgens Ummels heeft groen ondernemen “geen bestaansrecht”als er geen economische basis voor is. “Naar ons eigen bedrijfvertaald: we kunnen wel CO 2-neutrale kantoortorens neerzetten,maar die raken we aan de straatstenen niet kwijt als de huurprijsniet marktconform is. Natuurlijk, het mag allemaal wel ietsjeduurder zijn – ook milieu heeft zijn prijs – maar niet te veel.Want bij grote prijsverschillen verdwijnt de bereidheid vanmensen om duurzaam te opereren als sneeuw voor de zon.”Voor wie het nog niet wist: bij CO 2-neutrale objecten probeertde ontwikkelaar zoveel mogelijk de milieubelastende componentenvan de nieuwbouw te compenseren. Niet door elders opde aardbol een stuk grond te kopen en daar een bos op aan teleggen, maar door het gebouw zelf voor de compensatie te latenHet hoofdkantoor van Enecoopdraaien. Bijvoorbeeld door het zeer goed te isoleren met demeest moderne materialen en daardoor op het energieverbruikte besparen. Of door bij de verwarming en/of het elektriciteitsverbruikgebruik te maken van windenergie. De mogelijkhedenzijn in principe legio.“Slimme technologieën”, noemt Ummels de toepassingen dieOVG bij voorkeur gebruikt. Zoals bij de Maastoren, hier evenverderop, dat de hoogste toren van Nederland moet worden enwaarvan de bouw zojuist is begonnen – met OVG als projectontwikkelaar.“Voor de verwarming én de koeling van datgebouw gebruiken we straks het Maaswater dat er langsstroomt.” Om de ontwikkelingen te kunnen bijhouden heeft OVGcontinu een team van vier mensen aan het werk. Zij verzamelende laatste kennis van dat moment op het gebied van duurzaamLees verder op de volgende paginaGroen ondernemen heeftgeen enkele zin als er geeneconomische basis voor isPagina 10 Pagina 11

Kantoorcampus De LotusGroepsactiviteitenTerreininrichtingBestrating en RioleringBinnenbeplantingBoomverzorgingDaktuinen en VegetatiedakenOnderhoud en BeheerDesign & ConstructGroen op hoog niveauVestigingen in de regio's Noord-Holland, Zuid-Holland en UtrechtT (020) 667 77 77E info@vandertolbv.nlbouwen. Bij voorkeur is die kennis direct toepasbaar, maar wanneer datniet het geval is wordt onderzocht hoe deze kennis verder moet wordenaangepast om te kunnen worden toegepast bij nieuwbouw. Overigens isUmmels zelf ook afgestudeerd op een onderzoek naar duurzaam bouwen.www.vandertolbv.nl73071 VdT Adv. Dak 195x139.indd 1 06-03-2007 11:17:09Een Gaia-bedrijvenpark staatvoor de ultieme aanpak vangroen bouwenDe markt pakt groen ondernemen goed op, merkt hij in de dagelijksepraktijk, maar het gaat niet snel en zeker niet vanzelf. “Het is net alsmet een olietanker: die zet je lastig in beweging, maar als ie eenmaalvaart, is hij lastig te stoppen, hoe langzaam hij ook gaat.”Letterlijk groen?Hoewel OVG dus bij voorkeur groen onderneemt, is dat lang niet altijdletterlijk groen. Het nieuwe hoofdkantoor heeft dan wel aan twee kanteneen groen grasdak, maar dat heeft andere redenen. “Er worden hier opde Wilhelminapier ook woningen gebouwd, en een stedenbouwkundigerandvoorwaarde was dat ons dak in verband met het uitzicht van detoekomstige bewoners ‘een vijfde gevel’ zou krijgen. Bijkomend voordeelis dat wij als OVG-medewerkers straks lekker buiten op het dak kunnenlunchen en wandelen, of zelfs een balletje trappen als we willen.”Met groene daken kan uiteraard heel veel CO 2worden ‘terugverdiend’,maar ook hier geldt de randvoorwaarde dat het economisch uit moetkunnen. “De standaard benefits van groendaken zoals waterbuffering,het afvangen van fijnstof en de isolerende werking zijn ons genoegzaambekend, maar het draait toch in de eerste plaats om geld. Hoe berekenenddat misschien ook klinkt. Maar nogmaals: zolang er geen economischebasis voor is, wordt het niets.”Waarmee hij overigens niet gezegd wil hebben dat het nooit iets zalworden met groendaken. Integendeel. Ummels: “De wereldleidershebben internationale milieuafspraken gemaakt, bijvoorbeeld in Tokyo,die we nooit zullen halen als we met z’n allen blijven afwachten.Om nou te voorkomen dat de overheid de boel straks streng gaatreguleren, kunnen we maar beter zelf het stuur in handen nemen.Dan kunnen we tenminste ook de richting zelf bepalen.”Eén van de richtingen waar OVG voor kiest, is de aanleg van zogenaamdeGaia-kantorenparken. De naam is afgeleid van de Griekse godin van deaarde en het begrip zelf behelst de aanleg van compleet CO 2-neutraleparken inclusief gebruiksdaken. “Hierbij gaat het dus niet om100 procent stapelbebouwing, maar om grote natuurgebieden metdaaromheen plintbebouwing in de vorm van kantoren. In de parkenwordt gebruik gemaakt van moderne technologieën. Denk aanalternatieve koeling en verwarming, waterbuffering en –opslag,groenpartijen, ondergronds parkeren en ga zo maar door.” Het is deschaalgrootte die volgens de OVG-directeur deze parken aantrekkelijkmaakt. “Als je bijvoorbeeld een warmte-koude-opslaginstallatie nietvoor één gebouw maakt, maar voor een heel bedrijvenpark, kan het vooreenderde van de prijs.”OVG start volgend jaar met de realisatie in Vlaardingen van het eersteGaia-bedrijvenpark. Volgens Ummels zal dit tevens het eerste tastbarevoorbeeld zijn van wat hij noemt “de ultieme aanpak van groenbouwen”. In het park komen namelijk vrijwel alle toepassingen bijeenop het gebied van duurzaam bouwen. Groene en andere multifunctionelegebruiksdaken horen daar ook bij. Met als mooie bijkomstigheid dat hetbetaalbaar is, en daardoor ook verkoopbaar. “Maar het streven is natuurlijkom goedkoper te kunnen zijn dan de gangbare aanpak.”LPagina 12

LevenopdakenThema: duurzaam bouwenInterviewKlimaatWeervrouw Van Leur wilduurzaam gedrag bevorderenHelga van Leur heeft een bredere ambitie dan mensen vertellen hoe het weerer morgen en overmorgen uitziet. Ze wil prikkelen tot nadenken over hoe wezelf kunnen bijdragen aan een beter klimaat. Dat doet ze aan de hand van‘weetjes’, zoals de relatie tussen de pest en de kleine ijstijd in 1450.Beroemd? Nee, dat vindt ze zelf niet. Bekend, dat wel, van de televisie.Niet meer en niet minder. Toch is weervrouw Helga van Leur van RTL4bekender dan – laten we zeggen – de gemiddelde soapster, die toch ookop televisie te zien is. Maar goed, daar gaat het hier nu niet om. En wieHelga van Leur niet kent van de tv, kent haar misschien van haarcolumns, haar lezingen, haar presentaties, of misschien het boek dat zeheeft vertaald?Heel eerlijk gezegd: haar hart ligt vooral bij het geven van lezingen, onthult ze.“Dan kan ik tenminste de diepte in. Op televisie heb je maar even de tijd om jezegje te doen. Bij lezingen krijg je veel meer tijd.”Behalve met het weer houdt Van Leur zich nadrukkelijk bezig met het onderwerpduurzaamheid. “De aarde, het klimaat, het milieu, het hoort allemaal bij elkaar. Datrealiseren we ons lang niet altijd, waarschijnlijk omdat we het zo goed hebben.Althans, hier in het westen. We hebben alles wat ons hartjebegeert. Voedsel, energiebronnen… de aarde schenkt het ons enwe maken er dankbaar gebruik van. Alleen vergeten we nog weleens dat we dit te danken hebben aan het klimaat. Of dat hetmiljoenen jaren heeft geduurd voor de olie- en gasvelden zijnontstaan. Als wij het klimaat beïnvloeden met milieuonvriendelijkgedrag, of onze energiebronnen nu in een relatief zeer korte tijdgaan benutten zonder ons te bekommeren om de afvalstoffen,dan gaat het een keer fout. Ter illustratie: als we nu acuut zoudenstoppen met het produceren van CO 2, dan zou het nog 50 jaarduren voor we daar de eerste gunstige effecten van merken.” Wat Van Leur maarwil zeggen: we moeten ons goed bewust zijn van de consequenties van onsgedrag en van wat we zelf kunnen bijdragen aan een gezonde leefwereld. “Ik eetgraag vlees”, zegt ze, “maar realiseer me wel dat de productie van één kilo vlees15.000 liter water kost. Eén kopje koffie kost 140 liter water. Dit gecombineerdmet de wetenschap dat zoetwater in de toekomst kostbaarder zal worden dan olie– we stevenen namelijk af op een groot tekort – maakt dat je toch bewuster gaatconsumeren. Ook op andere fronten probeer ik mijn milieuonvriendelijke gedrag– want dat kan je bijna niet vermijden – zoveel mogelijk te compenseren. Ik rijdbijvoorbeeld in een hybride auto. Let wel: niét gesponsord, want ik wil onafhankelijkkunnen blijven.”Wakker schuddenVan Leur heeft de universitaire aardwetenschappelijke opleidingBodem, Water, Atmosfeer afgerond. De meeste mensen met eendergelijke opleiding komen terecht bij ingenieurs- en adviesbureaus.Anderen gaan het onderwijs in, of ze komen zoals zijte werken bij een meteorologisch instituut. In haar geval MeteoConsult. Voor dit bedrijf deed ze al snel de weerpraatjes opSky Radio en Radio 538, en enkele jaren later stroomde ze doornaar de televisie. Daar is ze nu alweer tien jaar te zien, en is zein de tussentijd drie keer uitgeroepen tot populairste weervrouwvan het jaar (1998, 1999 en 2000). Inmiddels heeft ze de overstapgemaakt van een dienstverband bij Meteo Consult naar hetzelfstandig ondernemerschap. Vanuit haar eigen bedrijf verhuurtze zichzelf als weerpresentatrice, maar zoals gezegd ook alsboekenvertaalster, schrijvend en sprekend columniste, enverzorgster van presentaties, lezingen en trainingen.“Als je me vraagt naar het belangrijkste doel dat ik nastreef, danis het dat ik mensen wil wakker schudden. Daarmee bedoel ikdat ik ze bewust wil maken van de complexiteit der dingen endat er niet één waarheid is, maar dat we hoe dan ook zuinigmoeten omgaan met onze leefomgeving. Dat betekent zuinigmet energie, zuinig op het milieu, zuinig met water en ga zomaar door.”Duurzaamheid is bijzonder gebaat bij innovaties, meent Van Leur.“Het maakt in principe niet uit hoe nieuwe energie- of milieubesparendetechnieken er uit zien, want alle kleine beetjes helpen.Groene daken vallen hier wat mij betreft ook onder.”Van Leur somt de bekende voordelen van groendaken op –zuurstofproductie, fijnstoffiltering, CO 2-binding, waterbufferingIk wil mensen bewust makenvan de complexiteit der dingenen dat er niet één waarheid isen warmte in zomerse periodes langer buiten houden – maar zeziet meer pluspunten. “Vanaf 1 januari 2008 wordt het bijnieuwbouw wettelijk verplicht het regenwater zoveel mogelijkzelf op te vangen om zo het riool te ontlasten. Vraag me niethoe de wet precies in elkaar steekt – dat is een nogal technischverhaal – maar het komt er op neer dat hoe meer water je zelfopvangt, hoe minder rioolheffing je betaalt. Dat is ook logisch,want regenwater is schoon genoeg om bijvoorbeeld de was meete doen. Waarom zou je het dan eerst naar het riool afvoeren envervolgens zuiveren om er daarna alsnog de was mee te doen?”Een ander punt is dat groendaken de verdere opwarming van deaarde tegengaan. “Het klinkt vergezocht, maar het is een feit.Hoe lichter het dak van kleur, hoe meer het licht wordt teruggekaatsthet heelal in en dus hoe minder het wordt omgezet inwarmte. Nu zijn steden nog echte warmte-eilanden, met eeneigen klimaat. Groendaken helpen dat tegen te gaan.Nog beter zou zijn alle daken wit te verven, maar begroeiingoogt vriendelijker en is ook beter voor de leefomgeving.”Een vreemd verhaal? Van Leur ondersteunt het met historischefeiten: “In de periode rond 1450 hadden we in Europa een kleineijstijd. Er is een theorie dat dat komt doordat de pest heerste, erveel mensen dood gingen en er daardoor minder mensen warenom de akkers te bewerken waardoor deze overwoekerd raaktenmet CO 2-slurpende, groeiende bomen. Daardoor kon de temperatuurwereldwijd dalen. Als er dan ook nog voldoende ijsvlaktesgaan ontstaan, kan dat door toegenomen reflectie net een zetjein de rug zijn van een temperatuurdaling.”Zo heeft de weepresentatrice meer ‘weetjes’ achter de handwaar ze graag mee strooit. “Maar ik wil hier niet alle feiten enanekdotes uit mijn presentaties verklappen. Dan heb ik straksniets meer over om mijn toehoorders te prikkelen en totnadenken aan te zetten. Want alleen dan kan je ook leren. Ofzoals ook wel wordt gezegd: wijsheid creëer je alleen doortwijfels te hebben.”LPagina 16 Pagina 17

LevenopdakenBuitenlandVerenigde StatenGezondheidRevalideren op het dakwaren met de heilzame werking van natuur en groen, kwam de optie voor eengroendak bovendrijven. Dat was temeer een prima oplossing omdat er in dedirecte omgeving van het gebouw in deze miljoenenstad een groot gebrek heerstaan groenvoorzieningen en er op de begane grond nog nauwelijks ruimte is omdeze behoefte in te vullen.De patiënten van het Schwab Rehabilitation Hospital in de Amerikaansestad Chicago worden behandeld zowel onder als óp het dak van het gebouw.Op het dak is namelijk een compleet park aangelegd dat een belangrijke rolspeelt in de revalidatieactiviteiten.Op het bijna 1000 vierkante meter grote dak van het Schwab revalidatiecentrumlag het basketbalveldje er al jaren verlaten bij. Het personeelen de patiënten – van wie de meesten herstellende van een hersenbloeding,hartaanval, verkeersongeluk of geweldsmisdrijf – maakten ernauwelijks gebruik van. Terwijl sporten toch zo belangrijk is voorontspanning en de bevordering van lichamelijk herstel.Dat moest anders, en in ieder geval beter, oordeelden de artsen endirectie van het Schwab op enig moment. Omdat zij al langer bekendDe landschapsarchitect weesop een project met als doel meergroene daken te realiserenZoals je wel vaker ziet in dit soort gevallen liep ook dit plan vast op geld.Of liever gezegd: op een gebrek daaraan. Het 125 bedden tellende revalidatiecentrum(goed voor de behandeling van jaarlijks ongeveer 1800 patiënten) wasnet voor 23 miljoen dollar gerenoveerd, en er was geen ‘nickel or dime’ meer overvoor de aanleg van ook nog een groendak. Daarmee leek het plan enkele jarengeleden definitief in de prullenbak te verdwijnen.SubsidieToen nam het lot een andere wending. Het Schwab had inmiddels al contactgelegd met de American Horticultural Therapy Association, een belangenverenigingdie zich inzet voor het gebruik van planten en tuinwerkzaamheden alshulpmiddel bij therapieën en revalidatieactiviteiten. Via dezeorganisatie kwam een landschapsarchitect in beeld die de wegkent in overheidsland en die andere financieringsbronnen wistaan te boren. Hij vertelde de Schwab-directie over een projectdat tot doel heeft meer groene daken in Chicago te realiseren(zie ook het kader ‘Chicago wil geen hitte-eiland zijn’ elders opdeze pagina’s) en wist uit het bijbehorende gemeentelijk fondszelfs 400.000 dollar subsidie los te peuteren. Daarmee was hetaanstaande ‘revalidatiedakpark’ al een heel eind op stoom. Metgiften en donaties werd de begroting sluitend gemaakt en konworden begonnen met de aanleg.Lees verder op de volgende paginaPagina 18 Pagina 19

LevenopdakenBuitenlandChicago wil geenhitte-eiland zijnLEEFDAKENLIGGEN HET BEST OP EENFOAMGLAS ® KOMPAKTDAKPrettige bijkomstigheid was dat het revalidatiecentrum was ontworpenom in de toekomst desgewenst in de hoogte te worden uitgebreid, endus had het dak een behoorlijk draagvermogen meegekregen die in iedergeval voldoende was om het gewicht van aarde en begroeiing te kunnendragen. Ook de waterdichte isolatielaag was kwalitatief nog goedgenoeg om niet te hoeven worden verwijderd. Wel diende nog eentweede laag te worden aangebracht met daarnaast onder meer eendrainagesysteem, wortelwerend materiaal en een filterdoek dat moetvoorkomen dat vruchtbare grond wegspoelt.Vier tuinenVoor het uiteindelijke ontwerp van de daktuin werd de hulp ingeroepenvan de hoogste baas bij de botanische tuinen van Chicago, die tevensexpert is in geneeskundige behandelingen op basis van tuintherapie. Hijverdeelde het dak in vier verschillende gebieden die door middel vanwandelpaden met elkaar zijn verbonden.Elk van de vier tuinen is anders ingericht maar ze herbergen wel allemaaldezelfde functionaliteiten: gericht op overleg of bezinning; werken ofuitrusten; spelen of leren; en bezoek ontvangen of alleen zijn. Dit uiteraardmet het oog op het welbevinden van de patiënten. Zo is het gebied ‘hetPark’ voorzien van speeltoestellen voor kinderen, een plek voor gezinnenom bijeen te komen en er is een groene leerhoek. De beplanting enbegrenzing zijn zo gekozen, dat de bezoeker hier veilig zowel actiefbezig kan zijn als rust kan vinden.Vanwege de heilzame werkingvan natuur en groen,kwam de optie voor eengroendak bovendrijvenBurgemeester Richard Michael Daley van Chicago heeft zichzelfeen missie opgelegd: zijn stad moet de groenste van Amerikaworden. Maar het is hem niet alleen te doen om parken enbomen. Hij wil ook dat er duurzaam wordt gebouwd, omzodoende het woon-, werk- en leefmilieu te verbeteren.Op 10 juni 2004 legde hij de verandering vast door het instellenvan ‘de Chicago Standaard’, een nieuw stelsel van eisen waaraanbij het ontwerp, de bouw en de renovatie van openbaregebouwen moet worden voldaan, met het doel te besparen openergie en beheerskosten. Vrijwel tegelijkertijd startte hij eenprogramma gericht op het tegengaan van de stad als ‘hitteeiland’.Het programma verstrekt subsidie aan partijen die bereidzijn tuinen of in ieder geval groenpartijen aan te leggen opdaken, waardoor minder warmte wordt geabsorbeerd en detemperatuur in de stad daalt. Een ander onderdeel van ditprogramma is het in lichte kleuren schilderen van daken, wat eenvergelijkbaar effect heeft. Ter illustratie: de laatste jaren hebbende VS met extreme hitte te maken gehad en in juli 1995 leiddedat tot een ramp toen er zeker 750 doden vielen. Alleen al inChicago bezweken 450 mensen door de aanhoudende hitte.In de tussenliggende jaren is Chicago door de inspanningen vande burgervader uitgegroeid tot voorloper op het gebied van dereductie van energie- en waterverbruik in openbare gebouwen.Hij heeft dat onder meer bereikt door de regel in te voeren datde aanvraag voor een bouwvergunning wordt versneld op basisvan de milieuambities. Hoe duurzamer de plannen, hoe snellerde vergunning. Dat scheelt de bouwende partij een hoop geld.Ook is Daley er in geslaagd zijn stad aanzienlijk te vergroenen.Hij heeft bijvoorbeeld een half miljoen bomen laten planten.Dat maakte niet alleen de omgeving een stuk aantrekkelijkermaar aangezien dertien stadsbomen de uitstoot van één autocompenseren werd ook de luchtkwaliteit aanzienlijk verbeterd.Hij veranderde bovendien de grootste parkeerplaats van de stadin het nu populairste park. Het is zijn streven om alle plattedaken van de stad op zijn minst van gras te voorzien.Om het goede voorbeeld te geven startte de burgemeestermet de aanleg van een groendak op het stadhuis en hij liet deresultaten daarvan goed nameten. Een aanzienlijke energie- engeluidreductie binnen het gebouw bleek het gevolg, evenals eenverminderde belasting van het riool vanwege de buffering vanregenwater. De financiële voordelen waren op basis van demeetresultaten eenvoudig vast te stellen waarop werd beslotenvoor elk openbaar gebouw een groen dak te eisen. Eventuelebezwaren kunnen op basis van de eigen ervaringen simpelworden weerlegd en nu veranderen de daken van Chicago danook langzaam in een groene vlakte. Dat is niet alleen heelduurzaam, maar voor de bewoners van de stad ook een stukprettiger om in te leven.Het ‘Merengebied’ herbergt een waterval met bijbehorende waterstroom.Dit is vooral een ontdekgebied. Het ‘Zuidelijke gebied’ valt op door derelatief hoge begroeiing gecombineerd met verhoogde kweekbeddenvoor kruiden en groenten. In het ‘Centrale gebied’ is nog steeds hetbasketbalveldje te vinden, maar nu omringd door een prachtige tuin die– dat is zo bedacht – om veel onderhoud vraagt, én buitenmeubilairgeschikt voor groepsactiviteiten.Het zal uiteraard niet verbazen dat de beplanting zó is gekozen dat dedaktuin het hele jaar door gebruikt kan worden en er altijd iets te zien,te doen én te beleven is.LPagina 20 Pagina 21WAAROM IS FOAMGLAS ®DE VEILIGSTE ISOLATIE?• DRUKVAST ZONDER VERVORMING• ONDOORDRINGBAAR VOOR WATER• 100% WATERDAMPDICHT• VOLLEDIG VERKLEEFD• ALTIJD GELIJKBLIJVENDE ISOLATIEWAARDEPittsburgh Corning Nederland BV,Marconibaan 42, Postbus 72, 3430 AB Nieuwegein,tel. (030) 603 52 41, info@foamglas.nl, www.foamglas.nl.

LevenopdakenUit de praktijkOnderhoudTechniekLevensduur groendak bepaalddoor techniek en nazorgGroendaken worden in Nederland steeds vaker toegepast. Het gaatom lichtgewicht sedumdaken, intensieve daktuinen maar ook omparkeerdaken afgewisseld met groen. De levensduur van de dakenis afhankelijk van de opbouw en de kwaliteit van de toegepastematerialen.De kwaliteit van een groendak begint al met de keuze van deisolatie, dakbedekking en de bouwkundige detaillering.De isolatie moet voldoende drukvast zijn (ps-30 of hoger). Dedakbedekking onder het groendak is bij voorkeur tweelaagswaarbij de bovenste laag wortelvast moet zijn. Dakbanen methet zogenaamde FLL-certificaat voldoen hieraan. Overige eisenaan de onderconstructie zijn: een afschot van minimaal1.5 cm/m 1 , voldoende opbouwhoogte onder het lood, eenopstarthoogte van minimaal 12 cm boven de bovenste afwerklaagvan het groendak en een constructief voldoende sterk dak.Voor de aanleg van het groendak is het raadzaam het dak goedte controleren op waterdichtheid. Constateert men lekkage alshet groendak er al op ligt dan kost het veel energie om deoorzaak te vinden. Om nog maar niette spreken over de groeiachterstanddie plaatselijk ontstaat.Het groendak moet voor een langduriggoed functioneren een aantal functiesvervullen: groeilaag voor de beplanting,drainagelaag voor de afvoer vanovertollig water en een waterbufferingvoor de beplanting in droge perioden.In de praktijk is gebleken dat deze driefuncties het beste van elkaar gescheidenkunnen zijn. Met name de groeilaag en de drainagelaag kunnenmoeilijk gecombineerd worden. In de groeilaag zijn namelijk fijnedeeltjes en humus aanwezig die op termijn een stagnatie kunnenvormen voor de hemelwaterafvoer. De groeilaag is eenvoudig tescheiden van de drainagelaag door een filtervlies.OnderhoudDe levensduur van het groendak wordt niet alleen bepaald doorde techniek, maar ook door de nazorg na de aanleg en het onderhoud.De nazorg kan bestaan uit het vervangen van beplantingendie dood zijn gegaan in het eerste jaar; in vakjargon ‘inboet’.Veelal kan dit afzonderlijk afgesloten worden in een groeigarantie,hierin is dan de inboet en het onderhoud voor heteerste jaar meegenomen. In de praktijk wordt hieraan bij groendakenhelaas weinig aandacht besteed, terwijl het bij tuinaanlegop maaiveldniveau min of meer vanzelfsprekend is.Het onderhoud aan groendaken is extensief bij sedumdaken(1-2 keer per jaar) en intensief (normaal tuinonderhoud) bijgroendaken met heesters en bomen. In verband met dedaksituatie dient specifiek gelet te worden op vegetatie in degrindstroken, eventuele verstopping van hemelwaterafvoeren enhet functioneren van de drainage.Op deze wijze zijn in Duitsland in de zeventiger jaren groendakengerealiseerd die er nog steeds prachtig uitzien. Mits een meer-Wanneer we vanaf de dakbedekking de opbouw van een duurzaamgroendaksysteem beschouwen kan dit er als volgt uitzien:1. beschermlaag:bescherming van de dakbedekking tegen eventuele mechanischebeschadigingen.2. drainagelaag:afvoer van overtollig regenwater, bij voorkeur met een aantoonbaredrainagecapaciteit (DIN4095)3. waterbuffering:extra water voor de beplanting in droge perioden4. substraatlaag:voedingsbodem voor de beplanting- Laag soortelijk gewicht (1200kg/m 3 )- Korrelgrootte voordeling volgens FLL-richtlijn, denk aan dedrainagecapaciteit.- Organisch bestanddeel afgestemd op de toepassing: te veelorganisch materiaal zorgt voor inklinking op termijn doorvertering van de humus.- De laagdikte kan variëren afhankelijk van het type beplantingdat wordt toegepast.5. beplanting:afhankelijk van het soort groendak, kan variëren van sedums,grassen kruiden tot hoge heesters en/of bomen.(in geval van sedum dienen deze voor gekweekt te zijn inspeciaal extensief daktuinsubstraat)Door de lagentechniek blijft de drainagelaag vrij van vervuilingen zal deze na tientallen jaren nog goed functioneren.Een stagnatie in de waterafvoer veroorzaakt verzuring van hetwater voor de beplanting en kan in het ergste geval leiden totafsterven van de plantenwortels.laagse dakbegroening wordt toegepast en er normaalonderhoud wordt uitgevoerd, kunnen we constaterendat een levensduur van tenminste dertig, waarschijnlijkzelfs veertig jaar absoluut haalbaar is.PraktijkvoorbeeldAls praktijkvoorbeeld nemen we Fort Steurgat teWerkendam. Dit fort is gebouwd ten Zuidwesten vanWerkendam aan de Noordzijde van de Biesbosch. Hetfort maakt deel uit van de Hollandse Waterlinie enis gebouwd in 1881-1882. Het betreft een eenvoudigfort met een kruithuis en een legeringsgebouw. Alsnel na de bouw bleek het fort, door voorschrijdendemilitaire techniek, verouderd te zijn. Na in gebruikte zijn geweest bij Rijkswaterstaat en Defensie ishet complex getransformeerd tot drie villa’s, driepenthouses en vijf appartementen. Ook is eenreconstructieplan voor het buitengebied en de grasdakenvan het fort opgesteld om zoveel mogelijk deoriginele staat terug te brengen.Bij de renovatie zijn de oude grondbedekkingen verwijderd.Het herstel van de daken, waterdicht maken en de aanleg vangrasdaken is uitgevoerd door de combinatie Mastum - Van derTol, respectievelijk dakdekkers en tuinarchitecten/hoveniers/terreininrichters. Met een speciale groendaktechniek zijn dedaken opnieuw bekleed met gras, vanwege de hellingen van dedaken een technische uitdaging. De onderbouw voor hetgroendak bestaat nu uit een warmdak constructie van afschutisolatieen een tweelaagse dakbedekking met een toplaag vaneen Phoenix EPDM voor de wortelwerving.Voor het groendak is de Zinco-systeem techniek toegepast. Opde dakbedekking is een beschermmat gelegd waarop, op desteile daken, een houten anti-afschuifconstructie is gelegd.Vervolgens een Zinco drainage-element FS-75 met drainagekanalenmet een waterbuffering met daarop een filtervlies omde drainage schoon te houden. De groeilaag bestaat uit 20 cmsubstraat waarover een kokosmat met een langzaamgroeiendegrassoort is bevestigd.Zo is een eeuwoud fort middels een moderne groendaktechniekopnieuw met gras bedekt en omgetoverd tot een nieuwe eeuwwaarin de woonfunctie centraal zal staan. Een prachtigvoorbeeld van herbestemming van cultureel erfgoed.Aart Veerman,Van der Tol Groep BVPagina 22 Pagina 23