Pijpelogie nr 45

4e JAARGANG NR.15 DECEMBER, 1981.
- ledenwervint~ -
47
Op het ogenblik telt de P.K.N. 170 lid/abonnees. Financieel
gezien zou het beter zijn als we doorgroeien tot 250. Dat betekent
dat we er binnen niet al te lange tijd 80 bij moeten
zien te krijgen.
Tot nog toe is de groei in hoofdzaak tot stand gekomen door
de mondreclame.Al die leden die anderen hebben weten ~an te
sporen tot het verzamelen van pijpen en de leden die nieuwe
abonnees wisten aan te brengen verdienen namens ons allen een
oprecht woord van dank.
Misschien kent U nog geinteresseerden die geen lid zijn. Laat
hen eens met het blad kennis maken.
En heeft U er wel eens over nagedacht om een abonnement als
geschenk te geven?Deze maanden zijn daar zeer geschikt voor.
Ook op een andere manier kunnen we het ledental vergroten.
We denken aan het neerleggen van inschrijfformulieren bij
musea, pijpententoonstellingen en tabakswinkels.Wij als redactie
zullen ons daarvoor inzetten.Mocht u nog "gunstige"
adressen weten of andere ideeen hebben, schrijf of bel ons
dan even. Wilt U inschrijfformulieren hebben? Dan een bericht
aan Leen van den Berg, die U het gevraagde aantal zo spoedig
mogelijk toestuurt.We hopen dat ons doel gauw bereikt wordt.
REACTIES VAN LEDEN,
-De Heer Puister meldde dat in P.K.N.I2,blz II een storende
fout is gemaakt. Er staat Askanli, dit moet zijn Ashanti.
-De Heer F.F.Kompier bezit een pijpje, niet vermeld in het artikel
over Saint-Omer, P.K.N. 14,blz 46. De pijpekop draagt
het merk de ongekroonde 17 met zijgetal 3.
- Op verzoek van de Heer P.Tengnagel is het literatuuraanbod
vermeld in P.K.N.I4 blz 48 nog steeds van kracht.
Als aanvulling het postgironummer van de AMRO-BANK te Hilversum:
32750
49

- Naar aanleiding van de door mij gestelde vraag in P.K.N. nr.
14,blz 26 stuur ik U hierbij een samenvatting van de reakties
welke mij zijn toegestuurd. Tot hu toe zijn er twee leden die
mij schreven dat ook zij in het bezit zijn van dit type pijp
met hielmerk EB. Deze waren gevonden in Gouda en Amsterdam­
Bijlmermeer. Ook mijn exemplaar is in de Bijlmermeer gevonden.
Van verschillende leden kreeg ik de volgende verklaring samengevat.
De besproken pijp is een zgn. Dutch funnel elbow angle
Trade pipe. Een handels- of exportpijp dus,die op verschillenplaatsen
in de V.S. in deze vorm en met het hielmerk EB gevonden
is.
De initialen zijn van de Engelse pijpenmaker Edward Bird, die
van 1630 tot 1665 in Amsterdam gewoond en gewerkt heeft.
Omdat deze pijpen geen hiel hebben konden ze beter en gemakkelijker
verpakt worden voor verscheping naar elders.
Deze gegevens zijn ontleend aan "The Archeology of the clay
tobacco pipe B.A.R. 1979 pag.96-97 en 128-129.
Tot slot wil ik de leden die gereageerd hebben bedanken en
mocht er nog iemand zijn met meer informatie over dit type
pijp, dan hoor ik dat graag om er zo mogelijk later op terug
te komen. M.M. Groeneveld, Liendenhof 83, 1108 HD Amsterdam.
Van de Heer P.K.Smiesing ontving de redactie wat aanvullende
gegevens uit het bovenvermelde boek.
Deze pijpen werden gevonden rond fort "Oranje" in de tegenwoordige
staat New York,dat in begin 17e eeuw hoofdzakelijk
door Hollandse kolonisten werd bewoond.
De pijpmaker Edward Bird was afkomstig uit het Engelse Surrey
en vocht omstreeks 1624 mee in het Hollandse leger. In 1630
huwde hij Aaeltje Govaert. Na haar dood hertrouwde Edward in
1661 met Anna Maria van der Heijde en werkte in Amsterdam tot
zijn dood in 1665. De pijpen met het merk EB werden in vier
verschillende variaties gevonden.
- ORANJEPIJP, ELIZABETH I-pijp of .... ?
Het is mij opgevallen, dat Don Duco meerdere malen getracht
heeft aan te tonen dat er geen Elizabethpijpen zouden bestaan.
Te beginnen in "Vijftig 17e eeuwse pijpen uit de verzameling
van Don Duco",waarin hij opmerkt, dat de zgn. barokpijpjes
ook wel foutief Elizabethpijpjes worden genoemd. Een vergissing
die toch niet zo gemakkelijk gemaakt kan worden.
Daarna in "Nieuwsbulletin Pijpenkamer Icon" nr.1 1976, waarin
hij uitvoerig tracht aan te tonen- en wel aan de hand van
een pijp met vage afbeeldingen- dat het hier niet gaat om de
afbeelding van Elizabeth, maar van Amalia van Solms en aan de
50

andere zijde van Frederik Hendrik.(een goede foto van het
pijpje kan gevonden worden op blz.38 van "Pijpelogie" door
F.H.W.Friederich).Het op dezelfde pagina, en m.i. enig echte
Elizabethpijpje,duidelijk weergegeven,blijft door Don Duco onbesproken.Ik
ben de gelukkige bezitter van zo'n pijpje,in 1972
op een stortplaats in Vlissingen gevonden.
Don Duco blijft bij zijn mening in het jaarverslag 1976 van
Pijpenkamer Icon, blz. 13. Een van zijn argumenten is, dat de
in Nederland werkende Engelse pijpmakers in 1625 toch geen
voordeel konden halen uit een herdenkingspijp van Elizabeth.
Ik zou van het bovenstaande geen punt maken, ware het niet,
dat de verwarring rond deze pijpjes nog vergroot wordt door:
Eric G.Ayto in "Clay Tobacco Pipes",Shire Album 37,blz 4,
waarin hij stelt: " A f ew elaborately decorated pipes were
made during the first half of the Century (17th century) and~
although there were some English versions they are thought to
be mainly of Dutch origin. The designs were either stamped or
incised by hand (on both bowl and stem) or moulded in relief.
Two wellknown examples are the head of Raleigh about to be
swallowed by a crocodile or serpent (which might well represent
King James I~ who tried hard to suppress the habit of
smoking tobacco) and a rather charming pipe showing what might
be the faces of Carles I and Henrietta Maria and which may
have been issued to commemorate their wedding in 1625."
Hoewel Ayto geen afbeelding geeft van het door hem bedoelde
pijpje heb ik, gezien zijn verwijzing naar de Nederlandse afkomst,
het aan zekerheid grenzende vermoeden, dat hij het over
het Elisabeth I,dan wel Frederik Hendrik/Arnalia v.Solms dan
wel Charles I/Henrietta Maria pijpje heeft.
De vraag blijft dan: Wie wilden de Engelse pijpmakers nu wel
eren? En wie voor de drornmel staat dan afgebeeld op "mijn"
pijpje? Zie onderstaande foto.
Etienne Puister
Lepelstraat I
4381 HJ Vlissingen
51

HET GOUDSE PIJPMAKERSGESLACHT VERZIJL,
door J.v.d.Meulen
Bij grondwerkzaamheden in een weiland bij Waddinxveen stuitte
ik op een groat aantal pijpen. Vroeger had men een greppel
volgestort met afval uit een pijpenfabriek. Aan de hand van
hielmerken,steelfragmenten en grospenningen viel op te maken,
dat het afval hoofdzakelijk van de pijpmaker Frans Verzijl afizomstig
was.
Op de Kunst- en Antiekbeurs "De Doelen" in Rotterdam, augustus
1979, was op de P.K.N.-stand een vitrine met deze vondsten
ingericht. Hierdoor kwam ik in contact met de fam.A.Verzijl
uit Den Haag. Zij waren zo vriendelijk mij de genealogie van
hun geslacht te verstrekken, waardoor het schrijven van dit
artikel mogelijk is geworden.
In de stamboom van de fam. Verzijl zijn slechts de namen vermeld
van telgen die direkt of indirekt bij het pijpmaken of
de tabaksnijverheid betrokken zijn geweest en de personen die
noodzakelijk waren om de afstamming te vervolgen. De stamouders
van de pijpmakersfamilie Verzijl waren Maarten Fransz.
Verzijl en Marie Embrechts. Van hun elf kinderen zullen er
twee een generatie voortbrengen waarvan velen de kost in de
pijpmakersbranche verdienen.Van deze twee, Hubertus (I) en
Frans Maartensz. (II),nemen we eerst de nakomelingen van Hubertus
onder de loep.
Martinus (IA) de zoon van Hubertus, was de eerste in de familie
die zijn brood in de tabaksnering verdiende. In een akte
van 31 juli 1693 (I) treedt hij op als getuige, zijn beroep
is toebackvercooper. Zijn kleinzoon Martinus (IAla) treedt in
zijn voetsporen en vestigt zich als winkelier in tabak in Gouda.
Hij behoorde tot de partij der patriotten en was blijkbaar
een vurig partijganger. Op donderdag 28 juni 1787 nam hij als
kapitein van het Goudsche Genootschap voor Wapenhandel "Eendracht
maakt Magt" deel aan de aanhouding van Wilhelmina van
Pruisen te Goejanverwellesluis. Na het binnentrekken van de
Pruisische troepen in Gouda begonnen de represailles tegen de
eigendommen van de patriotten. Bij Martinus werden de ruiten
van zijn winkel op de Lange Tiendeweg ingeslagen(2).
Van de vijf zonen van Martinus zijn er vier pijpmaker geworden.
Zijn op een na oudste zoon, Christiaan (IA2), was de
eerste in de familie die het ambacht van pijpmaker uitoefende.
Hij heeft waarschijnlijk reeds voor 1724 zijn proeve van bekwaamheid
afgelegd, want in het oudst aanwezige merkenboek
52

GENEALOGIE VAN DE PIJPMAKERSFAMILIE VERZIJL
Maarten Fransz.Verzijl -Maria Embrechts
I. Hubertus Maartensz.(1656)a
IA Martinus (1689),tabakverkoper.
IAl Jan (1725)
!Ala Martinus (1780),winkelier in tabak
IA2 Christiaan (1724),pijpmaker b
het dubbele anker 1730-1766,
IA3 Frans (1730),koopman,pijpmaker
Hollandse duit/leeuw 1729-1785
gekroonde L 1753-1774
gekroonde WM 1757 (gehuurd)
IA3a Cornelis (+1806)c,pijpmaker
de slange 1770-ca 1785
gekroonde L 1774-1806
Hollandse tuin 1786-1806
IA3b Maria (+1820),pijpmaakster
gekroonde L 1806-1820
Hollandse tuin 1806-1820
IA4 Martinus (173l).pijpmaker
LS 1759-1763
Dortsche maagd 1730-1769
schenkkan 1759-1769
IA4a Martinus (1762),pijpmaker
LS 1763-1770
IA4b Johannes (1783),pijpmaker,winkelier
de 5 schijven 1769-ca 1778
het dubbele anker 1769-ca 1778
wapen van Leiden 1769-1776
Dortsche maagd 1769-voor 1782 gerooieerd.
53

IA5 Bernardus (1731),pijpmaker
de drie klaverbladen 1730-1756
gekroonde L 1753-1774
IA5a Hubertus (1777),pijpmaker
IA5b Martinus (1791)
IA5b1 Gerarda Catharina (+1865),
pijpmakersvrouw.
II.Frans Maartensz.(1665)
IIA Jan Fransz. (1704)
IIA1 Agatha (1741),pijpmakersvrouw
IIB Emanuel Fransz.(1703)
IIB1 Frans Emanuelsz. (1728)
IIB1a Johanna (1759),pijpmakersvrouw
IIB1b Emanuel (1776),pijpmaker
36 1778-1781
IIB2 Huybert (1729),pijpmaker
leeuwekop met ring 1730-1771
IIB3 Gerrit (1738),pijpmaker
gekroonde VR 1750-?
gekroonde M 1739-1772 (verhuurd)
noten: a. tussen haakjes is de trouwdatum aangegeven.
b. het merk en de periode van gebruik door de
pijpmaker.
c.(+) over lijdingsdatum.
54

van Gouda (1724-1735) staat niet vermeld dat hij in die periode
tot het gilde is toegetreden (3). Ret merk dat hij tot
zijn dood, in 1766, heeft gezet was "het dubbele anker". Uit
zijn huwelijk zijn geen kinderen geboren.
Over Frans Verzijl (IA3) zijn veel gegevens bekend. Hij was op
vele manieren betrokken bij de handel in tabak en tabakspijpen.
In archiefstukken staat hij vermeld als koopman in pijpen,
maar uit de merkenboeken van het gilde weten we dat hij op 23
mei 1729 zijn proef als pijpmaker heeft gedaan, voor de sam
van 8 gulden. (zie afbeelding)
· ~A- 9 ~r.rb 1·· f c?"'-f~~9~ JLrJ!!)!I
c£g_ (lJJ .!!!!? 1/!JJ
Als merk zet hij "de Hollandse duit", later "Leeuw in de Hollandse
tuin" genoemd. Dit merk heeft hij tot zijn dood in 1785
in eigendom gehouden.
Samen met zijn broer Barend ( IA5) heeft hij oak enige tijd
het merk "de gekroonde L" op zijn pijpen gezet. Zij lieten in
het cliche van "de gekroonde L" hun familiewapen, de drie
boompjes aanbrengen. Op I maart 1757 huurt Frans van Willem
Witsius het merk "de gekroonde WM" (8). Uit de akten blijkt
tevens, dat Frans op veel manieren een graantje probeerde mee
te pikken. Op II december 1738 sluit hij een compagnonschap
met Adriaan van Houten inzake de negotie van tabak (4).
Blijkens het requestenboek P. 1748-1752 fol.97 ve r zoeken Swanenburg
en Frans aan de Magistraat van Gouda verlof om, tot
voortzetting van hun negotie in pijpaarde, een klein schuurtje
te mogen timmeren achter hun grate schuur op de Turfsingel bij
de Moordrechtsche Verlaat. Blijkens een andere akte, uit 1753,
hadden Jan Danens, Frans Verzijl en Bastiaan Overweesel, allen
pijpmakersbazen, al meer dan 23 jaar voor eigen rekening schepen
bevracht op Hamburg, Bremen en andere plaatsen zonder ooit
iets te betalen aan het schippersgilde. Sinds 1752 betaalden
zij echter voor ieder schip 5 gulden en 6 stuivers aan het
gilde. Aangezien men hen nu wilde verplichten gebruik te maken
van de op genoemde plaatsen varende beurtschepen verzoeken zij
aan de Ed.Groot Achtb.Heeren van de Magistraat der Stadt Gouda,
hen en alle andere kooplieden in deze hun vrijhe id te la-
55

ten , zoals het ook in Amsterdam,Rotterdam en andere steden
gebeurt. Voor elke bevrachting zullen zij aan het schippersgilde
5 gulden en 6 stuivers betalen (5).
Op 26 mei 1753 wordt aan Frans Verzijl en Bastiaan Overweesel
namens de Magistraat aangezegd, dat zij geen schepen meer mogen
huren om hun pijpen naar Boskoop te vervoeren, aangezien
dat schade berokkent aan het schippersgilde. Frans heeft hierop
geantwoord, dat hij zich in het gilde zal inkopen (5).
De omzet van de pijpenfabriek van Frans Verzijl is zeer omvangrijk
geweest. Dit blijkt als de koning van Pruisen in 1754
een invoerrecht heft van !2,50 op een gros pijpen en daarna
de in- en doorvoer zelfs geheel verbiedt. Jacob de Vos en
Frans verliezen samen in een jaar 30.000 gulden aan afzet (7).
Tussen pijpmakers kan het soms hoog oplopen, dit blijkt uit
een akte uit 1767, waar Abraham van den Berg zijn excuses
moet maken voor de beledigingen die hij geuit heeft tegen
Frans Verzijl, mede-directeur van de Maatschappij der Pijpenbakkers
(6). Vanaf 1780 worden de transakties van Frans afgesloten
onder de firmanaam Frans Verzijl & Zoonen.
Zijn kinderen Cornelis (IA3a) en Maria (IA3b) zullen deze
naam in stand houden tot het overlijden van Maria.
Cornelis (IA3a) de oudste zoon van Frans werd in 1734 in Gouda
geboren.
In het Proefboek van de respectieve Pijpmakers Gilde Broeders
staat vermeld, dat Cornelis op 10 januari 1770 zijn pijpmakersproef
deed en als merk "de Slange" zette(IO). Op 15 september
1781 dragen de kinderen van zijn oom Barend (lAS) hem het
merk "de gekroonde L" over (9). Op 25 januari 1786 laat Cornelis
het merk "de Hollandse Tuijn" van wijlen zijn vader overschrijven
(7). Evenals zijn neef Martinus (IAia) was hij een
patriot en oak zijn pijpmakerij, aan de zuidzijde van de Gouwe,
werd geplunderd.
Op 8 juli 1806 krijgt Maria Verzijl (IA3b), enig en universeel
erfgenaam van haar broer Cornelis, toesternrning om de pijpenfabriek
voort te zetten. Zij zal de merken die ze van haar
broer erfde blijven voeren en de zaak leiden tot zij in 1820
overlijdt.
Martinus Verzijl (IA4) werd oorspronkelijk, ter onderscheiding
van zijn vader (IA), Martinus de Jonge genoemd. Na het
overlijden van zijn vader veranderde dit in Martinus de oude
om verwarring met zijn gelijknamige zoon (IA4a) te voorkomen.
Op II januari 1759 koopt Martinus (IA4) op een publieke veiling
het pijpmerk "LS" voor 400 gulden (I I). Oak voerde hij
het merk "de Dortsche Maagd" (7). Twee maanden voor zijn over-
56

lijden, op II oktober I769, maakt hij zijn testament. Hierin
staat dat indien zijn zoon Jan (IA4b) de pijpmakerij en pijpenhandel
voort wil zetten hij deze zal erven, evenals het
huis in de Peperstraat.
Hoewel Jan, ook wel Johannes (IA4b) genaamd, zijn pijpmakersproef
in I769 aflegde en het merk "de vijf schijven" gebruikte,
is het niet duidelijk of hij zijn vader opgevolgd heeft
in diens bedrijf (I2). In het Pijpmakersarchief staat in de
huurboeken wel vermeld, dat hij Jan Verblauw op 7 mei I776 in
dienst nam voor 4 jaar. Doch het merk "de Dordtsche Maagd",
van zijn vader (IA4), bleek reeds v66r I782 geroyeerd te zijn
(7). In I783 vestigt Jan zich in Antwerpen als winkelier in
tabak.
De broer van Jan, Maarten (IA4a), is maar kort in het pijpmakersambacht
werkzaam geweest. Nadat hij in I763 zijn proef
deed, heeft hij zich in I770 op het oorlogsschip "Nassau" als
matroos aangemonsterd.
Na in I73I zijn proef afgelegd te hebben, zette Bernardus
(lAS) zijn merk "de drie klaverbladen" (3). In hetzelfde jaar
huwde hij Machtelt Vermeulen, dochter uit een gezin waar het
pijpmaken niet onbekend was. Haar broer Cornelis bepaalde in
zijn testament , in I744, dat Cornelis van der Wal gehuwd met
Adriana Vermeul , aan Maggeltje een som van 600 gulden in wekelijkse
termijnen van een gulden en IO stuivers moet betalen.
Dit is haar aandeel in het pijpmerk "de Slange" welke v66r
I746 verkocht was aan Lucas de Jongh.
Van Hubertus (IA5a), de zoon van Barend (Bernardus), weten we
dat hij pijpmaker is geweest, maar in het Pijpmakersarchief
zijn verder geen gegevens over hem te vinden.
De kleindochter van Barend, Gerarda Catharina (IA5bi), trouwde
met de pijpmaker Johannes Cornelisse Oudshoorn. Hij zette
het merk "de twee duiven".
De andere tak van de pijpmakersfamilie Verzijl, Frans Maartensz.(II),
heeft ook een aantal pijpmakers en pijpmakersvrouwen
voortgebracht. Agatha (IIAI) huwde op 4 juli I74I Jan
Souffreu, zoon van een bekend Gouds pijpmakersgeslacht.
Op 4 november I760 verkoopt Anthonie Sofreu, aan zijn zoon
Jan, het merk "P" voor een tractement van zes flessen wijn (7).
Op 7 augustus I770 koopt Jan van Boudewijn Klaris het pijpmerk
"de Meermin" (7). De zaken gingen blijkbaar goed, want
op 5 maart I77I huurt hij van Pieter van der Staal het merk
"de gekroonde 62" voor een periode van I3 weken, tegen een
vergoeding van 6 stuivers per week (I3).
57

Ook de kleindochter van Emanuel Fransz.(IIB) trouwde met een
pijpmaker. In 1759 werd de echt verbonden tussen Johanna
(IIBla) en Cornelis van der Wal. Hij voerde het merk "het
me 1 kme i s j e 11 (7 ) .
De broer van Johanna, Emanuel (IIBlb) ook wel Hermanus genaamd
is slechts kort pijpmakersbaas geweest. Vanaf 1778 heeft hij
het merk "36" gezet tot hij op I mei uit het gilde treedt.
Huybert Verzijl (IIB2) blijkt een pijpmakerij en een pijpenwinkel
te bezitten op de Raam in de Nobelstraat. Van hem is
alleen het merk "de leeuwekop met ring" bekend. Dit merk gebruikte
hij vanaf 1730, tot zijn dood in 1771.
Zijn broer Gerrit (IIB3) is naast pijpmaker tevens broodbakker
geweest (14). Op 3 juni 1750 koopt Gerrit van Pieter van
Reede, de broer van zijn vrouw Clasijna, het merk " de gekroonde
VR" voor 20 gulden (15). Op 7 april 1772 verhuurt
Gerrit zijn merk" de gekroonde M" aan Cornelis Kalf (16).
De laatste telg uit het geslacht Verzijl die de kost in de
tabaksnering verdiende was Bernardus Johannes Verzijl. Hij
is op 5 december 1893 te Gouda geboren en was sigarenmaker
van beroep.
BRONNEN:
I. Not.A.Schoonhoven no. 501
2. Lijst der Huizen, die geplundert of Glaase Z1Jn ingeslagen
tusschen den 17e en 18e september 1787, binnen de Stadt
Gouda. (secretenkast)
3. S.Laansma,Pijpmakers en pijpmerken 1724-1865
4. Not.H.van Heuven no.681,fol.847
5. Portefeuille Gilden III,M8,dossier no.ll
6. Not.W.v.d.Wagt no.843,fol. 15
7. G.C.Helbers,D.A.Goedewaagen. Goudsche Pijpen.
8. Pijpmakersarchief P.A.9a. Boek van gekochte en gehuurde
merken no 40.
9. Pijpmakersarchief P.A.9a. Boek van gekochte en gehuurde
merken no 104.
10. Pijpmakersarchief P.A.6
II. Pijpmakersarchief.Boek van gekochte en gehuurde merken
no 47.
12. Proefboek van de respectieve Pijpmakers Gilde Broeders.
Pijpmakersarchief P.A.6
13. Pijpmakersarchief P.A.99 no.82
14. Not.C.Brack.no 807,fol 278
15. Pijpmakersarchief P.A.9a.no 56
16. Pijpmakersarchief P.A.9a.no 88
58

-------------------------------
VONDSTVERSLAG.
In het eerste gedeelte van dit verslag zullen hoofdzakelijk de
niet versierde pijpen aan de orde komen. Dezen waren voor het
meerendeel met 'de gekroonde L' en 'de leeuw in Hollandse tuin'
gemerkt. Ret merk 'de gekroonde WM' kwam slechts zeer sporadisch
voor. Door de vondst van witte kleischijfjes, ook wel
pijpmakerspenningen of grospenningen genaamd, met de afdruk
van een Zeelandia munt uit 1760 en met een VOC munt uit 1751
en de vele steelfragmenten waarop uitsluitend de naam van
F.Verzijl voorkomt kunnen we de pijpenstort met zekerheid aan
Frans Verzijl (1729-1785) toeschrijven. De gebruikelijke dateringsmethode
(HxBxO) blijkt voor dit materiaal niet in alle
gevallen het juiste resultaat op te leveren. De gevonden pijpen
kunnen op onderstaande wijze ingedeeld worden;
A. Pijpen voorzien van het merk 'de gekroonde L'.
1. Merk op de hiel onderaan de ketel (afb.1-6). De afbeeldingen
1 en 2 geven de minimum en maximum ma t en aan van
dit type.
2. Merk op de plaats van de hiel (afb . 7-8)
3. Merk op de ketel aan de voorzijde, dus naar de r aker
toe (afb.9-16)
Vele pijpen zijn voorzien van het wapen van Gouda met
daarboven een S (afkorting van Slegte=gewone) .
B. Van het merk 'de gekroonde WM' zijn weinig exemplaren gevonden.
De afgebeelde pijp (afb. 17) bezit twee merken. Op de
hiel is namelijk 'de gekroonde L' als merk gezet, terwijl op
de ketel het merk 'WM' te zien is. Dit l aatste merk is in
de mal gegraveerd.
C. Pijpen met het merk 'de Hollandse duit' , 'de leeuw i n Hol ­
l andse tuin' of 'de Hollandse tuin'. Ook hier zien we dat
het merk op drie plaatsen kan voorkomen.
1. als hielmerk (afb. 18-25)
2. op de plaats van de hiel (afb.26)
3. op de voorzijde van de ketel (afb.27-29)
Opvallend is dat hoewel de pijpen meestal het wapen van
Gouda op de zijkant van de hiel dragen de letter S er hoven
ontbreekt. Mogelijk is het een andere (mindere? ) kwaliteit
pijpen.
Naast de gladde pijpen zijn er tevens pijpen met "knorrenversiering"(kelk-
of lobbenpijp) gevonden. De merken bevinden
zich steeds aan de voorzijde van de ketel. De afb. 30,34,35
zijn gemerkt met'de gekroonde L'. Deleeuw in H~ll andse tuin'
staat op afb. 31 en 33. Van nr. 32 zijn beide merken gevonden.
59

60

19
82:
sz
TZ

VERSIERDE PIJPEN.
De afgebeelde en beschreven pijpen hebben hoofdzakelijk betrekking
op de producten, die door Frans Verzijl zijn gemaakt.
Naast onderstaande exemplaren werden in het zelfde gebied nog
vele andere versierde- en pijpen met zijmerk opgegraven.
Onderstaande nummers hebben betrekking op de foto's.
I. "Vissebek". Aan de roerzijde is deze pijp gemerkt met 'de
leeuw in Hollandse tuin'. Op een bijbehorend steelfragment is
d.m.v. een bandstempel de naam van de maker, F.Verzijl, aangebracht.
Meerdere "vissebekpijpen" werden in de naaste omgeving
gevonden. Dit waren producten van de concurrentie en hadden de
volgende hielmerken; 'het lam onder de boom','de gekroonde 41'
en de drie tweeen 222 (zie ook P.K.N. nr. 4).
2. Karikatuurpijp? Deze bijzondere pijp toont aan de vooorzijde
het profiel van een mannekop, waarvan het gelaat naar links
is afgewend. Aan de linker en rechterzijde staan respectievelijk
de l etters V P. De afgebeelde persoon en de betekenis van
de pijp zijn mij onbekend. Ret hielmerk is 'de gekroonde L'.
In mijn verzameling bevinden zich enige exemplaren met een
sterk gelijkende voorstelling. Opvallend is dat zowel de initialen
onder de kop als de merken verschillen. De volgende
kombinaties zijn mogelijk;a. initialen .I.I W, hielmerk 'het
lam onde r de boom', b. initialen HD, hielmerk 'de gekroonde
46', c . geen initial en,hielmerk onbekend (hiel ontbreekt),deze
kop is grater dan de andere.
3,4. Wapen van Hamburg. Van dit type zijn twee modellen gevonden,
die in grootte verschillen namelijk 55 mm en 47,5 mm. De
grootste heeft als merk 'de leeuw in Hollandse tuin' en is
niet geglaasd, de kleinere op de foto is wel geglaasd en heeft
als merk 'de trompetter'.
5-8. Een zeer fraa i versierde pijp, vermoedelijk gemaakt ter
ere van Frans I (Duitsland) als hij tot keizer uitgeroepen
wordt. Tevens is zijn vrouw Maria Theresa van Oostenrijk afgebeeld.
De reden van dit versieringsmotief is zeer waarschijnlijk
de omvangrijke export van Frans Verzijl naar Duitsland,
die tot 1754 plaats vindt. Ret hielmerk is 'de leeuw in Hollandse
tuin'. Datering voor 1754.
9-1 2. Hoewel de vorm sterk verschilt van de vorige pijp is
hier dezelfde gebeurtenis weergegeven. Boven de medaillons van
de keizer en keizerin staat "VREDE IN ONZE DAGEN". Pijpen uit
dezelfde mal kunnen op twee manieren gemerkt zijn nl. 'de gekroonde
L' en 'de leeuw in Hollandse tuin'. De steel is versierd
met bloemenranken (niet op de foto).
62

(9
W8 9 Zl Ll OL 6
8 L 9

13-16. Deze kop is vrijwel identiek aan de vorige, doch in een
andere mal gemaakt. Boven de portretten staan de namen van beide
vorsten resp. "FRANC.ST()?" en "MARIA TRES". Hielmerk 'de
gekroonde L' .
17-18. Deze pijp is uitgegeven ter ere van het huwelijk (1760)
van Carolina, de dochter van Willem IV, met de graaf van Nassau-Weilburg.
Als onderschrift "PRINS en PRINC va(n) NASS:
WEILBURGH". Hoogte van de kop is 49 mm, merk 'de leeuw in Hollandse
tuin' .
19-20. Deze oranje pijp laat de beeltenissen zien van stadhouder
Willem V en zijn vrouw Wilhelmina van Pruisen. Rand het
wapenschild op de linkerkant staat de spreuk van de Orde van
de Kouseband; "HONI SOIT QUI MAL Y PENSE". Om de medaillons
van het koninklijk paar staat: "VIVAT de PRINS en PRINCES van
ORANI" . Hielmerk 'de leeuw in Hollandse tuin', hoogte van de
ketel 55 mm. Datering omstreeks 1775.
21-22. Oak de Franse kroonprins Lodewijk XV is onderwerp tot
versiering, getuige het opschrift "VRANKRY(K) DAUPHIN". Het
blijkt, zowel uit historische gegevens als via de Friederich
dateringsmethode, dat de pijp omstreeks 1723 gemaakt moet z~Jn.
Hielmerk is 'de leeuw in Hollandse tuin'.
23-24. Motiefpijp met wapenschilden, geflankeerd door een engel
en een leeuw, die banieren dragen. Op het lint, links en
rechts van de kroon aan de rand van de ketel, staat op twee
manieren geschreven ter ere van welk land de pijp is geproduceerd
nl. "SPANI" en "HISPAN". De datering ( 1750), vlak na de
vrede van Aken, geeft aan dat dit een herdenkingspijp is.
Als hielmerk zien we 'de leeuw in Hollandse tuin'.
25-30 . Rijk versierde kop met de beeltenissen van vele Europese
vorstenhuizen. Van links naar rechts zijn achtereenvolgens
de portretten te zien van keizer Frans I, keizerin Maria
Theresa, twee onder elkaar geplaatste wapenschilden, vervolgens
de koning van Engeland (George III), de koning van Pruisen
(Frederik II) en tenslotte nogmaals twee wapens. Gezien
de afgebeelde personen, die een belangrijke rol gespeeld hebben
in de zevenjarige oorlog, moet deze pijp na de vrede van
Hubertusburg (1763) gedateerd worden. Volgens de HxBxO methode
van Friederich zou hij uit het begin van de 19e eeuw stammen,
dit lijkt mij niet juist. Meerdere pijpmakers kunnen
hetzelfde historische feit op hun producten vereeuwigd hebben.
Van dit versieringsmotief zijn mij twee exemplaren bekend met
de volgende hielmerken;'de leeuw in Hollandse tuin'(zie foto)
en 'de gekroonde P'.
31-32. Centraal op de voorzijde (naar de raker toe) van deze
64

ll
Ol 6l 8l Ll
9l

p1Jp staan de wapens van de zeven provincien, gezien van hoven
naar beneden en van links naar rechts: Holland, Gelderland,Zeeland,
Utrecht, Friesland, Overijssel en Groningen.
De mogelijke reden van de decoratie is het feit, dat Willem IV
de eerste stadhouder over al deze gewesten was (ong. 1750).
Het hielmerk is 'de leeuw in Hollandse tuin'.
33-34. Mogelijk is de handel op Denemarken de oorzaak geweest
tot het graveren van een mal waarbij hoven het wapenschild
'DENEMARKE' staat. Rand het schild, terzijde gestaan door twee
wilde mannen, vinden we de letters G+W+G enz., waarvan de betekenis
mij niet bekend is. Omstreeks het midden van de 18e
eeuw is deze pijp, met het hielmerk 'de leeuw in Hollandse
tuin', in produktie genomen.
35-36. Bijzonder duidelijke reliefpijp, waarop de band tussen
Oostenrijk en Hongarije tot uiting komt. Op het lint wordt
Maria Theresa geeerd als "KONINGIN VAN HONGAR(ij e)". Ret wapen
wordt geflankeerd door soldaten uit Oostenrijk (links) en Hongarije
(rechts). Helaas ontbreekt de onderzijde van de ketel,
zodat het onderschrift en het hielmerk onbekend zijn. Datering
na 1760.
37-38. Oranjepijp, waarop het gezin van Johan Willem Friso
(Willem IV) staat afgebeeld. Gezien de leeftijd van de kinderen
(Willem V, geb. 1748 en Carolina, geb. 1743) zal de pijp
omstreeks 1750 gekast zijn. Dit stemt overeen met de HxBxO
dateringsmethode. Afgaande op de vele oranjepijpen die Frans
Verzijl gemaakt heeft moeten we concluderen dat hij een overtuigde
oranjeklant was. Op de ketel kunnen we de volgende opschriften
lezen; "RET VORSTELYKE ; HUYS VAN ORANIE:" er. "VI­
VAT ORANIE". Hielmerk 'de leeuw in Hollandse tuin'.
39-40. Hoewel het niet bekend is of de fam. Verzijl het merk
'de komfoor' ooit gezet heeft , bevond zich in de pijpenstort
een pijp die aldus gemerkt was. Op de ketel staan diverse wensen,
zoals "DE GOEDE VRINTSCHAP" en in kleinere letters "MET
SMAAK TE CONSUMEREN", hieronder de naam A:I:SON:. De voorstelling
in het centrum is een cherubijn, gezeten op een wijnvat
met een roemer in de ene en een pijp in de andere hand. Waarschijnlijk
is het een reklamepijp en in opdracht van de hr.
Son gemaakt. Datering omstreeks 1765.
41-43. Fraai versierde pijp met afwijkend model. De vriendschapsbetrekkingen
met Engeland zijn het onderwerp van de decoratie
op deze pijp. Op de banieren staan de Engelse Tudorroos
en de Hollandse leeuw met daar tussen twee ineen geslagen
handen. Rand het medaillon aan de voorzijde staat "HONI
SOIT QUI MAL Y PENSE". Een gekroonde leeuw en een eenhoorn
66

L9
9£
l£ 0£ 6Z
8

houden het schild vast. Hieronder staat "GOD . BLES · THE ·
KING·". Op de hiel 'de leeuw in Hollandse tuin'. Datering
1765?
Van hetzelfde type als de vorige is een variant gevonden. Aan
de onderzijde staat nu "IE MAINTIENDRAY",tevens ontbreken de
beide handen. Bovendien is de Hollandse leeuw ~n de banier vervangen
door drie eikebladeren.
44-46. Als extra versiering, ten opzichte van de vorige twee
beschreven pijpen, is op de vormnaad aan de achterzijde van
deze pijp een gestileerde plant, met vier bladeren en een
bloem, aangebracht. Verder bestaan er slechts kleine verschillen
met boven genoemde pijpen. De tekst onder de voorstelling
luidt;"DIEU RET MON DROIT". Evenals de hierna beschreven pijp
is hij gemerkt met 'de gekroonde 1'.
Op een andere pijp met dezelfde vorm en naadversiering staat
aan de linker- en rechterzijde de beschermheilige "ANTONUS
de PADUA" (afb.36). Boven de heilige, met een kind op de arm
en een tak in zijn hand, staat zijn naam gegraveerd. De steel
~s versierd.
Niet afgebeeld is de p~JP waarop diverse wapens van Zeeland
voorkomen. Aan de ene zijde staat het wapen van Borssele(?)
geflankeerd door twee eenhoorns. Aan de andere zijde zijn de
wapens van Terneuzen,Middelburg,Vlissingen en Veere samengevoegd
in een tableau met het onderschrift Zeelandia.
De onderzijde van de ketel ontbreekt.
Regelmatig worden grote versierde koppen gevonden,waarop twee
leeuwen een gekroond wapen vasthouden. In het lint boven de
voorstelling staat "FRE : REX SWEDEN. De koppen kunnen zowel
met de "gekroonde L" als met "de leeuw in de Hollandse tuin"
gemerkt zijn.Datering ca 1770.
Van hetzelfde type is ook een variant bekend. In het lint
staat nu "VIVAT . REX PRUISEN". Ret wapenschild wordt vastgehouden
door twee wildemannen met manshoge knotsen.
Hielmerk is "de leeuw in Hollandse tuin".
68

69
9v
Zt lv
ov 6£ l£

Zeer fraai van relief z~Jn de pijpekoppen waarop een rakersscene
is afgebeeld (zie ook P.K.N.nr.3,blz.8). Boven het tafereel
lezen we "DE GOEDE VRINTSCHAP",(zie foto nr.47) soms
nog aangevuld met de wens "EN VREDE". Deze koppen zijn gemerkt
met "de leeuw in Hollandse tuin".
47
Met uitzondering van nr.47, zijn alle foto's gemaakt door de
heer W.Krommenhoek, waarvoor ik hem hartelijk wil bedanken.
Alle afgebeelde pijpekoppen bevinden zich in de collectie van
de schrijver.
238
70

WIE HELPT?
Bij een eerste archiefonderzoek in het oude garnizoensstadje
Stevensweert in Limburg ten behoeve van de recente opgraving
waarmee hij doende was, stootte de amateurarcheoloog H.Rutten
toevallig op een los inlegvel (archiefnummer 1275).
r2. /P~~~~ .--~
r-;/~~~~~~~~
~/~?- 6~-A:-:::
De tekst luidt aldus: Den 10 Augustus 1835 heeft Pe t er Hu~senspies
verk~aard van voor merk op zijne pijpen t e gebruiken de
~etter K.
Uit verslagen van de toestand der gemeente blijkt verder dat
er van 1852 tot 1860 3 mannen en 2 vrouwen in de fabriek werkzaam
waren met een dagloon tussen de 30 en 40 cent.
" Hunne fabrikaten vinden goeden aftrek ".
Ret arbeidersbestand breidde zich langzamerhand steeds meer
uit: 1861-1863 - 4 mannen en 3 vrouwen
1863-1869 - 4 mannen en 4 vrouwen
1869-1874 - 5 mannen en 4 vrouwen
In 1878 worden nog 2 mannen vermeld en als eigenaar Jacob HHlzenspies.
Na 1878 wordt de fabriek niet meer vermeld.
De vermelding "pijpenbakker" in een koopacte uit 1880 toont
aan dat Peter Willem Hulsenspies waarschijnlijk zowel de pijpen
vervaardigde alsook deze in zijn eigen bedrijf bakte.
Vreemd is echter dat tot op dit moment tussen alle gevonden
pijpjes nog geen enkele aldaar gevonden is met de letter K.
Waar komt de K vandaan! Heeft Peter Hulsenspies deze misschien
overgenomen?
In Goudse Pijpen van Don Duco staat de letter K vermeld op
naam van Cornelis Brem 1801-na 1819 en op naam van de Wed.
Cornelis Brem voor 1838-1847.
Weet een van de leden van de P.K.N. misschien of zij de naam
Peter Hulsenspies ergens zijn tegengekomen en bezit i emand
misschien pijpjes met de letter K welke mogelijkerwijze uit
deze periode stammen? Wie helpt mij verder? Ik zal U gaarne op
de hoogte houden van de voortgang van het onderzoek.
In het boek: Beschrijving van het Hertogdom Limburg, bijeen
gebracht door G.M.Poell, 1851 en heruitgegeven door De Lijster
71

in 1981 kwam ik hetvolgende tegen:
Bij de omschrijving van de handel staat ~n
te Maastricht - 3 pijpenbakkerijen
te Roermond - I pijpenfabrijk
te Venlo - I pijpenfabrijk
1851 vermeld,
NIEUWE LEDEN.
Jos Engelen,G.Pattonstraat 19, 6135 CR Sittard.
J.van Zetten, Couwenhoven 6127, 3703 RR Zeist.
opgegraven pijpen Nederland,historie.
Ben Laan, Wadway 19, 1687 PN Wognum.
opgegraven pijpen Nederland.
A.J.R.Mank, Raadsherenveld 116, 7327 ES Apeldoorn.
opgegraven pijpen Nederland.
B.Westenbroek, Antigoneschouw 10, 2726 KE Zoetermeer.
Opgegraven pijpen Nederland,historie.
Peter John Davey, 7 Bouveriestreet, CR I 4RF Chester,Engeland.
Opgegraven pijpen alle landen,literatuur.
adreswijziging: Aad Dulfer is verhuisd naar Bizet 33, 2671 XN
Naaldwijk.
LITERATUUR.
- 60 PIJPEN, uit het Niemeyer .Nederlands Tabacologisch Museum.
Getekend door Frans v.d.Vrande, beschreven door Georg A.Brongers.
Uitgave van de Koninklijke bedrijven Theodorus Niemeyer,
te Groningen. 1981.
Ret werkje is vooral een kijk-boek waarin pijpen uit allerhande
materialen de revue passeren.Bij alle getekende pijpen
staan de werkelijke maten vermeld.
Relaas is het boek al uitverkocht.Inlichtingen kunnen ingewonnen
worden bij het N.N.T.Museum,Brugstraat 24, Groningen.
-De kleipijp in de zeventiende eeuwse Nederlanden.Oxford 1981.
door D.R.Duco.Prijs 55,- Prive uitgave.
De Engelse editie is opgenomen in deel V van de B.A.R.reeks.
Ret boek is verkrijgbaar door starting van !55,- op postgiro
3104088 t.g.v. het Pijpenkabinet Amsterdam.
Ret boek behandelt de vorm en versiering van de 17e eeuwse
pijp van 32 Nederlandse steden.
72