Naar het hart van empowerment Deel 2 Over de vraag wat werkt
Naar-het-hart-van-empowerment-deel-2%20%5BMOV-8063581-1.0%5D
Naar-het-hart-van-empowerment-deel-2%20%5BMOV-8063581-1.0%5D
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Jenny Boumans<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>empowerment</strong><br />
<strong>Deel</strong> 2<br />
<strong>Over</strong> <strong>de</strong> <strong>vraag</strong> <strong>wat</strong> <strong>werkt</strong>
Colofon<br />
Opdrachtgever: Movisie, programma Effectiviteit<br />
Auteur: Jenny Boumans, Msc (Trimbos-instituut)<br />
Projectleiding: dr. Hans Kroon (Trimbos-instituut)<br />
Begeleidingscommissie: ir. Cora Brink, dr. Doortje Kal, dr. Jurriaan Omlo,<br />
drs. Marianne <strong>van</strong> Bakel, Max Huber, Msc, drs. Peter Rensen<br />
Met me<strong>de</strong>werking <strong>van</strong>: drs. Anne-Marije Rijkaart (Trimbos-instituut), Angita Peterse<br />
(Trimbos-instituut), Marja <strong>van</strong> Mid<strong>de</strong>laar (Movisie), drs. Trix <strong>van</strong> Loosbroek<br />
Eindredactie: Ethiscript<br />
Vormgeving: Ontwerpburo Suggestie & Illusie<br />
Druk: Libertas<br />
Fotografie: Károly Effenberger<br />
ISBN: 978-90-8869-118-8<br />
Bestellen: www.movisie.nl<br />
© 2015 Trimbos-instituut / Movisie<br />
Deze publicatie is tot stand gekomen dankzij financiering <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> ministerie <strong>van</strong> VWS.
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>empowerment</strong><br />
<strong>Deel</strong> 2<br />
<strong>Over</strong> <strong>de</strong> <strong>vraag</strong> <strong>wat</strong> <strong>werkt</strong>
Inzicht in sociale interventies<br />
De sociale sector heeft als doel een positieve bijdrage te leveren aan <strong>de</strong> maatschappij.<br />
Daar besteedt men veel tijd aan. Maar <strong>wat</strong> levert <strong>het</strong> nu eigenlijk op? En hoe<br />
kom je daar achter? Het on<strong>de</strong>rzoeksprogramma ‘Inzicht in sociale interventies’ <strong>van</strong><br />
Movisie levert een bijdrage aan <strong>de</strong> beantwoording <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze vragen.<br />
In <strong>de</strong> afgelopen vijf jaar heeft Movisie universiteiten, hogescholen en an<strong>de</strong>re<br />
kennisinstituten uitgenodigd om <strong>het</strong> werk in <strong>de</strong> sociale sector te evalueren; bij<br />
voorkeur met veelbeloven<strong>de</strong> maar min<strong>de</strong>r vaak toegepaste vormen <strong>van</strong> evaluatie.<br />
Het doel <strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeken is tweeledig. Enerzijds vergroten ze <strong>de</strong> kennis over<br />
<strong>wat</strong> <strong>werkt</strong>. An<strong>de</strong>rzijds bie<strong>de</strong>n ze inzicht in hoe bruikbare kennis over effectiviteit<br />
kan wor<strong>de</strong>n verzameld. Wat zijn <strong>de</strong> voor- en na<strong>de</strong>len <strong>van</strong> specifieke vormen<br />
<strong>van</strong> evaluatie. Daarbij is nadrukkelijk ook aandacht voor vormen <strong>van</strong> kwalitatief<br />
evaluatieon<strong>de</strong>rzoek.<br />
Deze publicatie is <strong>het</strong> resultaat <strong>van</strong> <strong>het</strong> negentien<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoek in <strong>de</strong> reeks Inzicht<br />
in sociale interventies. Het is <strong>het</strong> vervolg op een eer<strong>de</strong>re publicatie in <strong>de</strong> reeks: <strong>Naar</strong><br />
<strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>. Een on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong> grondslagen <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong><br />
<strong>van</strong> kwetsbare groepen. Deze publicatie – eveneens <strong>van</strong> <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> Jenny<br />
Boumans – verscheen in 2012 en kan wor<strong>de</strong>n besteld of gedownload via<br />
www.movisie.nl.<br />
De kennis die is opgedaan in <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoeksprogramma is <strong>de</strong>els terug te vin<strong>de</strong>n in<br />
<strong>de</strong> overzichtsbun<strong>de</strong>l Weten <strong>wat</strong> <strong>werkt</strong>. Passend evaluatieon<strong>de</strong>rzoek in <strong>het</strong> sociale<br />
domein, on<strong>de</strong>r redactie <strong>van</strong> Jurriaan Omlo, Martijn Bool en Peter Rensen en uitgegeven<br />
door SWP en Movisie in 2013. In <strong>de</strong> me<strong>de</strong> door Movisie geïnstigeer<strong>de</strong> publicatie<br />
Kwalitatief evalueren in <strong>het</strong> sociale domein. Mogelijkhe<strong>de</strong>n en beperkingen (Boom<br />
Lemma Uitgevers, 2014) gaat Vasco Lub na<strong>de</strong>r in op voor- en na<strong>de</strong>len <strong>van</strong> kwalitatief<br />
evaluatieon<strong>de</strong>rzoek.
Inhoudsopgave<br />
Voorwoord 6<br />
Samenvatting 8<br />
1 Het on<strong>de</strong>rzoek 12<br />
1.1 Doelstellingen en <strong>vraag</strong>stellingen 12<br />
1.2 Metho<strong>de</strong>n 14<br />
1.3 Leeswijzer 18<br />
2 Het concept <strong>empowerment</strong> 19<br />
2.1 Empowerment spreekt aan 19<br />
2.2 Kracht én macht 19<br />
2.3 Kernprincipes <strong>empowerment</strong>on<strong>de</strong>rsteuning 22<br />
3 Empowerment in <strong>de</strong> praktijk 26<br />
3.1 Resultaten thematische analyse 26<br />
3.2 Voorzet inhoudsanalyses 27<br />
4 Persoonlijke strategieën en betekenisgeving 29<br />
4.1 Veerkracht en herstel 29<br />
4.2 Omgaan met tegenslagen en beperkingen 30<br />
4.2.1 Zelfzorg-strategieën 31<br />
4.2.2 Betekenis geven 31<br />
4.3 <strong>Naar</strong> een nieuwe (narratieve) i<strong>de</strong>ntiteit 33<br />
4.4 De kracht <strong>van</strong> ervaringsverhalen 34<br />
4.5 De rol <strong>van</strong> naastbetrokkenen 37<br />
4.6 Samengevat 39<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 3<br />
* * *
5 Co-learning 41<br />
5.1 Simpel principe, veel bewijs 41<br />
5.1.1 Peer support <strong>van</strong> mensen met een verslaving 41<br />
5.1.2 Peer support <strong>van</strong> mensen met een chronische aandoening 43<br />
5.1.3 Peer support <strong>van</strong> mensen met een psychiatrische kwetsbaarheid 45<br />
5.2 Collectief herstel 47<br />
5.2.1 Herstelgemeenschappen 47<br />
5.2.2 Herstelcentra 48<br />
5.2.3 Cliëntgestuur<strong>de</strong> organisaties 49<br />
5.3 Sociale beweging 51<br />
5.3.1 Collectieve actie mid<strong>de</strong>ls belangenbe<strong>hart</strong>iging 51<br />
5.3.2 Illustratie: Een korte geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënten- en<br />
patiëntenbeweging 52<br />
5.3.3 Is collectieve actie effectief? 54<br />
5.4 Samengevat 56<br />
6 Professionele on<strong>de</strong>rsteuning <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 58<br />
6.1 De cliënt als subject <strong>van</strong> zorg 58<br />
6.1.1 On<strong>de</strong>rsteuning <strong>van</strong> veerkracht en regie over <strong>het</strong> leven 58<br />
6.1.2 Aandacht voor subjectieve ervaring en betekenisgeving 61<br />
6.1.3 De bre<strong>de</strong>re blik: on<strong>de</strong>rsteuning gericht op individu én context 62<br />
6.2 De professional als co-learner 64<br />
6.2.1 Het belang <strong>van</strong> een goe<strong>de</strong> samenwerkingsrelatie 64<br />
6.2.2 Kenmerken <strong>van</strong> een goe<strong>de</strong> samenwerkingsrelatie 66<br />
6.2.3 Het begint met aandacht en empathie 67<br />
6.2.4 Samenspraak en dialoog 69<br />
6.2.5 Zelfreflectie door professionals 71<br />
6.2.6 Uitdagingen 71<br />
6.3 Inzetten <strong>van</strong> ervarings<strong>de</strong>skundigheid 73<br />
6.4 Samengevat 75<br />
* * *<br />
4 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
7 Maatschappelijke facilitering <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 78<br />
7.1 Kantelingen in beleid en organisatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorg 78<br />
7.1.1 Inspraak zorggebruikers 78<br />
7.1.2 De cliënt als consument? 80<br />
7.2 Het faciliteren <strong>van</strong> participatie en inclusie 81<br />
7.2.1 Kansen op werk 81<br />
7.2.2 Burgerschap, kwartiermaken en anti-stigma 84<br />
7.3 Verbin<strong>de</strong>n <strong>van</strong> domeinen zorg en welzijn 85<br />
7.4 De rol <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rzoek 88<br />
7.5 Samengevat 90<br />
8 Beschouwing <strong>van</strong> <strong>de</strong> resultaten 92<br />
8.1 De dialectiek <strong>van</strong> strij<strong>de</strong>n en loslaten 92<br />
8.2 Subject-subject relaties 93<br />
8.3 Innoveren of terug naar <strong>de</strong> roots <strong>van</strong> <strong>het</strong> mensenwerk? 95<br />
8.4 De huidige transities: kans én gevaar voor <strong>empowerment</strong> 98<br />
9 Conclusies en reflectie op <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek 101<br />
9.1 Conclusies 101<br />
9.2 Opbrengsten <strong>van</strong> <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek 104<br />
9.3 Beperkingen <strong>van</strong> <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek 104<br />
Literatuur 108<br />
<strong>Over</strong> <strong>de</strong> auteur 144<br />
Bijlagen 145<br />
Bijlage I: Aantal geïnclu<strong>de</strong>er<strong>de</strong> artikelen per database 145<br />
Bijlage II: Empowerment-on<strong>de</strong>rsteunen<strong>de</strong> metho<strong>de</strong>n: extra informatie 146<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 5<br />
* * *
Voorwoord<br />
In 2011/2012 kreeg ik <strong>van</strong> Movisie <strong>de</strong> kans om <strong>het</strong> concept <strong>empowerment</strong> uitgebreid<br />
on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> loep te nemen. Wat is <strong>empowerment</strong> eigenlijk? Wat houdt dit veelbeloven<strong>de</strong><br />
concept in? Welke betekenissen wor<strong>de</strong>n er aan <strong>het</strong> begrip toegekend,<br />
bijvoorbeeld binnen emancipatorische bewegingen, in <strong>de</strong> politiek, in <strong>het</strong> beleid en<br />
in <strong>de</strong> praktijk? Deze vragen wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> aanleiding voor een zoektocht door (kritische)<br />
theorie, conceptuele verkenningen, literatuur over ‘goe<strong>de</strong> zorg’, beleids- en<br />
visiedocumenten. Een zoektocht waarover werd gerapporteerd in <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>empowerment</strong> (Boumans, 2012A). Empowerment kwam naar voren als een concept<br />
dat <strong>het</strong> risico loopt inhou<strong>de</strong>lijk af te vlakken en oneigenlijk te wor<strong>de</strong>n ingezet. In<br />
wezen toon<strong>de</strong> <strong>het</strong> zich echter als een inspirerend totaalconcept dat richting kan<br />
bie<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> huidige ontwikkelingen binnen zorg en welzijn. Niet omdat <strong>het</strong> een<br />
kant-en-klaar recept geeft om mensen ´zelfredzaam´ te krijgen maar juist omdat<br />
<strong>het</strong> inzicht biedt in <strong>de</strong> wrijvingen, tegenstrijdighe<strong>de</strong>n, spanningen en dilemma’s die<br />
horen bij <strong>de</strong> processen <strong>van</strong> mensen in kwetsbare posities en bij <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rsteunen<br />
daar<strong>van</strong> door professionals. Het rapport eindig<strong>de</strong> met <strong>de</strong> formulering <strong>van</strong> een reeks<br />
<strong>empowerment</strong>principes om <strong>de</strong> dialoog over <strong>empowerment</strong> in <strong>de</strong> praktijk ver<strong>de</strong>r te<br />
brengen.<br />
Voor u ligt een vervolgon<strong>de</strong>rzoek waar ik dankzij een twee<strong>de</strong> subsidie <strong>van</strong> Movisie<br />
aan kon werken. Waar <strong>het</strong> eerste on<strong>de</strong>rzoek conceptueel-theoretisch <strong>van</strong> aard<br />
was, gaat <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> studie ver<strong>de</strong>r in op ‘<strong>empowerment</strong> in <strong>de</strong> praktijk’. Wat is er<br />
in <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeksliteratuur bekend over <strong>de</strong> inspanningen, activiteiten, praktijken<br />
en metho<strong>de</strong>n die <strong>empowerment</strong>processen <strong>van</strong> mensen met fysieke, psychische en/<br />
of sociale gezondheidsproblemen vooruit kunnen brengen? Welke actoren spelen<br />
hierbij een rol? In <strong>de</strong>ze studie is gepoogd <strong>empowerment</strong> ver<strong>de</strong>r uit te werken en<br />
meer concrete handvatten te bie<strong>de</strong>n. We maken een reis door beschikbare inzichten<br />
uit diverse vormen <strong>van</strong> wetenschappelijk en praktijkgericht on<strong>de</strong>rzoek en uit<br />
ervaringsverhalen.<br />
Het was een hele uitdaging om dit om<strong>van</strong>grijke thema te beschrijven. Ik ben blij<br />
met <strong>het</strong> resultaat. Ik hoop dat <strong>het</strong> werk kan dienen als on<strong>de</strong>rbouwing en legitimering<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> vele bestaan<strong>de</strong> en zich ontwikkelen<strong>de</strong> initiatieven op <strong>het</strong> gebied<br />
<strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>. Dan gaat <strong>het</strong> bijvoorbeeld om <strong>de</strong> toenemen<strong>de</strong> aandacht voor<br />
relatiegerichte zorg, <strong>de</strong> kracht <strong>van</strong> narratieven, belangenbe<strong>hart</strong>iging, zelfzorg en<br />
herstel-initiatieven, kwartiermaken, lotgenotencontact en cliëntsturing. Daarnaast<br />
hoop ik domeinen waarin <strong>empowerment</strong> nog nauwelijks in beeld is, te interesseren<br />
voor <strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n en kansen die er liggen op dit gebied.<br />
* * *<br />
6 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
De begeleidingscommissie, bestaan<strong>de</strong> uit Cora Brink, Doortje Kal, Jurriaan Omlo,<br />
Marianne <strong>van</strong> Bakel, Max Huber, Peter Rensen en projectlei<strong>de</strong>r Hans Kroon, ben ik<br />
dankbaar voor hun commentaren op conceptversies en in <strong>de</strong> discussiebijeenkomsten.<br />
Ik dank Anne-Marije Rijkaart, die een zeer belangrijke rol heeft gespeeld in <strong>het</strong><br />
begin <strong>van</strong> <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoeksproces: <strong>het</strong> selecteren <strong>van</strong> <strong>de</strong> literatuur. Trix <strong>van</strong> Loosbroek<br />
dank ik voor <strong>de</strong> vele discussies over <strong>empowerment</strong> en haar steun en advies. En tot<br />
slot dank ik Angita Peterse en Marja <strong>van</strong> Mid<strong>de</strong>laar voor hun hulp bij <strong>de</strong> searches in<br />
wetenschappelijke databases.<br />
Jenny Boumans, mei 2015<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 7<br />
* * *
Samenvatting<br />
Concept<br />
Het is verlei<strong>de</strong>lijk om <strong>het</strong> concept <strong>empowerment</strong> te reduceren tot individuele noties<br />
als regie, kracht of zelfredzaamheid. Toch gaat <strong>het</strong> om meer. Empowerment is <strong>het</strong><br />
proces <strong>van</strong> toenemen<strong>de</strong> kracht én toenemen<strong>de</strong> macht. Het is <strong>de</strong> dubbele strijd om<br />
meer greep te krijgen op persoonlijke beperkingen en kwetsbaarhe<strong>de</strong>n alsook op<br />
<strong>de</strong> maatschappelijke omstandighe<strong>de</strong>n die han<strong>de</strong>lingsmogelijkhe<strong>de</strong>n inperken. Het<br />
omvat <strong>de</strong> zoektocht naar ruimte om meer subject te zijn, aan <strong>het</strong> roer te kunnen<br />
staan <strong>van</strong> <strong>het</strong> eigen leven. Een zinvol bestaan op te bouwen, zich uitend in alle levensgebie<strong>de</strong>n<br />
zoals wonen, werken, sociale relaties, zingeving en zorg. Oók wanneer<br />
men een on<strong>de</strong>rsteuningsbehoefte heeft en houdt. Empowerment is in <strong>de</strong> kern<br />
dus een kritisch concept; een concept dat bovendien in belangrijke mate richtinggevend<br />
kan zijn in <strong>het</strong> huidige veran<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> zorglandschap, zo bleek uit <strong>het</strong> eerste<br />
<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> (Boumans, 2012A).<br />
Metho<strong>de</strong><br />
In <strong>de</strong>ze vervolgstudie stond <strong>de</strong> <strong>vraag</strong> centraal hoe <strong>empowerment</strong> <strong>van</strong> mensen met<br />
fysieke, psychische en/of sociale gezondheidsproblemen in <strong>de</strong> praktijk <strong>werkt</strong> en<br />
welke acties, activiteiten, praktijken en metho<strong>de</strong>n hun <strong>empowerment</strong>processen kunnen<br />
on<strong>de</strong>rsteunen. Door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> een uitgebrei<strong>de</strong> theoretisch-samenhangen<strong>de</strong><br />
literatuurstudie zijn artikelen over kwalitatief en kwantitatief on<strong>de</strong>rzoek verzameld.<br />
Deze artikelen zijn on<strong>de</strong>rworpen aan een thematische analyse en verschillen<strong>de</strong><br />
inhoudsanalyses met als doel bij te dragen aan <strong>de</strong> body of knowledge over <strong>empowerment</strong><br />
en een samenhangend overzicht <strong>van</strong> kennis en inzichten te genereren.<br />
Een overzicht dat cliënten, professionals, organisaties en on<strong>de</strong>rzoekers helpt om<br />
<strong>empowerment</strong> in <strong>de</strong> praktijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> grond te krijgen.<br />
Thematische analyse<br />
De analyses laten zien dat <strong>empowerment</strong> <strong>vraag</strong>t om inzet en inspanningen <strong>van</strong> verschillen<strong>de</strong><br />
actoren: <strong>van</strong> mensen zelf, <strong>van</strong> mensen samen, <strong>van</strong> professionals én <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
bre<strong>de</strong>re samenleving. Zo ontstaan er vier categorieën <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> waar<strong>van</strong><br />
verwacht kan wor<strong>de</strong>n dat ze, juist in samenhang met elkaar, <strong>het</strong> meeste effect zullen<br />
genereren.<br />
* * *<br />
8 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Inhoudsanalyses<br />
Wat kunnen mensen zelf doen? Eigen strategieën en betekenisgeving<br />
On<strong>de</strong>rzoek laat zien dat <strong>empowerment</strong> in <strong>de</strong> eerste plaats ontstaat door inspanningen<br />
<strong>van</strong> mensen zelf. Door actief aan <strong>de</strong> slag te gaan, kunnen mensen <strong>de</strong> veerkracht die zij<br />
bezitten, aanboren. Zij kunnen in dialoog met zichzelf en hun naasten unieke strategieën<br />
ontwikkelen voor <strong>het</strong> omgaan met beperkingen en tegenslagen. Enerzijds gaat<br />
<strong>het</strong> daarbij om praktische strategieën die mensen in staat stellen meer regie te ervaren.<br />
An<strong>de</strong>rzijds gaat <strong>het</strong> om meer existentiële strategieën, waarbij men op zichzelf reflecteert<br />
en opnieuw betekenis leert geven aan tegenslagen en beperkingen. Vanuit <strong>de</strong>ze<br />
strategieën zetten mensen stappen in <strong>de</strong> richting <strong>van</strong> functioneel herstel op <strong>het</strong> gebied<br />
<strong>van</strong> werk, educatie, stabiel wonen en betekenisvolle relaties. Gebruik maken <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
kracht <strong>van</strong> ervaringsverhalen kan een manier zijn om <strong>de</strong>ze persoonlijke <strong>empowerment</strong>processen<br />
te on<strong>de</strong>rsteunen. Ook <strong>het</strong> benutten <strong>van</strong> <strong>de</strong> kennis en kracht <strong>van</strong> <strong>het</strong> eigen<br />
sociale netwerk lijkt een belangrijke manier om <strong>de</strong>ze processen vooruit te brengen.<br />
Steun en inspanningen <strong>van</strong> belangrijke naasten spelen bijna altijd een zeer belangrijke<br />
rol bij <strong>empowerment</strong>.<br />
Wat kunnen mensen samen doen? Co-learning<br />
De twee<strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> waarop <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek wijst, zijn <strong>de</strong> initiatieven,<br />
activiteiten en praktijken <strong>van</strong> samenwerken<strong>de</strong> lotgenoten of peers. Het gaat daarbij<br />
om peer support programma’s, peer communities, cliëntgestuur<strong>de</strong> initiatieven en sociale<br />
bewegingen. Het on<strong>de</strong>rzoek laat zien dat <strong>het</strong> samen reflecteren en samen werken<br />
door gelijkwaardige subjecten een krachtig mid<strong>de</strong>l kan vormen voor <strong>empowerment</strong><br />
omdat <strong>het</strong> allerlei individuele en collectieve effecten teweeg kan brengen. Het heeft<br />
<strong>de</strong> potentie om we<strong>de</strong>rkerige steun te bewerkstelligen, individueel en collectief herstel<br />
te stimuleren en zelfs om kantelingen in <strong>de</strong> manier waarop zorg wordt georganiseerd<br />
mogelijk te maken.<br />
Wat kunnen professionals doen? Professionele on<strong>de</strong>rsteuning<br />
Professionals kunnen een belangrijke rol spelen in <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rsteunen <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>processen<br />
<strong>van</strong> individuen en groepen. On<strong>de</strong>rzoek laat zien dat in plaats <strong>van</strong><br />
een situatie waarin een cliënt of patiënt object is <strong>van</strong> han<strong>de</strong>lingen <strong>van</strong> <strong>de</strong> professional,<br />
<strong>de</strong>ze zoveel mogelijk subject <strong>van</strong> zorg zou moeten zijn. Het proces <strong>van</strong> cliënten<br />
staat centraal. Dat betekent ten eerste dat <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rsteuning zich hoofdzakelijk richt<br />
op <strong>het</strong> versterken <strong>van</strong> veerkracht, regie, eigen strategieën en <strong>het</strong> uitbrei<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
han<strong>de</strong>lingsmogelijkhe<strong>de</strong>n op verschillen<strong>de</strong> levensgebie<strong>de</strong>n. Ten twee<strong>de</strong> gaat er expliciete<br />
aandacht uit naar subjectieve ervaringen en betekenisgeving. En ten <strong>de</strong>r<strong>de</strong><br />
is er sprake <strong>van</strong> een contextuele kijk. Empowermenton<strong>de</strong>rsteuning impliceert dat<br />
professionals in staat zijn ver<strong>de</strong>r te kijken dan <strong>het</strong> individu; zij hebben niet alleen<br />
een coachen<strong>de</strong> maar ook een sociaal-activeren<strong>de</strong>, haast politieke rol. Om al <strong>de</strong>ze<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 9<br />
* * *
ollen te kunnen vervullen, is een communicatieve, dialogische manier <strong>van</strong> werken<br />
vereist. Vanuit een zoveel mogelijk gelijkwaardige samenwerkingsrelatie dient <strong>de</strong><br />
professional aan te sluiten bij <strong>de</strong> persoon of personen in kwestie en hun leefwereld.<br />
Een goe<strong>de</strong> samenwerkingsrelatie wordt gekenmerkt door aandacht, empathie, samenspraak,<br />
dialoog en zelfreflectie (ook door <strong>de</strong> professional op zijn eigen han<strong>de</strong>len).<br />
On<strong>de</strong>rzoek wijst daarbij ook op <strong>het</strong> belang <strong>van</strong> <strong>het</strong> aanvullen <strong>van</strong> professionele<br />
<strong>de</strong>skundigheid met ervarings<strong>de</strong>skundigheid binnen een organisatie.<br />
Wat kan <strong>de</strong> samenleving doen? Maatschappelijke facilitering<br />
Het on<strong>de</strong>rzoek laat tenslotte zien dat ook beleidsmakers, bestuur<strong>de</strong>rs en on<strong>de</strong>rzoekers<br />
actoren zijn als <strong>het</strong> gaat om <strong>empowerment</strong>. Ook op dit niveau is een dialoog<br />
nodig over doelen, mid<strong>de</strong>len en mogelijkhe<strong>de</strong>n om <strong>empowerment</strong> te faciliteren.<br />
In concrete zin gaat <strong>het</strong> dan om <strong>het</strong> faciliteren <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong><br />
beleid, kantelingen in organisatiestructuren en <strong>het</strong> ontwikkelen en financieren <strong>van</strong><br />
innovatieve diensten. Ten eerste kunnen <strong>empowerment</strong>processen wor<strong>de</strong>n gefaciliteerd<br />
door <strong>het</strong> versterken <strong>van</strong> <strong>de</strong> positie <strong>van</strong> zorggebruikers zodat zij (structureel)<br />
invloed kunnen uitoefenen op <strong>de</strong> zorg die zij ont<strong>van</strong>gen. Een consumentistische<br />
uitwerking <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>doelen lijkt hierbij averechts te werken. Ten twee<strong>de</strong><br />
is <strong>het</strong> faciliteren <strong>van</strong> participatie en inclusie in <strong>de</strong> bre<strong>de</strong>re samenleving <strong>van</strong> belang.<br />
Het creëren <strong>van</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n voor zinvol werk en participatie in an<strong>de</strong>re activiteiten,<br />
<strong>vraag</strong>t om individuele on<strong>de</strong>rsteuning maar ook om inzet om <strong>de</strong> inclusiecapaciteit<br />
<strong>van</strong> lokale gemeenschappen te vergroten. Ten <strong>de</strong>r<strong>de</strong> is <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>re verbinding<br />
tussen domeinen <strong>van</strong> zorg en samenleving een aandachtspunt. Dit blijven nog te<br />
vaak geschei<strong>de</strong>n werel<strong>de</strong>n. Ook on<strong>de</strong>rzoekers kunnen hieraan bijdragen, door<br />
kritisch te kijken naar on<strong>de</strong>rzoeksopzetten en meer verbinding na te streven tussen<br />
verschillen<strong>de</strong> kennisbronnen.<br />
Discussie<br />
In alle inspanningen, activiteiten, praktijken en metho<strong>de</strong>n die in <strong>de</strong> vier <strong>de</strong>elanalyses<br />
beschreven zijn, zijn <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> theoretische principes te herkennen: ze zijn procesgericht,<br />
communicatief, dialogisch, waar<strong>de</strong>gedreven, integraal en (ervarings)<strong>de</strong>skundig.<br />
Kenmerkend voor alle beschreven aanpakken is bovendien dat ze kritisch staan<br />
tegenover ‘<strong>de</strong> beperking’ als enige insteek en ‘<strong>de</strong> methodiek’ als <strong>het</strong> enige antwoord.<br />
Theoretisch beschouwd hangen <strong>de</strong> bena<strong>de</strong>ringen dus sterk samen. Echter, in <strong>de</strong><br />
praktijk (en in <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek) blijkt dit niet zo te zijn. De verschillen<strong>de</strong> <strong>de</strong>elaspecten<br />
<strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> correspon<strong>de</strong>ren met totaal verschillen<strong>de</strong> domeinen, ie<strong>de</strong>r met hun<br />
eigen paradigma’s. Empowerment ziet zich dus geconfronteerd met verschillen<strong>de</strong><br />
blikrichtingen en hoewel dit een ingewikkeld punt is <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>, biedt <strong>het</strong> ook<br />
juist <strong>de</strong> mogelijkheid waar we met <strong>de</strong> transities anno 2015 naar zoeken. Het is immers<br />
* * *<br />
10 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
onvermij<strong>de</strong>lijk dat domeinen hun ‘comfortzone’ gaan verlaten en toena<strong>de</strong>ring gaan<br />
zoeken tot an<strong>de</strong>re domeinen. Juist omdat steeds dui<strong>de</strong>lijker wordt dat <strong>empowerment</strong><br />
niét terug te brengen is tot zelf doen en zin geven, tot collectieve actie, metho<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
zorg, participatie of systeemveran<strong>de</strong>ring. Empowerment omvat dit allemaal. Erkenning<br />
<strong>van</strong> die verschillen<strong>de</strong> paradigma’s en op zoek gaan naar verbinding is nodig om een<br />
antwoord te kunnen bie<strong>de</strong>n op <strong>de</strong> (on<strong>de</strong>rsteunings)vragen <strong>van</strong> <strong>de</strong> toekomst.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 11<br />
* * *
Het on<strong>de</strong>rzoek<br />
1<br />
Ie<strong>de</strong>r mens is subject én object <strong>van</strong> zijn leven. Ie<strong>de</strong>r mens leeft in <strong>het</strong> spanningsveld<br />
tussen bepalen en bepaald wor<strong>de</strong>n. En ie<strong>de</strong>r mens staat voor <strong>de</strong> uitdaging zijn leven<br />
in dat spanningsveld vorm en zin te geven; als individu en als on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el <strong>van</strong> een samenleving.<br />
Mensen die beperkingen hebben, bijvoorbeeld in <strong>het</strong> fysieke, psychische<br />
en/of sociale vlak, zien zich echter voor een nog grotere opgave gesteld. Als subject<br />
of actor kunnen optre<strong>de</strong>n in je eigen leven is niet <strong>van</strong>zelfsprekend wanneer je (chronisch)<br />
ziek bent, psychische, psychiatrische, psychosociale of verslavingsproblemen<br />
hebt, met een handicap moet leven, geen dak boven je hoofd hebt en maatschappelijk<br />
om <strong>wat</strong> voor re<strong>de</strong>n dan ook niet meetelt. Mensen hebben te maken met allerlei<br />
culturele, psychologische en ziekte-gerelateer<strong>de</strong> systemen die <strong>de</strong> ruimte om subject<br />
te zijn, structureel inperken.<br />
Dit rapport gaat over <strong>empowerment</strong>: <strong>de</strong> strijd om (toch) subject te wor<strong>de</strong>n, aan<br />
<strong>het</strong> roer te kunnen staan <strong>van</strong> <strong>het</strong> eigen leven, een zinvol bestaan op te bouwen, zich<br />
uitend in alle levensgebie<strong>de</strong>n − wonen, werken, sociale relaties, zingeving en zorg.<br />
Oók wanneer men een on<strong>de</strong>rsteuningsbehoefte heeft en zal hou<strong>de</strong>n. Dit rapport<br />
doet verslag <strong>van</strong> een on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>wat</strong> er uit literatuur bekend is over <strong>het</strong> hoe<br />
<strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> en <strong>empowerment</strong>on<strong>de</strong>rsteuning. Het vormt een tweeluik met<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> (Boumans, 2012A) waarin een conceptuele analyse<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> begrip centraal staat 1 .<br />
Omdat in hoofdstuk 2 een inhou<strong>de</strong>lijke inleiding volgt, inclusief terugblik op<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>, beperk ik mij in dit inlei<strong>de</strong>n<strong>de</strong> hoofdstuk tot <strong>het</strong><br />
beschrijven <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>vraag</strong>stellingen (§1.1) en metho<strong>de</strong>n (§1.2) <strong>van</strong> <strong>het</strong> uitgevoer<strong>de</strong><br />
vervolgon<strong>de</strong>rzoek. Hoofdstuk 1 wordt afgesloten met een leeswijzer voor <strong>het</strong> gehele<br />
rapport (§1.3).<br />
1.1 Doelstellingen en <strong>vraag</strong>stellingen<br />
Het doel <strong>van</strong> dit on<strong>de</strong>rzoek is een samenhangend en domein-overstijgend overzicht<br />
<strong>van</strong> kennis en on<strong>de</strong>rzoek ter beschikking te stellen waar professionals, cliënten en<br />
hun vertegenwoordigers, beleidsmakers en on<strong>de</strong>rzoekers mee geholpen zijn in hun<br />
pogingen <strong>empowerment</strong> in <strong>de</strong> praktijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> grond te krijgen. De kennis over<br />
<strong>empowerment</strong> is nu nog gefragmenteerd; vele methodieken wor<strong>de</strong>n los beschreven<br />
maar <strong>het</strong> blijft vaak ondui<strong>de</strong>lijk hoe <strong>de</strong>ze te plaatsen zijn binnen <strong>het</strong> <strong>empowerment</strong><strong>de</strong>nken<br />
en hoe ze zich verhou<strong>de</strong>n tot an<strong>de</strong>re aanpakken. Ook is <strong>het</strong> vaak<br />
ingewikkeld om erachter te komen of en hoe (goed) <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> methodieken<br />
1 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> is te downloa<strong>de</strong>n en te bestellen op www.movisie.nl.<br />
* * *<br />
12 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
on<strong>de</strong>rzocht zijn. Dit on<strong>de</strong>rzoek hoopt in <strong>de</strong> behoefte te voorzien om samenhang te<br />
creëren en kennis te verbin<strong>de</strong>n, zodat <strong>het</strong> integrale karakter <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> in<br />
<strong>de</strong> praktijk beter uit <strong>de</strong> verf kan komen.<br />
In <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek staat <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> <strong>vraag</strong> centraal:<br />
Welke inspanningen, activiteiten, praktijken en metho<strong>de</strong>n kunnen <strong>empowerment</strong>processen<br />
<strong>van</strong> mensen met fysieke, psychische en/of sociale gezondheidsproblemen<br />
vooruit brengen?<br />
Deze <strong>vraag</strong> wordt geoperationaliseerd in <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeksvragen.<br />
1. Wie zijn <strong>de</strong> actoren <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>?<br />
2. Welke door on<strong>de</strong>rzoek on<strong>de</strong>rbouw<strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n heeft ie<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze actoren<br />
om <strong>empowerment</strong> ver<strong>de</strong>r te brengen?<br />
3. Hoe hangen verschillen<strong>de</strong> aanpakken met elkaar samen?<br />
Empowerment wordt − aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> <strong>de</strong> eerste studie naar <strong>empowerment</strong> −<br />
ge<strong>de</strong>finieerd als subjectwording (zie hoofdstuk 2). Deze bre<strong>de</strong> insteek voorkomt<br />
semantische en conceptuele verwarring, of <strong>het</strong> blijven hangen in één paradigma.<br />
Empowerment gaat in <strong>de</strong>ze studie niet over een afgebakend concept maar juist over<br />
een samenhang <strong>van</strong> concepten, waaron<strong>de</strong>r emancipatie, herstel, agency, mastery,<br />
sociale inclusie en veerkracht. De doelgroepen waarop wordt toegespitst zijn:<br />
• mensen met psychische, psychiatrische of psychosociale problemen<br />
• mensen met verslavingsproblemen<br />
• mensen met (chronische) ziekten of handicaps<br />
• dak- en thuislozen.<br />
Het on<strong>de</strong>rzoek is rele<strong>van</strong>t in <strong>de</strong> context <strong>van</strong> <strong>de</strong> ontwikkelingen die momenteel<br />
gaan<strong>de</strong> zijn binnen zorg en welzijn. Het zorglandschap voor mensen met psychische,<br />
fysieke en sociale gezondheidsproblemen gaat in <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> jaren ingrijpend<br />
veran<strong>de</strong>ren. Belangrijke ontwikkeling is <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>re overheveling <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rsteuningstaken<br />
<strong>van</strong>uit <strong>de</strong> Algemene Wet Bijzon<strong>de</strong>re Ziektekosten (AWBZ) naar <strong>de</strong> Wet<br />
maatschappelijke on<strong>de</strong>rsteuning (Wmo), uitgevoerd door gemeenten (Kromhout et<br />
al., 2014). De rationale <strong>van</strong> <strong>de</strong> overheid is tot een situatie te komen waarin mensen<br />
veel meer in <strong>de</strong> gelegenheid wor<strong>de</strong>n gesteld zelf regie over hun leven te voeren, op<br />
zinvolle wijze te participeren in <strong>de</strong> samenleving, on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el te zijn <strong>van</strong> een sociaal<br />
netwerk en <strong>de</strong> eigen krachten aan te boren en te benutten. Echter, omdat <strong>de</strong> transitie<br />
gepaard gaat met bezuinigingsmaatregelen, valt te verwachten dat <strong>de</strong>rgelijke<br />
inhou<strong>de</strong>lijke doelen on<strong>de</strong>r druk komen te staan. Om <strong>het</strong> behalen <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze doelen<br />
toch mogelijk te maken, is meer kennis nodig over hoe mensen daadwerkelijk<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 13<br />
* * *
empoweren, hoe an<strong>de</strong>ren daarbij kunnen on<strong>de</strong>rsteunen en welke initiatieven en<br />
praktijken eraan kunnen bijdragen. Kortom, <strong>vraag</strong>stukken over <strong>empowerment</strong> wor<strong>de</strong>n<br />
steeds urgenter. Het <strong>empowerment</strong>concept biedt vele aanknopingspunten voor<br />
<strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong> nieuwe, creatieve praktijken die in lijn zijn met <strong>de</strong> beleidsdoelstellingen<br />
maar <strong>het</strong> biedt ook een ka<strong>de</strong>r voor kritische reflectie op <strong>de</strong> huidige<br />
transities. Dit on<strong>de</strong>rzoek wil een bijdrage leveren aan <strong>de</strong> body of knowledge over<br />
<strong>empowerment</strong> <strong>van</strong> mensen met kwetsbaarhe<strong>de</strong>n of beperkingen door kennis uit<br />
on<strong>de</strong>rzoek over <strong>empowerment</strong> te verzamelen en die toegankelijk te maken voor<br />
een breed publiek. De kennis over <strong>empowerment</strong>praktijken die beschikbaar is, is<br />
vooralsnog te versnipperd. Hierdoor is <strong>het</strong> lastig om concrete stappen te zetten binnen<br />
zorg en welzijn om <strong>empowerment</strong> te faciliteren.<br />
1.2 Metho<strong>de</strong>n<br />
Design<br />
Het on<strong>de</strong>rzoek is gebaseerd op een systematische literatuursearch in <strong>de</strong> wetenschappelijke<br />
on<strong>de</strong>rzoeksliteratuur, aanvullend literatuuron<strong>de</strong>rzoek en een conceptueeltheoretische<br />
reflectie <strong>van</strong>uit theorie.<br />
Opzet systematisch literatuuron<strong>de</strong>rzoek<br />
Er is een dubbele systematische literatuursearch uitgevoerd door twee on<strong>de</strong>rzoekers.<br />
De eerste search was gericht op narratieve en kwalitatieve studies, waarin <strong>het</strong><br />
perspectief en ervaringen <strong>van</strong> cliënten centraal staat. De twee<strong>de</strong> search was gericht<br />
op kwantitatieve on<strong>de</strong>rzoeksliteratuur, om informatie over effectiviteit naar boven<br />
te krijgen.<br />
De gedachte achter <strong>de</strong>ze opzet is dat <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rwerp <strong>empowerment</strong> <strong>vraag</strong>t om<br />
een samenbrengen <strong>van</strong> verschillen<strong>de</strong> soorten kennisbronnen. Bij vragen rond <strong>de</strong><br />
on<strong>de</strong>rbouwing <strong>van</strong> praktijken, bestaat een neiging om kwantitatieve kennisbronnen<br />
sterker te waar<strong>de</strong>ren dan kwalitatieve. Vanzelfsprekend kunnen kwantitatieve<br />
studies belangrijk materiaal leveren over <strong>de</strong> werkzaamheid <strong>van</strong> afgebaken<strong>de</strong> bena<strong>de</strong>ringen<br />
en aanpakken. Zou<strong>de</strong>n we echter in <strong>het</strong> geval <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> alleen<br />
kwantitatieve metingen <strong>van</strong> effectiviteit en werkzaamheid betrekken, dan wordt<br />
<strong>het</strong> sterk individu- en contextgebon<strong>de</strong>n karakter <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> genegeerd 2 .<br />
Een kern <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> is dat <strong>de</strong> mensen die empoweren in <strong>het</strong> centrum wor<strong>de</strong>n<br />
geplaatst <strong>van</strong> alle han<strong>de</strong>lingen (zie hoofdstuk 2). Dat impliceert dat on<strong>de</strong>rzoek<br />
naar <strong>empowerment</strong> altijd <strong>het</strong> gesprek met betrokkenen zou moeten omvatten.<br />
Principieel wordt <strong>de</strong> bewijskracht met betrekking tot <strong>het</strong> <strong>empowerment</strong>gehalte <strong>van</strong><br />
2 In <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> is dieper ingegaan op <strong>de</strong> valkuilen <strong>van</strong> kwantitatief on<strong>de</strong>rzoek<br />
in <strong>het</strong> ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>.<br />
* * *<br />
14 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
een zekere bena<strong>de</strong>ring of aanpak daarom in <strong>de</strong> eerste plaats door dit kwalitatieve<br />
element bepaald. Dit principe keert in <strong>de</strong> rest <strong>van</strong> <strong>het</strong> rapport terug. Daarnaast zijn<br />
kwantitatieve studies gebruikt om <strong>de</strong> bewijskracht per on<strong>de</strong>rwerp aan te vullen.<br />
Er is daarbij gelet op <strong>de</strong> manier waarop <strong>het</strong> kwantitatieve on<strong>de</strong>rzoek is ingestoken.<br />
De voorkeur ging uit naar on<strong>de</strong>rzoeken waarbij – door kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek<br />
on<strong>de</strong>rbouw<strong>de</strong> – (<strong>empowerment</strong>- of herstelgerichte) uitkomstmaten zijn gebruikt<br />
om effectiviteit te meten en on<strong>de</strong>rzoeken waarin <strong>de</strong> stem <strong>van</strong> betrokkenen zo veel<br />
mogelijk aan bod kwam.<br />
De volgen<strong>de</strong> bre<strong>de</strong> reeks aan zoektermen is gebruikt.<br />
Tabel 1: Zoektermen systematische searches in Psychinfo, Medline en<br />
Soc-in<strong>de</strong>x<br />
1. Zoektermen<br />
gerelateerd aan<br />
<strong>empowerment</strong><br />
2. Zoektermen gerelateerd<br />
aan narratieve/kwalitatieve<br />
evaluatie<br />
3. Zoektermen gerelateerd aan<br />
kwantitatieve evaluatie<br />
Empowerment Narrative Program Evaluation / Mental Health<br />
Program Evaluation / Self Evaluation<br />
/ Psychiatric Evaluation / Educational<br />
Program Evaluation / Course<br />
Evaluation / Treatment Effectiveness<br />
Evaluation / Needs Assessment /<br />
Clinical Audits<br />
Emancipation Storytelling / narration Evi<strong>de</strong>nce-based practice / evi<strong>de</strong>nce<br />
based social work<br />
Recovery Experience Outcome / outcome assessment<br />
Agency Experiential knowledge /<br />
experiential learning<br />
Effect<br />
Mastery Perspective Efficacy<br />
Self-expansion Life review Result<br />
Social inclusion /<br />
social integration<br />
Self-<strong>de</strong>termination<br />
/ Self-actualization /<br />
self-efficacy<br />
Client attitu<strong>de</strong><br />
Biography<br />
Impact<br />
Evaluation / evaluation research<br />
Resilience Autobiography Synthesis<br />
Liberty Personal narrative Follow-up<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 15<br />
* * *
In <strong>de</strong> search naar narratieve/kwalitatieve on<strong>de</strong>rzoeken zijn zoektermen uit rij 1<br />
gecombineerd met zoektermen uit rij 2 (alle termen rij 1 AND alle termen rij 2). In<br />
<strong>de</strong> search naar kwantitatieve on<strong>de</strong>rzoeken zijn zoektermen uit rij 1 gecombineerd<br />
met zoektermen uit rij 3 (alle termen rij 1 AND alle termen rij 3). Waar mogelijk zijn<br />
MESH/Thesaurus termen gebruikt. Wanneer dit niet mogelijk was, is <strong>de</strong> betreffen<strong>de</strong><br />
term in <strong>de</strong> titel gezocht.<br />
De systematische searches zijn eerst uitgezet in internationale databases Psychinfo<br />
en Medline, later is een search in Soc-in<strong>de</strong>x toegevoegd 3 .<br />
We hebben <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> filters toegepast:<br />
• Alleen publicaties <strong>van</strong>af 2008 geïnclu<strong>de</strong>erd.<br />
• Alleen Ne<strong>de</strong>rlands- of Engelstalige publicaties.<br />
• Publicaties over dierenon<strong>de</strong>rzoek geëxclu<strong>de</strong>erd.<br />
Aanvullen<strong>de</strong> searches<br />
De verkregen literatuur is aangevuld met een <strong>de</strong>r<strong>de</strong> search in drie prominente<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse vakbla<strong>de</strong>n met betrekking tot geestelijke gezondheidszorg (ggz) en<br />
rehabilitatie/herstel, omdat op dit gebied veel gepubliceerd is in <strong>het</strong> Ne<strong>de</strong>rlands en<br />
<strong>de</strong>ze kennis an<strong>de</strong>rs buiten <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek zou vallen. Deze bla<strong>de</strong>n zijn:<br />
1. Maandblad Geestelijke Volksgezondheid;<br />
2. Tijdschrift voor Rehabilitatie;<br />
3. Tijdschrift voor Psychiatrie.<br />
Daarbij is gezocht op <strong>de</strong> woor<strong>de</strong>n ‘<strong>empowerment</strong>’, ‘eigen kracht’, ‘eigen regie’,<br />
‘herstel’ en ‘zelfmanagement’. Bij <strong>de</strong>ze search zijn alleen publicaties sinds 2002<br />
geïnclu<strong>de</strong>erd.<br />
Tot slot is er gaan<strong>de</strong>weg nog extra literatuur gezocht, door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> een sneeuwbalsearch,<br />
om bepaal<strong>de</strong> rele<strong>van</strong>te on<strong>de</strong>rwerpen uit <strong>de</strong> systematische search ver<strong>de</strong>r<br />
te kunnen verdiepen. In <strong>de</strong>ze search was <strong>de</strong> inhoud uit <strong>de</strong> systematische search dus<br />
lei<strong>de</strong>nd en is er geen limitatie gehanteerd met betrekking tot <strong>de</strong> tijdspanne. De<br />
search omvatte <strong>het</strong> opzoeken <strong>van</strong> mogelijk rele<strong>van</strong>te artikelen via <strong>de</strong> literatuurlijsten<br />
<strong>van</strong> reeds geïnclu<strong>de</strong>er<strong>de</strong> artikelen.<br />
Selectie <strong>van</strong> literatuur uit <strong>de</strong> opbrengst<br />
In alle searches zijn <strong>de</strong> kernprincipes <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> uit <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong><br />
(zie §2.3) als houvast gebruikt bij <strong>de</strong> schifting tussen rele<strong>van</strong>te en nietrele<strong>van</strong>te<br />
hits. De betrokken on<strong>de</strong>rzoekers hebben zichzelf steeds <strong>de</strong> <strong>vraag</strong> gesteld<br />
3 In <strong>de</strong> resultaten uit Soc-in<strong>de</strong>x is een steekproefsgewijze quick scan gedaan om te on<strong>de</strong>rzoeken of<br />
<strong>de</strong> search rele<strong>van</strong>t aanvullend materiaal oplever<strong>de</strong> ten opzichte <strong>van</strong> Psychinfo en Medline, in <strong>het</strong><br />
bijzon<strong>de</strong>r op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> collectieve interventies. Dat bleek nauwelijks <strong>het</strong> geval.<br />
* * *<br />
16 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
of <strong>de</strong> <strong>empowerment</strong>principes in een artikel voldoen<strong>de</strong> doorklinken. Bij twijfel is een<br />
metho<strong>de</strong> <strong>van</strong> intersubjectiviteit toegepast. Zo is er een selectie gemaakt <strong>van</strong> publicaties<br />
die in aanmerking kwamen voor inclusie. Deze lijst is daarna gezamenlijk opgeschoond<br />
en <strong>de</strong> abstracts <strong>van</strong> 2929 rele<strong>van</strong>te artikelen (zie bijlage 1) zijn opgenomen<br />
in een database in MAXQDA 4 en gelabeld aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> criteria:<br />
1. Mate <strong>van</strong> rele<strong>van</strong>tie / congruentie met <strong>empowerment</strong>principes<br />
(hoog-mid<strong>de</strong>n-laag);<br />
2. Grove in<strong>de</strong>ling doelgroep (psychisch-fysiek-sociaal-niet ge<strong>de</strong>finieerd);<br />
3. Soort artikel (on<strong>de</strong>rzoek-theorie-verhaal-beleid).<br />
Voor dit rapport is uit haalbaarheidsoverwegingen besloten om alleen artikelen die<br />
als ‘hoog rele<strong>van</strong>t’ zijn gelabeld, te analyseren. Dat waren uitein<strong>de</strong>lijk 427 artikelen<br />
met een re<strong>de</strong>lijke spreiding over <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> doelgroepen. Full teksten zijn<br />
waar nodig opge<strong>vraag</strong>d.<br />
Analyse<br />
De analyse is gebaseerd op (abstracts & full teksten <strong>van</strong>) 427 geselecteer<strong>de</strong> artikelen<br />
en kenmerkt zich door een wisselwerking <strong>van</strong> inductieve en <strong>de</strong>ductieve stappen.<br />
Eerst is er een thematische analyse uitgevoerd in MAXQDA. Door systematisch alle<br />
abstracts/full teksten <strong>van</strong> artikelen (kwalitatief en kwantitatief) door te nemen en<br />
steeds per on<strong>de</strong>rzoek <strong>het</strong> centrale on<strong>de</strong>rwerp te co<strong>de</strong>ren, is een lijst <strong>van</strong> thema’s opgebouwd.<br />
Deze lijst is vervolgens door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> een handmatige ‘mindmapping’<br />
gereduceerd tot een set <strong>van</strong> vier hoofdcategorieën. Zo ontstond er in MAXQDA per<br />
hoofdcategorie een database aan on<strong>de</strong>rzoeksartikelen. De resultaten <strong>van</strong> <strong>de</strong> thematische<br />
analyse wor<strong>de</strong>n in hoofdstuk 3 gepresenteerd.<br />
Vervolgens is er per hoofdcategorie een inhoudsanalyse <strong>van</strong> <strong>de</strong> bijbehoren<strong>de</strong> studies<br />
uitgevoerd. Daarbij is verkend <strong>wat</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeken precies te vertellen hebben,<br />
welke bena<strong>de</strong>ringen en aanpakken succesvol of beloftevol lijken en hoe <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong><br />
on<strong>de</strong>rzoeken per categorie samenhangen. Daar zijn vier inhou<strong>de</strong>lijke<br />
hoofdstukken over geschreven (hoofdstuk 4 t/m 7). Kwalitatieve en kwantitatieve<br />
on<strong>de</strong>rzoeken over eenzelf<strong>de</strong> sub-on<strong>de</strong>rwerp zijn daarbij samengebracht. Van een<br />
aantal afgebaken<strong>de</strong> metho<strong>de</strong>n zijn bovendien korte overzichtsteksten geschreven 5<br />
aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> vier vragen:<br />
• Wat is <strong>het</strong>?<br />
• Waar komt <strong>het</strong> <strong>van</strong>daan en binnen welke context wordt <strong>het</strong> toegepast?<br />
• Hoe gaat <strong>het</strong> in <strong>de</strong> praktijk?<br />
• Is <strong>het</strong> effectief?<br />
Deze teksten zijn in bijlage 2 opgenomen.<br />
4 Software voor kwalitatieve analyse.<br />
5 Hierbij is op enkele plekken gebruik gemaakt <strong>van</strong> teksten die eer<strong>de</strong>r door Trimbos-on<strong>de</strong>rzoekers zijn<br />
geschreven over <strong>de</strong>ze aanpakken.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 17<br />
* * *
Daarna is er nog <strong>van</strong>uit theorie en methodische literatuur een meer beschouwen<strong>de</strong><br />
conceptueel-theoretische analyse <strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeksresultaten toegepast. Deze<br />
analyse is gebruikt om <strong>de</strong> resultaten <strong>van</strong> <strong>de</strong> literatuurstudie in bre<strong>de</strong>r perspectief te<br />
plaatsen (hoofdstuk 8).<br />
In <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> figuur is <strong>het</strong> gehele on<strong>de</strong>rzoeksproces <strong>van</strong> <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong><br />
en <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> <strong>Deel</strong> II weergegeven. Stap 1 en stap 2<br />
zijn uitgevoerd in <strong>het</strong> eerste <strong>de</strong>el, stap 3 t/m 7 in <strong>het</strong> twee<strong>de</strong> <strong>de</strong>el.<br />
Figuur 1: <strong>Over</strong>zicht hele proces <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> en <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> II<br />
1. theorie<br />
6. terugkoppeling<br />
2. formulering<br />
<strong>empowerment</strong>-principes<br />
5. inhoudsanalyses<br />
3. selectie<br />
on<strong>de</strong>rzoeksartikelen aan <strong>de</strong><br />
hand <strong>van</strong> principes<br />
4. thematische analyse<br />
1.3 Leeswijzer<br />
Na <strong>de</strong>ze algemene inleiding volgt in hoofdstuk 2 een inhou<strong>de</strong>lijke inleiding. We<br />
blikken terug op <strong>de</strong> resultaten <strong>van</strong> <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>, waarin <strong>het</strong><br />
concept <strong>empowerment</strong> on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> loep werd gelegd. In hoofdstuk 3 volgen <strong>de</strong> eerste<br />
resultaten <strong>van</strong> <strong>het</strong> vervolgon<strong>de</strong>rzoek. De thematische analyse <strong>van</strong> <strong>de</strong> geïnclu<strong>de</strong>er<strong>de</strong><br />
literatuur wijst vier categorieën <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> aan, waarin steeds een an<strong>de</strong>re<br />
actor centraal staat. In <strong>de</strong> hoofdstukken 4 t/m 7 wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ze vier categorieën uitge<strong>werkt</strong><br />
op basis <strong>van</strong> inhoudsanalyses <strong>van</strong> <strong>de</strong> geïnclu<strong>de</strong>er<strong>de</strong> artikelen. In hoofdstuk<br />
8 volgen een conclusie en een beschouwing <strong>van</strong> <strong>de</strong> resultaten. De belangrijkste<br />
resultaten wor<strong>de</strong>n hier nogmaals samengevat en in een bre<strong>de</strong>r ka<strong>de</strong>r geplaatst. In<br />
hoofdstuk 9 volgt tot slot een reflectie op <strong>de</strong> beperkingen en opbrengsten <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze<br />
literatuurstudie.<br />
* * *<br />
18 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Het concept<br />
<strong>empowerment</strong><br />
2<br />
In dit hoofdstuk blikken we kort terug op <strong>het</strong> eerste <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>empowerment</strong> waarin <strong>het</strong> concept <strong>empowerment</strong> on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> loep is genomen. Aan<br />
<strong>de</strong> or<strong>de</strong> komt <strong>wat</strong> <strong>empowerment</strong> eigenlijk precies inhoudt. Daarna wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> zes<br />
kernprincipes <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> binnen zorg en welzijn beschreven.<br />
2.1 Empowerment spreekt aan<br />
Empowerment is een populaire term die <strong>de</strong> laatste jaren breed wordt geïntroduceerd<br />
als een raamwerk dat een vruchtbaar ka<strong>de</strong>r biedt om mo<strong>de</strong>rne zorg en on<strong>de</strong>rsteuning<br />
han<strong>de</strong>n en voeten te geven (Driessens & Regenmortel, 2006). Zo doet <strong>het</strong><br />
begrip haar intre<strong>de</strong> binnen <strong>de</strong> (geestelijke) gezondheidszorg, <strong>de</strong> maatschappelijke<br />
op<strong>van</strong>g en dienstverlening en wordt <strong>het</strong> gekoppeld aan chronisch zieken, mensen<br />
met psychiatrische problemen, dak- en thuislozen, risicojongeren, zorgbehoeven<strong>de</strong><br />
ou<strong>de</strong>ren of mensen in armoe<strong>de</strong>. In <strong>de</strong> literatuur wordt <strong>empowerment</strong> beschreven als<br />
een gelaagd construct (Jacobs, 2005; Regenmortel, 2009). Dat wil zeggen dat er verschillen<strong>de</strong><br />
facetten en dimensies <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n zoals <strong>het</strong><br />
gemeenschapsniveau, <strong>het</strong> organisatieniveau en <strong>het</strong> individueel niveau (Zimmerman,<br />
2000). In <strong>de</strong> praktijk zien auteurs echter dat <strong>de</strong> inhoud <strong>van</strong> <strong>het</strong> concept steeds<br />
ver<strong>de</strong>r uitholt (Regenmortel, 2009; Page & Czuba, 1999; Chamberlin, 1997). Dit<br />
komt on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re omdat <strong>empowerment</strong> kampt met <strong>de</strong>finitiekwesties (Chamberlin,<br />
1997; Tengland, 2008; Randolphi, 2000; Aujoulat, d’Hoore & Deccache, 2006; Rissel,<br />
1994; Page & Czuba, 1999; McWhirter, 2001; Jacobs, Braakman & Houweling, 2005).<br />
Hierdoor blijft <strong>het</strong> een vrij ongrijpbaar begrip <strong>wat</strong> niet gemakkelijk toe te passen is.<br />
2.2 Kracht én macht<br />
Om toch meer grip te krijgen op <strong>het</strong> construct is in <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong><br />
(Boumans, 2012A) een analyse <strong>van</strong> he<strong>de</strong>ndaagse en oorspronkelijke betekenissen<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> concept <strong>empowerment</strong> uitgevoerd.<br />
In he<strong>de</strong>ndaagse betekenissen <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> ligt er een nadruk op kracht.<br />
Empowerment wordt dan ge<strong>de</strong>finieerd als een veran<strong>de</strong>ringsproces <strong>van</strong> een individu<br />
waarbij die zijn eigen kracht ont<strong>de</strong>kt of heront<strong>de</strong>kt, ontwikkelt, uitbouwt en effectief<br />
leert toepassen (Boevink, 2009). Empowerment is daarmee een positief antwoord op<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 19<br />
* * *
<strong>het</strong> <strong>de</strong>nken <strong>van</strong>uit ziekte, beperkingen en kwetsbaarheid. Mensen bezitten krachten<br />
die gemobiliseerd kunnen wor<strong>de</strong>n, is <strong>het</strong> credo, en door dat te doen wordt iemand in<br />
staat gesteld om zelf te beslissen en te han<strong>de</strong>len (<strong>de</strong>finitie <strong>empowerment</strong> op www.<br />
movisie.nl). Empowerment gaat hierbij dus over hoe individuen <strong>het</strong> heft in eigen hand<br />
kunnen nemen, meer hun eigen kracht kunnen benutten in plaats <strong>van</strong> zich door hun<br />
beperkingen te laten bepalen. Met <strong>de</strong>ze gelijkstelling <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> met eigen<br />
kracht op individu-niveau komt er in <strong>de</strong>ze <strong>de</strong>finities een nadruk op zelfredzaamheid<br />
en onafhankelijkheid <strong>van</strong> professionals. Empowerment is daarmee een term die past<br />
bij <strong>het</strong> nieuwe adagium <strong>van</strong> zorg en welzijn, dat gericht is veerkracht, eigen regie en<br />
zelfmanagement. Dit adagium is ontstaan <strong>van</strong>uit <strong>vraag</strong>stukken omtrent <strong>het</strong> kwalitatief<br />
goed en betaalbaar hou<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorg, <strong>de</strong> transitie naar <strong>de</strong> Wmo en <strong>de</strong> ontwikkeling<br />
<strong>van</strong> een participatiesamenleving (Kwekkeboom & Jager-Vreug<strong>de</strong>nhil, 2009). Binnen<br />
<strong>de</strong> beleidscontext en instellingen is <strong>de</strong> nadruk op onafhankelijkheid verbon<strong>de</strong>n met<br />
<strong>de</strong> hoop of verwachting dat een verschuiving <strong>van</strong> professionele zorg naar zelfzorg en<br />
zelfredzaamheid kosten kan besparen.<br />
Kijken we echter naar <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> <strong>het</strong> begrip <strong>empowerment</strong>, dan ligt <strong>de</strong> nadruk<br />
niet op kracht maar op macht. De term heeft zijn oorsprong in <strong>de</strong> burgerrechtenbeweging<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren vijftig-zestig (Rappaport, 1981) en <strong>de</strong> vrouwenbeweging <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> jaren zestig <strong>van</strong> <strong>de</strong> vorige eeuw (Jacobs, 2001; Verzaal, 2002). Empowerment is in dit<br />
ka<strong>de</strong>r verbon<strong>de</strong>n met <strong>het</strong> streven naar emancipatie <strong>van</strong> sociaal achtergestel<strong>de</strong> groepen<br />
en is in oorsprong dus een collectief en (maatschappij)kritisch begrip. Dit zien we ook<br />
terug in <strong>de</strong>finities <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> door sociale bewegingen, zoals cliëntenbewegingen<br />
en cliëntgestuur<strong>de</strong> organisaties die hiërarchische verhoudingen tussen cliënten<br />
en hulpverleners ter discussie stellen (Regenmortel, 2010; Boumans et al., 2012). Zij<br />
wijzen op <strong>het</strong> belang <strong>van</strong> aandacht voor individu en maatschappij, ongelijke machtsverhoudingen,<br />
voorwaar<strong>de</strong>n voor zinvol maatschappelijk functioneren, leefsituaties <strong>van</strong><br />
subgroepen in <strong>de</strong> samenleving en collectieve ervaringskennis.<br />
Belangrijke notie bij <strong>empowerment</strong> als een ‘machtsconcept’ is volgens Freire (1980)<br />
dat mensen hun levenssituatie veelal als een noodlot beleven, een gegeven waaraan<br />
niets te veran<strong>de</strong>ren is. Hierdoor komen ze niet snel in actie en berusten ze als <strong>het</strong><br />
ware in hun kwetsbare maatschappelijke positie. Empowerment is in Freires visie<br />
een proces <strong>van</strong> collectieve reflection & action; dat bottom-up ontstaat en leidt<br />
tot een kritisch bewustzijn <strong>van</strong> maatschappelijke ongelijkhe<strong>de</strong>n. Het is zowel een<br />
gezamenlijke reflectie op dat ‘noodlot-gevoel’ als <strong>het</strong> daadwerkelijk verleggen<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> grenzen in <strong>de</strong> eigen maatschappelijke situatie. Die grenzen in <strong>de</strong> eigen<br />
situatie bestaan immers niet alleen als subjectieve beleving. Objectieve politieke<br />
en maatschappelijke tegenstellingen op een bepaald moment en <strong>de</strong> plaats in <strong>de</strong><br />
geschie<strong>de</strong>nis, bepalen <strong>het</strong> ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n. Freire integreert hiermee<br />
* * *<br />
20 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
subjectieve en objectieve aspecten <strong>van</strong> kwetsbaarheid. Niet alleen individuele<br />
veran<strong>de</strong>ring, maar culturele transformatie is <strong>wat</strong> <strong>de</strong> <strong>empowerment</strong>visie <strong>van</strong> Freire<br />
kenmerkt.<br />
Het <strong>vraag</strong>stuk over <strong>empowerment</strong> ligt daarmee (in ie<strong>de</strong>r geval in <strong>de</strong> oorsprong)<br />
binnen <strong>de</strong> theorievorming <strong>van</strong> <strong>de</strong> Kritische Schule, een maatschappijkritische filosofische<br />
stroming in <strong>de</strong> eerste helft <strong>van</strong> <strong>de</strong> 20e eeuw, die uitgaat <strong>van</strong> een spanningsveld<br />
tussen <strong>het</strong> individu en <strong>de</strong> maatschappij. Dit spanningsveld ontstaat door <strong>de</strong><br />
dialectische verhouding tussen bepalen en bepaald wor<strong>de</strong>n; tussen subject en object<br />
zijn. Een spanningsveld waar ie<strong>de</strong>r mens mee te maken heeft. Het uitgangspunt is<br />
daarbij dat <strong>de</strong> eigen situatie niet volledig maakbaar is, immers ook wordt bepaald<br />
door allerlei maatschappelijke systemen, maar dat er wel <strong>de</strong>gelijk veran<strong>de</strong>ring mogelijk<br />
is. Het ‘noodlot’ kan overstegen wor<strong>de</strong>n. Want juist in <strong>de</strong> tegenstelling tussen<br />
bepalen en bepaald wor<strong>de</strong>n, ligt <strong>de</strong> basis voor veran<strong>de</strong>ring en groei, zo stelt Freire.<br />
Gezamenlijk kunnen mensen hun maatschappelijke positie ter discussie stellen en <strong>de</strong><br />
grenzen er<strong>van</strong> proberen op te rekken. Empowerment!<br />
Met <strong>de</strong> oorsprong <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> in gedachten kan scherp wor<strong>de</strong>n gesteld<br />
waarin he<strong>de</strong>ndaagse <strong>empowerment</strong><strong>de</strong>finities soms tekortschieten. In <strong>de</strong>finities<br />
waarin <strong>empowerment</strong> te sterk wordt vereenzelvigd met zelfredzaamheid en eigen<br />
kracht, gaat feitelijk <strong>het</strong> hele machtsverhaal verloren. Maken we juist een verbinding<br />
tussen he<strong>de</strong>ndaagse en oorspronkelijke betekenissen, dan ontstaat er een<br />
bre<strong>de</strong>, kritische <strong>de</strong>finitie <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> waarin <strong>het</strong> concept begrepen kan<br />
wor<strong>de</strong>n als een tweezijdig proces <strong>van</strong> subjectwording; een proces om meer persoonlijke<br />
kracht én maatschappelijke macht te verwerven. Hierbij wor<strong>de</strong>n individuele én<br />
collectieve han<strong>de</strong>lingsmogelijkhe<strong>de</strong>n uitgebreid.<br />
Theoretisch gezien zou<strong>de</strong>n we dit – in <strong>de</strong> terminologie <strong>van</strong> Habermas (Kunneman,<br />
1985) − kunnen benoemen als een vergroting <strong>van</strong> <strong>de</strong> leefwereld ten opzichte <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> systeemwereld. Empowerment is dan <strong>het</strong> – <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> leefwereld - uitdagen <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> grenzen die wor<strong>de</strong>n opgelegd door allerlei systemen ‘buiten onze macht’. Denk<br />
aan systemen in <strong>de</strong> maatschappelijke context (ongelijkheid, exclusie, stigmatisering,<br />
gebrek aan inspraak, normen <strong>van</strong> normaliteit, et cetera), maar ook aan systemen in<br />
onszelf en in <strong>de</strong> persoonlijke situatie (gevolgen <strong>van</strong> ziekte, handicap, beperken<strong>de</strong><br />
overtuigingen, et cetera). Empowerment <strong>vraag</strong>t om een dubbele strijd, waarin aan<br />
twee kanten grenzen wor<strong>de</strong>n verlegd en han<strong>de</strong>lingsmogelijkhe<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n uitgebreid.<br />
De disempoweren<strong>de</strong> systemen in buiten- en binnenwereld verdwijnen daarbij<br />
nooit helemaal maar hun invloed wordt wel kleiner 6 .<br />
6 De omschrijving <strong>van</strong> dit belangrijke punt met betrekking tot <strong>empowerment</strong> is hier vrij beknopt<br />
gehou<strong>de</strong>n. Voor meer uitleg en achtergrond verwijs ik <strong>de</strong> lezer graag naar <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>,<br />
te downloa<strong>de</strong>n en bestellen op www.movisie.nl.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 21<br />
* * *
In <strong>de</strong>ze bre<strong>de</strong> <strong>de</strong>finiëring is <strong>empowerment</strong> geen toestand of kenmerk <strong>van</strong> een<br />
persoon of groep maar een bewegend concept, een proces, waarbij individuen en<br />
groepen die zich in een kwetsbare positie bevin<strong>de</strong>n, pogen zichzelf en hun positie<br />
te versterken. Opdat zij een volwaardige plek in <strong>de</strong> samenleving kunnen innemen,<br />
in plaats <strong>van</strong> een bestaan in <strong>de</strong> marge. Concreet betekent dit bijvoorbeeld dat<br />
<strong>empowerment</strong> leidt tot meer invloed op leefgebie<strong>de</strong>n als gezondheid, wonen,<br />
(vrijwilligers)werk, zorg, vrije tijdsbesteding, sociale relaties, cultuurparticipatie en<br />
zingeving. In figuur 2 wordt dit gevisualiseerd.<br />
Figuur 2: Schematische weergave <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> als tweezijdig proces<br />
uit Boumans (2012)<br />
Maatschappelijke context<br />
Intrapersoonlijke Context<br />
object<br />
subject<br />
Zelf<br />
subject<br />
object<br />
Empowerment<br />
Dis<strong>empowerment</strong><br />
Gezondheid<br />
Woon- en leefomgeving<br />
Sociale contacten<br />
Opleiding, beroep en werk<br />
Dag- en vrijetijdsbesteding<br />
Economische zelfstandigheid<br />
Persoonlijke levensstijl,<br />
zingeving en burgerschap<br />
Dis<strong>empowerment</strong><br />
systeemwereld<br />
Leefwereld<br />
systeemwereld<br />
2.3 Kernprincipes <strong>empowerment</strong>on<strong>de</strong>rsteuning<br />
Door <strong>empowerment</strong> als proces <strong>van</strong> (dubbele) subjectwording te <strong>de</strong>finiëren, plaatsen<br />
we <strong>de</strong> mensen om wie <strong>het</strong> gaat in <strong>het</strong> centrum <strong>van</strong> <strong>de</strong> gedachtevorming. Daaruit<br />
volgt dat <strong>empowerment</strong> in <strong>de</strong> eerste plaats gebaseerd is op <strong>de</strong> inspanningen, activiteiten,<br />
han<strong>de</strong>lingen en praktijken die mensen zelf en vooral samen on<strong>de</strong>rnemen om<br />
vooruit te komen.<br />
Toch betekent dit in theorie geenszins dat er geen mogelijkhe<strong>de</strong>n zou<strong>de</strong>n zijn<br />
* * *<br />
22 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
om <strong>de</strong>rgelijke processen ook <strong>van</strong> buitenaf te on<strong>de</strong>rsteunen en te faciliteren.<br />
Integen<strong>de</strong>el. Van <strong>empowerment</strong>processen kan verwacht wor<strong>de</strong>n dat zij – hoe tegenstrijdig<br />
ook – juist in veel gevallen vragen om zorgvuldige, innovatieve on<strong>de</strong>rsteuning<br />
en facilitering <strong>van</strong> an<strong>de</strong>ren, inclusief <strong>de</strong>skundigheid <strong>van</strong> professionals.<br />
Psychische, fysieke of maatschappelijke gezondheidsproblemen zijn immers niet opeens<br />
verdwenen. En <strong>het</strong> ombuigen <strong>van</strong> een kwetsbare naar een meer ‘empower<strong>de</strong>’<br />
positie, gaat niet over een nacht ijs (Boumans & Lochtenberg, 2013). Empowerment<br />
kan daarom geen excuus zijn om <strong>de</strong> hulpverlening en toegang tot voorzieningen<br />
te versoberen 7 . Zorg en welzijn en <strong>de</strong> bre<strong>de</strong>re samenleving zien zich <strong>van</strong>uit <strong>het</strong><br />
<strong>empowerment</strong>paradigma eer<strong>de</strong>r voor <strong>de</strong> opgave gesteld een nieuw soort praktijken<br />
te creëren, waarbinnen <strong>de</strong> waarschijnlijkheid dat mensen gaan empoweren, wordt<br />
vergroot.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> is geëindigd met <strong>de</strong> formulering <strong>van</strong> een reeks<br />
principes of uitgangspunten voor <strong>empowerment</strong> binnen zorg en welzijn. Deze<br />
principes wor<strong>de</strong>n hier samengevat. Dui<strong>de</strong>lijk is dat zij niet altijd in lijn zijn met<br />
<strong>wat</strong> gangbaar is binnen zorg en welzijn. Ze maken inzichtelijk dat <strong>het</strong> <strong>empowerment</strong>paradigma<br />
<strong>vraag</strong>t om een wezenlijke omslag in <strong>het</strong> <strong>de</strong>nken over <strong>de</strong> organisatie<br />
<strong>van</strong> on<strong>de</strong>rsteuning <strong>van</strong> mensen met psychische, fysieke en/of sociale<br />
gezondheidsproblemen.<br />
Kernprincipes <strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rsteuning <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> zijn:<br />
1. Empowermenton<strong>de</strong>rsteuning is ten eerste nooit doel- of metho<strong>de</strong>gericht, maar<br />
altijd procesgericht. Dat betekent dat <strong>de</strong> betrokkenen en hun processen daadwerkelijk<br />
in <strong>het</strong> centrum staan <strong>van</strong> alle han<strong>de</strong>lingen en stappen. Het individuele<br />
en collectieve proces waarin zij werken aan <strong>de</strong> uitbreiding <strong>van</strong> han<strong>de</strong>lingsmogelijkhe<strong>de</strong>n<br />
of leefwereld, is doel en mid<strong>de</strong>l tegelijk.<br />
2. Empowermenton<strong>de</strong>rsteuning is communicatief en niet strategisch <strong>van</strong> aard. Dat<br />
wil zeggen dat ze gericht is op <strong>het</strong> vergroten <strong>van</strong> <strong>de</strong> leefwereld en in eerste<br />
instantie nooit op vermin<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> zorgafhankelijkheid, eenzijdige aanpassing<br />
of kostenbesparing. Het ter discussie stellen <strong>van</strong> hiërarchische uitgangspunten<br />
of beperken<strong>de</strong> overtuigingen en <strong>het</strong> kantelen <strong>van</strong> machtsverhoudingen, krijgt<br />
een expliciete plek.<br />
3. Impowermenton<strong>de</strong>rsteuning maakt ruimte voor een doorgaan<strong>de</strong> dialoog en<br />
we<strong>de</strong>rkerigheid tussen betrokkenen waarbij reflectie en actie mogelijk wordt<br />
gemaakt en samenwerking, participatie en ontplooiing wor<strong>de</strong>n aangemoedigd.<br />
7 In <strong>de</strong> praktijk wordt dit soms zo opgevat. Empowerment wordt dan te sterk gelijkgesteld aan<br />
zelfredzaamheid.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 23<br />
* * *
4. Empowermenton<strong>de</strong>rsteuning is waar<strong>de</strong>gedreven. Waar<strong>de</strong>n als emancipatie,<br />
rechtvaardigheid, gelijkwaardigheid, zinvol leven, kwaliteit <strong>van</strong> leven, ruimte<br />
voor an<strong>de</strong>rs-zijn en volwaardig burgerschap zijn richtinggevend. Persoonlijke<br />
en gezamenlijke waar<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n geëxploreerd, bijvoorbeeld door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong><br />
aandacht voor levensverhalen en zingeving.<br />
5. Empowermenton<strong>de</strong>rsteuning is integraal <strong>van</strong> aard.<br />
––<br />
De gehele mens en al zijn levensgebie<strong>de</strong>n en netwerken staan centraal. Dat<br />
betekent ook dat <strong>het</strong> individu in zijn maatschappelijke context wordt bezien<br />
zon<strong>de</strong>r daarbij <strong>het</strong> persoonlijke verhaal en <strong>de</strong> persoonlijke verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />
uit <strong>het</strong> oog verliezen.<br />
––<br />
Erkend wordt dat ie<strong>de</strong>r mens altijd object en subject is <strong>van</strong> zijn leven en dus<br />
ook <strong>van</strong> <strong>de</strong> mogelijkheid en onmogelijkheid om te empoweren. Hierbij hoort<br />
<strong>de</strong> erkenning <strong>van</strong> <strong>het</strong> feit dat <strong>het</strong> juiste han<strong>de</strong>len dus afhankelijk is <strong>van</strong> en<br />
fluctueert tussen persoon, tijdstip en situatie.<br />
6. Empowermenton<strong>de</strong>rsteuning weet verschillen<strong>de</strong> vormen <strong>van</strong> <strong>de</strong>skundigheid te<br />
benutten met in <strong>de</strong> eerste plaats ervaringskennis <strong>van</strong> <strong>de</strong> betrokkenen. Maar ook<br />
(laagdrempelige toegang tot) methodische en wetenschappelijke kennis <strong>van</strong><br />
professionals is wenselijk. Het verdient <strong>de</strong> voorkeur wanneer daarbij kennis uit<br />
verschillen<strong>de</strong> hoeken wordt geïntegreerd, bijvoorbeeld zowel sociaal-agogische<br />
als medisch-psychologische <strong>de</strong>skundigheid. Op een flexibele manier wordt tussen<br />
objectieve, subjectieve en normatieve kennisbronnen gelaveerd.<br />
Deze zes principes zijn lei<strong>de</strong>nd geweest in <strong>de</strong> selectie <strong>van</strong> artikelen voor <strong>het</strong> vervolgliteratuuron<strong>de</strong>rzoek<br />
en lopen daarom (impliciet) als ro<strong>de</strong> draad door <strong>het</strong> gehele<br />
rapport (zie ook beschrijving metho<strong>de</strong> in §1.2).<br />
* * *<br />
24 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Figuur 3: Schematische weergave principes <strong>empowerment</strong>on<strong>de</strong>rsteuning<br />
communicatief<br />
<strong>de</strong>skundig<br />
procesgericht<br />
(proces <strong>van</strong><br />
betrokkenen<br />
staat centraal)<br />
dialogisch<br />
&<br />
reflectief<br />
integraal<br />
waar<strong>de</strong><br />
gedreven<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 25<br />
* * *
Empowerment in <strong>de</strong><br />
praktijk<br />
3<br />
“Empowerment is geen methodiek, <strong>het</strong> is een paradigma, een <strong>de</strong>nk- en<br />
han<strong>de</strong>lingska<strong>de</strong>r dat onze manier <strong>van</strong> kijken, <strong>de</strong>nken en han<strong>de</strong>len op een<br />
specifieke manier inkleurt.” (Regenmortel, 2009).<br />
Dit korte hoofdstuk presenteert <strong>de</strong> resultaten <strong>van</strong> <strong>de</strong> thematische analyse <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
verzamel<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeksartikelen en geeft een voorzet voor <strong>de</strong> inhoudsanalyses in <strong>de</strong><br />
volgen<strong>de</strong> vier hoofdstukken.<br />
3.1 Resultaten thematische analyse<br />
De selectie on<strong>de</strong>rzoeksartikelen over <strong>empowerment</strong> lijkt op <strong>het</strong> eerste oog een vrij<br />
onsamenhangen<strong>de</strong> en sterk uiteenlopen<strong>de</strong> berg met informatie. Het lijkt te gaan<br />
over alles en daarmee bijna over niets. Toch is er na <strong>de</strong> thematische analyse (zie §1.2<br />
voor <strong>de</strong> beschrijving <strong>van</strong> <strong>de</strong> metho<strong>de</strong>) een dui<strong>de</strong>lijke structuur te herkennen. De<br />
thematische analyse brengt vier hoofdcategorieën in <strong>de</strong> <strong>empowerment</strong>literatuur<br />
naar voren. Dat wil zeggen dat <strong>de</strong> geselecteer<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeksliteratuur over <strong>empowerment</strong><br />
terug te brengen is tot <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> vier categorieën die elk een belangrijk<br />
aspect <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> in <strong>de</strong> praktijk representeren.<br />
1. Persoonlijke strategieën en betekenisgeving;<br />
2. Co-learning;<br />
3. Professionele on<strong>de</strong>rsteuning;<br />
4. Maatschappelijke facilitering.<br />
In <strong>de</strong>ze vier categorieën staat er telkens een an<strong>de</strong>re ‘actor’ centraal, respectievelijk:<br />
1. Wat kunnen mensen zelf doen?<br />
2. Wat kunnen mensen samen doen?<br />
3. Wat kunnen professionals doen?<br />
4. Wat kan <strong>de</strong> samenleving doen?<br />
* * *<br />
26 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Figuur 4: Empowerment in <strong>de</strong> praktijk<br />
Persoonlijke strategieën<br />
en betekenisgeving »<br />
C0-learning »<br />
<strong>empowerment</strong><br />
Professionele<br />
on<strong>de</strong>rsteuning »<br />
Maatschappelijke<br />
facilitering »<br />
3.2 Voorzet inhoudsanalyses<br />
Na een eerste quick scan <strong>van</strong> <strong>de</strong> literatuur in <strong>de</strong> vier categorieën kunnen we <strong>de</strong><br />
volgen<strong>de</strong> grote lijnen beschrijven.<br />
Persoonlijke strategieën en betekenisgeving<br />
De eerste categorie omvat on<strong>de</strong>rzoek over <strong>de</strong> persoonlijke dimensie <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>:<br />
<strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong> eigen strategieën ter bevor<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>de</strong> persoonlijke<br />
subjectwording. Centraal staan <strong>de</strong> inspanningen <strong>van</strong> mensen om <strong>de</strong> invloed <strong>van</strong> beperkingen<br />
en tegenslagen op hun leven te vermin<strong>de</strong>ren of te overstijgen. Artikelen<br />
gaan in op on<strong>de</strong>rwerpen als veerkracht, herstel, <strong>het</strong> omgaan met tegenslag, <strong>de</strong><br />
betekenisgeving aan beperkingen en <strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong> narratieve i<strong>de</strong>ntiteit. De<br />
kracht <strong>van</strong> <strong>het</strong> schrijven en <strong>de</strong>len <strong>van</strong> ervaringsverhalen, alsook <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> naasten<br />
komen aan bod.<br />
Co-learning<br />
De twee<strong>de</strong> categorie omvat on<strong>de</strong>rzoek over <strong>de</strong> interpersoonlijke of sociale dimensie<br />
<strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>. Centraal staan <strong>de</strong> activiteiten, han<strong>de</strong>lingen en praktijken waarin<br />
mensen in groepen met elkaar samenwerken om han<strong>de</strong>lingsmogelijkhe<strong>de</strong>n uit te<br />
brei<strong>de</strong>n. Literatuur gaat in op <strong>het</strong> effect en <strong>de</strong> waar<strong>de</strong> <strong>van</strong> lotgenotencontact, herstelgemeenschappen,<br />
cliëntgestuur<strong>de</strong> organisaties en collectieve politieke actie.<br />
Professionele on<strong>de</strong>rsteuning<br />
De <strong>de</strong>r<strong>de</strong> categorie representeert on<strong>de</strong>rzoek over <strong>de</strong> professionele dimensie <strong>van</strong><br />
<strong>empowerment</strong>. Centraal staat <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> professional bij <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rsteunen <strong>van</strong><br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 27<br />
* * *
<strong>empowerment</strong>processen. Literatuur beschrijft kenmerken <strong>van</strong> goe<strong>de</strong> <strong>empowerment</strong>on<strong>de</strong>rsteuning<br />
en <strong>de</strong> waar<strong>de</strong> en effectiviteit <strong>van</strong> innovatieve praktijken. Opvallen<strong>de</strong><br />
on<strong>de</strong>rwerpen zijn <strong>de</strong> samenwerkingsrelatie tussen professionals en cliënten en <strong>de</strong><br />
inbedding <strong>van</strong> ervarings<strong>de</strong>skundigheid.<br />
Maatschappelijke facilitering<br />
De laatste categorie omvat on<strong>de</strong>rzoek over <strong>de</strong> maatschappelijke dimensie <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>.<br />
Centraal staan <strong>de</strong> manieren waarop <strong>de</strong> samenleving, door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong><br />
lokaal en lan<strong>de</strong>lijk beleid, structureel faciliterend kan zijn voor <strong>empowerment</strong>processen<br />
<strong>van</strong> mensen met fysieke, psychische en / of sociale gezondheidsproblemen.<br />
De literatuur gaat in op on<strong>de</strong>rwerpen over <strong>de</strong> organisatiestructuur <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorg, <strong>het</strong><br />
beleid gericht op participatie en inclusie en <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rzoek.<br />
In <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> hoofdstukken (hoofdstuk 4 t/m 7) wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> vier categorieën aan <strong>de</strong><br />
hand <strong>van</strong> inhoudsanalyses <strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeksliteratuur ver<strong>de</strong>r uitge<strong>werkt</strong>.<br />
* * *<br />
28 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Persoonlijke strategieën<br />
en betekenisgeving<br />
4<br />
“There is no meaning to life except the meaning man gives to his life by the<br />
unfolding of his powers.” (Erich Fromm).<br />
In dit hoofdstuk wordt ingegaan op persoonlijke strategieën voor <strong>empowerment</strong>.<br />
Het is gebaseerd op <strong>de</strong> inhoudsanalyse <strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeken behoren<strong>de</strong> bij <strong>de</strong><br />
eerste categorie <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> (zie §3.1). Na een meer algemene inleiding over<br />
veerkracht en herstel wordt dieper ingegaan op on<strong>de</strong>rzoek over <strong>het</strong> omgaan met<br />
beperkingen en tegenslag, <strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong> een nieuwe (narratieve) i<strong>de</strong>ntiteit,<br />
<strong>de</strong> kracht <strong>van</strong> ervaringsverhalen en <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> naastbetrokkenen.<br />
4.1 Veerkracht en herstel<br />
Zelfs in <strong>de</strong> meest machteloze situaties, bijvoorbeeld voortkomend uit fysieke,<br />
psychische of an<strong>de</strong>re beperkingen, uit hulpbehoevendheid of marginalisering,<br />
blijken mensen soms opeens in staat om daar een persoonlijk zinvol antwoord op te<br />
formuleren, ongeacht of men daadwerkelijk ‘geneest’ of uit <strong>de</strong> machteloze situatie<br />
wordt gehaald. Misschien is die veerkracht <strong>de</strong> mens wel eigen. Mensen blijven toch<br />
vaak verbintenissen met zichzelf en <strong>het</strong> leven zoeken en leren tegenslagen in perspectief<br />
(daar<strong>van</strong>) te plaatsen. Dat laat on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re een studie <strong>van</strong> Denz-Penhey<br />
& Murdoch (2008), naar narratieven <strong>van</strong> mensen met min<strong>de</strong>r dan 10% levenskans,<br />
zien.<br />
On<strong>de</strong>rzoek wijst erop dat dit te maken heeft met <strong>het</strong> feit dat veel mensen in <strong>het</strong><br />
aangezicht <strong>van</strong> tegenslag, een bepaal<strong>de</strong> veerkracht weten aan te boren en allerlei<br />
praktische, sociale en narratieve strategieën ontwikkelen om met tegenslagen en<br />
beperkingen om te gaan 8 . Het lukt hen dan actief te werken aan herstel, zelfs als er<br />
in <strong>de</strong> situatie, of klinisch gezien, geen veran<strong>de</strong>ringen optre<strong>de</strong>n (Boevink, 2009; zie<br />
ook Boumans & Baart, 2013). Herstel verwijst daarbij in <strong>de</strong> kern naar <strong>het</strong> persoonlijke<br />
proces <strong>van</strong> mensen die hun leven nieuwe vorm en inhoud geven, waardoor<br />
<strong>het</strong> lij<strong>de</strong>n niet meer allesoverheersend is (Boevink, 2008A; Deegan, 1993; Anthony,<br />
1993). “Mensen hebben een drang om <strong>de</strong> eigen conditie te overstijgen, om <strong>de</strong><br />
eigen vermogens te ontwikkelen, om tegenslag te overwinnen, om op te staan en<br />
mee te tellen, om on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el te zijn <strong>van</strong> iets groters dan <strong>de</strong> bekrompen belangen<br />
8 Het Strengths mo<strong>de</strong>l / <strong>de</strong> krachtbena<strong>de</strong>ring speelt hierop in (zie §6.1.1).<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 29<br />
* * *
<strong>van</strong> <strong>het</strong> zelf, om vorm te geven aan een levendige hoop en aan dromen. Dit is een<br />
kostbaar verlangen en <strong>het</strong> is vaak tevens een <strong>de</strong>licate”, zo schrijft Saleebey (2008)<br />
lyrisch.<br />
Veel <strong>van</strong> <strong>de</strong> artikelen in <strong>de</strong> search gaan op dit thema in. Ze laten zien dat er mogelijkhe<strong>de</strong>n<br />
zijn om te leren beperkingen te managen, zin te geven aan <strong>wat</strong> je overkomt<br />
en beperkingen te gaan accepteren als <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>het</strong> leven (Jacobi & MacLeod,<br />
2011). Vaak gaat dit in verschillen<strong>de</strong> fases. Eerst rouwt men over- en leert omgaan<br />
met bijvoorbeeld lichamelijke veran<strong>de</strong>ringen en veran<strong>de</strong>ringen in activiteiten <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> dagelijks leven, waarna er een fase <strong>van</strong> zelfbegrip en acceptatie komt. Men leert<br />
‘doorgaan met <strong>het</strong> leven’ (Eilertsen, Kirkevold & Bjørk, 2010; Fraas & Calvert, 2009).<br />
Veerkracht opbouwen en herstel is allesbehalve een makkelijk proces (Winterling et<br />
al., 2009; Alfano & Rowland, 2009; Ad<strong>de</strong>nbrooke, 2011; Dickens, 2012). Hoewel <strong>het</strong><br />
niet voor ie<strong>de</strong>reen is weggelegd, lukt <strong>het</strong> veel mensen toch om zich tot op bepaal<strong>de</strong><br />
hoogte aan te passen aan beperken<strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n en <strong>de</strong>sondanks een zinvol,<br />
kwalitatief goed leven te lei<strong>de</strong>n.<br />
Opvallend is in dit ka<strong>de</strong>r <strong>de</strong> studie <strong>van</strong> Seery (2011). Daaruit blijkt dat hoewel je<br />
zou verwachten dat mensen die min<strong>de</strong>r tegenslag in <strong>het</strong> leven hebben, beter scoren<br />
op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> gezondheid en welzijn, dit niet <strong>het</strong> geval is. Er blijkt een soort<br />
U-vormige relatie te bestaan waarbij (te) veel tegenslag en geen tegenslag zijn<br />
geassocieerd met slechtere uitkomsten, maar een geschie<strong>de</strong>nis met enige tegenslag<br />
juist positief lijkt te zijn voor gezondheid en welzijnsuitkomsten. Mensen die iets<br />
meemaken, leren blijkbaar iets waar ze in <strong>de</strong> rest <strong>van</strong> hun leven baat bij kunnen<br />
hebben.<br />
In <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> twee paragrafen wordt nog <strong>wat</strong> dieper ingegaan op twee veel on<strong>de</strong>rzochte<br />
aspecten <strong>van</strong> veerkracht en herstel: omgaan met tegenslagen en beperkingen<br />
en <strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong> een ‘nieuwe’ i<strong>de</strong>ntiteit.<br />
4.2 Omgaan met tegenslagen en beperkingen<br />
Succesvol omgaan met beperkingen heeft verschillen<strong>de</strong> kanten. Het lijkt enerzijds<br />
te maken te hebben met <strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong> praktische zelfzorg-strategieën maar<br />
vooral ook met een meer existentiële dimensie: <strong>het</strong> geven <strong>van</strong> betekenis aan beperkingen.<br />
Dit zijn vaak langdurige processen die mensen, samen met hun belangrijke<br />
naasten, stapje voor stapje vooruit helpen. Professionals kunnen <strong>de</strong>ze processen ook<br />
on<strong>de</strong>rsteunen, dat wordt in hoofdstuk 6 besproken.<br />
* * *<br />
30 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
4.2.1 Zelfzorg-strategieën<br />
Zelfzorg-strategieën zijn eigen, persoonlijke manieren om <strong>de</strong> gevolgen <strong>van</strong> een<br />
ziekte, beperking of een an<strong>de</strong>re tegenslag zo goed mogelijk te managen. Men verkiest<br />
<strong>de</strong>rgelijke persoonlijke strategieën boven professionele bena<strong>de</strong>ringen in <strong>het</strong><br />
omgaan met beperkingen en kwetsbaarhe<strong>de</strong>n (zie bijvoorbeeld Dowrick et al., 2008;<br />
Grealish et al., 2013). Arvidsson et al., 2011) beschrijven zelfzorg als een ‘way of life’.<br />
Het omvat een doorgaan<strong>de</strong> ´dialoog´ met (signalen <strong>van</strong>) je eigen lijf en met an<strong>de</strong>ren,<br />
en <strong>het</strong> maken <strong>van</strong> gezon<strong>de</strong> keuzes voor jezelf. Het betekent <strong>het</strong> leren omgaan<br />
met een lichaam of geest die hapert, ‘an<strong>de</strong>rs is’ en/of niet altijd door an<strong>de</strong>ren geaccepteerd<br />
wordt (Olsson, Lexell & So<strong>de</strong>rberg, 2008). Allerlei aspecten spelen daarbij<br />
een rol zoals <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>ling <strong>van</strong> energie (Rusner et al., 2010), <strong>het</strong> zo veel mogelijk ‘gewoon’<br />
doen <strong>van</strong> alledaagse activiteiten (Borg & Davidson, 2008; Shepherd, Reynolds<br />
& Moran, 2010), een actieve attitu<strong>de</strong> jegens <strong>de</strong> beperkingen en <strong>de</strong> gebo<strong>de</strong>n hulp<br />
ontwikkelen (Grieken et al., 2012), korte en lange termijn strategieën om stress te<br />
vermin<strong>de</strong>ren, steun te mobiliseren en meer hel<strong>de</strong>rheid te krijgen over <strong>wat</strong> er aan <strong>de</strong><br />
hand is (Shepherd et al., 2010).<br />
Welke strategieën helpen, is zeer persoonlijk en bovendien afhankelijk <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
moment en <strong>de</strong> context. Voor <strong>de</strong> een ligt <strong>de</strong> sleutel bij <strong>het</strong> zelfstandig dingen doen,<br />
<strong>het</strong> ont<strong>de</strong>kken dat dat lukt (Jones, Mandy & Partridge, 2008). De an<strong>de</strong>r heeft vooral<br />
baat bij wan<strong>de</strong>len in <strong>de</strong> natuur (Wahlin, Ek & Idvall, 2009; Pearson, 2012). Weer een<br />
an<strong>de</strong>r heeft baat bij veran<strong>de</strong>ringen in voeding, beweging of bij spirituele activiteiten<br />
(Taylor, 2011; Pearson, 2012). Nog een an<strong>de</strong>r lost veel op met humor over<br />
<strong>de</strong> eigen situatie (Wahlin et al. 2009). En zo zijn er nog veel meer voorbeel<strong>de</strong>n te be<strong>de</strong>nken.<br />
Zelfzorg betekent dus in <strong>de</strong> eerste plaats <strong>het</strong> leren ont<strong>de</strong>kken welke dingen<br />
voor jou helpen en is dus een enorme uitdaging voor ie<strong>de</strong>r mens die met beperkingen<br />
te maken heeft (Pearson, 2012) en hun naasten (zie §4.5).<br />
4.2.2 Betekenis geven<br />
Toch is <strong>het</strong> leren omgaan met beperkingen en tegenslag niet alleen een kwestie <strong>van</strong><br />
praktische strategieën ontwikkelen. Het gaat ver<strong>de</strong>r dan dat; <strong>het</strong> heeft ook zingevingskanten.<br />
In <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>het</strong> herstel <strong>van</strong> mensen met psychotische ervaringen<br />
zon<strong>de</strong>r geestelijke gezondheidszorg (zorgmij<strong>de</strong>rs), kwam dat sterk naar voren<br />
(Boumans & Baart, 2013). Mensen ontwikkelen persoonlijke betekenisgevingssystemen.<br />
Dit zijn interpretatieve raamwerken met bijbehorend idioom om (moeilijke, verwarren<strong>de</strong>)<br />
ervaringen te verklaren, te verhel<strong>de</strong>ren en te legitimeren. Pranikoff (2010) noemt<br />
dit ‘<strong>de</strong> ka<strong>de</strong>rs die mensen in staat stellen om hun ervaring met ziekte of tegenslag te<br />
begrijpen in <strong>de</strong> context <strong>van</strong> hun eigen leven’. Vaak gaat <strong>het</strong> hierbij om <strong>het</strong> in een an<strong>de</strong>r<br />
daglicht plaatsen <strong>van</strong> zaken die mensen zelf en an<strong>de</strong>ren vaak als ‘vreemd’, ‘ziek’ en<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 31<br />
* * *
‘onwenselijk’ bestempelen. In <strong>de</strong> narratieve studie naar zorgmij<strong>de</strong>rs zagen we allerlei<br />
verschillen<strong>de</strong> ka<strong>de</strong>rs om aan psychotische symptomen betekenis te geven. Sommigen<br />
plaatsten <strong>de</strong> ervaringen binnen <strong>het</strong> ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> ziekte (een biologische verklaring),<br />
an<strong>de</strong>ren in <strong>het</strong> ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> gevoeligheid of kwetsbaarheid (“ie<strong>de</strong>reen heeft wel iets, ik<br />
heb last <strong>van</strong> prikkels”). Weer an<strong>de</strong>ren plaatsten <strong>de</strong> symptomen in <strong>het</strong> ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> een<br />
gave (een extra manier <strong>van</strong> communiceren) en tot slot waren er mensen die psychotische<br />
symptomen beschouw<strong>de</strong>n als een afweermechanisme (een wereld om je af en toe<br />
even in te kunnen terugtrekken). De studie laat dui<strong>de</strong>lijk zien hoe verschillend mensen<br />
reageren op <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> soort ervaringen en hoe sterk dit verbon<strong>de</strong>n is met bestaans<strong>vraag</strong>stukken<br />
(Boumans & Baart, 2013; zie ook Dillon, 2012).<br />
Veel studies in <strong>de</strong> literatuurreview gaan in op dit aspect <strong>van</strong> betekenisgeving. Zo<br />
laat bijvoorbeeld <strong>de</strong> fenomenologische studie <strong>van</strong> Shepherd en collega’s (2010) zien<br />
dat jonge vrouwen die een keten <strong>van</strong> tegenslagen meemaakten, naast <strong>de</strong> korte- en<br />
lange termijnstrategieën die ze ontwikkelen ook vooral weten te herstellen door<br />
nieuwe perspectieven op <strong>de</strong> tegenslagen te ontwikkelen en daarmee een positief<br />
zelfbeeld op te bouwen. Tegenslagen kunnen voor hen zo uitein<strong>de</strong>lijk zelfs katalysatoren<br />
wor<strong>de</strong>n <strong>van</strong> persoonlijke groei en kracht (Shepherd et al., 2010; Hen<strong>de</strong>rson,<br />
2011; Roberts, 2008 9 ). Volgens Pranikoff (2010) zijn <strong>het</strong> juist <strong>de</strong> mensen die een persoonlijke<br />
betekenis in hun ziekte-ervaring vin<strong>de</strong>n, die tekenen <strong>van</strong> posttraumatische<br />
groei vertonen, waarbij ze <strong>het</strong> leven, <strong>de</strong> verbindingen met an<strong>de</strong>ren en hun persoonlijke<br />
kracht meer gaan waar<strong>de</strong>ren. Mensen herstellen dus vooral wanneer ze niet<br />
alleen leren leven met beperkingen maar ook <strong>het</strong> leven leren met beperkingen (zie<br />
bijvoorbeeld Kieviet-Stijnen et al., 2004). Zowel wilskracht (Pearce & Pickard, 2010)<br />
als acceptatie speelt hier een voorwaar<strong>de</strong>lijke rol in. Bei<strong>de</strong> aspecten zijn echter<br />
moeilijk aan te leren en er zijn veel individuele verschillen in <strong>de</strong> mate waarin <strong>de</strong>ze<br />
attitu<strong>de</strong>s kunnen wor<strong>de</strong>n ontwikkeld (Singer & Dobson, 2009).<br />
Het blijkt overigens uit <strong>de</strong> literatuur dat in <strong>de</strong> betekenisgeving aan tegenslagen,<br />
gen<strong>de</strong>r- en culturele aspecten een rol spelen. Ten eerste lijkt <strong>het</strong> voor vrouwen meer<br />
<strong>van</strong>zelfsprekend om een positieve zin te geven aan tegenslag; mannen zijn over <strong>het</strong><br />
algemeen <strong>wat</strong> meer gefocust op controle over symptomen en <strong>het</strong> herstellen <strong>van</strong><br />
traditionele rollen zoals werk en zelfstandigheid (Schon, 2010). Ook culturele en<br />
religieuze aspecten kunnen een rol spelen. Zo kan je je voorstellen dat <strong>de</strong> betekenisgeving<br />
aan ziekte afhangt <strong>van</strong> <strong>de</strong> mate waarin iemand een diagnose beschouwt<br />
als ‘Gods wil’ (Abdoli et al., 2008) of <strong>de</strong> mate waarin iemand ziekte ziet als een soort<br />
passie (in <strong>de</strong> zin <strong>van</strong> <strong>de</strong> lij<strong>de</strong>nsweg <strong>van</strong> Jezus) (Sealy, 2012). Ook <strong>de</strong> culturele vertogen<br />
over ziekte en beperking spelen een rol (Coreil et al., 2012).<br />
9 Deze auteur biedt een in dit ka<strong>de</strong>r interessante analyse over <strong>het</strong> concept ‘eternal return’ <strong>van</strong><br />
Nietzsche.<br />
* * *<br />
32 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
4.3 <strong>Naar</strong> een nieuwe (narratieve) i<strong>de</strong>ntiteit<br />
Waar <strong>het</strong> in <strong>de</strong> vorige paragraaf al ging over <strong>het</strong> belang <strong>van</strong> betekenisgeving in<br />
<strong>het</strong> omgaan met beperkingen en tegenslag, gaat <strong>de</strong>ze paragraaf nog een stapje<br />
ver<strong>de</strong>r in <strong>de</strong>ze existentiële dimensie. On<strong>de</strong>rzoek laat namelijk zien dat <strong>het</strong> leven<br />
met beperkingen voor veel mensen verbon<strong>de</strong>n is met een noodzaak <strong>van</strong> reflectie en<br />
actie ten aanzien <strong>van</strong> <strong>de</strong> gehele i<strong>de</strong>ntiteit. Het gaat daarbij over <strong>de</strong> relatie tussen<br />
beperkingen en vragen als ‘wie ben ik?’, ‘<strong>wat</strong> vind ik belangrijk in <strong>het</strong> leven?’, ‘waar<br />
liggen mijn mogelijkhe<strong>de</strong>n om actor te zijn en te groeien?’, kortom vragen met betrekking<br />
tot <strong>het</strong> levensverhaal of <strong>de</strong> narratieve i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> een persoon (Carless,<br />
2008).<br />
Beperkingen en tegenslagen kunnen ervoor zorgen dat mensen zich gereduceerd<br />
voelen, omdat <strong>het</strong> niet <strong>van</strong>zelfsprekend meer is om <strong>de</strong> dingen te kunnen doen die<br />
eer<strong>de</strong>r <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit bepaal<strong>de</strong>n (Gallagher, 2011). Ook an<strong>de</strong>ren, inclusief <strong>de</strong> hulpverlening,<br />
kunnen bijdragen aan zo’n reductie <strong>van</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit tot, in <strong>het</strong> ergste<br />
geval, ‘een ziekte’ waarbij <strong>de</strong> overgebleven maatschappelijke of sociale i<strong>de</strong>ntiteit<br />
geen rol meer lijken te spelen. Er ontstaat dan een bepaal<strong>de</strong> mate <strong>van</strong> ‘loss of self’<br />
(Wisdom et al., 2008) of disconnectie met <strong>de</strong> vroegere i<strong>de</strong>ntiteit, en dat <strong>vraag</strong>t om<br />
een poging tot reconstructie <strong>van</strong> <strong>de</strong> persoon en zijn eigen plek in <strong>de</strong> wereld (Levack,<br />
Kayes & Fadyl, 2010; Reith & Dobbie, 2012; Bowlby, 2008; Fraas & Calvert, 2009;<br />
Lau & Niekerk, 2011). 10 An<strong>de</strong>rs gezegd, wanneer <strong>het</strong> verhaal dat mensen over hun<br />
eigen leven construeren, ruw wordt verstoord, moet men daar wel een antwoord op<br />
formuleren waardoor er weer een coherent verhaal ontstaat (Williams, 2009). Het<br />
herconstrueren <strong>van</strong> je eigen verhaal lijkt on<strong>de</strong>rsteunend te zijn bij <strong>de</strong> erkenning <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> situatie, <strong>het</strong> bewust kiezen om aan herstel te gaan werken en bij <strong>het</strong> herstellen<br />
<strong>van</strong> een bepaal<strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> zelfgekozen normaliteit (Gallagher, 2011). 11<br />
Op <strong>de</strong> lange termijn gaat <strong>het</strong> daarbij over <strong>het</strong> leren accepteren <strong>van</strong> levensveran<strong>de</strong>ringen,<br />
<strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong> nieuwe perspectieven (Shepherd et al., 2010), <strong>het</strong><br />
ontwikkelen <strong>van</strong> een nieuw ‘sense of self’ (Ostran<strong>de</strong>r, 2010), zelfacceptatie en zelfwaar<strong>de</strong><br />
(Bjørk, Wallin, K. & Pettersen, 2012; Schon, 2010). Het terugvin<strong>de</strong>n <strong>van</strong> perspectief<br />
in <strong>het</strong> leven (Brown, 2008) is daarbij een vertrekpunt voor <strong>het</strong> herwinnen<br />
<strong>van</strong> controle en regie <strong>van</strong> waaruit stappen gezet kunnen wor<strong>de</strong>n naar functioneel<br />
en sociaal herstel. Het gaat dan bijvoorbeeld om <strong>het</strong> herstellen <strong>van</strong> gewaar<strong>de</strong>er<strong>de</strong><br />
maatschappelijke rollen en verantwoor<strong>de</strong>lijkhe<strong>de</strong>n zoals werken, educatie, stabiel<br />
wonen en <strong>het</strong> herstellen <strong>van</strong> sociale rollen zoals <strong>het</strong> ervaren <strong>van</strong> betekenisvolle<br />
10 Ook voor familiele<strong>de</strong>n blijken <strong>het</strong> overwinnen <strong>van</strong> ‘loss of self’ en <strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong> nieuwe<br />
perspectieven grote uitdagingen te zijn (Wisdom et al., 2008) (zie ook §3.4).<br />
11 Dit is daarom een belangrijk uitgangspunt <strong>van</strong> veel herstelprogramma’s (zie §5.1.3 en §5.2) en herstelon<strong>de</strong>rsteunen<strong>de</strong><br />
zorg (zie §6.1.1). In Ne<strong>de</strong>rland ontwikkel<strong>de</strong> ‘HEE’ een cursus die expliciet gericht<br />
is op <strong>het</strong> maken en presenteren <strong>van</strong> herstelverhalen (www.hee-team.nl).<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 33<br />
* * *
elaties en integratie met familie, vrien<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> bre<strong>de</strong>re gemeenschap (Whitley &<br />
Drake, 2010; Ch’ng, French & McLean, 2008).<br />
Volgens Aujoulat et al. (2008) is <strong>het</strong> belangrijk om te beseffen dat zo’n proces <strong>van</strong><br />
‘in <strong>het</strong> reine komen met een verstoor<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit’ in feite twee kanten heeft. Een<br />
uitkomst <strong>van</strong> hun uitgebrei<strong>de</strong> kwalitatieve studie is dat <strong>empowerment</strong> een proces is<br />
<strong>van</strong> persoonlijke transformatie dat zich ontvouwt door een dubbel proces <strong>van</strong>:<br />
• ‘vasthou<strong>de</strong>n’ aan eer<strong>de</strong>re zelfrepresentaties en rollen en leren om controle uit<br />
te oefenen op <strong>de</strong> ziekte en <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling, tenein<strong>de</strong> <strong>het</strong> zelf <strong>van</strong> <strong>de</strong> ziekte te<br />
on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n.<br />
• ‘loslaten’, door te accepteren dat je <strong>de</strong> controle <strong>de</strong>els moet opgeven, zodat je <strong>de</strong><br />
ziekte − en door <strong>de</strong> ziekte bepaal<strong>de</strong> grenzen − kunt integreren in <strong>het</strong> zelf en je<br />
ermee kunt verzoenen.<br />
Daarbij is <strong>het</strong> eerste proces verbon<strong>de</strong>n met pogingen om controle te herwinnen en<br />
een gevoel <strong>van</strong> mastery 12 te bewerkstelligen. Het twee<strong>de</strong> proces is verbon<strong>de</strong>n aan<br />
een behoefte aan coherentie, <strong>de</strong> zoektocht naar betekenis en <strong>de</strong> acceptatie <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
oncontroleerbare. De auteurs stellen dat studies over <strong>empowerment</strong> veel te vaak<br />
nadruk leggen op zelfzorg/zelfmanagement en dat daarin <strong>empowerment</strong> gelijkgesteld<br />
lijkt te kunnen wor<strong>de</strong>n met <strong>het</strong> bereiken <strong>van</strong> uitkomsten als self-efficacy 13 ,<br />
mastery en controle. Deze studie laat juist zien dat <strong>empowerment</strong> niet <strong>het</strong>zelf<strong>de</strong> is<br />
als controle. De auteurs beargumenteren dat voor <strong>empowerment</strong> <strong>het</strong> proces <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
loslaten <strong>van</strong> controle even belangrijk is als <strong>het</strong> herwinnen <strong>van</strong> controle.<br />
4.4 De kracht <strong>van</strong> ervaringsverhalen<br />
Een empoweren<strong>de</strong> ‘praktijk’ die binnen zorg en welzijn in toenemen<strong>de</strong> mate <strong>van</strong><br />
belang wordt geacht (Lau & Niekerk, 2011) en die voortvloeit uit <strong>het</strong> i<strong>de</strong>e dat mensen<br />
zelf <strong>de</strong> meeste kennis bezitten over hun <strong>empowerment</strong>, is <strong>het</strong> maken en <strong>de</strong>len <strong>van</strong><br />
ervaringsverhalen. In <strong>empowerment</strong> en herstelgerichte peer support en professionele<br />
metho<strong>de</strong>n wordt hier dan ook vrijwel altijd aandacht aan besteed (zie hoofdstuk 5, 6<br />
en 7). Geschreven verhalen hebben inmid<strong>de</strong>ls ook hun weg gevon<strong>de</strong>n naar <strong>het</strong> domein<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> wetenschap en <strong>de</strong> praktijk: in <strong>de</strong> opbrengst <strong>van</strong> <strong>de</strong> literatuursearch bevin<strong>de</strong>n<br />
zich aardig <strong>wat</strong> artikelen die geheel of ge<strong>de</strong>eltelijk gebaseerd zijn op ervaringsverhalen.<br />
Ervaringsverhalen die in <strong>de</strong>ze setting wor<strong>de</strong>n gepubliceerd, zijn vaak geschreven<br />
door (vooruitstreven<strong>de</strong>) on<strong>de</strong>rzoekers en auteurs die ervarings<strong>de</strong>skundigheid hebben.<br />
Artikelen komen <strong>van</strong> schrijvers die worstelen met psychische problemen (Boevink &<br />
12 Mastery is <strong>het</strong> ervaren <strong>van</strong> ‘meesterschap’ over iets (Zimmerman, 1995).<br />
13 Self-efficacy is <strong>het</strong> vertrouwen <strong>van</strong> een persoon in <strong>de</strong> eigen bekwaamheid om met succes invloed<br />
uit te oefenen op zijn of haar omgeving, bijvoorbeeld door een bepaal<strong>de</strong> taak te volbrengen of een<br />
probleem op te lossen (Bandura, 1977).<br />
* * *<br />
34 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Corstens, 2012; Scotti, 2009; Chandler & Hayward, 2009), verslavingsproblemen (Keegan<br />
& Moss, 2008) en fysieke ziekten en handicaps (Williams, 2010; Wertheimer, 2008).<br />
Sommigen <strong>van</strong> hen koppelen hun eigen verhaal aan an<strong>de</strong>re verhalen door gecombineerd<br />
narratief en auto-etnografisch on<strong>de</strong>rzoek te doen.<br />
Inzicht in <strong>de</strong> geleef<strong>de</strong> ervaring<br />
Gepubliceer<strong>de</strong> ervaringsverhalen hebben gemeen dat ze qua inhoud, thematiek en<br />
lading een sterk tegenwicht bie<strong>de</strong>n aan technisch-instrumentele/objectieve wetenschap<br />
14 . Ze bie<strong>de</strong>n een diepgaand inzicht in <strong>de</strong> geleef<strong>de</strong> ervaring <strong>van</strong> ziekte, beperking,<br />
tegenslag en herstel. De beken<strong>de</strong> <strong>empowerment</strong>on<strong>de</strong>rzoeker Rappaport wees<br />
in 1995 al op <strong>het</strong> belang <strong>van</strong> <strong>het</strong> introduceren <strong>van</strong> narratieven in <strong>de</strong> wetenschap<br />
en praktijk <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> omdat ze krachtige effecten hebben op <strong>de</strong> manier<br />
waarop we betekenis geven aan bijvoorbeeld kwantitatieve on<strong>de</strong>rzoeksresultaten<br />
(Rappaport, 1995). In tegenstelling tot gangbare wetenschappelijke publicaties<br />
zijn ervaringsverhalen niet lineair, maar gevormd rond betekenissen uit he<strong>de</strong>n en<br />
verle<strong>de</strong>n (Chandler & Hayward, 2009). Ook kenmerkend aan ervaringsverhalen is dat<br />
<strong>het</strong> vaak intieme, heftige vertellingen zijn, waarin verschillen<strong>de</strong> aspecten <strong>van</strong> kracht<br />
en kwetsbaarheid (praktische, relationele en existentiële aspecten) niet los <strong>van</strong><br />
elkaar maar op een integrale manier naar voren komen en dui<strong>de</strong>lijk maken hoe <strong>het</strong><br />
leven met kwetsbaarhe<strong>de</strong>n eruit ziet.<br />
Voorbeel<strong>de</strong>n geschreven ervaringsverhalen voor wetenschap en praktijk<br />
“Een verhaal over mishan<strong>de</strong>ling is een intiem verhaal <strong>van</strong> lij<strong>de</strong>n. Toch wil ik<br />
mijn verhaal vertellen. Ik moet <strong>de</strong> juiste woor<strong>de</strong>n vin<strong>de</strong>n, want na 40 jaar is<br />
<strong>het</strong> niet gemakkelijk om gewoon te vertellen <strong>wat</strong> er is gebeurd. Het is moeilijk<br />
om <strong>de</strong> feiten te vertellen in plaats <strong>van</strong> een fictief beeld <strong>van</strong> normaliteit<br />
proberen te handhaven als een soort <strong>van</strong> overlevingsstrategie. Pas toen ik 40<br />
jaar was, was ik in staat om werkelijk terug te gaan naar waar <strong>de</strong> problemen<br />
begonnen. Al die jaren wist ik niet <strong>wat</strong> me ge<strong>van</strong>gen hield in angst, waardoor<br />
ik uitgroei<strong>de</strong> tot een chronisch psychiatrische patiënt. Het is pas sinds kort dat<br />
ik begon te zoeken naar <strong>de</strong> juiste woor<strong>de</strong>n om mijn verhaal te vertellen. En nu<br />
heb ik er een paar gevon<strong>de</strong>n en gebruik ik ze. Nu bestaat mijn verhaal en kan<br />
<strong>het</strong> wor<strong>de</strong>n verteld. Nu kan ik gaan werken aan <strong>de</strong> integratie <strong>van</strong> <strong>de</strong> woor<strong>de</strong>n<br />
in mijn hoofd, <strong>de</strong> sensaties <strong>van</strong> mijn lichaam en al die lang verbo<strong>de</strong>n emoties.”<br />
(Boevink & Corstens, 2012; Boevink, 2008B)<br />
14 In <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> liet ik zien dat technisch-instrumentele bena<strong>de</strong>ringen waarbij<br />
doelen en mid<strong>de</strong>len <strong>van</strong> te voren, en door buitenstaan<strong>de</strong>rs, zijn vastgelegd, niet goed passen bij een<br />
concept als <strong>empowerment</strong>.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 35<br />
* * *
“Kyle Keegan was net als veel an<strong>de</strong>re tieners: hij wil<strong>de</strong> er graag bij horen op<br />
school en begon daarom te experimenteren met alcohol en drugs. Al snel<br />
ging hij <strong>het</strong> stadium <strong>van</strong> experimenteren voorbij en raakte hij meedogenloos<br />
verslaafd aan heroïne, waarmee hij bijna zijn leven vernietig<strong>de</strong>. Nu is hij een<br />
volwassene die bezig is met zijn herstel. Keegan vertelt in zijn boek ‘Chasing<br />
the high’ zijn verhaal. Vertrekkend <strong>van</strong>uit zijn vroege dagen <strong>van</strong> alcohol- en<br />
drugsgebruik, beschrijft Keegan zijn afzakking naar een leven <strong>van</strong> misdaad<br />
en dakloosheid, toen zijn behoefte aan heroïne alle gedachten aan familie<br />
en vrien<strong>de</strong>n, alle gedachten over goed en kwaad, begon te overmeesteren.<br />
Gebruikmakend <strong>van</strong> zijn eigen ervaring biedt Keegan nu begeleiding en praktisch<br />
advies aan an<strong>de</strong>re jongeren die worstelen met alcohol- en drugsmisbruik.<br />
Het resultaat is een boek dat zowel een opmerkelijk verhaal als <strong>de</strong> broodnodige<br />
informatie voor jongeren biedt. Dit boek geeft <strong>de</strong> wijsheid <strong>van</strong> een<br />
jongeman weer die “alles heeft meegemaakt” en verzekert lezers dat met inzet<br />
en hard werken, ook zij <strong>de</strong> uitdagingen <strong>van</strong> alcohol- en drugsmisbruik kunnen<br />
overwinnen en een gezond, productief leven kunnen lei<strong>de</strong>n.” (Keegan & Moss,<br />
2008)<br />
Meerwaar<strong>de</strong><br />
Het expliciteren <strong>van</strong> ervaringen, door erover te schrijven en ze te <strong>de</strong>len, lijkt op<br />
verschillen<strong>de</strong> niveaus te kunnen bijdragen aan processen <strong>van</strong> persoonlijke subjectwording.<br />
Voor auteurs zelf kan <strong>het</strong> schrijven bijdragen aan <strong>het</strong> eigen herstel (East et<br />
al., 2010; Russell, 2010; Lampshire, 2012; Boevink & Corstens, 2012) 15 . Dit komt door<br />
<strong>de</strong> reflectie die gepaard gaat met <strong>het</strong> construeren <strong>van</strong> een logisch verhaal, dit kan<br />
helpen om persoonlijke veerkracht te ontwikkelen, aldus East en collega’s. Dit geldt<br />
ook zeker voor <strong>het</strong> doen <strong>van</strong> wetenschappelijk on<strong>de</strong>rzoek <strong>van</strong>uit ervarings<strong>de</strong>skundigheid.<br />
Dit kan positieve effecten hebben op persoonlijke processen <strong>van</strong> groei en<br />
betekenisgeving <strong>van</strong> <strong>de</strong> betrokken on<strong>de</strong>rzoeker (Williams, 2009).<br />
Maar <strong>de</strong> meerwaar<strong>de</strong> reikt ver<strong>de</strong>r. In ervaringsverhalen zit veel kennis. Kennis die<br />
aan an<strong>de</strong>ren aanknopingspunten biedt over persoonlijke processen <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong><br />
en over <strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong> veerkracht. Ervaringsverhalen laten bij uitstek<br />
zien dat ziekte, beperking, tegenslag, angst, on<strong>de</strong>rdrukken<strong>de</strong> structuren of an<strong>de</strong>re<br />
situaties <strong>van</strong> machteloosheid onherroepelijk verweven zijn met <strong>de</strong> levensloop<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>gene die zich ermee geconfronteerd ziet. Achter woor<strong>de</strong>n als ‘kwetsbaar’,<br />
‘probleem’, of ‘beperking’ gaat altijd een hele wereld schuil <strong>van</strong> coping, overleven,<br />
managen, herstellen, ont<strong>de</strong>kken, worstelen, discriminatie overwinnen, zegevieren,<br />
bevrijd wor<strong>de</strong>n, groeien en <strong>het</strong> leven lei<strong>de</strong>n (Basset & Stickley, 2010; Scotti, 2009).<br />
15 Belangrijk is wel te vermel<strong>de</strong>n dat niet ie<strong>de</strong>reen dit zomaar kán (zie ook Oosterbaan et al., 2011).<br />
* * *<br />
36 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Het is een wereld die veel inzichten geeft die voor an<strong>de</strong>re mensen met vergelijkbare<br />
problemen, heel nuttig, erkennend en inspirerend kunnen zijn (Keegan & Moss,<br />
2008; Fraas & Calvert, 2009). Ervaringsverhalen geven immers een inkijkje in <strong>de</strong><br />
impact die <strong>de</strong>rgelijk lij<strong>de</strong>n heeft op die levensloop maar ook in <strong>de</strong> manieren waarop<br />
mensen <strong>het</strong> lij<strong>de</strong>n hebben weten te overstijgen. “Ervaringsverhalen kunnen <strong>de</strong> reis<br />
laten zien <strong>van</strong> ziekte naar welzijn, <strong>van</strong> donkerte en wanhoop naar licht en hoop,<br />
<strong>van</strong> onbenulligheid naar vruchtbaarheid, een staat <strong>van</strong> dood en verlies naar een<br />
nieuw leven”, zo stelt Scotti (2009). Eigenlijk zijn ervaringsverhalen een soort gidsen<br />
voor ie<strong>de</strong>r mens dat worstelt met <strong>het</strong> leven en overleven in <strong>de</strong> 21 ste eeuw, zeggen<br />
Basset & Stickley (2010). “Als er iemand is die ons kan leren hoe we moeten leven in<br />
onze mo<strong>de</strong>rne, of postmo<strong>de</strong>rne wereld, dan is <strong>het</strong> wel <strong>de</strong> persoon die heeft geworsteld<br />
met <strong>de</strong> complexiteiten <strong>van</strong> <strong>het</strong> bestaan en zijn eigen unieke manieren heeft<br />
gevon<strong>de</strong>n om te overleven, te leren en door te gaan”, aldus <strong>de</strong> auteurs 16 .<br />
Ervaringsverhalen hebben dus een meerwaar<strong>de</strong> door <strong>de</strong> steun en inspiratie die ze<br />
kunnen uitdragen naar an<strong>de</strong>re mensen. De meerwaar<strong>de</strong> ligt ver<strong>de</strong>r in <strong>het</strong> feit dat<br />
verhalen aan professionals inzichten kunnen bie<strong>de</strong>n die zij nauwelijks op an<strong>de</strong>re<br />
manieren kunnen verkrijgen (Wertheimer, 2008) en die essentieel zijn voor hun<br />
dagelijkse hulpverleningspraktijken. Verhalen bevatten waar<strong>de</strong>n en emoties en<br />
kunnen <strong>de</strong> uniciteit en overeenkomsten tussen mensen onthullen (East et al., 2010).<br />
Inzicht in <strong>de</strong>ze waar<strong>de</strong>n en emoties is belangrijk zodat professionals beter kunnen<br />
aansluiten bij waar <strong>het</strong> werkelijk omgaat voor hun cliënten (zie ook Björklund,<br />
Sarvimaki & Berg, 2008). Voor herstelgerichte zorg is <strong>het</strong> centraal stellen <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
narratief <strong>van</strong> <strong>de</strong> betrokkene(n) een voorwaar<strong>de</strong> (zie ook hoofdstuk 6).<br />
4.5 De rol <strong>van</strong> naastbetrokkenen<br />
Ter afsluiting <strong>van</strong> dit hoofdstuk over persoonlijke <strong>empowerment</strong> wordt ingegaan<br />
op <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> naastbetrokkenen. Uit <strong>de</strong> literatuur blijkt hoe belangrijk naasten zijn<br />
in <strong>het</strong> hele proces <strong>van</strong> leren omgaan met beperkingen en tegenslag en <strong>het</strong> ontwikkelen<br />
<strong>van</strong> een nieuwe (narratieve) i<strong>de</strong>ntiteit. Zij spelen volgens vele auteurs hierin<br />
vaak zelfs een essentiële rol. Vaak zijn zij <strong>de</strong>genen die <strong>het</strong> meest actief betrokken<br />
zijn bij <strong>de</strong> dagelijkse zorg en on<strong>de</strong>rsteuning (Green & King, 2009; Bek<strong>het</strong>, Johnson<br />
& Zauszniewski, 2012), bij <strong>het</strong> op<strong>van</strong>gen <strong>van</strong> onvoorspelbare situaties (Gosman-<br />
Hedstrom & Dahlin-I<strong>van</strong>off, 2012), bij <strong>het</strong> zoeken naar hulp en steunbronnen<br />
(Ungar, 2010), bij <strong>het</strong> proces <strong>van</strong> aanpassen aan <strong>de</strong> nieuwe situatie (Leontopoulou,<br />
2013) en bij <strong>het</strong> narratieve betekenisgevingsproces (Medved, 2011). Bovendien zijn<br />
zij vaak <strong>de</strong> eerste en belangrijkste bron <strong>van</strong> emotionele steun (Di et al., 2008; Ng<br />
16 Ook poëzie <strong>van</strong> mensen met kwetsbaarhe<strong>de</strong>n kan veel inzicht geven in <strong>de</strong> betekenis <strong>van</strong> ervaringen<br />
met kwetsbaarheid en herstel. Gedichten portretteren <strong>het</strong> unieke verhaal, <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> woor<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> persoon zelf, op een holistische manier (Shinebourne, 2012).<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 37<br />
* * *
et al., 2008). Naasten zien zich daarbij, net als <strong>de</strong> persoon zelf, voor <strong>de</strong> uitdaging<br />
gesteld om veerkracht te ontwikkelen en strategieën te be<strong>de</strong>nken om te kunnen<br />
omgaan met <strong>de</strong> (nieuwe) situatie en samenhang te behou<strong>de</strong>n in een levensverhaal<br />
dat radicaal is veran<strong>de</strong>rd (Cohen et al., 2011; Gosman-Hedstrom & Dahlin-I<strong>van</strong>off,<br />
2012). De herstelprocessen <strong>van</strong> familiele<strong>de</strong>n vertonen daarom veel overeenkomsten<br />
met <strong>de</strong> herstelprocessen <strong>van</strong> mensen die zelf te maken hebben met beperkingen<br />
(Chandler & Hayward, 2009).<br />
Een <strong>van</strong> <strong>de</strong> zaken waar <strong>de</strong> literatuur op wijst is dat <strong>het</strong> benutten <strong>van</strong> <strong>het</strong> oplossend<br />
vermogen, <strong>de</strong> kennis en ervaringen <strong>van</strong> naastbetrokkenen, <strong>van</strong> grote waar<strong>de</strong> kan<br />
zijn in <strong>het</strong> proces <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> (zie Metze, Abma & Kwekkeboom, 2013). Een<br />
metho<strong>de</strong> die hierop inhaakt is <strong>de</strong> Eigen Kracht conferentie (Ek-c). Het is een aanpak<br />
waarbij <strong>de</strong> persoon zelf, samen met zijn familie en bre<strong>de</strong>re sociale netwerk, een<br />
plan maakt om problemen of beperkingen te overstijgen en sociaal en maatschappelijk<br />
weer ver<strong>de</strong>r te kunnen. De (veer)kracht, herstelinspanningen en ervaringskennis<br />
<strong>van</strong> alle betrokkenen staan daarbij centraal.<br />
Eigen Kracht conferentie (EK-c)<br />
De Eigen Kracht conferentie is een activerings- en besluitvormingsinstrument,<br />
waarbij burgers samen met <strong>de</strong>elnemers uit hun eigen omgeving plannen<br />
be<strong>de</strong>nken om problemen op te lossen. Er bestaan verschillen<strong>de</strong> varianten:<br />
voor individuen en families, voor herstel na een inci<strong>de</strong>nt of misdrijf, voor een<br />
wijk of buurt en voor leervragen binnen of buiten <strong>de</strong> school. Uit on<strong>de</strong>rzoek<br />
blijkt dat <strong>de</strong> metho<strong>de</strong> bijdraagt aan <strong>het</strong> verkrijgen en behou<strong>de</strong>n <strong>van</strong> regie en<br />
verantwoor<strong>de</strong>lijkheid over <strong>het</strong> eigen leven. Zie bijlage 2 voor een uitgebrei<strong>de</strong>re<br />
beschrijving.<br />
Volgens Metze en collega’s, die zich hebben verdiept in <strong>de</strong> werking <strong>van</strong> Ek-c’s,<br />
berust <strong>de</strong> empoweren<strong>de</strong> werking <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze aanpak op benutting en versterking<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> veerkracht <strong>van</strong> een geheel netwerk en <strong>de</strong> bewerkstelliging <strong>van</strong> relationele<br />
autonomie. Metze en collega’s leggen daarmee een verbinding tussen intrapersoonlijke<br />
en interpersoonlijke processen bij <strong>het</strong> omgaan met kwetsbaarheid: autonomie<br />
en veerkracht zijn geen kenmerken <strong>van</strong> individuen maar processen die ontstaan in<br />
verbinding met an<strong>de</strong>ren. Alleen in dialoog met an<strong>de</strong>ren kunnen ‘autonome’ strategieën<br />
wor<strong>de</strong>n ontwikkeld en kan i<strong>de</strong>ntiteit wor<strong>de</strong>n opgebouwd. Sociale relaties zijn<br />
daarom cruciaal voor <strong>empowerment</strong>, aldus <strong>de</strong> auteurs.<br />
* * *<br />
38 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
In veel literatuur wordt een kanttekening gemaakt bij <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> naastbetrokkenen<br />
bij <strong>empowerment</strong>. Hoewel <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rsteunen <strong>van</strong> een naaste kan bijdragen aan <strong>de</strong><br />
eigen verwerking (Lietz, 2011) en kracht kan aanboren om bijvoorbeeld met onbegrip<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> buitenwereld om te gaan (Levine, 2009), lopen naastbetrokkenen ook<br />
risico op overbelasting door hun zorginspanningen, stigma, <strong>de</strong> ontstane afhankelijkheidsrelatie<br />
en bijkomen<strong>de</strong> ontwrichting <strong>van</strong> <strong>de</strong> familie (Zauszniewski, Bek<strong>het</strong><br />
& Suresky, 2009; Bek<strong>het</strong> et al., 2012; Gosman-Hedstrom & Dahlin-I<strong>van</strong>off, 2012).<br />
Bovendien kunnen er gevoelens <strong>van</strong> onzekerheid ontstaan (Nygardh et al., 2008).<br />
Ook zijn er natuurlijk vele situaties te be<strong>de</strong>nken waarin <strong>de</strong> problemen juist ontstaan<br />
zijn door toedoen <strong>van</strong> familie of naasten, zoals in <strong>het</strong> geval <strong>van</strong> misbruik of mishan<strong>de</strong>ling.<br />
Kortom, naasten kunnen niet in alle situaties een rol spelen bij processen<br />
<strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>. Verschillen<strong>de</strong> auteurs wijzen op <strong>het</strong> belang <strong>van</strong> meer on<strong>de</strong>rzoek<br />
naar ervaringen <strong>van</strong> naastbetrokkenen / mantelzorgers en naar metho<strong>de</strong>n om hen<br />
beter te on<strong>de</strong>rsteunen (zie bijvoorbeeld Cohen et al., 2011).<br />
4.6 Samengevat<br />
In dit hoofdstuk hebben we gezien dat <strong>empowerment</strong> in <strong>de</strong> eerste plaats ontstaat<br />
door inspanningen <strong>van</strong> mensen zelf. Mensen bezitten zelf in feite <strong>de</strong> meeste kennis<br />
over hun eigen <strong>empowerment</strong>. Het gebruiken <strong>van</strong> die kennis lijkt een essentiële eerste<br />
stap en doorgaan<strong>de</strong> uitdaging voor <strong>empowerment</strong>. Het on<strong>de</strong>rzoek brengt drie<br />
zaken naar voren die dit kunnen faciliteren:<br />
1. zelf actief aan <strong>de</strong> slag: strategieën ontwikkelen en betekenis geven<br />
2. gebruik maken <strong>van</strong> <strong>de</strong> kracht <strong>van</strong> ervaringsverhalen<br />
3. gebruik maken <strong>van</strong> <strong>de</strong> kennis, veerkracht en <strong>het</strong> oplossend vermogen <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
sociale omgeving.<br />
Zelf actief aan <strong>de</strong> slag gaan houdt ten eerste in dat mensen die empoweren een<br />
dialoog aangaan met zichzelf en <strong>van</strong> daaruit unieke strategieën ontwikkelen die<br />
bij <strong>de</strong> persoon passen en waarmee beperkingen en tegenslagen steeds effectiever<br />
wor<strong>de</strong>n gemanaged. Zij zoeken actief naar manieren om te kunnen omgaan met <strong>de</strong><br />
beperkingen en om <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> leven te optimaliseren, ook als <strong>de</strong> beperkingen<br />
blijven bestaan. Hoe die strategieën er uitzien, is voor ie<strong>de</strong>reen an<strong>de</strong>rs. Het kan te<br />
maken hebben met gezon<strong>de</strong> keuzes maken, <strong>het</strong> ver<strong>de</strong>len <strong>van</strong> energie, <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rnemen<br />
<strong>van</strong> ‘gewone’ activiteiten, voeding, sport, humor, natuur, spirituele activiteiten.<br />
Welke strategieën helpen, is zeer persoonlijk en bovendien afhankelijk <strong>van</strong> <strong>het</strong> moment<br />
en <strong>de</strong> context. Naast praktische strategieën ontwikkelen mensen die empoweren<br />
ook een persoonlijk betekenisgevingssysteem om <strong>de</strong> eigen situatie te verklaren,<br />
te verhel<strong>de</strong>ren en te legitimeren. Zij zoeken actief naar nieuwe perspectieven op<br />
beperkingen en tegenslagen, bijvoorbeeld door ze als motor te zien om iets over<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 39<br />
* * *
<strong>het</strong> leven te leren. Ten <strong>de</strong>r<strong>de</strong> werken mensen die empoweren aan <strong>de</strong> reconstructie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> (narratieve) i<strong>de</strong>ntiteit. Zij proberen hun levensverhaal weer coherent te<br />
maken, nemen nieuwe rollen en activiteiten aan, herstellen functionele zaken zoals<br />
werk, educatie en stabiel wonen en investeren in betekenisvolle relaties en integratie<br />
met familie, vrien<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> bre<strong>de</strong>re gemeenschap. Kortom, door stappen die zij<br />
zelf zetten, wor<strong>de</strong>n han<strong>de</strong>lingsmogelijkhe<strong>de</strong>n stapje voor stapje uitgebreid. Dit is<br />
geenszins een lineair proces maar eer<strong>de</strong>r een grillige ont<strong>de</strong>kkingsreis. Het is vallen<br />
en opstaan, doorzetten en steeds een beetje meer ont<strong>de</strong>kken waar en hoe <strong>de</strong> eigen<br />
veerkracht kan wor<strong>de</strong>n aangeboord, waarmee <strong>de</strong> beperkingen een beetje meer op<br />
<strong>de</strong> achtergrond komen te staan. Het overwinnen <strong>van</strong> <strong>de</strong> tegenstrijdigheid tussen<br />
controle herwinnen en loslaten speelt hierbij een rol.<br />
Het gebruik maken <strong>van</strong> <strong>de</strong> kracht <strong>van</strong> ervaringsverhalen kan een manier zijn om<br />
<strong>empowerment</strong>processen te on<strong>de</strong>rsteunen. Zelf een ervaringsverhaal maken, kan een<br />
mooie metho<strong>de</strong> zijn om een start te maken met een an<strong>de</strong>re interpretatie <strong>van</strong> wie<br />
je bent en <strong>wat</strong> je kan. On<strong>de</strong>rzoek laat zien dat dit bijdraagt aan <strong>het</strong> eigen herstel<br />
en <strong>het</strong> aanboren <strong>van</strong> veerkracht. Ook <strong>het</strong> <strong>de</strong>len <strong>van</strong> ervaringsverhalen is belangrijk.<br />
De kennis die in verhalen zit, die voortkomt uit <strong>de</strong> geleef<strong>de</strong> ervaring, kan <strong>van</strong> groot<br />
belang zijn voor an<strong>de</strong>re ‘empoweren<strong>de</strong>n’, maar ook voor naasten en professionals.<br />
Ervaringsverhalen geven veel inzicht in <strong>de</strong> tegenstrijdighe<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> en<br />
daar gaat veel steun, kracht en inspiratie <strong>van</strong> uit. Het is dan ook niet verwon<strong>de</strong>rlijk<br />
dat steeds meer <strong>empowerment</strong> en herstelgerichte zorgvormen aandacht beste<strong>de</strong>n<br />
aan <strong>het</strong> (on<strong>de</strong>rsteunen <strong>van</strong> <strong>het</strong>) maken <strong>van</strong> ervaringsverhalen. Ervaringsverhalen<br />
vin<strong>de</strong>n tevens in toenemen<strong>de</strong> mate <strong>de</strong> weg naar <strong>het</strong> domein <strong>van</strong> <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek.<br />
Tot slot kan <strong>empowerment</strong> vooruit wor<strong>de</strong>n gebracht door gebruik te maken <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
kennis, veerkracht en <strong>het</strong> oplossend vermogen <strong>van</strong> <strong>de</strong> sociale omgeving. Het is immers<br />
een grote en ingewikkel<strong>de</strong> opgave om beperkingen of problemen te overstijgen,<br />
die tijd kost en waarbij <strong>de</strong> steun en inspanningen <strong>van</strong> naasten vaak essentieel<br />
zijn. Dit laatste is dan ook <strong>de</strong> inzet <strong>van</strong> <strong>de</strong> Eigen Kracht conferentie, een metho<strong>de</strong><br />
die <strong>de</strong> kracht en kennis <strong>van</strong> betrokkenen en hun naasten centraal stelt. Door <strong>de</strong><br />
dialoog met <strong>de</strong> omgeving aan te gaan over mogelijke oplossingen en strategieën,<br />
ontstaat er relationele autonomie en wordt <strong>de</strong> kennis uit <strong>de</strong> leefwereld zo goed<br />
mogelijk benut.<br />
* * *<br />
40 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Co-learning<br />
5<br />
“Power is not given, but created within the emerging praxis<br />
in which co-learners are engaged.” (Heaney, 1995)<br />
Waar <strong>het</strong> in <strong>het</strong> vorige hoofdstuk ging over <strong>de</strong> persoonlijke strategieën die mensen<br />
zelf en samen met hun naasten ontwikkelen, gaat <strong>het</strong> in dit hoofdstuk over <strong>de</strong><br />
kracht <strong>van</strong> peers. Het is gebaseerd op <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> inhoudsanalyse <strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeksliteratuur<br />
(zie §3.1). Aan bod komt on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong> vele mogelijkhe<strong>de</strong>n <strong>van</strong> colearning;<br />
<strong>de</strong> processen waarin mensen die met gelijksoortige problematiek kampen,<br />
gezamenlijk werken aan <strong>empowerment</strong>.<br />
5.1 Simpel principe, veel bewijs<br />
Peers zijn mensen die met gelijksoortige problematiek kampen, in Ne<strong>de</strong>rland<br />
vaak lotgenoten genoemd. Eigenlijk is peer support gebaseerd op een heel simpel<br />
principe: we<strong>de</strong>rkerige steun tussen mensen die iets vergelijkbaars doormaken. Men<br />
ont<strong>de</strong>kt niet <strong>de</strong> enige te zijn met een bepaald probleem of bepaal<strong>de</strong> beperking; je<br />
staat er niet meer alleen voor. Bovendien is men niet alleen ont<strong>van</strong>ger <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rsteuning,<br />
maar komt men zelf ook in <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> helper. Kijkend naar <strong>de</strong> search valt<br />
op hoe veel bewijs er is dat dit principe <strong>werkt</strong>. Hoewel er dui<strong>de</strong>lijk vele verschillen<strong>de</strong><br />
vormen zijn (variatie in frequentie, groepsgrootte, vorm <strong>van</strong> begeleiding/lei<strong>de</strong>rschap,<br />
duur, setting, et cetera), lijkt er voor <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rliggen<strong>de</strong> i<strong>de</strong>e dat mensen die<br />
gelijksoortige problematiek hebben, elkaar kunnen helpen bij <strong>empowerment</strong> (en<br />
daarmee zichzelf), veel en sterk bewijs. Zowel kwantitatieve als kwalitatieve studies<br />
laten zien dat mensen er op allerlei manieren baat bij kunnen hebben. Dit geldt<br />
voor allerlei verschillen<strong>de</strong> doelgroepen.<br />
5.1.1 Peer support <strong>van</strong> mensen met een verslaving<br />
Het hele i<strong>de</strong>e <strong>van</strong> peer support is <strong>het</strong> meest beschreven, on<strong>de</strong>rbouwd en beproefd<br />
in relatie tot verslavingsproblematiek. Wereldwijd bekend, toegepast en wetenschappelijk<br />
on<strong>de</strong>rbouwd zijn <strong>de</strong> zelfhulpbijeenkomsten <strong>van</strong> <strong>de</strong> AA (Alcoholics<br />
Anonymous) voor mensen met een alcoholverslaving.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 41<br />
* * *
Zelfhulpgroepen. Voorbeeld: AA<br />
De AA is een zelfhulpgroep <strong>van</strong> (ex)drinkers die elke week bij elkaar komt en<br />
waar mensen elkaar on<strong>de</strong>rsteunen om alcoholproblemen te overwinnen. De AA<br />
is gericht op <strong>de</strong>mocratische groepsprocessen, ge<strong>de</strong>eld en wisselend lei<strong>de</strong>rschap<br />
en ervaringskennis en heeft een geheel eigen filosofie waarbij twaalf stappen<br />
wor<strong>de</strong>n gevolgd. Voor mensen die al lang bij <strong>de</strong> AA zijn, is hun betrokkenheid<br />
bij AA-activiteiten en -processen gaan<strong>de</strong>weg uitgegroeid tot een ‘gewone’,<br />
alledaagse actie, die verweven is geraakt met an<strong>de</strong>re dagelijkse activiteiten.<br />
Kwalitatief en kwantitatief on<strong>de</strong>rzoek laten positieve resultaten zien. Zie bijlage<br />
2 voor een uitgebrei<strong>de</strong>re beschrijving<br />
De re<strong>de</strong>n dat <strong>de</strong>ze vorm <strong>van</strong> peer support zo veel waar<strong>de</strong> heeft, komt volgens<br />
Weegmann & Piwowoz-Hjort (2009) omdat mensen in een <strong>de</strong>rgelijke zelfhulpgroep<br />
een fellowship narrative ontwikkelen, oftewel een gemeenschappelijk verhaal dat<br />
wordt geconstrueerd door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> <strong>het</strong> lotgenotencontact. Dit verhaal assisteert<br />
<strong>de</strong>elnemers bij <strong>de</strong> beoor<strong>de</strong>ling <strong>van</strong> <strong>het</strong> verle<strong>de</strong>n, <strong>het</strong> opnieuw opbouwen <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
leven en <strong>het</strong> vin<strong>de</strong>n <strong>van</strong> richting. Bovendien lijken spirituele en an<strong>de</strong>re waar<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
dit gezamenlijke narratief mensen te helpen om problemen in <strong>het</strong> leven effectief<br />
aan te pakken en op te lossen en meer zelfregie te ontwikkelen (Weegmann &<br />
Piwowoz-Hjort, 2009). De auteurs conclu<strong>de</strong>ren dat hoewel er meer<strong>de</strong>re wegen naar<br />
herstel zijn, <strong>de</strong> weg via fellowship er een is die een reeks principes en collectief-narratieve<br />
vormen biedt waar<strong>van</strong> <strong>het</strong> voor<strong>de</strong>el is dat <strong>het</strong> consistentie en coherentie in<br />
<strong>het</strong> proces aanbrengt. Zo ontstaat er een soort gezamenlijke, relationele i<strong>de</strong>ntiteit<br />
(Young, 2011).<br />
De search laat zien dat niet alleen zelfhulp, puur door mensen zelf georganiseerd,<br />
maar ook professioneel gefaciliteer<strong>de</strong> groepen waarin peers samenkomen, <strong>van</strong><br />
nut kunnen zijn in <strong>het</strong> herstellen <strong>van</strong> verslaving. Zo zijn er allerlei mengvormen te<br />
vin<strong>de</strong>n waarbij professionals <strong>het</strong> helper-principe inzetten of faciliteren door bijvoorbeeld<br />
een groep op te richten en te on<strong>de</strong>rsteunen. Belangrijk kenmerk is dat niet <strong>de</strong><br />
han<strong>de</strong>lingen <strong>van</strong> <strong>de</strong> professional maar die <strong>van</strong> <strong>de</strong> groep verantwoor<strong>de</strong>lijk zijn voor<br />
<strong>de</strong> effecten.<br />
Hier zijn allerlei varianten op te be<strong>de</strong>nken (zie bijvoorbeeld Chilton, Parrish & Crone,<br />
2011). Bin<strong>de</strong> (2012) laat zien dat een peer support groep voor jonge gokverslaaf<strong>de</strong>n<br />
kan bijdragen aan een vermin<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> gokproblemen en dat dit zelfs geldt wanneer<br />
er slechts een of enkele bijeenkomsten wer<strong>de</strong>n bijgewoond. Bell et al.(2009) tonen aan<br />
dat voor stu<strong>de</strong>nten met verslavingsproblemen een peer support interventie hét verschil<br />
* * *<br />
42 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
kan betekenen tussen doorgaan met <strong>de</strong> studie of stoppen. McCalman et al.(2010)<br />
laten zien dat support groepen voor mannen met diverse psychosociale problemen <strong>het</strong><br />
sociaal en emotioneel welzijn <strong>van</strong> <strong>de</strong>elnemers kunnen verbeteren en dat <strong>de</strong>ze vorm <strong>van</strong><br />
hulpverlening mogelijk kostenbesparend uitpakt. Wood et al.(2010) on<strong>de</strong>rzochten <strong>de</strong><br />
effectiviteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> ´Say it Straight training´ voor en door mensen met diverse verslavingsproblemen<br />
en/of een dubbele diagnose. Dit is een interpersoonlijke, interactieve,<br />
ervarings-gebaseer<strong>de</strong> training die als doel heeft motivatie, coping, sociale steun en<br />
groepscohesie te bewerkstelligen. De training wordt me<strong>de</strong> gecreëerd door <strong>de</strong>elnemers<br />
zelf. De training omvat <strong>het</strong> kiezen <strong>van</strong> uitdagen<strong>de</strong> situaties in <strong>het</strong> leven, die vervolgens<br />
door <strong>de</strong>elnemers wor<strong>de</strong>n nagespeeld als een film waarin zij zelf alle rollen spelen en<br />
ervaren. Motivatie voor veran<strong>de</strong>ring, vaardighe<strong>de</strong>n om positieve veran<strong>de</strong>ringen door<br />
te voeren, self-efficacy, empathie, positieve steun en groepscohesie zijn gestoeld op<br />
eigen ervaringen en <strong>de</strong> feedback die men <strong>van</strong> an<strong>de</strong>ren krijgt. De training resulteer<strong>de</strong> in<br />
een significante toename in empoweren<strong>de</strong> communicatie, zelfvertrouwen en kwaliteit<br />
<strong>van</strong> leven op <strong>het</strong> niveau <strong>van</strong> <strong>de</strong> groep.<br />
Wat <strong>de</strong> genoem<strong>de</strong> studies gemeen hebben is dat er nadruk ligt op <strong>de</strong> waar<strong>de</strong> <strong>van</strong><br />
een gevoel <strong>van</strong> gemeenschap of kameraadschap die tussen peers kan ontstaan.<br />
Dit principe doet zich ook voor in zogenaam<strong>de</strong> ‘sober living homes’ waar Heslin et<br />
al.(2011) on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong><strong>de</strong>n (zie ook Van<strong>de</strong>rplasschen et al., 2013). Resultaten<br />
laten zien dat bewoners in zo’n context vaak sterke psychologische en economische<br />
ban<strong>de</strong>n ontwikkelen die zelfs wor<strong>de</strong>n benoemd als ‘alternatieve families’.<br />
5.1.2 Peer support <strong>van</strong> mensen met een chronische aandoening<br />
In <strong>de</strong> literatuur over peer support voor en door mensen met fysieke aandoeningen of<br />
chronische ziekten wor<strong>de</strong>n vele kwantitatieve en kwalitatieve effecten beschreven.<br />
In kwantitatief on<strong>de</strong>rzoek (RCT’s en pre/post-test on<strong>de</strong>rzoek) lijken aanwijzingen te<br />
bestaan dat vormen <strong>van</strong> peer support 17 bijdragen aan:<br />
• Actief betrokken zijn bij je eigen zorg (Adolfsson et al., 2008; Oh & Lee, 2012;<br />
Pena-Purcell, Boggess & Jimenez, 2011)<br />
• Self-efficacy (Moattari et al., 2012; Pena-Purcell et al., 2011)<br />
• Kwaliteit <strong>van</strong> leven (Moattari et al., 2012; Chen, Pai & Li, 2008)<br />
• Klinische verbetering (Moattari et al., 2012; Chen et al., 2008; Pena-Purcell et al.,<br />
2011)<br />
• Leren omgaan met / aanpassen aan chronisch ziek zijn (Chen et al., 2008)<br />
• Vergroting <strong>van</strong> ervaren sociale steun (Chen et al., 2008; Oh & Lee, 2012)<br />
• Min<strong>de</strong>r zorggebruik (Colella, 2010).<br />
17 De on<strong>de</strong>rzochte interventies variëren in duur, frequentie, vorm (online vs. face-to-face), doelgroep<br />
en soort begelei<strong>de</strong>r (ervarings<strong>de</strong>skundig of professioneel).<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 43<br />
* * *
Kwalitatieve studies on<strong>de</strong>r mensen met (chronische) ziektes die <strong>de</strong>elnemen aan peer<br />
support groepen, bevestigen <strong>de</strong>ze resultaten en laten nog meer positieve betekenissen<br />
zien. De studie <strong>van</strong> U<strong>de</strong>n-Kraan et al.(2008) laat zien dat patiënten met<br />
verschillen<strong>de</strong> chronische ziekten die <strong>de</strong>elnemen aan een (online) peer support groep<br />
beter geïnformeerd zijn, zich meer zelfverzekerd voelen in <strong>de</strong> relatie met <strong>de</strong> arts,<br />
<strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling en <strong>de</strong> sociale omgeving, <strong>de</strong> ziekte meer accepteren, optimistischer<br />
zijn en meer controle hebben, beter sociaal welzijn genieten en meer betrokken zijn<br />
bij collectieve actie. Distelbrink, Gruijter & Ou<strong>de</strong>nampsen (2008) <strong>de</strong><strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rzoek<br />
naar <strong>de</strong> effecten <strong>van</strong> peer support op mensen met spierziekten. Zij von<strong>de</strong>n daarbij<br />
dat mensen niet alleen beter kunnen omgaan met <strong>de</strong> gevolgen <strong>van</strong> <strong>de</strong> ziekte, maar<br />
zich ook sterker voelen en een positiever beeld hebben <strong>van</strong> <strong>de</strong> toekomst. Ook is<br />
men wijzer gewor<strong>de</strong>n over <strong>de</strong> ziekte. Lotgenotencontact wordt door participanten<br />
beschouwd als een wezenlijke aanvulling op professionele zorg, een resultaat dat<br />
aansluit bij <strong>de</strong> studie <strong>van</strong> Moattari et al.(2012), waaruit blijkt dat groeps<strong>empowerment</strong><br />
als aanvulling op individuele begeleiding als beste optie wordt genoemd door<br />
mensen die behan<strong>de</strong>ld wor<strong>de</strong>n voor chronische nierziekten.<br />
Adolfsson et al.(2008) hebben na<strong>de</strong>r on<strong>de</strong>rzocht <strong>wat</strong> dan kenmerken<strong>de</strong> elementen<br />
zijn <strong>van</strong> lotgenotencontact ten opzichte <strong>van</strong> professionele zorg bij fysieke aandoeningen.<br />
De on<strong>de</strong>rzoekers vergeleken ervaringen <strong>van</strong> diabetespatiënten die<br />
individuele hulp kregen, met ervaringen <strong>van</strong> patiënten die aan een peer support<br />
groep <strong>de</strong>elnamen. Waar relaties in <strong>de</strong> individuele sessies verticaal wer<strong>de</strong>n ervaren,<br />
gekarakteriseerd door eenzijdige communicatie met zorgverleners die zich superieur<br />
opstellen, wer<strong>de</strong>n relaties in <strong>de</strong> groepen juist horizontaal ervaren, gekarakteriseerd<br />
door vertrouwen en we<strong>de</strong>rzijdse communicatie. Degenen die individuele counseling<br />
had<strong>de</strong>n gehad, praatten over <strong>het</strong> leren door inschikking: zorgverleners gaven advies<br />
en ze verwachtten <strong>van</strong> patiënten dat zij dat advies opvolgen. In <strong>de</strong> groepen ging<br />
<strong>het</strong> meer over participerend leren waarbij facilitators en patiënten hun kennis en<br />
ervaringen <strong>de</strong>el<strong>de</strong>n. Het omgaan met ziekte was voor <strong>de</strong> mensen in individuele<br />
counseling een externe bezigheid, waardoor <strong>het</strong> moeilijk was om verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />
voor en controle over zelfzorg te nemen. De patiënten in <strong>de</strong> groep kregen<br />
daarentegen <strong>het</strong> inzicht dat diabetes weliswaar een serieuze ziekte is maar wel<br />
beïnvloed kan wor<strong>de</strong>n, waardoor <strong>de</strong>ze patiënten een gevoel <strong>van</strong> zelfcontrole ervoeren.<br />
Auteurs conclu<strong>de</strong>ren dat peer support meer geschikt is voor <strong>het</strong> bereiken <strong>van</strong><br />
<strong>empowerment</strong> en voor <strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong> manieren om actief betrokken te zijn<br />
bij <strong>de</strong> eigen zorg dan individuele zorg.<br />
Het concept peer support wordt in <strong>de</strong> praktijk wisselend ingevuld, afhankelijk<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> betrokken personen, <strong>het</strong> moment en <strong>de</strong> context. Maar, zo laten Stang &<br />
Mittelmark (2010) zien, hoe <strong>het</strong> zich precies ontvouwt lijkt niet eens zo <strong>van</strong> belang<br />
* * *<br />
44 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
voor <strong>de</strong> waar<strong>de</strong> er<strong>van</strong>. Deze on<strong>de</strong>rzoekers on<strong>de</strong>rzochten <strong>de</strong> waar<strong>de</strong> <strong>van</strong> peer support<br />
groepen voor vrouwen die <strong>de</strong> diagnose borstkanker krijgen. Ze bestu<strong>de</strong>er<strong>de</strong>n<br />
drie verschillen<strong>de</strong> groepen. Ook al ontwikkel<strong>de</strong>n <strong>de</strong> groepen zich in totaal verschillen<strong>de</strong><br />
richtingen, in elk er<strong>van</strong> ontstond er een bepaald gevoel <strong>van</strong> kameraadschap<br />
en steun. De waar<strong>de</strong> <strong>van</strong> peer support lijkt gestoeld op <strong>het</strong> feit dat mensen <strong>het</strong><br />
gewoonweg prettig vin<strong>de</strong>n om an<strong>de</strong>ren te ontmoeten die zich in vergelijkbare situaties<br />
bevin<strong>de</strong>n (Taylor, 2013). Het gaat niet over vorm maar om algemene processen<br />
<strong>van</strong> we<strong>de</strong>rzijdse i<strong>de</strong>ntificatie, emotionele steun, sociaal contact, begrip over <strong>de</strong> impact<br />
<strong>van</strong> problemen, <strong>het</strong> consoli<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> informatie en we<strong>de</strong>rzijdse on<strong>de</strong>rsteuning<br />
bij unieke herstelprocessen en dat kan in evenzoveel vormen als dat er mensen zijn<br />
(Power & Hegarty, 2010). Mun<strong>de</strong>ll et al.(2012) noemen vergelijkbare empoweren<strong>de</strong><br />
elementen en voegen aan <strong>het</strong> rijtje toe: <strong>de</strong> kracht <strong>van</strong> rolmo<strong>de</strong>llen en acceptatie.<br />
Ook U<strong>de</strong>n-Kraan et al.(2008) benoemen naast thema’s als uitwisselen <strong>van</strong> informatie<br />
emotionele steun en erkenning ook: ervaringen <strong>de</strong>len, an<strong>de</strong>ren helpen en<br />
amusement als empoweren<strong>de</strong> aspecten <strong>van</strong> peer support voor mensen met fysieke<br />
aandoeningen.<br />
5.1.3 Peer support <strong>van</strong> mensen met een psychiatrische<br />
kwetsbaarheid<br />
Ook voor mensen met een psychiatrische kwetsbaarheid lijkt peer support een<br />
belangrijke bron voor <strong>empowerment</strong> te kunnen zijn, met herkenning, erkenning,<br />
steun en informatie als werkzame ingrediënten. Bovendien bie<strong>de</strong>n lotgenotengroepen<br />
<strong>de</strong> mogelijkheid om <strong>het</strong> sociale netwerk uit te brei<strong>de</strong>n (Castelein et al., 2010).<br />
Verbon<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> opkomst <strong>van</strong> <strong>het</strong> herstelconcept en <strong>het</strong> <strong>de</strong>nken over ervarings<strong>de</strong>skundigheid,<br />
lijkt er tegenwoordig een toenemen<strong>de</strong> belangstelling te komen<br />
voor diverse vormen <strong>van</strong> peer support voor en door mensen met een psychiatrische<br />
kwetsbaarheid (soms professioneel gefaciliteerd). We<strong>de</strong>rzijdse steun en zelfhulpgroepen<br />
op basis <strong>van</strong> ge<strong>de</strong>el<strong>de</strong> ervaring maken immers <strong>de</strong> kern uit <strong>van</strong> herstel<br />
(Repper & Carter, 2011).<br />
De belangstelling voor peer support in relatie tot herstel is in <strong>de</strong> search vooral terug<br />
te vin<strong>de</strong>n in artikelen waarin on<strong>de</strong>rzoek naar herstelgerichte groeps-´interventies´<br />
wordt beschreven. In <strong>de</strong> search komen verschillen<strong>de</strong> voorbeel<strong>de</strong>n naar voren en<br />
daarin zijn veel aanwijzingen te vin<strong>de</strong>n over <strong>het</strong> belang en <strong>de</strong> werking <strong>van</strong> peer<br />
support. Wat in <strong>de</strong> search naar voren komt als verreweg <strong>het</strong> meest on<strong>de</strong>rzocht is <strong>de</strong><br />
metho<strong>de</strong> ‘Wellness Recovery Action Plan’ (WRAP).<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 45<br />
* * *
Wellness Recovery Action Plan (WRAP)<br />
WRAP is een vorm <strong>van</strong> methodische zelfhulp die wordt geleid door twee getrain<strong>de</strong><br />
ervarings<strong>de</strong>skundige facilitators. WRAP-cursussen wor<strong>de</strong>n gewoonlijk<br />
aangebo<strong>de</strong>n in acht tot tien wekelijkse, in grote lijnen voorgestructureer<strong>de</strong><br />
sessies waarbij <strong>de</strong>elnemers leren hoe zij een persoonlijk plan ontwikkelen om<br />
herstel te bereiken en te behou<strong>de</strong>n. De persoonlijke ervaringen uit <strong>de</strong> levens<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> facilitators en <strong>de</strong>elnemers dienen als voorbeeld om belangrijke concepten<br />
<strong>van</strong> zelfmanagement en herstel te illustreren. WRAP bestaat uit zeven<br />
on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len die allemaal afgestemd zijn op <strong>het</strong> hoofdthema: Wat heb ik in<br />
welke situatie nodig en hoe kan ik mijn welbevin<strong>de</strong>n vergroten? De werkzaamheid<br />
<strong>van</strong> WRAP is met kwantitatief en kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek aangetoond. Zie<br />
bijlage 2 voor een uitgebrei<strong>de</strong>re beschrijving.<br />
Een mooi voorbeeld <strong>van</strong> een studie die inzicht geeft in <strong>het</strong> proces en <strong>de</strong> waar<strong>de</strong> <strong>van</strong><br />
peer support <strong>van</strong> en voor mensen met psychische problemen, is <strong>de</strong> uitgebrei<strong>de</strong> kwalitatieve<br />
studie <strong>van</strong> Hupp (2012) die <strong>het</strong> Wellness Management and Recovery (WMR)<br />
programma on<strong>de</strong>rzocht, een variant op <strong>het</strong> iets beken<strong>de</strong>re Illness Management<br />
and Recovery programma (IMR). Het WMR-programma is gericht op communicatie,<br />
sociale steun, welzijn en zelf-<strong>empowerment</strong>. Het doel <strong>van</strong> <strong>het</strong> programma is herstel<br />
<strong>van</strong> psychische problemen te bevor<strong>de</strong>ren. Een centraal i<strong>de</strong>e <strong>van</strong> <strong>het</strong> WMR-mo<strong>de</strong>l is<br />
dat individuen met ernstige psychiatrische aandoeningen baat hebben bij kansen<br />
voor zowel intrapersoonlijke groei als <strong>de</strong> opbouw <strong>van</strong> interpersoonlijke relaties. Het<br />
programma legt nadruk op ‘<strong>empowerment</strong> door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> <strong>het</strong> vin<strong>de</strong>n <strong>van</strong> je stem’.<br />
De resultaten laten zien dat mensen zeer tevre<strong>de</strong>n zijn met <strong>het</strong> programma en dat<br />
men er<strong>van</strong> overtuigd is dat <strong>het</strong> programma bijdraagt aan hun eigen herstelprocessen.<br />
Resultaten suggereren dat <strong>de</strong> sleutelaspecten die bijdragen aan <strong>het</strong> succes<br />
on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re zijn: groepsdynamiek, sociale steun, <strong>de</strong> inhoud <strong>van</strong> <strong>het</strong> programma en<br />
educatieve componenten, <strong>de</strong> nadruk op welzijn, <strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong> communicatievaardighe<strong>de</strong>n<br />
en individuele activering door <strong>de</strong>elname aan een groep.<br />
Vier kwantitatieve studies naar vergelijkbare herstelgroepen laten ook overwegend<br />
positieve resultaten zien. Barbic, Krupa & Armstrong (2009) von<strong>de</strong>n positieve effecten<br />
op <strong>het</strong> niveau <strong>van</strong> hoop, <strong>empowerment</strong> en herstel maar opvallend genoeg niet<br />
op kwaliteit <strong>van</strong> leven. Pickett et al.(2010) von<strong>de</strong>n positieve effecten op metingen<br />
<strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>, zelfwaar<strong>de</strong> en assertiviteit. Zij verklaren dit resultaat door <strong>de</strong><br />
verbeter<strong>de</strong> informatievoorziening, vaardighe<strong>de</strong>n en steun waardoor mensen meer<br />
betrokken raakten in besluitvormingsprocessen. Ook Resnick & Rosenheck (2008)<br />
von<strong>de</strong>n effecten op metingen <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> en bovendien op metingen <strong>van</strong><br />
* * *<br />
46 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
algeheel vertrouwen. De auteurs conclu<strong>de</strong>ren dat participatie in een peer support<br />
programma persoonlijk welzijn kan verhogen, zowel op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> herstel als<br />
op meer traditioneel-klinische metingen. De studie <strong>van</strong> Lucksted et al.(2009) bevestigt<br />
dit met zowel kwantitatieve als kwalitatieve resultaten. Zij laten effecten zien<br />
op kennis en ziektemanagement, vermin<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> gevoelens <strong>van</strong> machteloosheid,<br />
meer vertrouwen, connectie met an<strong>de</strong>ren.<br />
Een Ne<strong>de</strong>rlands voorbeeld dat uit <strong>de</strong> search naar boven komt is ‘Herstellen doe je<br />
zelf’ (Gestel-Timmermans et al., 2012). Deze 12 weken duren<strong>de</strong> peer interventie had<br />
in <strong>de</strong> studie een significant positief effect op metingen <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>, hoop en<br />
self-efficacy maar niet op kwaliteit <strong>van</strong> leven en eenzaamheid. De auteur conclu<strong>de</strong>ert<br />
dat <strong>de</strong> interventie een toegevoeg<strong>de</strong> waar<strong>de</strong> heeft voor herstelgerichte zorg.<br />
5.2 Collectief herstel<br />
De vorige paragraaf ging in op peer support in <strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> groepen en bijeenkomsten.<br />
In <strong>de</strong>rgelijke groepen staan we<strong>de</strong>rzijdse steun en <strong>het</strong> gesprek over <strong>de</strong><br />
ge<strong>de</strong>el<strong>de</strong> problematiek alsook over <strong>de</strong> persoonlijke strategieën en betekenisgeving<br />
centraal. In <strong>de</strong> literatuur komt echter nog een an<strong>de</strong>re vorm <strong>van</strong> peer support naar<br />
voren waarbij mensen op een nog intensievere manier samenwerken aan herstel.<br />
Het gaat daarbij om praktijken, <strong>het</strong>zij autonoom, <strong>het</strong>zij on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el <strong>van</strong> een instelling,<br />
die zich richten op wonen, vrije tijd, sociale contacten, on<strong>de</strong>rsteuning en zorg,<br />
(vrijwilligers)werk, sport, creativiteit en kunst of an<strong>de</strong>re leefgebie<strong>de</strong>n. Peer support<br />
met betrekking tot <strong>de</strong> ge<strong>de</strong>el<strong>de</strong> problematiek is daarbij natuurlijk altijd een on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el,<br />
maar in dit geval is <strong>het</strong> een (logisch) gevolg <strong>van</strong> samen werken aan constructieve<br />
doelen en projecten, en niet een doel op zich. Er is bij <strong>de</strong>ze vorm ook een veel<br />
sterker maatschappelijk (emancipatorisch en participatief) doel. Het gaat dan om<br />
herstelgemeenschappen, herstelcentra en cliëntgestuur<strong>de</strong> organisaties.<br />
5.2.1 Herstelgemeenschappen<br />
Herstelgemeenschappen bestaan in verschillen<strong>de</strong> vormen en maten. Vaak zijn <strong>het</strong><br />
door zorg en welzijn gefaciliteer<strong>de</strong> woningen waarin mensen met gelijksoortige<br />
problematiek samenwonen, leven en zo gezamenlijk aan hun herstel werken (mutual<br />
self help homes). Deze gemeenschappen kunnen gezien wor<strong>de</strong>n als voortvloeisels<br />
uit <strong>de</strong> doorgaan<strong>de</strong> zorg-aanpak <strong>van</strong> <strong>de</strong> therapeutische gemeenschap die in <strong>de</strong><br />
jaren zestig zo populair was en effectief is bevon<strong>de</strong>n op zowel psychologische als<br />
maatschappelijke uitkomsten (Van<strong>de</strong>rplasschen et al., 2013) maar die ook breed<br />
bekritiseerd is. Tegenwoordig ligt <strong>de</strong> nadruk <strong>van</strong> gemeenschappen vooral op zinvolle<br />
gezamenlijke activiteiten in <strong>het</strong> leven, los <strong>van</strong> hulpverleningsdoelen. Participatie<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 47<br />
* * *
in zinvolle activiteiten op verschillen<strong>de</strong> levensgebie<strong>de</strong>n kan namelijk sterk bijdragen<br />
aan <strong>het</strong> welzijn en kwaliteit <strong>van</strong> leven en zo indirect aan klinische uitkomsten (zie<br />
bijvoorbeeld <strong>de</strong> studie <strong>van</strong> Graven et al., 2011).<br />
On<strong>de</strong>rzoek laat zien dat herstelgemeenschappen een krachtige manier zijn om te<br />
leren omgaan met problemen (bijvoorbeeld verslaving) en om terugkeer naar <strong>de</strong> samenleving<br />
te bewerkstelligen. Er wordt namelijk een context gecreëerd <strong>van</strong> stabiele<br />
huisvesting, baanmogelijkhe<strong>de</strong>n en laagdrempelige on<strong>de</strong>rsteuning door lotgenoten<br />
en professionals (Jason & Ferrari, 2010). Ook on<strong>de</strong>rzoek naar herstelcommunities<br />
<strong>van</strong> dak- en thuislozen laat zien dat <strong>de</strong> werking berust op <strong>de</strong> context die wordt<br />
gecreëerd (<strong>de</strong> auteurs noemen <strong>het</strong> een ‘oase’). Deze context kenmerkt zich door een<br />
combinatie <strong>van</strong> een laagdrempelige toegang tot diensten en een fysieke én sociale<br />
omgeving om aan herstel te werken. Het is voor mensen tegelijkertijd een toevluchtsoord,<br />
een plek om te leren en te on<strong>de</strong>rnemen en bovendien een plek ‘waar<br />
je ergens bij hoort’. Zo’n context <strong>werkt</strong> een holistische bena<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> herstel in <strong>de</strong><br />
hand die veel ver<strong>de</strong>r gaat dan klinische inspanningen om psychiatrische symptomen,<br />
mid<strong>de</strong>lengebruik en <strong>de</strong>rgelijke te vermin<strong>de</strong>ren (Carpenter-Song, Hipolito & Whitley,<br />
2012). Uit narratief on<strong>de</strong>rzoek on<strong>de</strong>r mensen met psychische aandoeningen blijkt<br />
dat klinische behan<strong>de</strong>lingen weliswaar betekenis kunnen hebben in relatie tot herstel<br />
maar dat men <strong>het</strong> als veel belangrijker ervaart om relaties met an<strong>de</strong>ren te hebben<br />
op plaatsen waar men zich geaccepteerd en begrepen voelt (Davidson, Miller &<br />
Flanagan, 2008). Het principe ‘iets kunnen teruggeven’ aan an<strong>de</strong>ren en <strong>het</strong> hebben<br />
<strong>van</strong> dagelijkse activiteiten, zijn manieren om een gevoel <strong>van</strong> zelfwaar<strong>de</strong> te ontwikkelen.<br />
Klinische behan<strong>de</strong>lingen, zoals medicatie, kunnen volgens geïnterview<strong>de</strong>n<br />
alleen helpen als ze dienend zijn aan <strong>de</strong>rgelijke ervaringen <strong>van</strong> verbon<strong>de</strong>nheid.<br />
5.2.2 Herstelcentra<br />
In herstelcentra wonen mensen niet samen maar wordt een omgeving gecreëerd<br />
waar le<strong>de</strong>n <strong>de</strong>el <strong>van</strong> uitmaken en naar terug kunnen keren. Het is een omgeving<br />
<strong>van</strong> waaruit bijvoorbeeld recreatie-activiteiten, zelfhulpgroepen, lezingen, cursussen,<br />
publieke campagnes, vrijwilligerswerk, beleidsbeïnvloeding en <strong>de</strong>rgelijke<br />
wor<strong>de</strong>n georganiseerd (Brown, Wituk & Meissen, 2010). Het is tevens een omgeving<br />
met mogelijkhe<strong>de</strong>n om te wor<strong>de</strong>n betrokken bij werk, school en an<strong>de</strong>re zinvolle<br />
bezighe<strong>de</strong>n. De omgeving faciliteert actieve betrokkenheid door relaties op te bouwen,<br />
op basis <strong>van</strong> ge<strong>de</strong>el<strong>de</strong> interesses en sterke punten.<br />
Heel simpel gezegd ligt <strong>het</strong> empoweren<strong>de</strong> in <strong>het</strong> samen iets on<strong>de</strong>rnemen, samen<br />
iets meemaken. Dat dit principe <strong>werkt</strong>, blijkt bijvoorbeeld uit <strong>het</strong> gecombineerd<br />
kwantitatief en kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek naar ervaringen <strong>van</strong> mensen die met elkaar<br />
* * *<br />
48 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
op survival weekend gaan. Daaruit blijkt dat <strong>de</strong>elnemers empoweren omdat ze (1)<br />
kansen kregen om vaardighe<strong>de</strong>n te ontwikkelen, (2) verantwoor<strong>de</strong>lijkhe<strong>de</strong>n had<strong>de</strong>n<br />
en (3) hulp <strong>van</strong> an<strong>de</strong>re <strong>de</strong>elnemers en staf ontvingen. <strong>Deel</strong>nemers beschrijven<br />
gevoelens <strong>van</strong> voldoening, <strong>wat</strong> bijdraagt aan hun <strong>empowerment</strong> en veerkracht.<br />
Men ervoer ook dat <strong>het</strong> programma veran<strong>de</strong>ringen in gedrag had veroorzaakt<br />
(Shellman, 2009).<br />
Het principe <strong>van</strong> samen dingen on<strong>de</strong>rnemen, zon<strong>de</strong>r direct hulpverleningsdoel,<br />
zien we ook terug in centra die werken volgens <strong>het</strong> ‘clubhouse-mo<strong>de</strong>l’. Kwalitatief<br />
on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong> invloed <strong>van</strong> clubhouse-<strong>de</strong>elname op herstel wijst uit dat <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n om zinvolle activiteiten te on<strong>de</strong>rnemen, waar<strong>de</strong>ren en daarmee<br />
hun herstel in hun eigen tempo voort kunnen zetten. Respect, hoop en <strong>het</strong> kunnen<br />
uitreiken naar an<strong>de</strong>ren voor steun, leidt tot een betrokkenheid bij <strong>de</strong> clubhousegemeenschap<br />
en <strong>de</strong>ze voldoet aan <strong>de</strong> behoeften <strong>van</strong> <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n die met <strong>de</strong> pijn en <strong>de</strong><br />
uitdaging <strong>van</strong> <strong>het</strong> leven met een ernstige psychische ziekte worstelen (Stoffel, 2008).<br />
Herstelcentra kunnen gezien wor<strong>de</strong>n als opkomen<strong>de</strong> best practice die <strong>de</strong>elnemers<br />
een gevoel <strong>van</strong> gemeenschap bie<strong>de</strong>n alsook een opstap naar bre<strong>de</strong>re mogelijkhe<strong>de</strong>n<br />
(Whitley & Siantz, 2012). Herstelcentra zijn in meer of min<strong>de</strong>re mate cliëntgestuurd.<br />
5.2.3 Cliëntgestuur<strong>de</strong> organisaties<br />
Nog een stapje ver<strong>de</strong>r gaan <strong>de</strong> organisaties waarin <strong>de</strong>elnemers niet alleen invloed<br />
hebben op <strong>de</strong> activiteiten maar ook op <strong>de</strong> organisatie zelf. In een cliëntgestuur<strong>de</strong><br />
of consumer-run organisatie is <strong>het</strong> uitgangspunt een participeren<strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratie<br />
waarbij <strong>de</strong>elnemers betrokken zijn bij alle aspecten <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisatie. In <strong>de</strong>ze<br />
organisaties is er sprake <strong>van</strong> een gekantel<strong>de</strong> organisatiestructuur met als belangrijkste<br />
kenmerk dat ie<strong>de</strong>re vorm <strong>van</strong> hiërarchie wordt afgewezen (Brown et al., 2008;<br />
Brown, 2009) en dat <strong>de</strong> zeggenschap over <strong>de</strong> organisatie zoveel mogelijk bij <strong>de</strong>elnemers<br />
komt te liggen (Boumans et al., 2012; Huber & Bouwes, 2011). Zij fungeren<br />
hier vaak als opdrachtgevers <strong>van</strong> betaal<strong>de</strong> me<strong>de</strong>werkers en professionals (Haaster<br />
& Vesseur, 2002; Holter et al., 2004). Cliëntgestuur<strong>de</strong> organisaties zijn er in allerlei<br />
soorten en maten (David & Baron, 2010; Hof & Verstegen, 2002), soms verbon<strong>de</strong>n<br />
aan een professionele instelling en soms juist niet, <strong>wat</strong> bei<strong>de</strong> zijn voor- en na<strong>de</strong>len<br />
kan hebben (Resnick et al., 2004). Voorbeel<strong>de</strong>n in Ne<strong>de</strong>rland zijn <strong>de</strong> cliëntgestuur<strong>de</strong><br />
dagactiviteitencentra voor mensen met psychische problematiek (Kwee & Passa<strong>van</strong>ti,<br />
1999; Kal, 2010A) en cliëntgestuur<strong>de</strong> kunstprojecten zoals <strong>het</strong> Diep<strong>wat</strong>er Collectief<br />
(Pieters, 2002). Een an<strong>de</strong>r goed voorbeeld <strong>van</strong> cliëntsturing in Ne<strong>de</strong>rland zijn <strong>de</strong><br />
zogenaam<strong>de</strong> zelfbeheerorganisaties waar dak- en thuislozen zelf een woonvorm/<br />
op<strong>van</strong>g runnen en daarmee vergaan<strong>de</strong> invloed uitoefenen op hun leefomstandighe<strong>de</strong>n<br />
(Boumans et al., 2012; Huber & Bouwes, 2011).<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 49<br />
* * *
Uit <strong>de</strong> literatuurreview komen aanwijzingen naar voren dat cliëntgestuur<strong>de</strong> organisaties<br />
allerlei empoweren<strong>de</strong> effecten kunnen hebben voor <strong>de</strong>elnemers. On<strong>de</strong>rzoek<br />
laat zien dat mensen die structureel meer beslissingsruimte krijgen of opeisen, meer<br />
self-efficacy ontwikkelen (Biron & Bamberger, 2010). Op plekken waar mensen werkelijk<br />
invloed uitoefenen op organisatorische zaken, zien on<strong>de</strong>rzoekers uitkomsten<br />
op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> (subjectieve) <strong>empowerment</strong>, verantwoor<strong>de</strong>lijkheid, hoop, steun,<br />
krachtgerichtheid, geïndividualiseer<strong>de</strong> en persoonsgerichte zorg, respect en zelfsturing<br />
(LaBoube et al., 2012; Roger et al., 2011). Yanos (2000) laat in een kwantitatieve<br />
studie zien dat <strong>de</strong>elname aan een cliëntgestuur<strong>de</strong> organisatie geassocieerd is met<br />
een grotere waarschijnlijkheid <strong>van</strong> herstel en beter sociaal functioneren <strong>van</strong> mensen<br />
met psychische problemen (in vergelijking met traditionele psychiatrie). Ook in <strong>de</strong><br />
kwantitatieve studie <strong>van</strong> Segal, Silverman & Temkin (2010) blijkt <strong>het</strong> <strong>de</strong>elnemen aan<br />
een cliëntgestuurd project een significant beter effect op herstel te hebben dan een<br />
aanpak met ggz alleen. Boisvert et al.(2008) vin<strong>de</strong>n een vergelijkbaar resultaat maar<br />
dan met betrekking tot mensen met een verslavingsprobleem. Uit <strong>het</strong> kwalitatieve<br />
<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze studie blijkt bovendien dat <strong>de</strong>elname leidt tot een betere aansluiting<br />
bij <strong>de</strong> bre<strong>de</strong>re gemeenschap.<br />
De meerwaar<strong>de</strong> <strong>van</strong> cliëntsturing lijkt te zitten in <strong>het</strong> feit dat mensen niet alleen<br />
invloed hebben op <strong>de</strong> te on<strong>de</strong>rnemen activiteiten en interventies binnen <strong>de</strong><br />
bestaan<strong>de</strong> structuren, maar ook op <strong>de</strong> structuren zelf. Volgens Brown et al.(2008) en<br />
Brown (2009), die studies <strong>de</strong><strong>de</strong>n naar <strong>de</strong> werkingsmechanismen <strong>van</strong> cliëntgestuur<strong>de</strong><br />
organisaties, ontstaan <strong>de</strong> positieve resultaten omdat er sprake is <strong>van</strong> een combinatie<br />
<strong>van</strong> activiteiten waarbij <strong>de</strong>elnemers lei<strong>de</strong>rschapsrollen op zich kunnen nemen<br />
en betrokken wor<strong>de</strong>n bij organisatorische zaken, en activiteiten waarbij er sociale<br />
betrokkenheid ontstaat en we<strong>de</strong>rzijds steunen<strong>de</strong> vriendschappen tot stand komen.<br />
Precies die combinatie is zo belangrijk voor herstel. Cliëntgestuur<strong>de</strong> organisaties<br />
zou<strong>de</strong>n altijd bei<strong>de</strong> vormen <strong>van</strong> activiteiten moeten bewerkstelligen, aldus <strong>de</strong><br />
auteurs. Dit kan alleen als bestaan<strong>de</strong> organisaties en gemeenschappen werken aan<br />
structurele veran<strong>de</strong>ringen die <strong>de</strong> positie <strong>van</strong> <strong>de</strong>elnemers/cliënten verbeteren, waardoor<br />
hun <strong>empowerment</strong> een kans krijgt (LaBoube et al., 2012) (zie ook §7.1).<br />
<strong>Over</strong>igens is <strong>het</strong> bewerkstelligen <strong>van</strong> echte cliëntsturing in <strong>de</strong>ze vorm een ingewikkeld<br />
proces dat veel dilemma’s opwerpt. Een organisatie moet bereid zijn om <strong>de</strong>ze<br />
dilemma’s te overstijgen en daar stapje voor stapje aan te werken (Boumans et al.,<br />
2012).<br />
* * *<br />
50 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
5.3 Sociale beweging<br />
Een vaak vergeten aspect <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> ligt op <strong>het</strong> politieke niveau. Politiek<br />
commitment en doelbewuste betrokkenheid bij <strong>de</strong> gemeenschap zijn belangrijke<br />
aspecten <strong>van</strong> duurzaam <strong>empowerment</strong> en herstel (Matusek & Knudson, 2009). Een<br />
manier waarop individuen dat bewerkstelligen is door zich aan te sluiten bij een<br />
sociale beweging of belangenbe<strong>hart</strong>igingscollectief. On<strong>de</strong>rzoek en theorie laten<br />
zien dat er een enorme power kan uitgaan <strong>van</strong> collectieve actie, in <strong>het</strong> aan <strong>de</strong> kaak<br />
stellen en veran<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> bestaan<strong>de</strong> systemen (Thomas & McGarty, 2009). Dit geldt<br />
vooral wanneer er sprake is <strong>van</strong> emotionele betrokkenheid, vaak gebaseerd op een<br />
gezamenlijk ervaren verontwaardiging over bestaan<strong>de</strong> systemen.<br />
5.3.1 Collectieve actie mid<strong>de</strong>ls belangenbe<strong>hart</strong>iging<br />
Ne<strong>de</strong>rland & Duyvendak (2004) <strong>de</strong><strong>de</strong>n een uitgebrei<strong>de</strong> studie naar <strong>de</strong> effectiviteit<br />
<strong>van</strong> belangenbe<strong>hart</strong>iging door cliënten- en patiëntencollectieven in Ne<strong>de</strong>rland.<br />
Volgens <strong>de</strong> auteurs is belangenbe<strong>hart</strong>iging zel<strong>de</strong>n een eenmalige activiteit. Meestal<br />
gaat <strong>het</strong> om een reeks activiteiten over een langere perio<strong>de</strong>. Drie fases zijn daarin te<br />
on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n. Ten eerste <strong>de</strong> planningsfase waarin doelen, strategieën en mogelijke<br />
coalities wor<strong>de</strong>n bepaald. Ten twee<strong>de</strong> <strong>de</strong> uitvoeringsfase waarin er interactie met<br />
‘<strong>de</strong> buitenwereld’ wordt aangegaan, strategieën wor<strong>de</strong>n toegepast zoals overleggen<br />
en beïnvloe<strong>de</strong>n, netwerken en samenwerken. Hierbij horen ook on<strong>de</strong>rhan<strong>de</strong>len<br />
en overtuigen, waarbij mogelijk tegenwerking ontstaat en metho<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n<br />
bijgesteld. En ten slotte <strong>de</strong> afrondingsfase waarin <strong>de</strong> effecten wor<strong>de</strong>n geëvalueerd.<br />
De empoweren<strong>de</strong> effecten <strong>van</strong> belangenbe<strong>hart</strong>igingsinitiatieven kunnen volgens<br />
<strong>de</strong> auteurs wor<strong>de</strong>n inge<strong>de</strong>eld in ‘interne’ en ‘externe’ effecten, die respectievelijk te<br />
maken hebben met <strong>de</strong> organisatie zelf en <strong>de</strong> systemen die ze pogen te veran<strong>de</strong>ren.<br />
• Interne effecten:<br />
––<br />
versterking <strong>van</strong> (collectieve) i<strong>de</strong>ntiteit<br />
––<br />
<strong>het</strong> veran<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> <strong>de</strong> infrastructuur <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisatie<br />
• Externe effecten:<br />
––<br />
meer mogelijkhe<strong>de</strong>n verwerven om invloed uit te oefenen binnen een bepaald<br />
systeem<br />
––<br />
invloed op politieke besluitvorming<br />
––<br />
actoren wor<strong>de</strong>n gevoelig voor eisen <strong>van</strong> sociale beweging<br />
––<br />
structurele effecten: <strong>het</strong> lukt om bepaal<strong>de</strong> aspecten <strong>van</strong> <strong>de</strong> politieke en maatschappelijke<br />
structuur zelf te veran<strong>de</strong>ren.<br />
Om <strong>de</strong> door Ne<strong>de</strong>rland & Duyvendak on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n potentiële effecten <strong>van</strong><br />
belangenbe<strong>hart</strong>iging te illustreren, maken we in <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> sub paragraaf een<br />
kort uitstapje naar <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> <strong>de</strong> psychiatrische cliënten- en patiëntenbeweging<br />
in Ne<strong>de</strong>rland. Dit is misschien wel <strong>het</strong> meest dui<strong>de</strong>lijke voorbeeld <strong>van</strong> hoe<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 51<br />
* * *
een sociale beweging zich in <strong>de</strong> praktijk kan manifesteren. Veel <strong>van</strong> <strong>de</strong> hierboven<br />
beschreven abstracte effecten zijn hierin te herkennen.<br />
5.3.2 Illustratie: Een korte geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënten- en<br />
patiëntenbeweging<br />
Tot <strong>de</strong> jaren zestig <strong>van</strong> <strong>de</strong> vorige eeuw wer<strong>de</strong>n mensen met psychische of mentale<br />
beperkingen on<strong>de</strong>rgebracht in grootschalige instituten, ver buiten <strong>de</strong> samenleving,<br />
waar men zorg, op<strong>van</strong>g en begeleiding ont<strong>van</strong>gt. Vanaf <strong>de</strong> jaren zestig komt daar<br />
veran<strong>de</strong>ring in. Patiënten wor<strong>de</strong>n mondiger en gaan zich engageren en samenwerken.<br />
Samen met kritische hulpverleners en maatschappelijke groeperingen komen<br />
zij voor <strong>het</strong> eerst publiekelijk in opstand tegen <strong>de</strong> regimes <strong>van</strong> tehuizen en <strong>de</strong><br />
vrijheidsbeperken<strong>de</strong> maatregelen die daar wor<strong>de</strong>n toegepast. Gefaciliteerd door<br />
<strong>de</strong> opkomst <strong>van</strong> <strong>het</strong> anti-psychiatrisch <strong>de</strong>nken en <strong>het</strong> werk <strong>van</strong> <strong>de</strong>nkers als Foucault<br />
(1989) ontstaan Pandora, <strong>de</strong> Cliëntenbond en <strong>de</strong> stichting Lan<strong>de</strong>lijke Patiënten- en<br />
Bewonersra<strong>de</strong>n (LPR) in respectievelijk 1964, 1971 en 1980. Deze organisaties vormen<br />
een beweging die zich verzet tegen inrichtingspsychiatrie en zich inzet voor <strong>de</strong><br />
verbetering <strong>van</strong> <strong>de</strong> positie <strong>van</strong> psychiatrische patiënten. Zij bepleit radicale<br />
<strong>de</strong>mocratisering <strong>van</strong> <strong>de</strong> psychiatrie. Misstan<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> psychiatrie wor<strong>de</strong>n naar<br />
buiten gebracht en <strong>de</strong> psychiatrische cliëntenbeweging ontwikkelt door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong><br />
een eigen medium, ‘<strong>de</strong> Gekkenkrant’, een eigen strijdbare i<strong>de</strong>ntiteit.<br />
(Gijswijt-Hofstra & Oosterhuis, 2001; Hunsche, 2008; Fox et al., 1983; Henskens &<br />
Muusse, 2009).<br />
In <strong>de</strong> jaren tachtig gaat <strong>de</strong> beweging zich steeds meer tot <strong>de</strong> overheid richten en<br />
eist on<strong>de</strong>r meer <strong>het</strong> vastleggen <strong>van</strong> rechten <strong>van</strong> psychiatrische patiënten rond inspraak<br />
in behan<strong>de</strong>ling. In <strong>de</strong> eerste plaats met betrekking tot elektroshock<br />
behan<strong>de</strong>ling en separatie en later rond <strong>het</strong> formaliseren <strong>van</strong> collectieve rechten<br />
zoals <strong>de</strong> waarborging <strong>van</strong> cliëntenra<strong>de</strong>n in psychiatrische ziekenhuizen. Zo wordt in<br />
1981 <strong>de</strong> Stichting Patiënten vertrouwenspersoon (PVP) Geestelijke Gezondheidszorg<br />
opgericht, waar cliënten terecht kunnen voor klachten over hun behan<strong>de</strong>ling. In <strong>de</strong><br />
actie ‘Moratorium’ verzoekt <strong>de</strong> psychiatrische tegenbeweging <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Kamer om<br />
<strong>de</strong> bouw <strong>van</strong> 17 nieuwe grootschalige psychiatrische ziekenhuizen stop te zetten.<br />
Deze actie zorgt opnieuw voor een publieke discussie over <strong>de</strong> psychiatrische zorg en<br />
wordt me<strong>de</strong> aanleiding <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘Nieuwe nota geestelijke volksgezondheid’ (1984),<br />
die <strong>de</strong> zorg voor psychiatrische patiënten kleinschaliger en gedifferentieer<strong>de</strong>r wil<br />
regelen. Goe<strong>de</strong> ambulante zorg door ‘Riaggs’ en verschillen<strong>de</strong> beschermen<strong>de</strong><br />
woonvormen moeten opnames, en daarmee ook separatie tij<strong>de</strong>ns die opnames, zoveel<br />
mogelijk voorkomen (Henkens & Muusse, 2009). Diagnose-specifieke patiëntenen<br />
familieverenigingen ontstaan in <strong>de</strong>ze tijd en ook die schuiven in toenemen<strong>de</strong><br />
* * *<br />
52 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
mate aan bij beleidsmakers en bestuur<strong>de</strong>rs om <strong>de</strong> belangen <strong>van</strong> mensen met psychische<br />
stoornissen in <strong>het</strong> beleid te be<strong>hart</strong>igen (Hunsche, 2008).<br />
In <strong>het</strong> volgen<strong>de</strong> <strong>de</strong>cennium vindt er, op beleidsniveau, een verschuiving plaats in <strong>het</strong><br />
dominante vertoog over psychiatrie. In 1993 verschijnt in <strong>de</strong>ze lijn <strong>de</strong> nota ‘On<strong>de</strong>r<br />
An<strong>de</strong>ren’, die is gericht op ver<strong>de</strong>re vermaatschappelijking <strong>van</strong> <strong>de</strong> geestelijke gezondheidszorg.<br />
In 1994 wordt <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Krankzinnigenwet ver<strong>van</strong>gen door <strong>de</strong> Wet<br />
Bijzon<strong>de</strong>re Opnemingen Psychiatrische Ziekenhuizen (BOPZ). Hierdoor versmallen<br />
<strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n voor dwangopname en wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> rechten <strong>van</strong> patiënten ver<strong>de</strong>r<br />
uitgebreid. ‘Nieuwe’ vormen <strong>van</strong> zorg wor<strong>de</strong>n ontwikkeld zoals thuiszorg, begeleid<br />
wonen, begeleiding op afroep, bed<strong>de</strong>n-op-recept, crisisop<strong>van</strong>g, sociale pensions, bemoeizorg,<br />
casemanagement, psycho-educatie, kwartiermaak-activiteiten, vrien<strong>de</strong>ndiensten,<br />
dagactiviteiten, job coaching en arbeidsrehabilitatie (Bennett, 1997; Petry,<br />
1995, Dröes & Weeghel, 1994).<br />
Omdat eind jaren negentig blijkt dat er in <strong>het</strong> proces <strong>van</strong> extramuralisering dingen<br />
misgaan – maatschappelijke integratie lukt vaak niet en <strong>het</strong> extramurale behan<strong>de</strong>laanbod<br />
sluit onvoldoen<strong>de</strong> aan –, veran<strong>de</strong>rt <strong>de</strong> focus <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënten- en patiëntenbeweging.<br />
Waar <strong>de</strong> strijd eerst vooral was gericht op <strong>het</strong> veran<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> <strong>de</strong> inrichtingspsychiatrie,<br />
wor<strong>de</strong>n nu <strong>de</strong> extramurale zorg en <strong>de</strong> maatschappelijke positie <strong>van</strong><br />
patiënten aan <strong>de</strong> kaak gesteld. ‘Erbij horen’, wordt <strong>het</strong> belangrijkste nieuwe doel<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> emancipatorische activiteiten (Wil<strong>de</strong>, 2002 in: Henskens & Muusse, 2009). Er<br />
ontstaat in <strong>de</strong>ze tijd ook een nieuwe beweging die als gevolg/vervolg kan wor<strong>de</strong>n<br />
gezien op <strong>de</strong> oorspronkelijke cliënten- en patiëntenbeweging en zich er tegelijkertijd<br />
ook enigszins inhou<strong>de</strong>lijk <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rscheidt: <strong>de</strong> herstelbeweging. Ook hier gaat<br />
<strong>het</strong> om groepen zorggebruikers die zich verenigen en zich kritisch uitspreken over<br />
<strong>de</strong> gangbare procedures in <strong>de</strong> zorg (Fisher & Chamberlin, 2005). Meer dan <strong>de</strong> cliënten-<br />
en patiëntenbeweging legt <strong>de</strong> herstelbeweging nadruk op <strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> subjecten om door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> zingeving, (narratieve) i<strong>de</strong>ntiteit<br />
en ervaringskennis meer han<strong>de</strong>lingsmogelijkhe<strong>de</strong>n te verwerven: te ‘empoweren’<br />
(Boevink, 2008A; Boumans, 2012A&B). De beweging bepleit <strong>het</strong> losbreken uit<br />
<strong>het</strong> eenzijdige verhaal waarin veel cliënten in <strong>de</strong> zorg zich opgesloten zien (Deegan,<br />
1993; Anthony, 1993) waardoor er nauwelijks iets in hun levenssituatie veran<strong>de</strong>rt.<br />
Dit verhaal kenmerkt zich door <strong>het</strong> leven met een patiënt-i<strong>de</strong>ntiteit, stigma, weinig<br />
regie over zorg en weinig mogelijkhe<strong>de</strong>n tot zinvolle participatie in <strong>de</strong> samenleving<br />
(Boevink, 2008A). Door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rlinge verbindingen en we<strong>de</strong>rkerige steun,<br />
<strong>het</strong> bewerkstelligen <strong>van</strong> autonome toegang tot mid<strong>de</strong>len en hulpbronnen en <strong>het</strong><br />
nemen <strong>van</strong> risico, wor<strong>de</strong>n waar<strong>de</strong>n als eigenaarschap, macht en erkenning op een<br />
nieuwe manier nagestreefd (Livingston et al., 2011).<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 53<br />
* * *
De herstelbeweging is internationaal in een stroomversnelling geraakt en in<br />
geloofwaardigheid gestegen door publicaties die aantonen dat <strong>het</strong> beloop <strong>van</strong><br />
chronisch geachte aandoeningen veel gunstiger is dan vaak gedacht, en door <strong>het</strong><br />
werk <strong>van</strong> Anthony en an<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> <strong>de</strong> Boston University die <strong>het</strong> concept herstel<br />
hebben ge<strong>de</strong>finieerd (Ostrow & Adams, 2012). Dit heeft <strong>de</strong> weg geëffend voor<br />
zorggebruikers over heel <strong>de</strong> wereld om <strong>de</strong> strijd aan te gaan om bestaan<strong>de</strong> zorgsystemen<br />
voor mensen met psychische, psychosociale of verslavingsproblemen meer<br />
herstelon<strong>de</strong>rsteunend te krijgen (Fisher & Chamberlin, 2005). Fisher en Chamberlin<br />
laten zien dat cliënten een steeds grotere rol spelen in <strong>het</strong> katalyseren <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
transformatie <strong>van</strong> een systeem gebaseerd op een institutionele cultuur <strong>van</strong> controle<br />
en exclusie, naar een systeem gebaseerd op een herstelcultuur <strong>van</strong> zelf-<strong>de</strong>terminatie<br />
en gemeenschapsparticipatie. Ook op nationaal en lokaal beleidsniveau oefenen<br />
zorggebruikers invloed uit (Fisher & Chamberlin, 2005). Volgens Ge<strong>hart</strong> (2012) is <strong>de</strong><br />
herstelbeweging <strong>de</strong> eerste zorggebruikers-gestuur<strong>de</strong> beweging die werkelijk transformatie-effecten<br />
heeft op beleid en professionele praktijken (zie ook White, 2011).<br />
De herstelbeweging heeft zich inmid<strong>de</strong>ls ontwikkeld <strong>van</strong> een meer radicale beweging<br />
in <strong>de</strong> vroege dagen, tot een meer participatieve beweging die betrokkenheid<br />
bij systemen bewerkstelligt en door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> die betrokkenheid alternatieve<br />
mo<strong>de</strong>llen <strong>van</strong> zorg implementeert. Nu er steeds meer ervarings<strong>de</strong>skundigen werken<br />
in zorgsystemen (zie ook §6.3), is <strong>de</strong> nadruk meer komen te liggen op niet-medische<br />
alternatieven. De aanpak is an<strong>de</strong>rs maar nog steeds staan waar<strong>de</strong>n als herstel,<br />
zelfbeschikking en keuze in <strong>het</strong> mid<strong>de</strong>lpunt <strong>van</strong> een doorgaan<strong>de</strong> collectieve strijd<br />
(Ostrow & Adams, 2012).<br />
5.3.3 Is collectieve actie effectief?<br />
Hoewel <strong>het</strong> moeilijk is om in <strong>het</strong> geval <strong>van</strong> sociale bewegingen conclusies te trekken<br />
over causaliteit, is <strong>het</strong> aannemelijk dat <strong>de</strong> activiteiten <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliëntenbeweging en<br />
herstelbeweging een bijdrage hebben geleverd, en nog leveren, aan structurele<br />
veran<strong>de</strong>ringen binnen <strong>de</strong> zorg. Toch is dit een allesbehalve eenvoudig on<strong>de</strong>rwerp.<br />
Ne<strong>de</strong>rland & Duyvendak (2004) laten zien hoe complex <strong>het</strong> is om als collectief een<br />
bepaald systeem te veran<strong>de</strong>ren.<br />
Het succes of falen <strong>van</strong> een belangenbe<strong>hart</strong>igingspraktijk wordt volgens <strong>de</strong><br />
auteurs on<strong>de</strong>r meer bepaald door <strong>de</strong> mate waarin organisaties eigen initiatieven<br />
nemen, een eigen agenda ontwikkelen en zich weten te behoe<strong>de</strong>n voor ‘inkapseling’<br />
door <strong>het</strong> systeem. Succesvolle trajecten kenmerken zich door een ‘inpluggen in<br />
<strong>het</strong> systeem’ door aan te sluiten bij een bestaand conflict of bij een nieuw probleem<br />
dat aandacht trekt in <strong>het</strong> politiek-maatschappelijke <strong>de</strong>bat, en vervolgens zo weten<br />
te han<strong>de</strong>len dat <strong>het</strong> systeem zelf ter discussie komt te staan. Professionalisering,<br />
* * *<br />
54 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
eleidstrategisch anticiperen, mediatechnieken, langetermijna<strong>de</strong>m, <strong>het</strong> opzetten<br />
en on<strong>de</strong>rhou<strong>de</strong>n <strong>van</strong> samenwerkingsverban<strong>de</strong>n zijn organisatorische voorwaar<strong>de</strong>n.<br />
Procesmatig gezien zijn <strong>van</strong> belang: <strong>het</strong> formuleren <strong>van</strong> hel<strong>de</strong>re doelstellingen, <strong>het</strong><br />
gebruik maken <strong>van</strong> ervaringskennis én wetenschappelijke kennis, <strong>het</strong> onvoorspelbaar<br />
en flexibel blijven qua strategieën, <strong>het</strong> blijven reflecteren en aan <strong>het</strong> eind goed<br />
evalueren of effecten bereikt zijn. Inhou<strong>de</strong>lijk heeft een belangenbe<strong>hart</strong>igingspraktijk<br />
meer effect als er niet te eenzijdig wordt gestreefd naar zelfbeschikking maar<br />
juist <strong>het</strong> spanningsveld tussen afhankelijkheid en zelfbeschikking centraal staat.<br />
Het spreekt voor zich dat voor succesvolle collectieve actie financiën, tijd, expertise,<br />
menskracht en <strong>de</strong> juiste contacten nodig zijn. Het veran<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> systemen gaat<br />
niet over een nacht ijs.<br />
De auteurs conclu<strong>de</strong>ren op basis <strong>van</strong> hun evaluatie <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse belangenbe<strong>hart</strong>igingsorganisaties<br />
ver<strong>de</strong>r dat bij <strong>de</strong> beïnvloeding <strong>van</strong> politiek beleid, <strong>van</strong> wetenschappelijk<br />
on<strong>de</strong>rzoek en <strong>van</strong> <strong>het</strong> beleid <strong>van</strong> bedrijven meer en betere resultaten<br />
wor<strong>de</strong>n behaald dan bij <strong>de</strong> belangenbe<strong>hart</strong>iging binnen <strong>de</strong> gezondheidszorg<br />
(zorgaanbie<strong>de</strong>rs, zorgverzekeraars). Als mogelijke verklaringen wor<strong>de</strong>n gegeven dat<br />
bewegingen in <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis meer ervaring hebben met <strong>de</strong> actiegerichte poot<br />
<strong>van</strong> belangenbe<strong>hart</strong>iging richting <strong>de</strong> overheid of dat door <strong>de</strong> geschapen me<strong>de</strong>zeggenschapsstructuren<br />
binnen <strong>de</strong> zorg collectieven min<strong>de</strong>r geneigd zijn om ‘har<strong>de</strong>re’<br />
actiemaatregelen in te zetten. Het zomaar aanschuiven bij een overlegtafel lijkt<br />
meestal geen effectieve strategie te zijn om belangen effectief te be<strong>hart</strong>igen.<br />
In aansluiting daarop dient zich <strong>de</strong> <strong>vraag</strong> aan in hoeverre <strong>de</strong> beweging in <strong>de</strong> psychiatrie<br />
daadwerkelijk tot duurzame veran<strong>de</strong>ringen in <strong>de</strong> zorgstructuur heeft geleid. Is<br />
<strong>het</strong> aantal opnames vermin<strong>de</strong>rd? Zijn <strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n binnen <strong>de</strong> inrichtingspsychiatrie<br />
beter? Wordt er min<strong>de</strong>r dwang toegepast? Hebben zorggebruikers meer<br />
inspraak? Zijn er voldoen<strong>de</strong> ambulante zorgvormen ontstaan die aansluiten bij <strong>de</strong><br />
behoeften <strong>van</strong> zorggebruikers? Zijn praktijken voldoen<strong>de</strong> herstelon<strong>de</strong>rsteunend?<br />
On<strong>de</strong>rzoek en ervaringsverhalen suggereren dat veel <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze vragen met ‘nee’<br />
kunnen wor<strong>de</strong>n beantwoord. Zo is er weliswaar sprake <strong>van</strong> een daling <strong>van</strong> klinische<br />
capaciteit in <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> helft <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren negentig (14%), maar tussen 2002-2009<br />
groeit die weer met 8% (Hoof et al., 2012). De mogelijkhe<strong>de</strong>n voor dwangopname<br />
wor<strong>de</strong>n sinds 2004 ook weer groter door een aanpassing in <strong>de</strong> BOPZ (Bos & Knuttel,<br />
2009). Het recht op inspraak en participatie door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> cliëntenra<strong>de</strong>n blijkt in<br />
<strong>de</strong> praktijk niet voldoen<strong>de</strong> bewerkstelligd te wor<strong>de</strong>n. Een beeld dat overigens niet<br />
alleen voor <strong>de</strong> ggz geldt (Zuidgeest et al., 2011; Hoogerwerf, Nievers & Scholten,<br />
2004). Stigma en macht blijven boosdoeners die spanningen en belemmeringen opwerpen<br />
voor werkelijke cliënt-participatie (Patterson et al., 2009). Zorgelijk zijn ook<br />
<strong>de</strong> nieuwe lichting misstan<strong>de</strong>n met betrekking tot dwang in <strong>de</strong> psychiatrie, zoals<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 55<br />
* * *
twee berichten over patiënten die overlij<strong>de</strong>n in een isoleercel (http://www.eo.nl/tv/<br />
<strong>de</strong>vijf<strong>de</strong>dag/artikel-<strong>de</strong>tail/die-isoleercel-is-verwoestend-wreed) en <strong>het</strong> verhaal <strong>van</strong><br />
Brandon die jaren vastgeketend is geweest aan een muur (http://www.ggz-forum.<br />
nl/Brandon.htm). Het woord ‘herstel’ wordt on<strong>de</strong>rtussen steeds meer losgezongen<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> emancipatoire roots en komt in <strong>het</strong> vocabulaire <strong>van</strong> beleidsmakers en<br />
bestuur<strong>de</strong>rs terecht. Daarbij is <strong>het</strong> niet altijd zeker dat <strong>de</strong> oorspronkelijke doelen<br />
behou<strong>de</strong>n blijven (Wardle, 2012), zie ook hoofdstuk 7. Kortom, ondanks <strong>de</strong> vele inspanningen<br />
blijft er aanleiding voor strijd. En dat is misschien ook wel <strong>het</strong> belangrijkste<br />
kenmerk <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze vorm <strong>van</strong> collectieve <strong>empowerment</strong>: <strong>het</strong> is een doorgaand<br />
proces in een complex belangenveld. Een lange a<strong>de</strong>m is vereist.<br />
5.4 Samengevat<br />
Peer support is gebaseerd op een simpel principe: we<strong>de</strong>rkerige steun tussen mensen<br />
die iets vergelijkbaars doormaken. Er is veel bewijs dat peer support <strong>werkt</strong> en zinvol<br />
kan zijn voor verschillen<strong>de</strong> doelgroepen zoals mensen met verslavingsproblematiek,<br />
mensen met somatische aandoeningen en mensen met psychische aandoeningen.<br />
Als werkzame on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len komen on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re naar voren: <strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong><br />
een gezamenlijk verhaal, participerend leren, we<strong>de</strong>rzijds vertrouwen, horizontale<br />
communicatie, herkenning, erkenning, steun, informatie en uitbreiding <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> sociale netwerk, groepsdynamiek, <strong>de</strong> nadruk op welzijn, <strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong><br />
communicatievaardighe<strong>de</strong>n en individuele activatie door <strong>de</strong>elname aan een groep.<br />
On<strong>de</strong>rzoek laat zien dat peer support bijeenkomsten on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re bijdragen<br />
aan een an<strong>de</strong>re blik op <strong>de</strong> eigen situatie, <strong>het</strong> leren omgaan met een aandoening,<br />
kwaliteit <strong>van</strong> leven, vergroting <strong>van</strong> sociale steun, acceptatie, optimisme, controle,<br />
hoop, herstel, zelfwaar<strong>de</strong>, assertiviteit, vertrouwen, kennis, ziektemanagement,<br />
en <strong>de</strong> vermin<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> gevoelens <strong>van</strong> machteloosheid. De AA en WRAP zijn twee<br />
voorbeel<strong>de</strong>n <strong>van</strong> specifieke peer support aanpakken die effectief zijn bevon<strong>de</strong>n en<br />
door betrokkenen wor<strong>de</strong>n gewaar<strong>de</strong>erd.<br />
Ook intensievere vormen <strong>van</strong> peer support, zoals herstelgemeenschappen en herstelcentra<br />
waarin mensen samen leven of activiteiten on<strong>de</strong>rnemen op <strong>het</strong> gebied<br />
<strong>van</strong> wonen, vrije tijd, sociale contacten, on<strong>de</strong>rsteuning en zorg, (vrijwilligers)werk,<br />
sport, creativiteit en kunst of an<strong>de</strong>re leefgebie<strong>de</strong>n, lijken werkzaam en zinvol.<br />
Kenmerkend voor <strong>de</strong>ze vormen <strong>van</strong> peer support is dat er een grotere nadruk ligt<br />
op (terugkeer naar) maatschappelijke <strong>de</strong>elname, op plaatsen waar men zich geaccepteerd<br />
en begrepen voelt en dagelijkse participatie. Cliëntgestuur<strong>de</strong> organisaties<br />
gaan nog een stap ver<strong>de</strong>r en hebben als uitgangspunt een participeren<strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratie<br />
waarbij <strong>de</strong>elnemers betrokken zijn bij alle aspecten <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisatie. De meerwaar<strong>de</strong><br />
<strong>van</strong> cliëntsturing lijkt erin te zitten dat mensen niet alleen invloed hebben<br />
* * *<br />
56 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
op <strong>de</strong> te on<strong>de</strong>rnemen activiteiten en interventies binnen <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> structuren,<br />
maar ook op <strong>de</strong> structuren zelf. Bij cliëntgestuur<strong>de</strong> praktijken lijkt vooral <strong>de</strong> combinatie<br />
<strong>van</strong> steun en we<strong>de</strong>rkerigheid, <strong>het</strong> innemen <strong>van</strong> nieuwe rollen en <strong>het</strong> kunnen<br />
uitoefenen <strong>van</strong> invloed, positieve effecten te hebben op <strong>empowerment</strong>. On<strong>de</strong>rzoek<br />
laat positieve resultaten zien bijvoorbeeld op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> self-efficacy, herstel,<br />
sociaal functioneren en aansluiting bij <strong>de</strong> bre<strong>de</strong>re gemeenschap.<br />
Nog een stapje ver<strong>de</strong>r gaan sociale bewegingen die collectief strij<strong>de</strong>n voor meer<br />
maatschappelijke invloed. Zij streven niet alleen naar ‘interne effecten’ zoals <strong>de</strong><br />
versterking <strong>van</strong> <strong>de</strong> collectieve i<strong>de</strong>ntiteit en <strong>het</strong> veran<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> <strong>de</strong> eigen organisatie,<br />
maar ook naar ‘externe effecten’ zoals <strong>het</strong> bereiken <strong>van</strong> invloed op (zorg)systemen,<br />
politieke besluitvorming en maatschappelijke structuren. Hoewel er vele voorbeel<strong>de</strong>n<br />
te noemen zijn die laten zien hoe veel power kan uitgaan <strong>van</strong> collectieve belangenbe<strong>hart</strong>iging,<br />
is <strong>het</strong> veran<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> systemen op <strong>de</strong>ze schaal erg ingewikkeld en<br />
me<strong>de</strong> afhankelijk <strong>van</strong> cultuurhistorische ontwikkelingen in <strong>de</strong> maatschappij.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 57<br />
* * *
Professionele<br />
on<strong>de</strong>rsteuning <strong>van</strong><br />
<strong>empowerment</strong><br />
6<br />
“Samenwerking vindt plaats wanneer <strong>het</strong> contact gebaseerd is op we<strong>de</strong>rkerig<br />
vertrouwen en op overeenstemming over mid<strong>de</strong>len en doelen.”<br />
(Kamphuis, 1952).<br />
In <strong>de</strong> vorige twee hoofdstukken is literatuur beschreven die zich richt op <strong>de</strong> <strong>empowerment</strong>strategieën<br />
en –activiteiten <strong>van</strong> empoweren<strong>de</strong>n, zowel individueel als<br />
collectief. Hier ligt <strong>de</strong> basis <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>. We zagen al hier en daar dat <strong>de</strong>ze<br />
strategieën en praktijken professioneel on<strong>de</strong>rsteund kunnen wor<strong>de</strong>n. In dit hoofdstuk<br />
wordt dieper ingegaan op <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> professional bij <strong>empowerment</strong>. Het is<br />
gebaseerd op een inhoudsanalyse <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> <strong>empowerment</strong>categorie (zie §3.1).<br />
6.1 De cliënt als subject <strong>van</strong> zorg<br />
Een wezenlijk punt <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>on<strong>de</strong>rsteuning, en terugkerend principe in <strong>de</strong><br />
geanalyseer<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeksartikelen, is dat <strong>de</strong> <strong>de</strong>skundigheid en methodieken <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
professional niet langer lei<strong>de</strong>nd zijn. In plaats <strong>van</strong> een situatie waarin een cliënt object<br />
is <strong>van</strong> han<strong>de</strong>lingen <strong>van</strong> <strong>de</strong> professional, is <strong>de</strong> cliënt zoveel mogelijk subject <strong>van</strong><br />
zorg. Dat betekent dat <strong>het</strong> proces <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt in <strong>de</strong> context <strong>van</strong> zijn leven centraal<br />
staat en <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rsteuning daarbij aansluit, niet an<strong>de</strong>rsom.<br />
In <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> drie sub paragrafen wordt ingegaan op een aantal inhou<strong>de</strong>lijke<br />
aspecten <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>on<strong>de</strong>rsteuning door professionals.<br />
6.1.1 On<strong>de</strong>rsteuning <strong>van</strong> veerkracht en regie over <strong>het</strong> leven<br />
In §4.1 zagen we hoe belangrijk persoonlijke veerkracht en <strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong><br />
eigen, unieke zelfzorg- en herstelstrategieën zijn voor <strong>empowerment</strong>. Naast <strong>de</strong><br />
inspanningen <strong>van</strong> mensen zelf en hun naasten (hoofdstuk 4) en peers (hoofdstuk 5)<br />
kunnen ook professionals hier een belangrijke rol in spelen. Professionals kunnen<br />
zich inspannen om <strong>de</strong> veerkracht en mogelijkhe<strong>de</strong>n die iemand bezit, maar waar hij<br />
of zij misschien geen toegang tot heeft, aan te boren. Het Strengths mo<strong>de</strong>l, ook wel<br />
<strong>het</strong> krachtenmo<strong>de</strong>l genoemd, speelt hierop in.<br />
* * *<br />
58 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Strengths mo<strong>de</strong>l / krachtenmo<strong>de</strong>l<br />
Het Strengths mo<strong>de</strong>l is een bena<strong>de</strong>ring waarin <strong>de</strong> eigen mogelijkhe<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
cliënten <strong>het</strong> uitgangspunt vormen, in combinatie met hulpbronnen die <strong>de</strong><br />
omgeving biedt om mensen als burger in <strong>de</strong> samenleving te laten participeren.<br />
De krachtenbena<strong>de</strong>ring appelleert aan en stimuleert <strong>de</strong> veerkracht <strong>van</strong> cliënten<br />
die sluimerend aanwezig is. De bena<strong>de</strong>ring start met <strong>het</strong> bewerkstelligen <strong>van</strong><br />
een samenwerkingsrelatie waarna krachten wor<strong>de</strong>n geïnventariseerd, doelen<br />
wor<strong>de</strong>n gesteld en bronnen wor<strong>de</strong>n gezocht. Kwalitatief en kwantitatief on<strong>de</strong>rzoek<br />
laten wisselen<strong>de</strong> resultaten zien. Zie bijlage 2 voor een uitgebrei<strong>de</strong>re<br />
beschrijving<br />
Het on<strong>de</strong>rsteunen <strong>van</strong> veerkracht en mogelijkhe<strong>de</strong>n klinkt eenvoudiger dan <strong>het</strong> is. Het<br />
impliceert dat <strong>de</strong> strategieën en zelfzorgactiviteiten die mensen hebben ontwikkeld in<br />
<strong>de</strong> context <strong>van</strong> hun leven, daadwerkelijk centraal komen te staan in <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rsteuning<br />
en niet <strong>de</strong> i<strong>de</strong>eën of metho<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> professional. Professionals hebben <strong>de</strong> taak <strong>de</strong><br />
eigen processen <strong>van</strong> cliënten zo goed mogelijk te on<strong>de</strong>rsteunen en zoveel mogelijk regie<br />
te leggen bij <strong>de</strong> cliënt, zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong>ze regieneming af te dwingen (Bowler, 2010; Brink,<br />
2012; Nygardh et al., 2012). Eventuele klinische zorg zou daar ook altijd on<strong>de</strong>rsteunend<br />
aan moeten zijn (Davidson et al., 2008). Deze manier <strong>van</strong> zorg verlenen <strong>vraag</strong>t om een<br />
specifieke vorm <strong>van</strong> professioneel han<strong>de</strong>len en specifieke competenties <strong>van</strong> zorgverleners<br />
(Bowler, 2010; Brink, 2012; Boumans, 2012A).<br />
Rele<strong>van</strong>t in dit ka<strong>de</strong>r is <strong>de</strong> literatuur over <strong>de</strong> ‘herstelgerichte professional’ (Boevink<br />
et al., 2009). Een term die inmid<strong>de</strong>ls niet alleen meer wordt gehanteerd in <strong>het</strong> ka<strong>de</strong>r<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> ggz (GGZ Ne<strong>de</strong>rland, 2009) maar ook in toenemen<strong>de</strong> mate in an<strong>de</strong>re domeinen,<br />
zoals <strong>de</strong> verslavingszorg en <strong>de</strong> maatschappelijke op<strong>van</strong>g (zie bijvoorbeeld<br />
Driessen et al., 2013). We zagen in hoofdstuk 5 dat herstelon<strong>de</strong>rsteunen<strong>de</strong> zorg<br />
in <strong>de</strong> eerste plaats te maken heeft met vormen <strong>van</strong> methodische zelfhulp waarbij<br />
mensen wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rsteund door peers. Toch kunnen ook professionals op een<br />
herstelon<strong>de</strong>rsteunen<strong>de</strong> manier zorg verlenen. In steeds bre<strong>de</strong>re kring groeit <strong>het</strong><br />
besef dat ook professionele hulpverlening in <strong>de</strong> eerste plaats gericht moet zijn op<br />
<strong>het</strong> on<strong>de</strong>rsteunen <strong>van</strong> <strong>de</strong> eigen herstelprocessen <strong>van</strong> cliënten 18 .<br />
Boevink benadrukt dat een herstelgerichte professional <strong>de</strong> eigen (veer)kracht <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
cliënt, zowel individueel als collectief, herkent en stimuleert. Daarnaast beschrijft zij<br />
veel kenmerken <strong>van</strong> <strong>het</strong> professioneel han<strong>de</strong>len <strong>van</strong> <strong>de</strong> herstelgerichte professional<br />
18 <strong>Over</strong>igens staat <strong>de</strong> bre<strong>de</strong> implementatie hier<strong>van</strong> in <strong>de</strong> praktijk nog in <strong>de</strong> kin<strong>de</strong>rschoenen (Hoof et<br />
al., 2014).<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 59<br />
* * *
zoals: present zijn, <strong>het</strong> professionele referentieka<strong>de</strong>r op terughou<strong>de</strong>n<strong>de</strong> wijze<br />
gebruiken en ruimte maken voor <strong>het</strong> eigen verhaal, <strong>de</strong> eigen kracht en <strong>de</strong> ervaringskennis<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt. Het han<strong>de</strong>len kenmerkt zich ook door <strong>het</strong> erkennen, benutten<br />
en stimuleren <strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rsteuning <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt door belangrijke an<strong>de</strong>ren<br />
en door aandacht voor zowel <strong>het</strong> verlichten <strong>van</strong> lij<strong>de</strong>n als <strong>het</strong> vergroten <strong>van</strong> regie<br />
en autonomie (Boevink et al., 2009). In een kwantitatieve studie <strong>van</strong> Russinova<br />
et al.(2011) komen vooral kenmerken naar voren die te maken hebben met ‘als<br />
persoon bena<strong>de</strong>rd wor<strong>de</strong>n’ en <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rsteuning <strong>van</strong> vertrouwen, <strong>empowerment</strong> en<br />
ziektemanagement. Sla<strong>de</strong> (2009) benoemt als belangrijke kenmerken <strong>van</strong> han<strong>de</strong>len<br />
<strong>de</strong> versterking <strong>van</strong> <strong>de</strong> eigen regie, aandacht voor meer<strong>de</strong>re levensgebie<strong>de</strong>n en <strong>het</strong><br />
gebruik maken <strong>van</strong> <strong>de</strong> ervaringskennis <strong>van</strong> cliënten. Ook zou <strong>het</strong> han<strong>de</strong>len gericht<br />
moeten zijn op <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rsteunen <strong>van</strong> <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> een positieve i<strong>de</strong>ntiteit,<br />
<strong>het</strong> on<strong>de</strong>rsteunen <strong>van</strong> dagelijks functioneren, participatie en <strong>het</strong> aansluiten bij <strong>de</strong><br />
eigen doelen <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt. Dit laatste zien we overigens ook terug in <strong>de</strong> uitgangspunten<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> rehabilitatie.<br />
Rehabilitatiemethodieken IRB en SRH<br />
Rehabilitatie is een vorm <strong>van</strong> hulp en begeleiding aan mensen met langdurige<br />
psychische of psychosociale problematiek die gericht is op herstel binnen<br />
verschillen<strong>de</strong> levensgebie<strong>de</strong>n zoals wonen, werken, dagbesteding, leren,<br />
sociale relaties, financiën, et cetera. Er bestaan allerlei rehabilitatiemetho<strong>de</strong>n.<br />
Twee metho<strong>de</strong>n die in Ne<strong>de</strong>rland veel wor<strong>de</strong>n toegepast, zijn <strong>de</strong> Individuele<br />
Rehabilitatiebena<strong>de</strong>ring (IRB) en <strong>het</strong> Systematisch Rehabilitatiegericht han<strong>de</strong>len<br />
(SRH). Bei<strong>de</strong> metho<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n naast regulier zorgaanbod, zoals behan<strong>de</strong>ling<br />
of verpleegkundige zorg, toegepast, in bei<strong>de</strong> gevallen bepaalt <strong>de</strong> cliënt<br />
inhoud, doel en tempo <strong>van</strong> <strong>het</strong> traject en is er veel ruimte om koers te wijzigen.<br />
IRB komt als effectief en zinvol naar voren uit kwantitatieve en kwalitatieve<br />
evaluaties, voor SRH wordt dit nog on<strong>de</strong>rzocht. Zie bijlage 2 voor een uitgebrei<strong>de</strong>re<br />
beschrijving.<br />
Voor herstelon<strong>de</strong>rsteunen<strong>de</strong> zorg is een cultuuromslag in <strong>de</strong> zorgverlening nodig<br />
die inhoudt dat cliënten gezien wor<strong>de</strong>n als personen met een eigen leven, met<br />
mogelijkhe<strong>de</strong>n tot groei, met voorkeuren en wensen en met beslissingsbevoegdheid<br />
ten aanzien <strong>van</strong> <strong>de</strong> hulp die zij willen krijgen voor hun herstel. De hulpverlening<br />
krijgt <strong>het</strong> karakter <strong>van</strong> een gemeenschappelijk proces <strong>van</strong> cliënten en hun hulpverleners.<br />
De relatie is steeds gericht op <strong>het</strong> in gang zetten, on<strong>de</strong>rsteunen en faciliteren<br />
<strong>van</strong> herstelprocessen (Boevink & Dröes, 2005; Boevink, Plooy & Rooijen, 2006; 2009;<br />
Plooy & Dröes, 2011; Dröes & Witsenburg, 2012; Wilken, 2010).<br />
* * *<br />
60 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
6.1.2 Aandacht voor subjectieve ervaring en betekenisgeving<br />
Wat in <strong>het</strong> herstel<strong>de</strong>nken een belangrijke plaats inneemt en <strong>wat</strong> ook uit <strong>de</strong> search<br />
naar voren komt als belangrijk aspect <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>on<strong>de</strong>rsteuning, is betekenisgeving.<br />
In hoofdstuk 4 kwam al naar voren hoe belangrijk <strong>de</strong> erkenning en explicitering<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> subjectieve ervaringen en <strong>de</strong> betekenisgeving aan kwetsbaarheid en<br />
kracht is. In <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek dat daar werd besproken over succesvolle zorgmij<strong>de</strong>rs,<br />
werd gevon<strong>de</strong>n hoe bepalend persoonlijke betekenisgevingska<strong>de</strong>rs zijn in <strong>de</strong> manier<br />
waarop mensen omgaan of ‘copen’ met een (in dit geval psychische) kwetsbaarheid.<br />
Veel <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgmij<strong>de</strong>rs vertel<strong>de</strong>n dat hun grote probleem met <strong>de</strong> hulpverlening<br />
was dat die een te eenzijdig betekenisgevingska<strong>de</strong>r hanteert19 en te weinig ruimte<br />
geeft om op an<strong>de</strong>re, eigen manieren betekenis te geven. Een <strong>van</strong> <strong>de</strong> conclusies <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> narratieve on<strong>de</strong>rzoek was dan ook dat <strong>het</strong> helpen en on<strong>de</strong>rsteunen <strong>van</strong> mensen<br />
met psychische problemen aandacht vereist voor individuele interpretatieve frames<br />
en narratieve context, in plaats <strong>van</strong> algemene strategieën die op individueel niveau<br />
kunnen wor<strong>de</strong>n uitgevoerd (Boumans & Baart, 2013). Het is zeer belangrijk dat<br />
er binnen <strong>de</strong> zorg ruimte is voor persoonlijke betekenisgeving, stelt ook Deegan<br />
(2005).<br />
Ook an<strong>de</strong>re auteurs, bijvoorbeeld Scholl, McGowan & Hansen (2012A), stellen dat<br />
professionals over <strong>het</strong> algemeen weinig aandacht geven aan subjectieve ervaringen<br />
en betekenisgeving <strong>van</strong> hun cliënten. De auteurs zijn <strong>van</strong> mening dat in <strong>de</strong> ggz <strong>de</strong><br />
aandacht voor subjectiviteit is ingeruild voor een eenzijdige focus op symptomen en<br />
technieken en dat <strong>de</strong> kracht <strong>van</strong> een therapeutische relatie en authentieke ontmoetingen<br />
is ver<strong>van</strong>gen door directieve behan<strong>de</strong>lingsmo<strong>de</strong>llen. “In plaats <strong>van</strong> een focus<br />
op persoonlijke betekenisgevingssystemen, wor<strong>de</strong>n specifieke technieken geïmplementeerd<br />
die ontworpen zijn om symptomen <strong>van</strong> psychische aandoeningen uit te<br />
roeien. Traditioneel <strong>de</strong>nkbeeld is dat cliënten die een te diagnosticeren psychische<br />
aandoening hebben, niet in staat zijn om regie te voeren over hun leven, omdat hun<br />
ziekte hun beoor<strong>de</strong>lingsvermogen heeft ‘gekaapt’. Wanneer <strong>van</strong>uit een <strong>de</strong>rgelijke<br />
medische i<strong>de</strong>ologie wordt ge<strong>werkt</strong>, zijn professionals verplicht om leiding te geven<br />
aan <strong>de</strong>ze arme, zieke wezens”, aldus Scholl et al.(2012A). De auteurs benadrukken<br />
dat mensen juist altijd in <strong>de</strong> eerste plaats gezien zou<strong>de</strong>n moeten wor<strong>de</strong>n als dragers<br />
<strong>van</strong> een rijke reeks <strong>van</strong> (culturele) tradities, ervaringen en wereldbeel<strong>de</strong>n. Deze zijn<br />
immers bepalend voor hoe mensen betekenis geven aan beperkingen, kwetsbaarheid<br />
en tegenslag en ook voor <strong>de</strong> manier waarop zij krachten en mogelijkhe<strong>de</strong>n<br />
kunnen benutten om met <strong>de</strong>ze kwetsbaarhe<strong>de</strong>n om te gaan. Dit geldt volgens<br />
<strong>de</strong> auteurs ook voor an<strong>de</strong>re doelgroepen/settings zoals multiculturele counseling,<br />
trauma-healing en in educatieve omgevingen, bijvoorbeeld in <strong>de</strong> bestrijding <strong>van</strong><br />
geweld op school, bij <strong>het</strong> werken met risicojongeren en bij stu<strong>de</strong>ntencounseling<br />
19 Waarbij ervaringen wor<strong>de</strong>n gelijkgesteld met symptomen <strong>van</strong> een ‘ziekte’.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 61<br />
* * *
(Scholl, McGowan, A.S. & Hansen, 2012B). Cliënten zelf geven aan dat zorg waarbij<br />
ervaringen <strong>van</strong> betekenisgeving wor<strong>de</strong>n meegenomen, empowerend <strong>werkt</strong> en hun<br />
motivatie en vermogen om een actieve rol in <strong>het</strong> herstelproces te nemen, vergroot<br />
(Cruce, Öjehagen & Nordström, 2012).<br />
6.1.3 De bre<strong>de</strong>re blik: on<strong>de</strong>rsteuning gericht op individu én<br />
context<br />
Een an<strong>de</strong>r inhou<strong>de</strong>lijk aspect <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>on<strong>de</strong>rsteuning dat uit <strong>de</strong> literatuursearch<br />
naar voren komt, is <strong>het</strong> belang <strong>van</strong> een contextuele en kritische blik op<br />
hulpverlening. Verschillen<strong>de</strong> auteurs wijzen erop dat er binnen <strong>de</strong> huidige hulpverlening<br />
over <strong>het</strong> algemeen te weinig aandacht is voor <strong>de</strong> sociale en maatschappelijke<br />
context <strong>van</strong> cliënten en teveel nadruk ligt op <strong>de</strong> individuele verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />
om problemen op te lossen. Zo waarschuwt Tabol (2011) dat een begrip als ‘kwaliteit<br />
<strong>van</strong> leven’ vaak veel te beperkt bena<strong>de</strong>rd wordt als een psychologisch en fysiologisch<br />
construct, zon<strong>de</strong>r maatschappelijk bewustzijn. Remer (2013) beargumenteert<br />
dat traditionele therapieën en psychologische diagnosesystemen waarin mensen<br />
met problemen vaak terechtkomen, in <strong>de</strong> hand werken dat <strong>de</strong> oorzaak <strong>van</strong> <strong>de</strong> problemen<br />
wordt gezocht in <strong>de</strong> sfeer <strong>van</strong> <strong>het</strong> interne / individuele. “Een <strong>de</strong>rgelijke intrapersoonlijke<br />
bena<strong>de</strong>ring negeert <strong>de</strong> sociaal-culturele context en veronachtzaamt<br />
<strong>de</strong> impact <strong>van</strong> maatschappelijke on<strong>de</strong>rdrukking op achtergestel<strong>de</strong> individuen”,<br />
aldus Remer (zie ook Palmer-House, 2008; Sla<strong>de</strong>, 2009).<br />
Om te illustreren welke invloed <strong>de</strong> sociaal-culturele context kan hebben op cliënten,<br />
is <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek <strong>van</strong> Vel<strong>de</strong> et al. (2012) interessant. Zij on<strong>de</strong>rzochten in een ‘groun<strong>de</strong>d<br />
theory study’ 20 hoe culturele beel<strong>de</strong>n <strong>van</strong> invloed kunnen zijn op patiënten met<br />
een ruggengraatletsel. Het on<strong>de</strong>rzoek laat zien hoe mensen i<strong>de</strong>aalbeel<strong>de</strong>n/illusies<br />
over autonomie en onafhankelijkheid met zich meedragen. Het zijn culturele i<strong>de</strong>eën<br />
over <strong>wat</strong> ‘normaal’ wordt geacht in onze maatschappij en die hebben veel invloed op<br />
hoe mensen hun herstelproces ervaren. De auteurs zijn <strong>van</strong> mening dat professionals<br />
een taak hebben om mensen te helpen zich <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze maatschappelijke beel<strong>de</strong>n te<br />
ontdoen. Zij pleiten ervoor om expliciet een concept als ‘agency’ centraal te stellen bij<br />
<strong>het</strong> on<strong>de</strong>rsteunen <strong>van</strong> herstel <strong>van</strong> participatie in plaats <strong>van</strong> ‘autonomie’ 21 . De nadruk<br />
komt daarmee te liggen op ‘<strong>het</strong> als actor kunnen han<strong>de</strong>len in <strong>de</strong> wereld’ in plaats <strong>van</strong><br />
op <strong>het</strong> beeld <strong>van</strong> onafhankelijkheid. Professionals kunnen door zich bewust te zijn <strong>van</strong><br />
culturele beel<strong>de</strong>n, bijdragen aan <strong>de</strong> ontmanteling er<strong>van</strong>. Zo kunnen zij cliënten helpen<br />
zich op een an<strong>de</strong>re manier tot <strong>de</strong> wereld en zichzelf te gaan verhou<strong>de</strong>n.<br />
20 De groun<strong>de</strong>d theory metho<strong>de</strong> is een systematische methodologie in <strong>de</strong> sociale wetenschappen, gebaseerd<br />
op <strong>de</strong> constructie <strong>van</strong> theorie door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> <strong>de</strong> analyse <strong>van</strong> data (Glaser & Strauss, 1967).<br />
21 Agency is een filosofisch en sociologisch construct dat gaat over <strong>de</strong> mogelijkheid die een persoon /<br />
actor heeft en krijgt om te han<strong>de</strong>len in <strong>de</strong> wereld.<br />
* * *<br />
62 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Effectieve counseling <strong>van</strong> individuen uit achtergestel<strong>de</strong> of on<strong>de</strong>rdrukte groepen vereist<br />
daarom volgens auteurs metho<strong>de</strong>n die aandacht hebben voor externe, sociale<br />
bronnen <strong>van</strong> pathologie en voor <strong>de</strong> manier waarop mensen “toxische sociaal-culturele<br />
elementen” hebben geïnternaliseerd (Remer, 2013; zie ook Stoddart & Bugge,<br />
2012) 22 . Knei-Paz (2009) spreekt over <strong>de</strong> noodzaak <strong>van</strong> een sociale dialoog tussen<br />
cliënten, naasten en professionals om individuele problemen te verbin<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong><br />
sociaal-politieke situatie. Een begrip als ‘kwaliteit <strong>van</strong> leven’ zou daarbinnen een<br />
ecologisch karakter moeten krijgen waarbij systemische en structurele variabelen altijd<br />
mee wor<strong>de</strong>n genomen (Tabol, 2011). Ook Bransford (2011) schreef hier een mooi<br />
artikel over. De auteur gebruikt <strong>de</strong> concepten erkenning en intersubjectiviteit om<br />
te pleiten voor een geïntegreerd raamwerk waarin persoonlijke zorgen en sociale<br />
rechtvaardigheid samenkomen. De auteur laat met vignetten zien dat een te nauwe<br />
focus op <strong>het</strong> individu (en zijn pathologie dan wel krachten) te beperkt is.<br />
Tabel 2: Empowerment on<strong>de</strong>rsteunen volgens Omlo (2013)<br />
Niveau Doel Werkwijze Houding / rol<br />
Individueel<br />
Versterken<br />
psychologisch<br />
kapitaal<br />
Bevor<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> eigen<br />
regie door verruimen<br />
en versterken <strong>van</strong><br />
zelfhelpend vermogen<br />
Coach /<br />
regisseur<br />
Collectief<br />
Versterken<br />
sociaal kapitaal<br />
Aanwen<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
krachtbronnen in <strong>de</strong><br />
eigen omgeving door<br />
a<strong>de</strong>quate inzet <strong>van</strong><br />
hulporganiserend<br />
vermogen en<br />
aanwen<strong>de</strong>n helpend<br />
vermogen<br />
Maatschappelijk<br />
on<strong>de</strong>rnemer<br />
Politiekmaatschappelijk<br />
Versterken<br />
maatschappe<br />
lijk kapitaal<br />
Signaleren en aanjagen<br />
verbetering <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
positie <strong>van</strong> (groepen)<br />
kwetsbare burgers<br />
Activistische/<br />
innoveren<strong>de</strong> rol<br />
Omlo (2013) wijst in zijn artikel over <strong>empowerment</strong>on<strong>de</strong>rsteuning in <strong>de</strong> Wmo op<br />
<strong>het</strong>zelf<strong>de</strong> punt. Volgens <strong>de</strong> auteur helpt <strong>het</strong> <strong>empowerment</strong>paradigma sociale professionals<br />
in <strong>de</strong> (Wmo-)praktijk om ver<strong>de</strong>r te kijken dan een liberaal individualiserings<strong>de</strong>nken.<br />
Omlo laat zien, in lijn met Regenmortel (2008) en <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>,<br />
dat professionals die kwetsbare doelgroepen on<strong>de</strong>rsteunen zich altijd<br />
voor drie opgaven gesteld zien en dus ook drie verschillen<strong>de</strong> rollen zou<strong>de</strong>n moeten<br />
(kunnen) innemen. Hij on<strong>de</strong>rscheidt <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> coach, maatschappelijk on<strong>de</strong>rnemer<br />
en activist. De on<strong>de</strong>rsteuning is gericht op <strong>het</strong> individu, <strong>het</strong> collectief en <strong>het</strong> bre<strong>de</strong>re<br />
22 Het gaat hier over <strong>de</strong> maatschappelijke systemen die <strong>het</strong> lastig maken om subject te kunnen zijn <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> leven (zie hoofdstuk 2).<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 63<br />
* * *
politiek-maatschappelijke domein (zie tabel 2). Omlo’s in<strong>de</strong>ling impliceert dat <strong>het</strong><br />
on<strong>de</strong>rsteunen <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> <strong>vraag</strong>t om een uitgebreid en divers han<strong>de</strong>lingsrepertoire<br />
<strong>van</strong> professionals en <strong>de</strong> vaardigheid om tussen verschillen<strong>de</strong> rollen en<br />
werkwijzen te switchen.<br />
Tot slot, een praktijk die zich bij uitstek richt op <strong>de</strong> bre<strong>de</strong>re context, is <strong>het</strong> kwartiermaken.<br />
In §7.2.2 wordt hier dieper op ingegaan.<br />
6.2 De professional als co-learner<br />
In <strong>de</strong> vorige paragraaf zagen we dat <strong>empowerment</strong>on<strong>de</strong>rsteuning zich richt op <strong>het</strong><br />
on<strong>de</strong>rsteunen <strong>van</strong> veerkracht en regie, <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rsteunen <strong>van</strong> betekenisgeving en op<br />
aspecten die te maken hebben met <strong>de</strong> bre<strong>de</strong>re culturele context waarbinnen men<br />
zich bevindt. Hier gaan we dieper in op <strong>het</strong> ‘hoe’ <strong>van</strong> <strong>de</strong>rgelijke on<strong>de</strong>rsteuning, op<br />
basis <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rzoeksresultaten.<br />
6.2.1 Het belang <strong>van</strong> een goe<strong>de</strong> samenwerkingsrelatie<br />
Om te bewerkstelligen dat cliënten niet object maar subject <strong>van</strong> zorg te zijn, is<br />
een kanteling nodig in <strong>de</strong> relatie tussen professional en cliënt(en). In plaats <strong>van</strong><br />
een hiërarchische relatie waarin <strong>de</strong> professional ‘hulp verleent’, is er een basis <strong>van</strong><br />
samenwerking tussen bei<strong>de</strong>n nodig. <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> belang <strong>van</strong> een samenwerkingsrelatie<br />
in relatie tot <strong>empowerment</strong> is veel on<strong>de</strong>rzoek gedaan. Hier wordt on<strong>de</strong>rzoek<br />
gepresenteerd over samenwerkingsrelaties in <strong>de</strong> gezondheidszorg, <strong>de</strong> geestelijke<br />
gezondheidszorg, <strong>de</strong> verslavingszorg en <strong>het</strong> sociaal werk.<br />
In <strong>het</strong> ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> gezondheidszorg laat on<strong>de</strong>rzoek zien dat <strong>het</strong> empowerend resultaat<br />
<strong>van</strong> professionele on<strong>de</strong>rsteuning meer afhankelijk is <strong>van</strong> <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
samenwerkingsrelatie tussen arts en patiënt en <strong>van</strong> hun communicatie, dan <strong>van</strong><br />
an<strong>de</strong>re zaken, zoals <strong>de</strong> interventie die wordt toegepast (Street et al., 2009; Green et<br />
al., 2008). De samenwerkingsrelatie heeft invloed op hoe een behan<strong>de</strong>ling wordt ervaren<br />
(Nordfjaern, Rundmo & Hole, 2010; Davey et al., 2010) maar belangrijker nog:<br />
een relatie die gebaseerd is op vertrouwen en nabijheid helpt aanzienlijk om <strong>het</strong><br />
gewicht <strong>van</strong> een moeilijke situatie te verlichten, zo laat Knei-Paz (2009) zien. Ook<br />
<strong>het</strong> ervaringsartikel <strong>van</strong> Milan (2011), die schrijft over ervaringen met opnames in <strong>de</strong><br />
psychiatrie, laat dit zien. “Tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> eerste opname werd mijn herstel belemmerd<br />
<strong>van</strong>wege <strong>het</strong> gebrek aan therapeutische relaties met <strong>het</strong> personeel en <strong>het</strong> ontbreken<br />
<strong>van</strong> controle over medische keuzes. De rol <strong>van</strong> <strong>het</strong> patiënt-zijn was die eerste<br />
opname veel meer een negatieve ervaring en <strong>de</strong> herinneringen daaraan draag ik na<br />
tien jaar nog steeds bij mij. Een positieve relatie met personeel kan enorm nuttig<br />
* * *<br />
64 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
zijn bij persoonlijk herstel.” Aar<strong>de</strong>ma (2008) betoogt in dit ka<strong>de</strong>r dat vooral voor cliënten<br />
die hoop en toekomstperspectief verliezen, <strong>de</strong> relatie een mid<strong>de</strong>l kan zijn om<br />
gevoelens <strong>van</strong> hopeloosheid weer om te buigen naar hoop. “Soms moeten wij als<br />
verpleegkundigen dat kleine vlammetje <strong>van</strong> hoop behoe<strong>de</strong>n voor har<strong>de</strong> windvlagen<br />
of stortregens. Wanneer <strong>de</strong> regen is gestopt en <strong>de</strong> wind is gaan liggen, geven wij<br />
heel voorzichtig <strong>het</strong> vlammetje terug. Samen met <strong>de</strong> cliënt blazen we heel zachtjes<br />
en leggen er pluisjes en takjes op. Tot <strong>het</strong> vuur weer hevig brandt.” Het is een beeld<br />
dat wordt on<strong>de</strong>rsteund door on<strong>de</strong>rzoek <strong>van</strong> bijvoorbeeld Young, Green & Estroff<br />
(2008) die laten zien dat kennis die professionals verkrijgen <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> basis <strong>van</strong> een<br />
goe<strong>de</strong> relatie, een stevige basis biedt voor <strong>het</strong> omgaan met <strong>de</strong> <strong>de</strong>licate balans tussen<br />
steunen en aanmoedigen, zon<strong>de</strong>r te hard te ‘pushen’ waardoor er juist moeilijkhe<strong>de</strong>n<br />
ontstaan. De auteurs conclu<strong>de</strong>ren dat langdurige, sterke, samenwerken<strong>de</strong><br />
relaties een gezond raamwerk leveren voor discussies tussen cliënten en professionals<br />
over <strong>het</strong> aangaan <strong>van</strong> nieuwe activiteiten, rollen en verantwoor<strong>de</strong>lijkhe<strong>de</strong>n en<br />
dat <strong>de</strong>ze <strong>de</strong> waarschijnlijkheid dat nieuwe activiteiten en mogelijkhe<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n<br />
verkend, vergroten. Een goe<strong>de</strong> samenwerkingsrelatie on<strong>de</strong>rsteunt herstel waar een<br />
slechte relatie herstel juist in gevaar kan brengen (zie ook Anthony, 2008; Saavedra,<br />
Cubero & Crawford, 2012).<br />
On<strong>de</strong>rzoeken als <strong>de</strong>ze bevestigen in hoge mate dat <strong>empowerment</strong> geen excuus<br />
is om on<strong>de</strong>rsteuning te versoberen (zie <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>). In <strong>het</strong><br />
ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>de</strong> huidige drang tot zorgkostenreductie is <strong>het</strong> verlei<strong>de</strong>lijk te veron<strong>de</strong>rstellen<br />
dat beleidsdoelen als zelfregie, zelfzorg, autonomie herstel en participatie<br />
wor<strong>de</strong>n bereikt door juist niet een relationele verbintenis aan te gaan maar mensen<br />
‘los te laten’, als zelfredzaam te bestempelen en veel aan <strong>het</strong> sociale netwerk over<br />
te laten. Het tegenovergestel<strong>de</strong> lijkt echter waar te zijn (Kolassa, 2011; Boumans<br />
& Lochtenberg, 2013; Vlind, 2012). Vlind (2012) laat in haar kwalitatieve analyse<br />
zien dat doelen als zelfregie juist bereikt wor<strong>de</strong>n wanneer er een duurzame vertrouwensrelatie<br />
wordt opgebouwd tussen cliënt en professional <strong>van</strong> waaruit kan<br />
wor<strong>de</strong>n gezocht naar manieren om meer aan <strong>het</strong> roer te staan <strong>van</strong> <strong>het</strong> eigen leven<br />
en <strong>het</strong> sociaal netwerk te mobiliseren. De auteur beschrijft dat er alleen <strong>van</strong>uit een<br />
duurzame relatie zicht kan komen op <strong>de</strong> werkelijke hulp<strong>vraag</strong>, op <strong>de</strong> problemen die<br />
een zelfstandig en zinvol leven in <strong>de</strong> weg zitten. De werkelijke hulp<strong>vraag</strong> is immers<br />
vaak − ook voor <strong>de</strong> persoon in kwestie zelf – verborgen. Daarom is er bij een aanpak<br />
waarbij in een eerste intake moet wor<strong>de</strong>n bepaald <strong>wat</strong> <strong>de</strong> hulp<strong>vraag</strong> en <strong>het</strong> bijbehoren<strong>de</strong><br />
plan <strong>van</strong> aanpak zijn een grote kans om <strong>de</strong> plank mis te slaan. Vanuit een<br />
duurzame relatie kan veel meer persoonsgericht wor<strong>de</strong>n ge<strong>werkt</strong> en gezamenlijk<br />
wor<strong>de</strong>n gezocht naar mogelijkhe<strong>de</strong>n voor zelfregie en oplossingen voor problemen<br />
die dat in <strong>de</strong> weg zitten (zie ook Koekkoek, 2013; Borg & Kristiansen, 2004).<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 65<br />
* * *
Vlind’s analyse sluit aan bij <strong>de</strong> studie <strong>van</strong> Ciccone et al.(2010) die met on<strong>de</strong>rzoek<br />
aantoont dat ‘partnership’ tussen professional en patiënten met <strong>hart</strong>kwalen en<br />
diabetes <strong>de</strong> grootste positieve impact heeft op zelfzorg en zelfmanagement. Er is<br />
zelfs bewijs dat zorg die vertrekt <strong>van</strong>uit partnerschap uitein<strong>de</strong>lijk goedkoper kan<br />
uitpakken (Brown, Bornstein & Wilcox, 2012; Latimer, Bond & Drake, 2011).<br />
Tabel 1: Cliëntenperspectieven op een goe<strong>de</strong> samenwerkingsrelatie, verschillen<strong>de</strong><br />
doelgroepen<br />
Nygardh et al.(2012)<br />
Mensen met<br />
chronische ziekte<br />
vin<strong>de</strong>n belangrijk:<br />
Cruce et al.(2012) Mensen met<br />
verslavingsproblematiek plus<br />
psychische problemen vin<strong>de</strong>n<br />
belangrijk:<br />
Borg & Kristiansen (2004)<br />
Mensen met psychiatrische<br />
aandoeningen vin<strong>de</strong>n<br />
belangrijk:<br />
Cliëntgerichtheid: <strong>de</strong><br />
hele persoon zien en<br />
zijn proces centraal<br />
stellen.<br />
Participatie in<br />
besluitvorming<br />
Bevestigen<strong>de</strong><br />
/ steunen<strong>de</strong><br />
ontmoetingen<br />
Vertrouwen in<br />
professional<br />
Holistische kijk op <strong>de</strong> mens<br />
Participatie in besluitvorming<br />
Positieve en we<strong>de</strong>rkerige<br />
relatie<br />
Stabiliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> relatie<br />
Bre<strong>de</strong> diverse kijk op <strong>wat</strong> kan<br />
helpen / bereidheid om diensten<br />
aan te laten sluiten bij <strong>de</strong><br />
behoeften en voorkeuren <strong>van</strong><br />
elke individuele cliënt / moed<br />
hebben om om te gaan met<br />
complexiteit en individualiteit<br />
<strong>van</strong> een veran<strong>de</strong>rproces<br />
Macht <strong>de</strong>len, bereidheid<br />
<strong>de</strong> grenzen <strong>van</strong> <strong>wat</strong> als<br />
‘professionele rol’ wordt gezien,<br />
op te rekken<br />
Relatie die hoopgevend is<br />
Professional die beschikbaar is<br />
wanneer nodig<br />
Dialoog Waardigheid en autonomie Professionele vaardighe<strong>de</strong>n<br />
gebruiken binnen <strong>de</strong> ka<strong>de</strong>rs <strong>van</strong><br />
samenwerking<br />
Aandacht voor<br />
leerprocessen rond<br />
zelfmanagement<br />
Aandacht voor<br />
symptoomcontrole en<br />
mindfulness<br />
6.2.2 Kenmerken <strong>van</strong> een goe<strong>de</strong> samenwerkingsrelatie<br />
Uit <strong>de</strong> inhoudsanalyse <strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeksliteratuur komt een hele reeks kenmerken<br />
naar voren die een goe<strong>de</strong> samenwerkingsrelatie zou moeten hebben. Opvallend is<br />
dat er veel overeenkomsten zijn tussen verschillen<strong>de</strong> doelgroepen. Vergelijk bijvoorbeeld<br />
<strong>de</strong> kwalitatieve studie <strong>van</strong> Nygardh et al. (2012), een kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek<br />
bij mensen met chronische ziekte, met die <strong>van</strong> Cruce et al. (2012), een kwalitatief<br />
* * *<br />
66 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
on<strong>de</strong>rzoek bij mensen met verslavingsproblemen en die <strong>van</strong> Borg & Kristiansen<br />
(2004), een kwalitatieve studie naar mensen met psychiatrische aandoeningen.<br />
Hoewel er accentverschillen zijn, lijkt <strong>het</strong> aannemelijk dat we algemene uitspraken<br />
kunnen doen over kenmerken <strong>van</strong> een goe<strong>de</strong> samenwerkingsrelatie die ‘crossdoelgroep’<br />
geldig zijn. Op een aantal gemeenschappelijke factoren <strong>van</strong> een goe<strong>de</strong><br />
samenwerkingsrelatie die uit <strong>de</strong> inhoudsanalyse naar voren komen, wordt hier nog<br />
<strong>wat</strong> dieper ingegaan.<br />
6.2.3 Het begint met aandacht en empathie<br />
Wanneer je jonge mensen met een psychotische kwetsbaarheid <strong>vraag</strong>t te <strong>de</strong>finiëren<br />
<strong>wat</strong> <strong>empowerment</strong> binnen een zorgcontext is, is <strong>het</strong> allereerste dat zij noemen: ‘Dat<br />
er naar je geluisterd wordt’, zo von<strong>de</strong>n Grealish et al.(2013) in hun kwalitatieve studie.<br />
Daarna volgen aspecten als: ‘begrepen wor<strong>de</strong>n’, ‘controle nemen’ en ‘ruimte om zelf<br />
keuzes te maken’. Het on<strong>de</strong>rzoek laat zien hoe belangrijk <strong>het</strong> voor <strong>empowerment</strong> is om<br />
zelf eigen copingstijlen te kunnen ontwikkelen en dat professionals daarbij aansluiten<br />
in plaats <strong>van</strong> dat <strong>de</strong> jongeren moeten aansluiten bij <strong>het</strong> zorgaanbod. Van essentieel<br />
belang zijn daarom Rogeriaanse kenmerken als oprechte belangstelling, aandacht<br />
en aanwezigheid <strong>van</strong> professionals. Het on<strong>de</strong>rzoek <strong>van</strong> Oosterbaan, Bogaards &<br />
Roosenschoon (2011) sluit hierop aan. Daaruit komt naar voren dat professionals alleen<br />
door goed te luisteren kunnen aansluiten bij <strong>de</strong> ‘herstelfase’ <strong>van</strong> cliënten en zo kunnen<br />
voorkomen dat ze per ongeluk toch <strong>de</strong> regie overnemen. Herstel betekent immers<br />
voor ie<strong>de</strong>r persoon <strong>wat</strong> an<strong>de</strong>rs en bovendien kan <strong>de</strong> betekenis er<strong>van</strong> door <strong>de</strong> tijd heen<br />
veran<strong>de</strong>ren. Cliënten waar<strong>de</strong>ren competente, zorgen<strong>de</strong>, vertrouwenswaardige en<br />
vertrouwensvolle professionals die ontmoetingen bena<strong>de</strong>ren als een soort vriendschappen<br />
omdat alleen in zo’n relatie steeds ‘<strong>het</strong> normale’ in <strong>het</strong> oog kan wor<strong>de</strong>n gehou<strong>de</strong>n<br />
(Green et al, 2008). De cliënt wordt dan niet meer uitsluitend gezien als iemand die<br />
ziek is. De kern is empathie (Fox et al., 2009)23. Wanneer er met belangstelling wordt<br />
geluisterd naar ervaringen <strong>van</strong> cliënten en er we<strong>de</strong>rzijds vertrouwen ontstaat, wor<strong>de</strong>n<br />
adviezen <strong>van</strong> professionals overigens ook veel sterker door cliënten in overweging<br />
genomen (Young et al., 2008). Dit gegeven ligt bijvoorbeeld aan <strong>de</strong> basis <strong>van</strong> een metho<strong>de</strong><br />
als motiveren<strong>de</strong> gespreksvoering, een op interactie gerichte gespreksmetho<strong>de</strong><br />
waarbij <strong>het</strong> creëren <strong>van</strong> een open, ont<strong>van</strong>kelijke en veilige omgeving en een respectvolle<br />
bejegening <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt <strong>het</strong> vertrekpunt vormen voor <strong>het</strong> bewerkstelligen <strong>van</strong><br />
(motivatie voor) veran<strong>de</strong>ring.<br />
23 In <strong>de</strong>ze studie komt naar voren dat verwacht kan wor<strong>de</strong>n dat professionals die zelf ook cliënt-ervaring<br />
hebben <strong>het</strong> meest empathisch kunnen han<strong>de</strong>len.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 67<br />
* * *
Motiveren<strong>de</strong> gespreksvoering<br />
Motiveren<strong>de</strong> gespreksvoering of Motivational Interviewing (MI) is een metho<strong>de</strong><br />
om mensen voor te berei<strong>de</strong>n op veran<strong>de</strong>ring. De theorie <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliëntgerichte<br />
interpersoonlijke relatie <strong>van</strong> Rogers uit 1959 vormt <strong>de</strong> basis er<strong>van</strong>. Motiveren<strong>de</strong><br />
gespreksvoering stoelt op twee principes: onvoorwaar<strong>de</strong>lijke acceptatie en<br />
constructieve zelfconfrontatie. De hulpverlener bouwt aan een relatie die gebaseerd<br />
is op samenwerking, eigen verantwoor<strong>de</strong>lijkheid en vrijheid <strong>van</strong> gedragskeuze.<br />
De werking <strong>van</strong> MI berust op <strong>de</strong> mobilisering <strong>van</strong> intrinsieke bronnen<br />
<strong>van</strong> motivatie, leren, creativiteit, probleemoplossing en doelgerichte activiteit.<br />
MI wordt gezien als een evi<strong>de</strong>nce based metho<strong>de</strong>. Helaas wer<strong>de</strong>n bij <strong>de</strong> meeste<br />
on<strong>de</strong>rzoeken geen <strong>empowerment</strong>- of herstelgerichte uitkomsten gebruikt,<br />
maar uitkomstmaten als motivatie en therapietrouw. Zie bijlage 2 voor een<br />
uitgebrei<strong>de</strong>re beschrijving<br />
Hoewel <strong>het</strong> zo logisch klinkt, is <strong>het</strong> in <strong>de</strong> praktijk niet <strong>van</strong>zelfsprekend dat professionals<br />
goed luisteren, begripvol zijn en meeleven met/zich inleven in ervaringen <strong>van</strong><br />
cliënten (Grealish et al., 2013; Sla<strong>de</strong>, 2009; Begum & Por, 2010; Palmer-House, 2008).<br />
Een artikeltitel als ‘They paid no mind to my state of mind’ (Davey et al., 2010)<br />
spreekt boek<strong>de</strong>len en is geen uitzon<strong>de</strong>ring in <strong>de</strong> search. Bunkers (2010) bepleit in<br />
dit ka<strong>de</strong>r dat er meer aandacht zou moeten zijn in opleidingen voor verschillen<strong>de</strong><br />
vormen <strong>van</strong> luisteren en <strong>het</strong> integreren daar<strong>van</strong> in <strong>de</strong> werkpraktijk.<br />
Presentiebena<strong>de</strong>ring)<br />
Presentie beschrijft een vorm <strong>van</strong> normatieve professionaliteit waarbij professionals<br />
een nabije, gelijkwaardige relatie aangaan met hun cliënten. Het is<br />
een praktijk waarin <strong>de</strong> zorggever zich aandachtig en toegewijd op <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r<br />
betrekt, zo leert zien <strong>wat</strong> er bij die an<strong>de</strong>r op <strong>het</strong> spel staat – <strong>van</strong> verlangens tot<br />
angst – en die in aansluiting daarbij gaat begrijpen <strong>wat</strong> er in <strong>de</strong> <strong>de</strong>sbetreffen<strong>de</strong><br />
situatie gedaan zou kunnen wor<strong>de</strong>n en wie hij/zij daarbij voor <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r kan<br />
zijn. Kenmerken <strong>van</strong> <strong>de</strong> presentiebena<strong>de</strong>ring zijn on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re dat <strong>de</strong> hulpverlener<br />
naar <strong>de</strong> cliënt gaat in plaats <strong>van</strong> an<strong>de</strong>rsom, een integrale bena<strong>de</strong>ring, een<br />
nauwe aansluiting bij <strong>de</strong> leefwereld <strong>van</strong> betrokkenen, afstemming en openheid<br />
en <strong>de</strong> geschiktheid voor contact met mensen in <strong>de</strong> marge. De presentatiebena<strong>de</strong>ring<br />
is on<strong>de</strong>rbouwd door uitgebreid kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek. Zie bijlage 2 voor<br />
een uitgebrei<strong>de</strong>re beschrijving.<br />
* * *<br />
68 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
De beel<strong>de</strong>n over goe<strong>de</strong> zorg die <strong>de</strong> beschreven artikelen oproepen, vertonen een<br />
overeenkomst met zorg-ethische bena<strong>de</strong>ringen als menslievendheid (Heijst, 2007) en<br />
<strong>het</strong> nog beken<strong>de</strong>re presentie (Baart, 2004).<br />
Deze bena<strong>de</strong>ringen beogen een gevoeliger kijken naar <strong>de</strong> persoon die hulp behoeft<br />
en een betere aansluiting bij diens ervaringen en leefwereld, vooral ook bre<strong>de</strong>r<br />
dan concepten als ziekte en beperkingen (Goossensen & Baart, 2011; Goossensen et<br />
al., 2012). Deze bena<strong>de</strong>ringen vragen om professionals die zorg bie<strong>de</strong>n die behalve<br />
ziektegericht ook mensgericht, uitvoeringsgericht en houdingsgericht is. De auteurs<br />
zijn er<strong>van</strong> overtuigd dat <strong>de</strong>ze bena<strong>de</strong>ringen <strong>het</strong> wezen <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorg uitmaken en dat<br />
<strong>het</strong> jammer is dat ze in discussies soms onnodig tegenover waar<strong>de</strong>n als kwaliteit en<br />
management komen te staan, terwijl <strong>het</strong> implementeren <strong>van</strong> <strong>de</strong>rgelijke principes<br />
juist een kwaliteitsverbetering met zich zou meebrengt (Heijst et al., 2010). Niet in<br />
<strong>de</strong> laatste plaats omdat veel professionals hun (oorspronkelijke) lief<strong>de</strong> voor <strong>het</strong> vak<br />
in <strong>de</strong> aanpak herkennen (Baart, 2004).<br />
6.2.4 Samenspraak en dialoog<br />
Naast aandacht en empathie is een kenmerk <strong>van</strong> een goe<strong>de</strong> samenwerkingsrelatie<br />
dat er <strong>van</strong>uit die aandachtige, presente houding <strong>van</strong> professionals een dialoog<br />
wordt gecreëerd. Daarin nemen ervaringen, voorkeuren, waar<strong>de</strong>n, wensen en<br />
i<strong>de</strong>eën <strong>van</strong> cliënten een gelijkwaardige rol in ten opzichte <strong>van</strong> professionele kennis.<br />
Erkenning <strong>van</strong> <strong>de</strong> expertise <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt is een manier om een dialoog te creëren<br />
waarin <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> machtsverschillen wor<strong>de</strong>n verkleind, er we<strong>de</strong>rzijds vertrouwen<br />
wordt gecreëerd (Nygardh et al., 2012) en er een koppeling wordt gezocht tussen<br />
professionele <strong>de</strong>skundigheid en ervaringskennis. In een goe<strong>de</strong> dialoog is altijd<br />
sprake <strong>van</strong> gemeenschappelijk begrip, een basis voor samenwerking, erkenning en<br />
legitimiteit (Tveiten & Knutsen, 2011). Deze aspecten zijn zo belangrijk omdat ze<br />
verbon<strong>de</strong>n zijn aan <strong>de</strong> ervaring <strong>van</strong> controle en ‘remoralisatie’ (<strong>het</strong> herstellen <strong>van</strong><br />
hoop), zo blijkt uit <strong>de</strong> genoem<strong>de</strong> studie.<br />
Vanuit een dialoog kunnen beslissingen omtrent behan<strong>de</strong>ling in samenspraak<br />
wor<strong>de</strong>n genomen. Uit <strong>de</strong> search komt naar voren dat cliënten dit zelf als zeer belangrijk<br />
voor <strong>empowerment</strong> beschouwen (Baars et al., 2010). Belangrijke aspecten<br />
daarbij zijn voldoen<strong>de</strong> keuzemogelijkheid (zie bijvoorbeeld Lafave, Desportes &<br />
McBri<strong>de</strong>, 2009) en voldoen<strong>de</strong> informatie. Bähler & Oosterveld (2010) schrijven hier<br />
over: “Regelmatig horen we <strong>van</strong> cliënten dat ze na een gesprek met hun psychiater<br />
teleurgesteld weer naar buiten komen, omdat <strong>het</strong> gesprek volkomen an<strong>de</strong>rs is<br />
gelopen dan gehoopt. Dit is een herkenbare situatie voor ie<strong>de</strong>reen die als patiënt<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 69<br />
* * *
ij een medisch specialist komt. Besluitvorming over medische behan<strong>de</strong>ling is vaak<br />
een eenzijdig proces, waarbij <strong>het</strong> patiënten aan informatie over rele<strong>van</strong>te keuzes<br />
ontbreekt.” Een metho<strong>de</strong> als Shared Decision making is ontworpen om hier veran<strong>de</strong>ring<br />
in te brengen, zo schrijven <strong>de</strong> auteurs.<br />
Shared <strong>de</strong>cision making<br />
Shared <strong>de</strong>cision making (SDM) is een metho<strong>de</strong> die erop gericht is dat <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>laar<br />
en hulpvrager tot een gezamenlijk besluitvormingsproces komen op<br />
basis <strong>van</strong>: A) <strong>de</strong> ervaringskennis <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt, B) wetenschappelijke richtlijnen<br />
en C) <strong>de</strong> inzichten <strong>van</strong> <strong>de</strong> hulpverlener. SDM overstijgt <strong>de</strong> dichotomie <strong>van</strong> aanbodgestuurdheid<br />
– <strong>vraag</strong>gestuurdheid, waarbij in <strong>het</strong> eerste mo<strong>de</strong>l <strong>de</strong> arts beslissingen<br />
neemt en in <strong>het</strong> twee<strong>de</strong> geval <strong>de</strong> <strong>vraag</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt wordt gevolgd.<br />
Bij SDM werken <strong>de</strong> hulpverlener en <strong>de</strong> cliënt, die elkaar erkennen als expert,<br />
samen om informatie (bijvoorbeeld over ziekte, behan<strong>de</strong>lmogelijkhe<strong>de</strong>n,<br />
mogelijke bijwerkingen), ervaringsverhalen (<strong>van</strong> cliënt en <strong>van</strong> hulpverleners) en<br />
waar<strong>de</strong>n (bijvoorbeeld met betrekking tot kwaliteit <strong>van</strong> leven en kwaliteit <strong>van</strong><br />
zorg) te <strong>de</strong>len om te komen tot een weloverwogen beslissing over <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling.<br />
Uit kwantitatieve en kwalitatieve evaluaties komen positieve resultaten<br />
naar voren. Zie bijlage 2 voor een uitgebrei<strong>de</strong>re beschrijving<br />
Bij shared <strong>de</strong>cision making zijn professionele <strong>de</strong>skundigheid en bewezen effectieve<br />
interventies (als <strong>het</strong> goed is) niet ‘heilig’ en wor<strong>de</strong>n ervaringen <strong>van</strong> cliënten als legitieme<br />
bron <strong>van</strong> kennis beschouwd. Deze bena<strong>de</strong>ring impliceert dat ‘on<strong>de</strong>rhan<strong>de</strong>len’<br />
een noodzakelijk aspect is <strong>van</strong> een professional-cliënt interactie (Stoddart & Bugge,<br />
2012).<br />
In dit ka<strong>de</strong>r is ook <strong>de</strong> term ‘value based medicine’ of ‘value based practice’ in opkomst<br />
(Pieczanski & Matusevich, 2010; Fulford, 2011) De term value based medicine/<br />
practice is volgens auteurs een reactie op <strong>de</strong> ten<strong>de</strong>ns dat ‘evi<strong>de</strong>nce based medicine/<br />
practice’ in <strong>de</strong> praktijk vaak te smal wordt opgevat. Hoewel <strong>de</strong> oorspronkelijke<br />
<strong>de</strong>finitie <strong>van</strong> evi<strong>de</strong>nce based practice breed is en expliciet <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n <strong>van</strong> cliënten<br />
meeneemt in <strong>de</strong> afweging <strong>van</strong> zorg (zie Zwet, Kolmer & Schalk, 2011), wordt <strong>het</strong><br />
in <strong>de</strong> praktijk soms uitgelegd als <strong>het</strong> uitrollen <strong>van</strong> standaardinterventies voor <strong>het</strong><br />
bewerkstelligen <strong>van</strong> vooraf (door professionals) bepaal<strong>de</strong> doelstellingen. Bij value<br />
based medicine/practice wordt daarom nog nadrukkelijker gepleit voor <strong>het</strong> verbin<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> wetenschappelijke kennis aan <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n, behoeften en wensen <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
individuele patiënt en zijn familie (Pieczanski & Matusevich, 2010).<br />
* * *<br />
70 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Wanneer waar<strong>de</strong>n lei<strong>de</strong>nd wor<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> dialoog tussen cliënt en professional,<br />
ontstaat er een situatie waarin er gezamenlijk kan wor<strong>de</strong>n gezocht naar <strong>het</strong> juiste<br />
han<strong>de</strong>len <strong>van</strong> alle betrokkenen. Soms zal dat han<strong>de</strong>len meer afwachtend zijn,<br />
on<strong>de</strong>rsteunend en gericht op <strong>de</strong> ‘agency’ <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt en op <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoeken <strong>van</strong><br />
eigen oplossingen, soms zal <strong>het</strong> meer sturend zijn, bijvoorbeeld bij <strong>de</strong> toepassing<br />
<strong>van</strong> een methodiek of bij <strong>het</strong> geven <strong>van</strong> informatie (Oddli & Ronnestad, 2012). Wat<br />
<strong>het</strong> juiste han<strong>de</strong>len is, kan veran<strong>de</strong>ren door <strong>de</strong> tijd of in een veran<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> context,<br />
waarbij <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> kennisbronnen, belangen, i<strong>de</strong>eën, mogelijkhe<strong>de</strong>n en grenzen<br />
steeds opnieuw wor<strong>de</strong>n afgewogen. De hulpverlening of on<strong>de</strong>rsteuning wordt<br />
zo een gezamenlijk leerproces. Professionals moeten in zo’n mo<strong>de</strong>l leren schakelen<br />
tussen verschillen<strong>de</strong> rollen, bijvoorbeeld <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rsteuner naar expert, en een manier<br />
vin<strong>de</strong>n om die rollen te integreren op een wijze die past bij <strong>de</strong> persoon (zie ook<br />
Boumans & Lochtenberg, 2013).<br />
6.2.5 Zelfreflectie door professionals<br />
Een kenmerk <strong>van</strong> een goe<strong>de</strong> samenwerkingsrelatie dat uit <strong>het</strong> voorgaan<strong>de</strong> voortvloeit,<br />
is dat <strong>de</strong> professional zelfkritisch is. Zoals we hebben gezien, wordt bij <strong>empowerment</strong>on<strong>de</strong>rsteuning<br />
<strong>de</strong> relatie tussen cliënt en professional gelijkwaardiger. Steeds wordt<br />
gezamenlijk gezocht naar <strong>wat</strong> ‘<strong>het</strong> juiste han<strong>de</strong>len’ <strong>van</strong> <strong>de</strong> professional − in <strong>de</strong> specifieke<br />
context waarin <strong>de</strong> zorgvrager zich bevindt − omvat. Empowerment is daarom niet<br />
waar<strong>de</strong>vrij maar een normatieve bezigheid. Dat betekent dat niet altijd direct dui<strong>de</strong>lijk<br />
is <strong>wat</strong> <strong>het</strong> juiste han<strong>de</strong>len in een bepaal<strong>de</strong> situatie is. Vaak is dit een hele zoektocht<br />
waarbij professionals voortdurend normatieve en moreel gela<strong>de</strong>n keuzes maken in <strong>de</strong><br />
spanningsvel<strong>de</strong>n waarmee ze geconfronteerd wor<strong>de</strong>n. Dit maakt <strong>het</strong> <strong>van</strong> essentieel belang<br />
dat <strong>de</strong> professional in staat is te reflecteren op zichzelf: op zijn maatschappelijke<br />
rol, op zijn relatie met <strong>de</strong> mensen voor wie hij <strong>werkt</strong>, op <strong>de</strong> morele en politieke werking<br />
<strong>van</strong> zijn vakkennis (Driessens & Geldof, 2008). Zelfreflectie is een voorwaar<strong>de</strong> om <strong>de</strong><br />
machtsrelatie tussen professional en cliënt te kunnen on<strong>de</strong>rzoeken en ter discussie te<br />
stellen, zo stelt Sumner (2010). Op basis <strong>van</strong> een kwalitatieve studie naar zelfreflectie<br />
door verpleegkundigen, <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> theoretische perspectieven <strong>van</strong> Habermas, laat <strong>de</strong>ze<br />
auteur zien dat om aan zelfreflectie te kunnen doen een bepaal<strong>de</strong> mate <strong>van</strong> zelfvertrouwen<br />
en ‘professionele volwassenheid’ nodig is. Een structuur <strong>van</strong> supervisie kan in<br />
dit ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> belang zijn (Tveiten & Meijer, 2009).<br />
6.2.6 Uitdagingen<br />
Sommige auteurs stellen dat er in <strong>het</strong> <strong>de</strong>nken over zorg en welzijn langzaam een paradigmashift<br />
plaatsvindt richting meer normatieve vormen <strong>van</strong> zorgverlening, gebaseerd<br />
op dialoog en samenwerking. Tegelijk waarschuwen zij dat dat nog nauwelijks in <strong>het</strong><br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 71<br />
* * *
on<strong>de</strong>rwijs <strong>van</strong> professionals is doorgedrongen. Zo stellen Feeney, Jordan & McCarron<br />
(2013) over <strong>het</strong> ggz-on<strong>de</strong>rwijs dat vooral medische stu<strong>de</strong>nten vaak nauwe, dokter-gecentreer<strong>de</strong><br />
i<strong>de</strong>eën hebben en dat traditionele klinische stages in <strong>de</strong> psychiatrie<br />
hier weinig aan doen. Het is volgens <strong>de</strong> auteurs belangrijk dat toekomstige professionals<br />
al tij<strong>de</strong>ns hun opleiding leren op een an<strong>de</strong>re manier naar mensen te kijken.<br />
Verschillen<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeken laten zien dat <strong>het</strong> ook <strong>het</strong> trainen <strong>van</strong> professionals op <strong>de</strong><br />
werkvloer, bijvoorbeeld door ervarings<strong>de</strong>skundigen, een krachtige transformatieve<br />
ervaring kan zijn die blijven<strong>de</strong> veran<strong>de</strong>ringen in werkrelaties en professionele i<strong>de</strong>ntiteit<br />
bewerkstelligt (Salkeld, Wagstaff & Tew, 2012; Wilrycx et al., 2012; Meehan & Glover,<br />
2009). Dit kwam on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re doordat <strong>de</strong>ze trainingen <strong>het</strong> uitdagen <strong>van</strong> machtsrelaties<br />
stimuleren en <strong>de</strong> waar<strong>de</strong> laten zien <strong>van</strong> self disclosure door trainers met betrekking<br />
tot hun eigen ervaringen waardoor een ´veilige ruimte´ voor samenwerkend leren ontstond.<br />
Het bewustzijn dat veel professionals zelf ook wel eens iets heftigs meegemaakt<br />
hebben en/of in <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> cliënt hebben gezeten, kan een positieve invloed hebben op<br />
<strong>de</strong> ervaring <strong>van</strong> macht en status voor bei<strong>de</strong> partijen, zo laten ook Fox et al.(2009) zien.<br />
Hier liggen kansen.<br />
Een an<strong>de</strong>re uitdaging die in <strong>de</strong> literatuur naar voren komt is dat <strong>de</strong> contexten waarin<br />
professionals werken niet altijd voldoen<strong>de</strong> faciliterend zijn voor <strong>het</strong> aangaan <strong>van</strong><br />
samenwerkingsrelaties. On<strong>de</strong>rzoek <strong>van</strong> Scambler et al.(2012) op basis <strong>van</strong> interviews<br />
met huisartsen laat zien dat zelfs als professionals en patiënten enthousiast zijn<br />
over <strong>empowerment</strong>principes en herstel, <strong>het</strong> gebrek aan mid<strong>de</strong>len, tijd en training<br />
ervoor kan zorgen dat <strong>de</strong> implementatie er<strong>van</strong> in <strong>de</strong> praktijk moeizaam verloopt.<br />
Voor <strong>de</strong> implementatie <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> en herstel in zorg en welzijnspraktijken<br />
zijn daarom ook aanpassingen in <strong>de</strong> huidige financieringsstructuren nodig (Stotland,<br />
Mattson & Bergeson, 2008, zie ook Syme, 2010). (Zie ook §7.1).<br />
Ook Gaby Jacobs en an<strong>de</strong>ren signaleren in hun boek ‘Goed werk’ (2008) dat veel<br />
professionals wel een duurzame relatie aan wíllen gaan met cliënten maar dat zij<br />
zich binnen <strong>de</strong> huidige markteconomie bekneld voelen door regels en management,<br />
dat dit een zekere druk oplevert om technisch te werk te gaan, en dat er<br />
daardoor ook min<strong>de</strong>r ruimte is voor samenwerking. Dit beeld komt ook naar voren<br />
in <strong>de</strong> kwalitatieve studie <strong>van</strong> Knei-Paz (2009). Auteurs geven aan dat <strong>de</strong> werksetting<br />
<strong>van</strong> professionals gekenmerkt wordt door hoge werkdruk, extensieve belasting<br />
door bureaucratie en bezuinigingen. Dit maakt <strong>het</strong> ingewikkeld voor professionals<br />
om zich te wij<strong>de</strong>n aan <strong>het</strong> creëren <strong>van</strong> een vertrouwensband <strong>van</strong> waaruit gezocht<br />
kan wor<strong>de</strong>n naar <strong>het</strong> juiste han<strong>de</strong>len. Er kan tevens sprake zijn <strong>van</strong> een context die<br />
snelle wisselingen <strong>van</strong> staf in <strong>de</strong> hand <strong>werkt</strong>, iets <strong>wat</strong> cliënten zelf als zeer negatief<br />
ervaren voor hun <strong>empowerment</strong>proces (Nordfjaern, Rundmo & Hole, 2010).<br />
* * *<br />
72 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
In hoofdstuk 7 wordt dieper ingegaan op voorwaar<strong>de</strong>n voor professionele on<strong>de</strong>rsteuning<br />
<strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>.<br />
6.3 Inzetten <strong>van</strong> ervarings<strong>de</strong>skundigheid<br />
Uit <strong>het</strong> bovenstaan<strong>de</strong> is naar voren gekomen dat <strong>het</strong> <strong>empowerment</strong>paradigma<br />
<strong>vraag</strong>t om kantelingen in <strong>de</strong> manier waarop er over <strong>de</strong>skundigheid wordt gedacht.<br />
Dat werd in <strong>de</strong> vorige paragraaf dui<strong>de</strong>lijk in <strong>de</strong> stelling dat gelijkwaardige relaties<br />
dienen te wor<strong>de</strong>n bewerkstelligd waarin <strong>de</strong> <strong>de</strong>skundigheid, voortkomend uit ervaring<br />
gelijk wordt gesteld in waar<strong>de</strong> aan professionele <strong>de</strong>skundigheid. Een recente<br />
ontwikkeling die zich in <strong>de</strong> gezondheidszorg, verslavingszorg en <strong>het</strong> welzijnswerk<br />
voltrekt, is dat dit besef steeds meer doordringt (Shepherd, Boardman & Sla<strong>de</strong>, 2008;<br />
Desain et al., 2013; Hendriksen-Favier, Nijnens & Rooijen, 2012). Op sommige plekken<br />
gaan professionals zich beschei<strong>de</strong>ner opstellen en professionele <strong>de</strong>skundigheid<br />
terughou<strong>de</strong>n<strong>de</strong>r inzetten, waardoor er ruimte ontstaat om ook op structureel niveau<br />
ervarings<strong>de</strong>skundigheid te gaan inzetten. En an<strong>de</strong>rsom: sommige instellingen<br />
gaan over tot <strong>het</strong> inzetten <strong>van</strong> ervarings<strong>de</strong>skundigheid, juist om veran<strong>de</strong>ringen in<br />
<strong>de</strong> rol en positie <strong>van</strong> <strong>de</strong> professionele hulpverlening te bewerkstelligen. Het inzetten<br />
<strong>van</strong> ervarings<strong>de</strong>skundigheid lijkt een startpunt te kunnen zijn voor <strong>het</strong> maken <strong>van</strong><br />
een omslag in <strong>de</strong>nken, han<strong>de</strong>len en organiseren <strong>van</strong> zorg.<br />
<strong>Over</strong> <strong>het</strong> samenwerken met en inzetten <strong>van</strong> ervarings<strong>de</strong>skundigheid wordt veel<br />
geschreven, me<strong>de</strong> omdat steeds meer instellingen ervarings<strong>de</strong>skundigheid expliciet<br />
een plek toebe<strong>de</strong>len, bijvoorbeeld door <strong>het</strong> aanstellen <strong>van</strong> ervarings<strong>de</strong>skundige me<strong>de</strong>werkers<br />
(Repper & Carter, 2011; Erp et al., 2011). Achterliggend i<strong>de</strong>e is dat mensen<br />
die <strong>de</strong>skundig zijn op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> <strong>de</strong> eigen ervaring weten hoeveel moeite<br />
<strong>het</strong> kost om een herstelproces te doorlopen en daarom bij uitstek (en beter dan professionals)<br />
weten hoe an<strong>de</strong>ren dienen te wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rsteund in hun herstelproces<br />
(zie ook West, 2011). Ervarings<strong>de</strong>skundige me<strong>de</strong>werkers kunnen verschillen<strong>de</strong> rollen<br />
vervullen, zoals bondgenoot <strong>van</strong> cliënten, (cultuur)veran<strong>de</strong>raar, kritische ‘luis in <strong>de</strong><br />
pels’ of een rolmo<strong>de</strong>l dat kwetsbaarheid kan normaliseren (Boertien & Bakel, 2012).<br />
Uit een on<strong>de</strong>rzoek <strong>van</strong> Hidajattoellah & Haaster (2013) on<strong>de</strong>r ervarings<strong>de</strong>skundigen<br />
binnen Altrecht blijkt dat <strong>de</strong> meerwaar<strong>de</strong> <strong>van</strong> ervarings<strong>de</strong>skundigen vooral is dat zij<br />
cliënten motiveren en hen laten zien dat herstel mogelijk is. Ook leren zij cliënten<br />
hoe zij met bepaal<strong>de</strong> eigenschappen en symptomen kunnen omgaan en in moeilijke<br />
omstandighe<strong>de</strong>n beter overeind kunnen blijven. Een an<strong>de</strong>re meerwaar<strong>de</strong> die wordt<br />
beschreven, is dat ervarings<strong>de</strong>skundigen <strong>de</strong> samenwerking tussen cliënten en <strong>de</strong><br />
reguliere hulpverlening kunnen verbeteren. Uit <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek komt naar voren dat<br />
cliënten positief zijn over <strong>de</strong> inzet <strong>van</strong> ervarings<strong>de</strong>skundige me<strong>de</strong>werkers en dat zij<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 73<br />
* * *
daar baat bij hebben. Ten aanzien <strong>van</strong> <strong>de</strong> ervarings<strong>de</strong>skundige me<strong>de</strong>werkers die in<br />
een kliniek of team werken, constateren <strong>de</strong> auteurs dat hun kritische en corrigeren<strong>de</strong><br />
rol vooral tot uiting komt wanneer zij al <strong>wat</strong> langer als ervarings<strong>de</strong>skundige<br />
werken, zich een kritische houding durven te permitteren en wanneer dit gestimuleerd<br />
wordt door collega’s. Voor beginnen<strong>de</strong> ervarings<strong>de</strong>skundigen is <strong>het</strong> vaak lastig<br />
om een gelijkwaardige samenwerking met collega’s én een kritische functie met<br />
elkaar te verenigen (Hidajattoellah & Haaster, 2013).<br />
Ook internationaal on<strong>de</strong>rzoek wijst op een meerwaar<strong>de</strong> 24 . In een review <strong>van</strong><br />
Repper & Carter (2011) zijn naast 7 RCT’s ook <strong>de</strong> resultaten <strong>van</strong> 15 kwantitatieve,<br />
14 kwalitatieve en 6 reviewartikelen bij <strong>de</strong> analyse betrokken. Hieruit komen <strong>de</strong><br />
volgen<strong>de</strong> voor<strong>de</strong>len <strong>van</strong> <strong>het</strong> inzetten <strong>van</strong> ervarings<strong>de</strong>skundige me<strong>de</strong>werkers naar<br />
voren: cliënten die te maken hebben met ervarings<strong>de</strong>skundigen wor<strong>de</strong>n min<strong>de</strong>r<br />
vaak opgenomen, zij krijgen meer eigenwaar<strong>de</strong>, zij ervaren meer sociale steun en<br />
gaan sociaal beter functioneren. Daarnaast ervaren cliënten meer empathie in <strong>de</strong><br />
meer gelijkwaardige relatie die ze met <strong>de</strong> ervarings<strong>de</strong>skundige me<strong>de</strong>werker opbouwen.<br />
Hierdoor krijgen cliënten <strong>het</strong> vertrouwen dat ze kunnen herstellen, <strong>wat</strong> meer<br />
hoop en min<strong>de</strong>r (zelf)stigma oplevert. Voor <strong>de</strong> ervarings<strong>de</strong>skundige me<strong>de</strong>werker<br />
resulteert <strong>het</strong> geven <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rsteuning binnen een professionele omgeving ook in<br />
meer eigenwaar<strong>de</strong> en herstel (zie ook Moran, Russinova & Stepas, 2012). Wel zijn<br />
er valkuilen te noemen die met <strong>de</strong> inzet <strong>van</strong> ervarings<strong>de</strong>skundige me<strong>de</strong>werkers<br />
gepaard gaan: <strong>de</strong> relatie met cliënten kan té vriendschappelijk wor<strong>de</strong>n, er kan<br />
weerstand ontstaan tegen <strong>de</strong> positie <strong>van</strong> <strong>de</strong> ervarings<strong>de</strong>skundige me<strong>de</strong>werker bij <strong>de</strong><br />
reguliere professionals, en door <strong>de</strong> werkdruk kan <strong>de</strong> ervarings<strong>de</strong>skundige me<strong>de</strong>werker<br />
soms weer terugvallen. Deze laatste twee aspecten wor<strong>de</strong>n ook gevon<strong>de</strong>n<br />
in <strong>de</strong> overzichtsstudie <strong>van</strong> Walker & Bryant (2013) waarin 27 kwalitatieve studies<br />
zijn opgenomen en geanalyseerd. Hoewel ervarings<strong>de</strong>skundigen vaak een rolmo<strong>de</strong>l<br />
vormen voor cliënten, <strong>het</strong> stigma ten aanzien <strong>van</strong> cliënten kunnen verkleinen en<br />
zorgen voor een toegenomen welbevin<strong>de</strong>n en uitbreiding <strong>van</strong> <strong>het</strong> sociale netwerk<br />
<strong>van</strong> cliënten, ervaren ervarings<strong>de</strong>skundige me<strong>de</strong>werkers zelf vaak vooroor<strong>de</strong>len<br />
<strong>van</strong> hun collega’s. Professionele collega’s beschouwen hen toch voornamelijk als<br />
cliënt en niet als collega. De auteurs conclu<strong>de</strong>ren dat <strong>het</strong> daarom belangrijk is om<br />
vooraf goed na te <strong>de</strong>nken <strong>wat</strong> <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> ervarings<strong>de</strong>skundigen binnen <strong>de</strong> hulpverlening<br />
is en hoe ervaringskennis zich verhoudt tot professionele kennis. Training <strong>van</strong><br />
ervarings<strong>de</strong>skundigen zelf en <strong>het</strong> team waarin ze terecht komen, supervisie, goe<strong>de</strong><br />
functiebeschrijving en een goed salaris voor ervarings<strong>de</strong>skundigen zijn belangrijke<br />
24 In sommige kwantitatieve studies lijkt <strong>de</strong> inzet <strong>van</strong> ervarings<strong>de</strong>skundigen overigens niet tot betere<br />
maar ook niet tot slechtere resultaten te lei<strong>de</strong>n dan hulp door reguliere hulpverleners (Davidson<br />
et al., 2006; Rivera, Sulli<strong>van</strong> & Valenti, 2007) Het gebrek aan positief effectresultaat kan te maken<br />
hebben met <strong>de</strong> manier <strong>van</strong> meten: herstelprocessen <strong>van</strong> cliënten zijn niet een op een te vertalen<br />
naar klinische uitkomstmaten zoals symptoomvermin<strong>de</strong>ring, (cognitief) functioneren en aantal<br />
opnamedagen (Davidson et al., 2009).<br />
* * *<br />
74 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
andvoorwaar<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong> inzet <strong>van</strong> ervarings<strong>de</strong>skundigheid (zie ook Erp et al.,<br />
2011; Erp et al., 2012). Ervarings<strong>de</strong>skundigen moeten bovendien ruimte krijgen om<br />
visie te ontwikkelen.<br />
Tot slot is <strong>het</strong> kwalitatieve on<strong>de</strong>rzoek <strong>van</strong> Ou<strong>de</strong>, Oosterum & Leeuw (2011), bij <strong>de</strong>rtien<br />
ggz-teams in zes verschillen<strong>de</strong> ggz-organisaties, interessant. Zij hebben interviews<br />
afgenomen met ervarings<strong>de</strong>skundigen, reguliere collega’s en teamlei<strong>de</strong>rs. Hieruit blijkt<br />
dat <strong>de</strong> meerwaar<strong>de</strong> <strong>van</strong> ervarings<strong>de</strong>skundigen in <strong>het</strong> overbruggen <strong>van</strong> <strong>de</strong> kloof tussen<br />
ziek en gezond <strong>het</strong> beste tot uiting komt door <strong>het</strong> aanpakken <strong>van</strong> <strong>de</strong> knelpunten. Die<br />
knelpunten liggen on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re in <strong>de</strong> balans tussen afstand en nabijheid in <strong>het</strong> contact<br />
met cliënten, <strong>de</strong> kritische rol naar reguliere collega’s en <strong>de</strong> gelijkwaardigheid <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
ervarings<strong>de</strong>skundige in <strong>het</strong> team. Met <strong>de</strong> komst <strong>van</strong> een ervarings<strong>de</strong>skundige wor<strong>de</strong>n<br />
zowel <strong>de</strong> ervarings<strong>de</strong>skundige als <strong>de</strong> reguliere collega’s geconfronteerd met bestaan<strong>de</strong><br />
vooroor<strong>de</strong>len. Dit roept on<strong>de</strong>rlinge spanningen op. Tact <strong>van</strong> <strong>de</strong> ervarings<strong>de</strong>skundige<br />
kan veel <strong>van</strong> die spanningen vermin<strong>de</strong>ren. Omgekeerd mag <strong>van</strong> <strong>de</strong> reguliere collega’s<br />
ge<strong>vraag</strong>d wor<strong>de</strong>n dat zij zich tactvol opstellen naar <strong>de</strong> ervarings<strong>de</strong>skundige. De teamlei<strong>de</strong>r<br />
heeft hier volgens <strong>de</strong> auteurs een belangrijke sturen<strong>de</strong> taak in. De teamlei<strong>de</strong>r<br />
moet aandacht schenken aan <strong>de</strong> rolinvulling <strong>van</strong> <strong>de</strong> ervarings<strong>de</strong>skundige binnen <strong>het</strong><br />
team, niet alleen naar cliënten maar ook naar reguliere collega’s.<br />
6.4 Samengevat<br />
Bij <strong>empowerment</strong>on<strong>de</strong>rsteuning sluiten professionals aan bij <strong>de</strong> leefwereld <strong>van</strong><br />
cliënten. In plaats <strong>van</strong> een situatie waarin een cliënt object is <strong>van</strong> han<strong>de</strong>lingen <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> professional, is <strong>de</strong> cliënt zoveel mogelijk subject <strong>van</strong> zorg. De on<strong>de</strong>rsteuning richt<br />
zich daarbij op:<br />
1. De eigen strategieën en mogelijkhe<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt<br />
2. Subjectieve ervaringen en betekenisgeving<br />
3. De maatschappelijke context waarin <strong>de</strong> cliënt en <strong>de</strong> professional zich bevin<strong>de</strong>n.<br />
Het eerste punt heeft betrekking op <strong>de</strong> manier waarop <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rsteuning wordt<br />
ingestoken. Professionals hebben <strong>de</strong> taak <strong>de</strong> regie <strong>van</strong> cliënten zo goed mogelijk te<br />
on<strong>de</strong>rsteunen en <strong>de</strong> kracht <strong>van</strong> cliënten te helpen aanboren. De Strengths bena<strong>de</strong>ring<br />
is een on<strong>de</strong>rzochte metho<strong>de</strong> die hiervoor aanwijzingen biedt. Rele<strong>van</strong>t zijn ook<br />
<strong>de</strong> i<strong>de</strong>eën over <strong>de</strong> herstelgerichte professional en rehabilitatiemetho<strong>de</strong>n als IRB en<br />
SRH. Kenmerkend <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze aanpakken zijn on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re: <strong>het</strong> aansluiten bij eigen<br />
doelen, <strong>het</strong> versterken <strong>van</strong> regie, dagelijks functioneren en participatie, <strong>de</strong> cliënt<br />
als persoon bena<strong>de</strong>ren, present zijn, <strong>het</strong> professionele referentieka<strong>de</strong>r op terughou<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />
wijze gebruiken en ruimte maken voor ervaringskennis <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt en<br />
belangrijke an<strong>de</strong>ren.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 75<br />
* * *
Het twee<strong>de</strong> punt <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>on<strong>de</strong>rsteuning heeft betrekking op <strong>het</strong> belang<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> aandacht voor subjectieve ervaring en betekenisgeving. Cliënten zou<strong>de</strong>n in<br />
<strong>de</strong> eerste plaats gezien moeten wor<strong>de</strong>n als dragers <strong>van</strong> een rijke reeks <strong>van</strong> tradities,<br />
ervaringen en wereldbeel<strong>de</strong>n. Deze zijn bepalend voor <strong>de</strong> manier waarop mensen<br />
betekenis geven aan beperkingen, kwetsbaarheid en tegenslag, alsook aan <strong>de</strong><br />
manieren waarop zij krachten en mogelijkhe<strong>de</strong>n kunnen benutten om met <strong>de</strong>ze<br />
kwetsbaarhe<strong>de</strong>n om te gaan. Cliënten geven zelf aan dat zorg waarbij ervaringen<br />
en zingeving wer<strong>de</strong>n meegenomen, empowerend <strong>werkt</strong>. Bovendien vergroot dit <strong>de</strong><br />
motivatie en <strong>het</strong> vermogen om een actieve rol in <strong>het</strong> herstelproces te nemen.<br />
Het <strong>de</strong>r<strong>de</strong> punt dat in <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek naar voren komt heeft betrekking op <strong>de</strong><br />
contextuele kijk die een <strong>empowerment</strong>on<strong>de</strong>rsteuner dient te hebben. Voor <strong>empowerment</strong><br />
is erkenning nodig dat problemen niet uitsluitend toe te schrijven zijn<br />
aan − en op te lossen in− <strong>het</strong> individu. Er is oog nodig voor externe, sociale bronnen<br />
<strong>van</strong> pathologie, zoals in <strong>de</strong> samenleving heersen<strong>de</strong> beel<strong>de</strong>n over normaliteit<br />
die <strong>empowerment</strong> structureel in <strong>de</strong> weg zitten. Dit impliceert dat <strong>de</strong> professional in<br />
staat is ver<strong>de</strong>r te kijken dan <strong>het</strong> individu, zich niet alleen als coach opstelt maar ook<br />
als maatschappelijk on<strong>de</strong>rnemer en ‘activist’.<br />
Als we kijken naar <strong>het</strong> hoe <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>on<strong>de</strong>rsteuning, dan valt op dat<br />
<strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek overtuigend wijst op <strong>het</strong> belang <strong>van</strong> een samenwerkingsrelatie.<br />
On<strong>de</strong>rzoek bevestigt dat <strong>het</strong> empowerend resultaat <strong>van</strong> professionele on<strong>de</strong>rsteuning<br />
meer afhankelijk is <strong>van</strong> <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> samenwerkingsrelatie en <strong>de</strong><br />
communicatie dan <strong>van</strong> an<strong>de</strong>re zaken, zoals <strong>de</strong> interventie die wordt toegepast. Een<br />
positieve relatie biedt een stevige basis voor <strong>het</strong> creëren <strong>van</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n voor en<br />
<strong>het</strong> omgaan met <strong>de</strong> tegenstrijdighe<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>processen. De waarschijnlijkheid<br />
dat nieuwe activiteiten en mogelijkhe<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rnomen, wordt door<br />
een goe<strong>de</strong> samenwerking vergroot. Een goe<strong>de</strong> samenwerkingsrelatie on<strong>de</strong>rsteunt<br />
herstel waar een slechte relatie herstel juist in gevaar kan brengen.<br />
Een goe<strong>de</strong> samenwerkingsrelatie kenmerkt zich ten eerste door aandacht en<br />
empathie. Oprechte belangstelling, goed luisteren, niet per ongeluk toch <strong>de</strong> regie<br />
overnemen, zorgzaamheid en vertrouwen, zijn elementen <strong>van</strong> <strong>de</strong> relatie die cliënten<br />
heel belangrijk vin<strong>de</strong>n. Alleen <strong>van</strong>uit die basis kan ook confrontatie plaatsvin<strong>de</strong>n,<br />
iets <strong>wat</strong> in <strong>de</strong> metho<strong>de</strong> <strong>van</strong> motiveren<strong>de</strong> gespreksvoering als uitgangspunt geldt.<br />
Voor <strong>het</strong> daadwerkelijk kunnen inleven in <strong>de</strong> cliënt en zijn leefwereld biedt vooral<br />
<strong>de</strong> presentiebena<strong>de</strong>ring veel aanknopingspunten. Ook samenspraak en dialoog zijn<br />
essentieel. Hiervoor is erkenning nodig <strong>van</strong> <strong>de</strong> gelijkwaardigheid <strong>van</strong> verschillen<strong>de</strong><br />
kennisbronnen. In <strong>het</strong> domein <strong>van</strong> <strong>de</strong> gezondheidszorg wordt <strong>de</strong> metho<strong>de</strong> Shared<br />
<strong>de</strong>cision making hiervoor ingezet.<br />
* * *<br />
76 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Tot slot, <strong>de</strong> inzet <strong>van</strong> ervarings<strong>de</strong>skundige me<strong>de</strong>werkers binnen professionele<br />
instellingen is een veelbeloven<strong>de</strong> en steeds meer on<strong>de</strong>rzochte manier om empoweren<strong>de</strong><br />
innovatie binnen <strong>de</strong> professionele on<strong>de</strong>rsteuning te bevor<strong>de</strong>ren.<br />
Ervarings<strong>de</strong>skundigen kunnen een bijdrage leveren aan <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rsteuning <strong>van</strong><br />
cliënten, aan <strong>de</strong> samenwerking tussen cliënten en professionals en bij beleid.<br />
On<strong>de</strong>rzoeksresultaten zijn overwegend positief. Cliënten zijn positief over <strong>de</strong> inzet<br />
<strong>van</strong> ervarings<strong>de</strong>skundigen, wor<strong>de</strong>n min<strong>de</strong>r vaak opgenomen, zij krijgen meer eigenwaar<strong>de</strong>,<br />
zij ervaren meer sociale steun en gaan sociaal beter functioneren.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 77<br />
* * *
Maatschappelijke<br />
facilitering <strong>van</strong><br />
<strong>empowerment</strong><br />
7<br />
“If the structure does not permit dialogue the structure must be<br />
changed” (Freire, 1980).<br />
In dit laatste resultaten-hoofdstuk wordt ingegaan op <strong>de</strong> maatschappelijke facilitering<br />
<strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>. Het is gebaseerd op <strong>de</strong> inhoudsanalyse <strong>van</strong> <strong>de</strong> vier<strong>de</strong><br />
<strong>empowerment</strong>categorie (zie §3.1). Literatuur gaat in op <strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n die in <strong>de</strong><br />
samenleving kunnen wor<strong>de</strong>n gecreëerd, door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> lan<strong>de</strong>lijk, lokaal en instellingsbeleid<br />
en door on<strong>de</strong>rzoek, om <strong>empowerment</strong> te stimuleren.<br />
7.1 Kantelingen in beleid en organisatie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> zorg<br />
7.1.1 Inspraak zorggebruikers<br />
Misschien een voor <strong>de</strong> hand liggen<strong>de</strong> maar wel zeer belangrijke voorwaar<strong>de</strong> voor<br />
<strong>empowerment</strong> die uit <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek naar voren komt, is <strong>het</strong> verbeteren <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
(wettelijke) positie <strong>van</strong> cliënten in relatie tot <strong>de</strong> diensten waar<strong>van</strong> ze gebruik maken.<br />
We zagen in §5.3 hoe sociale collectieven zich al <strong>de</strong>cennialang richten op <strong>de</strong><br />
belangenbe<strong>hart</strong>iging <strong>van</strong> zorgont<strong>van</strong>gers, maar we zagen ook hoe ingewikkeld <strong>het</strong><br />
is om daadwerkelijk kantelingen te bewerkstelligen op structureel niveau. Voor <strong>empowerment</strong><br />
is daarom naast ‘bottom-up’ actie ook inzet nodig ‘<strong>van</strong> boven af’, <strong>van</strong>uit<br />
<strong>de</strong> structuren <strong>van</strong> zorg en welzijn zelf.<br />
Het eerste punt dat in <strong>de</strong> literatuur naar voren komt is <strong>het</strong> faciliteren <strong>van</strong> een<br />
rechtmatige rol <strong>van</strong> gebruikers <strong>van</strong> diensten in <strong>het</strong> vormgeven <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorg waar zij<br />
gebruik <strong>van</strong> maken (Christensen & Hewitt-Taylor, 2006). Daarvoor zijn kantelingen<br />
nodig in <strong>het</strong> beleid en <strong>de</strong> bestuursmo<strong>de</strong>llen <strong>van</strong> organisaties waarbij expliciet ruimte<br />
wordt gemaakt voor herstel- en relatiegericht werken, zeggenschap voor cliënten<br />
en een zekere vrijheid voor professionals om empowerend te werken (Sumner, 2010;<br />
Driessens & Geldof, 2008; zie ook Tveiten & Meijer, 2009; Boumans & Lochtenberg,<br />
2013; Boumans et al., 2012).<br />
* * *<br />
78 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
De laatste <strong>de</strong>cennia is in <strong>het</strong> zorgbeleid steeds meer nadruk komen te liggen op<br />
hervormingen richting <strong>empowerment</strong> en herstel, <strong>het</strong> vastleggen <strong>van</strong> rechten en<br />
mogelijkhe<strong>de</strong>n tot zeggenschap (Colombo et al., 2012) en meer gepersonaliseer<strong>de</strong><br />
zorg (Bradshaw, 2008). Toch is hierin volgens sommige auteurs nog een lange weg<br />
te gaan (Campbell, 2006). “Terwijl cliënten veel meer invloed hebben op hun eigen<br />
zorg dan in 1960, en cliëntactivisten veel min<strong>de</strong>r radicaal zijn dan ze ooit waren, verwor<strong>de</strong>n<br />
cliëntparticipatie, partnerschap en <strong>empowerment</strong> nu soms tot maskers voor<br />
een continueren<strong>de</strong> disbalans <strong>van</strong> macht tussen zorgaanbie<strong>de</strong>rs en gebruikers. Aan<br />
controle krijgen over je leven, voorbij een behan<strong>de</strong>ling, wordt vaak geen aandacht<br />
geschonken. Er is een lange weg te gaan in <strong>het</strong> verbeteren <strong>van</strong> <strong>het</strong> systeem. Het is<br />
essentieel dat <strong>het</strong> gehele systeem aan <strong>de</strong> kaak wordt gesteld en niet alleen diensten<br />
<strong>van</strong> professionals. Het <strong>de</strong>nken over zorgont<strong>van</strong>gers als burgers in plaats <strong>van</strong> cliënten<br />
is een vitale eerste stap”, zo vat Campbell <strong>het</strong> samen.<br />
Bradshaw (2008) stelt dat <strong>het</strong> <strong>de</strong> taak <strong>van</strong> beleidsmakers en bestuur<strong>de</strong>rs is om<br />
i<strong>de</strong>eën over <strong>empowerment</strong> en herstel <strong>van</strong> aspiratie naar realiteit te brengen,<br />
bijvoorbeeld door <strong>de</strong> positie <strong>van</strong> cliënten structureel te versterken. Ten eerste<br />
kunnen controle en macht <strong>van</strong> cliënten op nationaal en politiek niveau wor<strong>de</strong>n<br />
gefaciliteerd, zo stellen Christensen & Hewitt-Taylor. Dit kan een herschikking <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> traditionele machtsbasis in <strong>de</strong> zorg afdwingen (Christensen & Hewitt-Taylor,<br />
2006). Ten twee<strong>de</strong> zijn bevlogen bestuur<strong>de</strong>rs nodig die met een sterk commitment<br />
en actief lei<strong>de</strong>rschap veran<strong>de</strong>ringen willen doorvoeren in hun organisatiestructuur<br />
(Best & Ball, 2011; Piat, Sabetti & Bloom, 2010). Zij moeten voorzichtig on<strong>de</strong>rzoeken<br />
hoe <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> machtsstructuur en cultuur kunnen wor<strong>de</strong>n getransformeerd (zie<br />
ook Chinman et al., 2008). Er is geen blueprint te geven voor zo’n transformatie<br />
(Achara-Abrahams, E<strong>van</strong>s & Kennerson-King, 2011). Systeemveran<strong>de</strong>ring ontvouwt<br />
zich in een uniek trial-and-error proces <strong>van</strong> adaptatie en politiek leren (Schmidt et<br />
al., 2012).<br />
Een grote uitdaging waarmee transformeren<strong>de</strong> organisaties zich geconfronteerd<br />
zien, is <strong>de</strong> druk om zich aan te passen aan vermin<strong>de</strong>r<strong>de</strong> budgetten, in combinatie<br />
met een <strong>vraag</strong> naar innovatieve én effectieve diensten. Instellingen moeten aantonen<br />
dat ze bezuinigen, inkomsten verhogen en tegelijk <strong>de</strong> effectiviteit verbeteren.<br />
Dit zorgt ervoor dat veel zorgaanbie<strong>de</strong>rs zich <strong>de</strong>fensief opstellen en dat transformaties<br />
niet altijd succesvol zijn (Yeager & Saggese, 2008). Ook an<strong>de</strong>re uitdagingen<br />
spelen een rol: vastgeroeste aannames over <strong>de</strong> oorzaken, diagnoses en behan<strong>de</strong>lmetho<strong>de</strong>n,<br />
<strong>de</strong> <strong>vraag</strong> naar <strong>wat</strong> ‘ware kennis’ is, onzekerheid over concepten, bureaucratisering,<br />
beperkte lei<strong>de</strong>rschapson<strong>de</strong>rsteuning, maatschappelijke beeldvorming en<br />
stigma en weerstand bij professionals (Borg, Karlsson & Kim, 2009; Piat & Lal, 2012;<br />
Clossey & Rowlett, 2008). Er zijn allerlei sociale, politieke en economische krachten<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 79<br />
* * *
<strong>van</strong> invloed op beleid (zie bijvoorbeeld Jacobson, 2004). Succesvolle veran<strong>de</strong>ring<br />
<strong>vraag</strong>t om <strong>het</strong> begrijpen waar dilemma’s kunnen ontstaan en <strong>het</strong> in dialoog zoeken<br />
naar manieren om <strong>de</strong>ze te overstijgen.<br />
7.1.2 De cliënt als consument?<br />
Opvallend in <strong>de</strong> literatuur is dat <strong>empowerment</strong>doelen op beleids- en bestuursniveau<br />
in sommige lan<strong>de</strong>n gekoppeld wor<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> introductie <strong>van</strong> marktwerking. Zo is<br />
in Frankrijk getracht om patiënten in <strong>de</strong> zorg ‘op te waar<strong>de</strong>ren’ tot actieve, goed<br />
geïnformeer<strong>de</strong> actoren of consumenten, door <strong>de</strong> introductie <strong>van</strong> een marktstructuur<br />
(Batifoulier, Domin & Gadreau, 2011). Ook in Ne<strong>de</strong>rland zien we <strong>de</strong> beweging waarin<br />
wordt veron<strong>de</strong>rsteld dat <strong>het</strong> introduceren <strong>van</strong> marktwerking en keuzevrijheid<br />
voor mensen die zorg gebruiken, een manier is om hun positie in <strong>de</strong> zorg te verstevigen.<br />
Zo wordt bijvoorbeeld <strong>de</strong> transitie <strong>van</strong> <strong>de</strong> AWBZ naar <strong>de</strong> Zorgverzekeringswet<br />
regelmatig on<strong>de</strong>rbouwd met <strong>de</strong> stelling dat <strong>de</strong>ze wijziging empowerend <strong>werkt</strong> voor<br />
<strong>de</strong> betrokkenen omdat <strong>de</strong> keuzevrijheid zou toenemen 25 . Beleidsmakers verwachten<br />
dat meer keuzevrijheid <strong>van</strong> consumenten leidt tot betere uitkomsten voor henzelf<br />
en voor <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> zorg (Schlesinger, 2010).<br />
Verschillen<strong>de</strong> <strong>empowerment</strong>auteurs zetten echter <strong>vraag</strong>tekens bij <strong>de</strong>ze manier <strong>van</strong><br />
hervormen. Kolassa (2011) zegt hierover: “Hoewel <strong>het</strong> niet te ontkennen valt dat<br />
geïnformeer<strong>de</strong> en betrokken patiënten die hun eigen aandoeningen managen,<br />
min<strong>de</strong>r kosten maken, is <strong>het</strong> geen goe<strong>de</strong> zaak dat <strong>empowerment</strong> steeds meer samen<br />
wordt genomen met een houding <strong>van</strong> ‘<strong>de</strong> consument is koning’, waarmee <strong>het</strong> i<strong>de</strong>e<br />
<strong>van</strong> een cliënt als manager <strong>van</strong> zijn eigen gezondheid, een strategische uitwerking<br />
krijgt. Dit levert een druk op voor zowel patiënten als professionals”. De auteur<br />
pleit voor meer on<strong>de</strong>rzoek om te weten hoe men kan voorkomen te bezwijken<br />
voor die druk. Want hebben zorggebruikers wel voldoen<strong>de</strong> vaardighe<strong>de</strong>n, <strong>de</strong> juiste<br />
houding en kennis om als ‘burger’ <strong>de</strong>rgelijke keuzes te maken? (Brennan & Ritters,<br />
2004). Wor<strong>de</strong>n er voldoen<strong>de</strong> mid<strong>de</strong>len, tijd en training in <strong>empowerment</strong> beschikbaar<br />
gesteld voor <strong>de</strong> implementatie <strong>van</strong> patiënten-keuzes in organisaties? (Scambler<br />
et al., 2012). Of nog fundamenteler: bestaat <strong>de</strong>ze keuzevrijheid wel, of komt <strong>de</strong><br />
werkelijke macht in feite bij an<strong>de</strong>re instanties te liggen, zoals zorgverzekeraars?<br />
In <strong>de</strong> praktijk lijkt <strong>de</strong> aanpak door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> marktwerking vele barrières en dilemma’s<br />
te impliceren. Schlesinger (2010) noemt <strong>het</strong> <strong>de</strong> onvermij<strong>de</strong>lijke ‘keuze-pathologieën’.<br />
Volgens <strong>de</strong>ze auteur is <strong>het</strong> onwaarschijnlijk dat ambtenaren zich afkeren <strong>van</strong><br />
een consumentistische invulling <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> en hun beleidsaspiraties op dat<br />
25 In <strong>de</strong> praktijk blijkt dat door <strong>de</strong> toegenomen macht <strong>van</strong> zorgverzekeraars <strong>de</strong> vrije keuze voor arts<br />
en ziekenhuis juist kan afnemen.<br />
* * *<br />
80 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
gebied omdat hiermee ook an<strong>de</strong>re belangen gediend wor<strong>de</strong>n. Des te belangrijker is<br />
<strong>het</strong> om <strong>de</strong> realistische beperkingen <strong>van</strong> <strong>de</strong>rgelijke initiatieven in kaart te brengen.<br />
“Het is dui<strong>de</strong>lijk dat er een noodzaak is om ze aan te vullen met an<strong>de</strong>re strategieën<br />
voor <strong>het</strong> verbeteren <strong>van</strong> <strong>het</strong> welzijn <strong>van</strong> patiënten en <strong>het</strong> stimuleren <strong>van</strong> een meer<br />
responsief zorgstelsel”, aldus Schlesinger.<br />
Ook an<strong>de</strong>re auteurs maken zich zorgen over <strong>de</strong> huidige beleidsuitwerkingen <strong>van</strong><br />
<strong>empowerment</strong>doelen. Bohanske & Franczak (2010) beargumenteren dat <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoeken<br />
<strong>van</strong> <strong>wat</strong> cliënten willen en <strong>wat</strong> <strong>werkt</strong> in hun unieke situaties een betere<br />
formule is voor systeemveran<strong>de</strong>ring dan <strong>het</strong> introduceren <strong>van</strong> consumentisme en<br />
marktwerking. Veran<strong>de</strong>ring zou – ook hier weer − moeten wor<strong>de</strong>n opgevat als<br />
voortkomen<strong>de</strong> uit <strong>de</strong> dialoog tussen empoweren<strong>de</strong> cliënten, en in samenspraak<br />
met professionals, wetenschappers en beleidsmakers. Zo kan er bottom-up door<br />
al <strong>de</strong>ze partijen wor<strong>de</strong>n ge<strong>werkt</strong> aan een betere kwaliteit <strong>van</strong> zorg (zie ook<br />
Hutschemaekers, 2001).<br />
7.2 Het faciliteren <strong>van</strong> participatie en inclusie<br />
Waar <strong>het</strong> in <strong>de</strong> vorige paragraaf ging over (beleids)veran<strong>de</strong>ringen in <strong>de</strong> zorg, gaat<br />
<strong>het</strong> in <strong>de</strong>ze paragraaf over sociaal (welzijns)beleid. Veelal ligt <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />
hiervoor bij <strong>de</strong> gemeente in <strong>het</strong> ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>de</strong> Wmo.<br />
7.2.1 Kansen op werk<br />
Om <strong>empowerment</strong> <strong>van</strong> kwetsbare individuen en groepen in <strong>de</strong> samenleving te faciliteren,<br />
is beleid nodig dat kansen en mogelijkhe<strong>de</strong>n creëert om in <strong>de</strong> samenleving<br />
te participeren. Artikelen in <strong>de</strong> literatuurstudie gaan hierbij vooral in op <strong>het</strong> belang<br />
<strong>van</strong> een samenleving waarin ie<strong>de</strong>r mens kans krijgt om te werken. Werkloosheid<br />
leidt tot armoe<strong>de</strong>, afhankelijkheid en een ‘twee<strong>de</strong>rangs’ positie in onze sterk op<br />
werk gerichte maatschappij. Werk biedt inkomen en daarmee mogelijkhe<strong>de</strong>n om<br />
te participeren in <strong>de</strong> samenleving. Ook wordt in toenemen<strong>de</strong> mate on<strong>de</strong>rschreven<br />
door on<strong>de</strong>rzoek dat werk – mits on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> juiste voorwaar<strong>de</strong>n − kan bijdragen aan<br />
herstel <strong>van</strong> bijvoorbeeld psychische problemen (Borg & Kristiansen, 2008; Dunn,<br />
Wewlorski & Rogers, 2008; Wijnen, 2010). Werken ‘<strong>werkt</strong>’ omdat <strong>het</strong> een actieve rol<br />
geeft, <strong>het</strong> plaatsvindt in een ‘gewone’ setting, <strong>het</strong> werkritme structuur aanbrengt<br />
in <strong>het</strong> leven en bovendien kan zorgen voor sociale contacten met an<strong>de</strong>ren (Borg<br />
& Kristiansen, 2008). Juist <strong>de</strong> alledaagse aspecten <strong>van</strong> werk zijn zo belangrijk voor<br />
mensen die met beperkingen leven, zo stellen <strong>de</strong> auteurs.<br />
Dunn et al. (2008) leggen in hun artikel nadruk op <strong>de</strong> persoonlijke betekenis <strong>van</strong><br />
werk (zie ook hoofdstuk 4). Werk speelt voor <strong>de</strong> meeste mensen een centrale rol<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 81<br />
* * *
in leven en i<strong>de</strong>ntiteit: <strong>het</strong> biedt gevoelens <strong>van</strong> trots en zelfvertrouwen, financiële<br />
voor<strong>de</strong>len en coping strategieën voor <strong>het</strong> omgaan met problemen. Het hebben<br />
<strong>van</strong> werk leidt tot een vergroting <strong>van</strong> <strong>het</strong> gevoel <strong>van</strong> zelfwaar<strong>de</strong>, zo stellen ook<br />
Davidson, Miller & Flanagan (2008) op basis <strong>van</strong> hun narratieve studie. Ook vrijwilligerswerk<br />
kan geschikt zijn om herstel te on<strong>de</strong>rsteunen (Shrubb, 2010). Volgens <strong>de</strong><br />
auteurs <strong>van</strong> alle genoem<strong>de</strong> artikelen kan werken in een functie waarin men an<strong>de</strong>ren<br />
kan helpen, zelfs extra waar<strong>de</strong> hebben. Werken als ervarings<strong>de</strong>skundige is daarom<br />
voor sommigen ook een goe<strong>de</strong> optie met veel meer voor<strong>de</strong>len dan na<strong>de</strong>len (Read &<br />
Rickwood, 2009) (zie ook §6.3).<br />
Toch is <strong>het</strong> niet <strong>van</strong>zelfsprekend dat mensen met beperkingen die willen werken<br />
ook daadwerkelijk <strong>de</strong> kansen en mogelijkhe<strong>de</strong>n krijgen om een (betaal<strong>de</strong>) baan te<br />
hebben. Mogelijk heeft dit te maken met <strong>de</strong> te beperkte erkenning <strong>van</strong> <strong>het</strong> belang<br />
<strong>van</strong> werk door hulpverleners zoals naar voren komt uit <strong>de</strong> studie <strong>van</strong> Henwood,<br />
Padgett & Nguyen (2011) naar <strong>de</strong> wensen <strong>van</strong> cliënten die dak- en thuisloos zijn.<br />
Ook <strong>de</strong> te grote nadruk op ziekte en onvermogen <strong>van</strong> <strong>de</strong> individuele persoon kan<br />
een rol spelen. Daarnaast heeft <strong>het</strong> alles te maken met <strong>de</strong> mate waarin een samenleving<br />
inclusief is. Hoewel in <strong>het</strong> Europees beleid is vastgelegd dat werk een cruciaal<br />
on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el is <strong>van</strong> sociale inclusie-doelen, lijken er allerlei belemmeren<strong>de</strong> factoren te<br />
zijn. Smyth, Harries & Dorer (2011) beschrijven hoe sociale en economische aspecten,<br />
kenmerken <strong>van</strong> <strong>de</strong> mensen en hun beperkingen zelf en kenmerken <strong>van</strong> beroepen<br />
(bijvoorbeeld werkdruk) succesvolle inclusie in werk in <strong>de</strong> weg zitten. Dit heeft ook<br />
veel te maken met reacties <strong>van</strong> an<strong>de</strong>ren, die vaak stigmatiserend of zelfs vijandig<br />
zijn. Bovendien lijken <strong>de</strong> huidige arbeidsdiscoursen en bestaan<strong>de</strong> re-integratietrajecten<br />
niet altijd even goed aan te sluiten bij mensen met beperkingen.<br />
Auteurs conclu<strong>de</strong>ren dat er heel <strong>wat</strong> nodig is om hier veran<strong>de</strong>ring in aan te brengen.<br />
Vaardigheidstraining, zelfmanagement en persoonlijk bewustzijn <strong>van</strong> betrokken<br />
individuen kan een eerste stap zijn. Metho<strong>de</strong>n die zich hierop richten, zijn <strong>de</strong><br />
EigenWerkWijzer (www.blikopwerk.nl/eigenwerkwijzer), vroeger <strong>de</strong> Makkekaart genaamd<br />
(Wijnen, 2010), en Sturen op zelfsturing (Wesdorp et al., 2010). Veelbelovend<br />
en in toenemen<strong>de</strong> mate met on<strong>de</strong>rzoek on<strong>de</strong>rbouwd is <strong>de</strong> metho<strong>de</strong> <strong>van</strong> Individual<br />
Placement & Support (IPS). Deze metho<strong>de</strong> start juist niet met <strong>het</strong> trainen <strong>van</strong> betrokkenen<br />
maar is gebaseerd op snelle plaatsing op <strong>de</strong> gewenste werkplek of opleidingsplaats<br />
(Busschbach et al., 2011).<br />
* * *<br />
82 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
IPS<br />
IPS is een in <strong>de</strong> VS ontwikkel<strong>de</strong> aanpak voor arbeidsbegeleiding <strong>van</strong> mensen<br />
met psychische aandoeningen die <strong>de</strong> wens hebben om regulier betaald werk<br />
te vin<strong>de</strong>n. Kenmerken <strong>van</strong> IPS zijn dat regulier werk centraal staat, dat er snel<br />
naar een baan wordt gezocht, dat er langdurige on<strong>de</strong>rsteuning wordt gebo<strong>de</strong>n<br />
en dat <strong>de</strong> arbeidsintegratie on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el is <strong>van</strong> <strong>de</strong> bre<strong>de</strong>re ggz-hulp. Langdurige<br />
trainingen vooraf (‘train then place’) blijven achterwege. <strong>Deel</strong>nemers wor<strong>de</strong>n<br />
snel in <strong>de</strong> gekozen functie geplaatst en daarna gericht getraind in <strong>de</strong> benodig<strong>de</strong><br />
werkvaardighe<strong>de</strong>n (‘place then train’). Kwalitatieve en kwantitatieve<br />
on<strong>de</strong>rzoeken laten positieve resultaten zien. Zie bijlage 2 voor een uitgebrei<strong>de</strong>re<br />
beschrijving.<br />
Toch lijkt <strong>het</strong> in <strong>het</strong> ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> evi<strong>de</strong>nt dat bena<strong>de</strong>ringen die zich<br />
richten op individuen, zou<strong>de</strong>n moeten wor<strong>de</strong>n aangevuld met een meer maatschappelijke<br />
inzet (Smyth et al., 2011). De auteurs stellen dat re-integratieprofessionals<br />
meer activiteiten zou<strong>de</strong>n moeten richten op <strong>het</strong> vergroten <strong>van</strong> <strong>de</strong> inclusie-capaciteit<br />
<strong>van</strong> lokale gemeenschappen en pleitbezorging voor le<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> groep bij werkgevers<br />
in <strong>de</strong> gemeenschap (zie ook Bhat, 2010 en Weeghel & Zeelen, 1990). Ook Hal<br />
et al. (2012) pleiten voor een meer (maatschappij)kritische bena<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> huidige<br />
arbeidsdiscoursen en re-integratietrajecten. De auteurs wijzen er op dat <strong>empowerment</strong><br />
in <strong>de</strong> context <strong>van</strong> arbeidsverzuim en rehabilitatie vaak vervalt in een eenzijdige<br />
activeringstrategie aan <strong>de</strong> kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> individuen. Activeringsstrategieën op individuniveau<br />
hebben, hoewel ze gericht zijn op terugkeer naar werk, vaak − zeker op<br />
<strong>de</strong> lange duur − geen inclu<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> maar juist een exclu<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> werking. De re<strong>de</strong>n<br />
is dat er aan <strong>de</strong> structuren en systemen zelf niks veran<strong>de</strong>rt en dat <strong>de</strong>ze aanpakken<br />
vaak (bewust of onbewust) <strong>van</strong>uit strategische doelstellingen vertrekken. Dit is een<br />
paradox waar arbeidsrehabilitatie voorbij zou moeten kijken, zo stellen <strong>de</strong> auteurs.<br />
Mogelijk is in <strong>het</strong> ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> een meer collectieve activeringsmetho<strong>de</strong>,<br />
zoals on<strong>de</strong>rzocht door Wagenaar & Bal<strong>de</strong>r-<strong>van</strong> Seggelen (2010), een zinvolle<br />
aanvulling. Auteurs bestu<strong>de</strong>er<strong>de</strong>n <strong>wat</strong> Maatschappelijke Activeringscentra (MAC’s)<br />
kunnen betekenen met betrekking tot re-integratie naar werk. Resultaten laten zien<br />
dat re-integratie begint met persoonlijk en collectief herstel en dus per <strong>de</strong>finitie<br />
nooit <strong>van</strong>uit strategische overwegingen af te dwingen is. MAC’s dragen bij aan dat<br />
herstel door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong>: mogelijkhe<strong>de</strong>n tot participatie, actief leren, acceptatie,<br />
samenwerken, positieve gerichtheid en integraal werken. Aanvullen<strong>de</strong> werkingsmechanismen<br />
zijn: dat er geluisterd wordt, realistische feedback over mogelijkhe<strong>de</strong>n en<br />
beperkingen, informatie, verdui<strong>de</strong>lijking en advies. Effecten <strong>van</strong> MAC’s zijn on<strong>de</strong>r<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 83<br />
* * *
an<strong>de</strong>re vergroting <strong>van</strong> sociale contacten en afleiding, invulling en structuur <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
leven, sociale en technische vaardighe<strong>de</strong>n. <strong>Deel</strong>nemers raken enthousiast, energiek,<br />
gaan actief participeren en hou<strong>de</strong>n zich actiever bezig met <strong>het</strong> vormgeven <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
eigen toekomst.<br />
7.2.2 Burgerschap, kwartiermaken en anti-stigma<br />
Naast participatie in werk, is ook <strong>de</strong> participatie in an<strong>de</strong>re activiteiten een belangrijke<br />
stap in <strong>empowerment</strong>. Inclusie in <strong>de</strong> bre<strong>de</strong> samenleving is echter voor vele mensen met<br />
beperkingen problematisch. Het concept burgerschap wordt <strong>de</strong> laatste tijd steeds prominenter<br />
gebruikt, als vruchtbaar antwoord op kwesties als exclusie, discriminatie en<br />
armoe<strong>de</strong>. Dit discours staat voor een breuk in <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis en bevat een krachtige<br />
strategie om effecten <strong>van</strong> labeling <strong>van</strong> mensen met beperkingen tegen te gaan (Perron,<br />
Rudge & Holmes, 2010). Echter, zo stellen Perron en collega’s, <strong>het</strong> is wel belangrijk dat<br />
<strong>de</strong> emancipatorische agenda overeind blijft in <strong>het</strong> burgerschapsdiscours. Wanneer burgerschap<br />
een strategisch doel wordt en/of noties als kwetsbaarheid en zorgzaamheid<br />
uit <strong>het</strong> vertoog verdwijnen, blijft <strong>van</strong> <strong>het</strong> oorspronkelijke gedachtegoed weinig over<br />
(Perron et al., 2010).<br />
Een aanpak die zich bij uitstek richt op zinvol burgerschap en maatschappelijke<br />
<strong>de</strong>elname is <strong>het</strong> Kwartiermaken. Dit staat voor <strong>de</strong> inzet voor een gastvrij ont<strong>van</strong>gst<br />
<strong>van</strong> mensen die zich bijvoorbeeld door psychische problemen of een verstan<strong>de</strong>lijke<br />
beperking een soort ‘vreem<strong>de</strong>’ in <strong>de</strong> samenleving voelen. De aanpak is gericht op<br />
<strong>het</strong> bevor<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> gastvrije verhoudingen tussen uiteenlopen<strong>de</strong> professionals en<br />
cliënten en tussen burgers on<strong>de</strong>rling. Daarbij wordt zowel ingezet op <strong>het</strong> creëren<br />
<strong>van</strong> een samenleving waarin meer mogelijkhe<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong> doelgroep ontstaan als op<br />
<strong>het</strong> – samen met mensen uit <strong>de</strong> doelgroep – zoeken naar mogelijkhe<strong>de</strong>n om (weer)<br />
aan <strong>de</strong> samenleving te kunnen <strong>de</strong>elnemen. Het doel is een menswaardig bestaan te<br />
mid<strong>de</strong>n <strong>van</strong> an<strong>de</strong>re burgers mogelijk te maken (Kal, 2010B; Kal, Post & Scholtens,<br />
2012).<br />
Vaak wordt Kwartiermaken als metho<strong>de</strong> in projectvorm uitgevoerd. Per project kan<br />
<strong>de</strong> aanpak sterk verschillen, afhankelijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> gekozen doelen en <strong>het</strong> budget. Een<br />
aantal <strong>van</strong> <strong>de</strong> kenmerken<strong>de</strong> activiteiten die telkens <strong>van</strong> toepassing zijn, zijn <strong>het</strong><br />
in kaart brengen <strong>van</strong> <strong>de</strong> wensen en behoeften <strong>van</strong> betrokkenen, <strong>het</strong> organiseren<br />
<strong>van</strong> draagvlak, <strong>het</strong> aanstellen <strong>van</strong> een kwartiermaker, <strong>het</strong> uitvoeren <strong>van</strong> activiteiten<br />
gericht op inclusie en <strong>het</strong> zoeken naar duurzame samenwerking. Belangrijkste<br />
strategie is <strong>het</strong> samenbrengen <strong>van</strong> mensen, <strong>het</strong> bewerkstelligen <strong>van</strong> contact tussen<br />
mensen uit verschillen<strong>de</strong> werel<strong>de</strong>n. Dit contact brengt spanningen en wrijving met<br />
zich mee en dat maakt kwartiermaken een <strong>de</strong>licate operatie.<br />
* * *<br />
84 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Desalniettemin zijn er allerlei toepassingen mogelijk waarbij er een verschuiving<br />
optreedt richting meer inclusie en nabijheid. Toepassingen zijn bijvoorbeeld <strong>het</strong><br />
arrangeren <strong>van</strong> positieve ontmoetingen, wijk- of buurthuisprojecten, persoonlijke<br />
contacten (maatjes), maatschappelijke steunsystemen, <strong>het</strong> uitwisselen <strong>van</strong> verhalen<br />
of beel<strong>de</strong>n (Photovoice 26 ), multilooggesprekken 27 en creatieve of culturele evenementen<br />
(Kal et al., 2012). Bij al <strong>de</strong>ze toepassingen staat <strong>het</strong> directe contact centraal.<br />
De samenkomst <strong>van</strong> sociaal kwetsbare mensen met bezoekers en professionals en<br />
<strong>de</strong> gezamenlijke <strong>de</strong>elname aan activiteiten en bijeenkomsten wordt gestimuleerd<br />
(Wilken & Dankers, 2012). Het zijn praktijken die lei<strong>de</strong>n tot een vergroting <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
gevoeligheid voor <strong>de</strong> leefwereld <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r (Kal et al., 2012). Een on<strong>de</strong>rzoek naar<br />
acht <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze toepassingen laat zien dat <strong>de</strong>ze re<strong>de</strong>lijk succesvol zijn in <strong>het</strong> vergroten<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> toegankelijkheid <strong>van</strong> reguliere voorzieningen en activiteiten (Scholtens,<br />
2007).<br />
Van ontmoeting en contact tussen burgers met en zon<strong>de</strong>r bepaal<strong>de</strong> problemen of<br />
beperkingen is al langere tijd bekend dat <strong>het</strong> <strong>de</strong> beste anti-stigmastrategie vormt<br />
(Alexan<strong>de</strong>r & Link, 2003; Clement et al., 2012). Daarbij doet <strong>het</strong> er niet eens zoveel<br />
toe of <strong>de</strong>ze ontmoetingen toevallig of gearrangeerd zijn. Face-to-face contact blijkt<br />
<strong>het</strong> meest effectief in <strong>het</strong> tegengaan <strong>van</strong> negatieve beeldvorming, meer dan educatief<br />
beeldmateriaal.<br />
7.3 Verbin<strong>de</strong>n <strong>van</strong> domeinen zorg en welzijn<br />
Misschien wel een <strong>van</strong> <strong>de</strong> belangrijkste kenmerken <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> is dat <strong>het</strong> <strong>het</strong><br />
paradigma rond gezondheid en zorg (§7.1) samenbrengt met <strong>het</strong> paradigma rond<br />
participatie, sociale inclusie en rechtvaardigheid (§7.2). Empowerment heeft immers<br />
altijd zowel te maken met <strong>de</strong> strijd tegen individuele, interne systemen zoals <strong>de</strong><br />
gevolgen <strong>van</strong> ziekte en beperkingen (<strong>de</strong> zorg-kant) als met <strong>de</strong> strijd tegen maatschappelijke,<br />
externe systemen die zinvolle participatie en inclusie in <strong>de</strong> weg staan<br />
(<strong>de</strong> sociale rechtvaardigheid-kant) (zie §2.2). Er is in <strong>het</strong> <strong>empowerment</strong><strong>de</strong>nken dan<br />
ook sprake <strong>van</strong> een fundamentele erkenning dat persoonlijke aspecten, gezondheidsaspecten,<br />
sociale en maatschappelijke aspecten, altijd samenhangen (Baum et<br />
al., 2010; Regenmortel, 2009).<br />
26 Photovoice is een cursus die wordt afgesloten met een publieke presentatie over <strong>de</strong> eigen ervaringen<br />
met stigma en zelfstigma.<br />
27 De multiloog is geïnspireerd op ‘psychose-seminars’ in Duitsland en bestaat uit een open<strong>hart</strong>ige<br />
bijeenkomst voor cliënten, familiele<strong>de</strong>n en vrien<strong>de</strong>n, hulpverleners en an<strong>de</strong>re betrokkenen die met<br />
elkaar in gesprek gaan over hun ervaringen.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 85<br />
* * *
Dit impliceert dat <strong>de</strong> facilitering <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> zich altijd richt op zowel binnenals<br />
buitenaspecten <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>. Hoewel zorg en sociale zaken uitgegroeid zijn<br />
tot twee verschillen<strong>de</strong> beleids<strong>de</strong>batten (zie ook Carey & Riley, 2012), in lijn met <strong>de</strong> traditionele<br />
scheiding tussen <strong>de</strong> medisch-psychologische zorgsector met bijbehorend discours,<br />
en <strong>de</strong> sociaal-agogische welzijnssector met bijbehorend discours, <strong>vraag</strong>t <strong>empowerment</strong><br />
om een veel sterkere verbinding en samenwerking tussen sectoren. Davidson,<br />
Flanagan & Styron (2012) stellen dat lan<strong>de</strong>lijk en lokaal beleid <strong>de</strong> samenwerking tussen<br />
zorg en samenleving zou moeten vergroten. Het beleid zou volgens <strong>de</strong> auteurs gericht<br />
moeten zijn op <strong>het</strong> zorgsysteem zelf, <strong>de</strong> (organisaties in) <strong>de</strong> bre<strong>de</strong> samenleving én <strong>de</strong><br />
interface tussen zorg en samenleving. Innovatieve strategieën zijn nodig om <strong>de</strong>ze laatste<br />
meer ‘poreus’ te maken naar bei<strong>de</strong> kanten toe, aldus <strong>de</strong> auteurs.<br />
Een aantal mogelijkhe<strong>de</strong>n om dit te bereiken wordt in <strong>de</strong> literatuur beschreven. Ten<br />
eerste wordt <strong>de</strong> facilitering voorgesteld <strong>van</strong> een sterkere samenwerking <strong>van</strong> professionele<br />
domeinen met groepen en individuen in <strong>de</strong> gemeenschap (bijvoorbeeld<br />
cliënt- en burgercollectieven, pleitbezorgers, sociale bewegingen). Multisectoriële<br />
partnerschap-initiatieven en gemeenschapsparticipatie kunnen wor<strong>de</strong>n gezien als<br />
mechanismen die geschikt zijn om gezondheidsverschillen én sociale verschillen /<br />
onrechtvaardigheid gezamenlijk effectief aan te pakken (Carlisle, 2010; Kenyon &<br />
Gordon, 2009). Het zijn manieren om een verschuiving te bereiken <strong>van</strong> een nadruk<br />
op individualistische naar een meer publieke zorg- en welzijnscultuur, gericht op<br />
individuen én collectieven, op persoonlijke kracht én maatschappelijke macht. Ook<br />
<strong>de</strong> verbinding tussen overheid en (non-profit) zorg- en welzijnsorganisaties (Carey &<br />
Riley, 2012) en tussen on<strong>de</strong>rzoekers en <strong>de</strong> gemeenschap (Syme, 2010) zijn hierbij <strong>van</strong><br />
belang. Wel moet hierbij rekening wor<strong>de</strong>n gehou<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> context <strong>van</strong> industriële<br />
en economische crisis, gefragmenteer<strong>de</strong> buurten, bezuinigingen op publieke diensten<br />
en een voortduren<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r-investering in vrijwilligers- en gemeenschapsorganisaties.<br />
Dit alles maakt verbinding en gemeenschapsbetrokkenheid niet eenvoudig:<br />
coöperatie komt niet zomaar tot stand (Carlisle, 2010).<br />
De twee<strong>de</strong> kans ligt in <strong>het</strong> investeren in <strong>het</strong> concept herstel. Herstel betekent immers<br />
herstellen <strong>van</strong> <strong>de</strong> invloed die problemen en beperkingen hebben op <strong>het</strong> leven,<br />
maar ook herstellen in maatschappelijke zin (Davidson, 2008). Herstelbeleid omvat<br />
dan ook:<br />
• i<strong>de</strong>eën over zorg zoals regels voor cliëntbetrokkenheid, <strong>het</strong> mogelijk maken <strong>van</strong><br />
(persoonsgerichte) behan<strong>de</strong>ling, rehabilitatie, klinische collaboratie (shared <strong>de</strong>cision<br />
making),<br />
• ethische wetgeving, bijvoorbeeld met betrekking tot anti-discriminatie inspanningen<br />
en onvrijwillige behan<strong>de</strong>ling<br />
• én participatieve bena<strong>de</strong>ringen (zie ook Amering, 2012).<br />
* * *<br />
86 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
In lan<strong>de</strong>n waar <strong>het</strong> herstel<strong>de</strong>nken door overhe<strong>de</strong>n wordt omarmd 28 , wordt – in ie<strong>de</strong>r<br />
geval op papier − al meer verbinding gelegd tussen domeinen <strong>van</strong> (ggz-)zorg en <strong>de</strong><br />
bre<strong>de</strong>re samenleving. Er wor<strong>de</strong>n daarmee veran<strong>de</strong>ringen doorgevoerd in <strong>de</strong> organisatie<br />
<strong>van</strong> zorg, bijvoorbeeld door <strong>de</strong> herstructurering <strong>van</strong> diensten, <strong>het</strong> bevor<strong>de</strong>ren<br />
<strong>van</strong> publieke gezondheid, <strong>het</strong> ontwikkelen en trainen <strong>van</strong> professionals, <strong>het</strong> cultiveren<br />
<strong>van</strong> cliëntparticipatie en -lei<strong>de</strong>rschap en <strong>het</strong> bewerkstelligen <strong>van</strong> innovatieve<br />
praktijken (zie bijvoorbeeld Piat & Sabetti, 2009). Perspectieven <strong>van</strong> cliënten vormen<br />
in <strong>de</strong>rgelijk beleid een drijven<strong>de</strong> kracht (Frese, Knight & Saks, 2009).<br />
Een ontwikkeling die in dit ka<strong>de</strong>r in Ne<strong>de</strong>rland zichtbaar is, is <strong>de</strong> opkomst <strong>van</strong><br />
Flexible Assertive Community Treatment (FACT) (Veldhuizen et al., 2008). FACT is een<br />
mo<strong>de</strong>l voor <strong>het</strong> organiseren <strong>van</strong> herstelon<strong>de</strong>rsteunen<strong>de</strong> zorg. De kern is een outreachend<br />
multidisciplinair team met shared caseload. Kenmerkend voor <strong>de</strong> aanpak<br />
is dat hulpverleners <strong>van</strong>uit verschillen<strong>de</strong> disciplines samenwerken, hulpverleners <strong>de</strong><br />
wijk intrekken, een intensieve samenwerking met organisaties en instellingen uit<br />
<strong>de</strong> maatschappelijke zorg en met familie en <strong>de</strong> vergemakkelijkte opschaling naar<br />
intensievere zorg als dat nodig is (Veldhuizen, Bähler & Teer, 2006).<br />
Waar FACT <strong>de</strong> brug slaat <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> gespecialiseer<strong>de</strong> zorg naar <strong>het</strong> maatschappelijk<br />
domein, doen <strong>de</strong> zogenaam<strong>de</strong> sociale wijkteams <strong>het</strong> omgekeer<strong>de</strong>. Deze teams, die<br />
ten <strong>de</strong>le al operationeel zijn en ten <strong>de</strong>le nog in <strong>de</strong> tekenfase verkeren (Hoof et al.,<br />
2014), vertrekken juist <strong>van</strong>uit een inbedding in <strong>de</strong> lokale samenleving / <strong>de</strong> wijk en<br />
kunnen voor hun cliënten verbindingen leggen met instanties en organisaties binnen<br />
<strong>de</strong> zorg. Kwartiermakers, re-integratieprofessionals en ervarings<strong>de</strong>skundigen<br />
spelen hierbij een belangrijke rol. Bei<strong>de</strong> mengvormen bie<strong>de</strong>n nieuwe perspectieven<br />
om op een meer integrale manier <strong>empowerment</strong>processen <strong>van</strong> mensen te on<strong>de</strong>rsteunen.<br />
In <strong>de</strong> Trendrapportage over herstel <strong>van</strong> Hoof et al. (2014) wordt aangegeven<br />
dat <strong>het</strong> mogelijk nog beter is <strong>de</strong> krachten <strong>van</strong> bei<strong>de</strong> soorten aanpakken te<br />
bun<strong>de</strong>len en dat <strong>het</strong> belangrijk is om ambities hoog te hou<strong>de</strong>n om te voorkomen<br />
dat <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rsteuning <strong>van</strong> mensen met beperkingen “alsnog tussen wal en schip<br />
terecht komt”.<br />
28 Dit is bijvoorbeeld <strong>het</strong> geval in Engeland, Schotland, Amerika, Nieuw Zeeland en Australië (zie bijvoorbeeld<br />
Stotland et al., 2008; Asimakopoulou et al., 2012; Christensen & Hewitt-Taylor, 2006; Din,<br />
2011; Clossey & Rowlett, 2008; Piat & Sabetti, 2009; Best & Ball, 2011; Bradstreet & McBrierty, 2012).<br />
Ook in Ne<strong>de</strong>rland wordt herstel opgepakt op beleidsniveau.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 87<br />
* * *
7.4 De rol <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rzoek<br />
Tot slot is er nog een rol weggelegd voor on<strong>de</strong>rzoek. Om <strong>empowerment</strong> te faciliteren<br />
is immers kennis nodig. Het wetenschappelijk on<strong>de</strong>rzoek kan een bijdrage<br />
leveren door in kaart te brengen <strong>wat</strong> <strong>werkt</strong> en <strong>wat</strong> niet, welke dilemma’s er in <strong>de</strong><br />
praktijk optre<strong>de</strong>n en hoe <strong>de</strong>ze kunnen wor<strong>de</strong>n overstegen. Het is daarbij nog niet<br />
zo eenvoudig te bepalen <strong>wat</strong> <strong>de</strong> beste vorm <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rzoek is. De search loopt uiteen<br />
<strong>van</strong> kwantitatieve studies zoals correlatie- en effecton<strong>de</strong>rzoek en longitudinale<br />
studies, tot diverse kwalitatief-interpretatieve metho<strong>de</strong>n. Ook is, zij <strong>het</strong> in min<strong>de</strong>re<br />
mate, <strong>de</strong> kritisch-sociologische bena<strong>de</strong>ring te herkennen in artikelen die insteken op<br />
actie-on<strong>de</strong>rzoek en discoursanalyse.<br />
Wat opvalt in <strong>de</strong> literatuursearch, is dat sommige auteurs die zich bezighou<strong>de</strong>n met<br />
thema’s als <strong>empowerment</strong> zich (net als ikzelf in <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>)<br />
vrij kritisch opstellen tegenover <strong>de</strong> dominantie <strong>van</strong> <strong>de</strong> kwantitatieve on<strong>de</strong>rzoeksbena<strong>de</strong>ring.<br />
Zo stellen Wagenaar en Bal<strong>de</strong>r-<strong>van</strong> Seggelen (2010) dat bijvoorbeeld<br />
klassiek effecton<strong>de</strong>rzoek geen recht doet aan <strong>de</strong> complexiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> praktijk <strong>van</strong><br />
<strong>empowerment</strong>. RCT’s hebben als doel algemene, gegeneraliseer<strong>de</strong> uitspraken te<br />
doen over <strong>wat</strong> <strong>werkt</strong> in elke context. Echter: “Succes kan niet los wor<strong>de</strong>n gezien <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> moeilijk grijpbare alledaagse werk- en overlevingspraktijk <strong>van</strong> professionals en<br />
cliënten.” An<strong>de</strong>re vormen en bena<strong>de</strong>ringen <strong>van</strong> wetenschappelijk on<strong>de</strong>rzoek zijn<br />
nodig om juist gecontexualiseer<strong>de</strong> en ‘in <strong>de</strong> subjectieve ervaring’ gegron<strong>de</strong> kennis<br />
<strong>van</strong> betrokken professionals en cliënten te genereren, zo stellen <strong>de</strong> auteurs. Meer<br />
kwalitatieve en participatieve vormen <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rzoek liggen voor <strong>de</strong> hand om te<br />
on<strong>de</strong>rzoeken of <strong>empowerment</strong> is ‘ontstaan’ tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong>elname aan een programma<br />
en hierin zou meer geïnvesteerd moeten wor<strong>de</strong>n (Brandstetter et al., 2012). Ook<br />
Davidson (2003) pleit op een scherpe manier voor <strong>het</strong> gebruik <strong>van</strong> kwalitatieve<br />
metho<strong>de</strong>n in <strong>het</strong> verbeteren <strong>van</strong> ons begrip waarom bepaal<strong>de</strong> praktijken succes<br />
hebben of juist falen. Het centraal stellen <strong>van</strong> real-life situaties en <strong>het</strong> betrekken <strong>van</strong><br />
(ervaringen <strong>van</strong>) professionals en cliënten bij <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek is daarbij noodzakelijk<br />
als <strong>het</strong> gaat om <strong>empowerment</strong> (St-Cyr et al., 2008).<br />
Narratief on<strong>de</strong>rzoek wordt door sommige auteurs genoemd als een <strong>van</strong> <strong>de</strong> meest<br />
beloftevolle manieren om <strong>de</strong>rgelijk inzicht te krijgen in <strong>empowerment</strong>. Salem (2011)<br />
stelt dat narratief on<strong>de</strong>rzoek <strong>de</strong> capaciteit heeft om zowel persoonlijke als sociale<br />
veran<strong>de</strong>ring in kaart te brengen én te stimuleren. “Narratief on<strong>de</strong>rzoek stelt ons in<br />
staat om <strong>de</strong> eigen verhalen <strong>van</strong> individuen over hun leven te exploreren, en draagt<br />
bij aan beschrijving en analyse <strong>van</strong> <strong>de</strong> contexten en culturele narratieven die individuen<br />
on<strong>de</strong>rsteunen in <strong>het</strong> betekenis geven aan hun ervaringen”, aldus <strong>de</strong> auteur.<br />
De narratief-interpretatieve methodologie kan op verschillen<strong>de</strong>, ook vaak creatieve<br />
manieren wor<strong>de</strong>n ingezet. Voorbeel<strong>de</strong>n zijn <strong>de</strong> studie <strong>van</strong> Shinebourne (2012)<br />
* * *<br />
88 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
waarin een poëtische representatie <strong>van</strong> unieke verhalen <strong>van</strong> <strong>de</strong>elnemers is gemaakt<br />
en <strong>de</strong> studie <strong>van</strong> Pearson (2012), waarin participanten is ge<strong>vraag</strong>d foto’s te maken<br />
<strong>van</strong> belangrijke dingen in hun leefwereld.<br />
Hoewel voor vele on<strong>de</strong>rzoekers dui<strong>de</strong>lijk is dat <strong>de</strong> subjectieve (niet te generaliseren)<br />
beleving voorop zou moeten staan in <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>empowerment</strong>, <strong>de</strong>nken<br />
kwantitatief georiënteer<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoekers daar toch an<strong>de</strong>rs over. Zij re<strong>de</strong>neren<br />
bijvoorbeeld eer<strong>de</strong>r <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> <strong>vraag</strong> <strong>van</strong> overhe<strong>de</strong>n, organisaties als <strong>de</strong> World<br />
Health Organization (WHO) en beleidsmakers naar manieren om <strong>empowerment</strong><br />
als meetbare uitkomstmaat te operationaliseren. Deze kan dan in aanvulling op<br />
klinische uitkomstmaten gebruikt wor<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong> evaluatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong><br />
gezondheidszorg en specifieke interventies (McAllister et al., 2012). Hoewel zo’n<br />
generieke meting nog niet zo eenvoudig te organiseren is − <strong>het</strong> blijft immers <strong>de</strong><br />
<strong>vraag</strong> of <strong>de</strong> objectivering/ kwantificering <strong>van</strong> een concept als <strong>empowerment</strong> wel<br />
mogelijk is (Brandstetter et al., 2012) −, biedt <strong>de</strong>ze bena<strong>de</strong>ring ook kansen. Ze<br />
maakt <strong>het</strong> mogelijk om na te <strong>de</strong>nken over hoe ervaringen, zorgen en beperkingen<br />
die in <strong>de</strong> praktijk naar voren komen, kunnen wor<strong>de</strong>n meegenomen in structurele<br />
evaluaties en hoe le<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeenschap zou<strong>de</strong>n kunnen wor<strong>de</strong>n geïnclu<strong>de</strong>erd<br />
in <strong>de</strong>rgelijke evaluatieprocessen. Grootste uitdaging voor <strong>de</strong>ze vorm <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rzoek<br />
is <strong>het</strong> vin<strong>de</strong>n <strong>van</strong> een manier om op een representatieve én empoweren<strong>de</strong> manier<br />
mensen bij <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek te betrekken (Brandstetter et al., 2012). In <strong>de</strong> search zijn<br />
vele on<strong>de</strong>rzoeken te vin<strong>de</strong>n waarin dit al aardig gelukt is. Er zijn dan herstel- en<br />
<strong>empowerment</strong>gerichte uitkomstmaten gebruikt en/of er is een combinatie gemaakt<br />
tussen kwantitatief en kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek. Het zijn <strong>de</strong>ze on<strong>de</strong>rzoeken waardoor<br />
ik mijn eigen stellingname in <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> ge<strong>de</strong>eltelijk heb<br />
moeten bijstellen. De combinatie tussen kwantitatief en kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek lijkt<br />
een vruchtbare manier om kennis over <strong>empowerment</strong> te verwerven.<br />
Kansen liggen volgens sommigen ook in <strong>het</strong> meer kritische (participerend/praktijkgericht)<br />
actieon<strong>de</strong>rzoek, waarbij leervragen <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisatie <strong>het</strong> uitgangspunt<br />
vormen voor <strong>het</strong> uit te voeren kwalitatief en kwantitatief on<strong>de</strong>rzoek en waarbij<br />
sociale systemen niet alleen on<strong>de</strong>rzocht wor<strong>de</strong>n maar er ook ge<strong>werkt</strong> wordt aan<br />
sociale veran<strong>de</strong>ring en waarbij mensen uit <strong>de</strong> organisatie bij meer<strong>de</strong>re of alle fasen<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek wor<strong>de</strong>n betrokken. Er is dan sprake <strong>van</strong> een ‘nothing about me,<br />
without me’ principe. Een <strong>de</strong>rgelijke kritische vorm <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rzoek is geschikt voor<br />
een on<strong>de</strong>rwerp als <strong>empowerment</strong> omdat <strong>het</strong> qua waar<strong>de</strong>n sterk aansluit bij <strong>empowerment</strong><strong>de</strong>nken<br />
(Nelson et al., 1998). Het is jammer dat er relatief weinig actieon<strong>de</strong>rzoek<br />
met betrekking tot <strong>empowerment</strong>on<strong>de</strong>rwerpen in <strong>de</strong> search zat. Wellicht<br />
kan on<strong>de</strong>rsteunend kritisch actieon<strong>de</strong>rzoek een goe<strong>de</strong> aanvulling vormen op <strong>het</strong><br />
kwalitatief en kwantitatief on<strong>de</strong>rzoek dat nu vooral in <strong>de</strong> belangstelling staat.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 89<br />
* * *
7.5 Samengevat<br />
Om <strong>empowerment</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> grond te krijgen is beleid nodig dat <strong>empowerment</strong>initiatieven,<br />
praktijken en activiteiten mogelijk maakt en <strong>de</strong> positie <strong>van</strong> mensen met<br />
beperkingen en kwetsbaarhe<strong>de</strong>n versterkt. Om dit te bereiken, is een dialoog op beleidsniveau<br />
nodig over zorg, maatschappij en kennisontwikkeling. Ook <strong>de</strong> bre<strong>de</strong>re<br />
maatschappij is dus een actor als <strong>het</strong> gaat om <strong>empowerment</strong>.<br />
Concreet gaat <strong>het</strong> dan om <strong>het</strong> faciliteren <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>processen door mid<strong>de</strong>l<br />
<strong>van</strong> beleid en om <strong>de</strong> kanteling <strong>van</strong> organisatiestructuren en diensten. On<strong>de</strong>rzoek<br />
wijst ten eerste op <strong>het</strong> versterken <strong>van</strong> <strong>de</strong> positie <strong>van</strong> zorggebruikers. Het belangrijkste<br />
punt is dat zorggebruikers in staat wor<strong>de</strong>n gesteld invloed uit te oefenen op <strong>de</strong><br />
zorg die zij ont<strong>van</strong>gen. Hierbij gaat <strong>het</strong> niet alleen over invloed binnen <strong>de</strong> relatie<br />
tussen professional en cliënt maar ook invloed op structureler niveau binnen een<br />
organisatie. Een kritische kijk op <strong>de</strong> (machts)structuren binnen instellingen is daarvoor<br />
een voorwaar<strong>de</strong>, alsook innovatieve en creatieve i<strong>de</strong>eën om daadwerkelijke<br />
inspraak te organiseren. We zagen immers eer<strong>de</strong>r al dat veel inspraak-instrumenten,<br />
bijvoorbeeld cliëntenra<strong>de</strong>n, onvoldoen<strong>de</strong> uit <strong>de</strong> verf komen. Beleidsmakers en bestuur<strong>de</strong>rs<br />
zien zich voor <strong>de</strong> uitdaging gesteld transformaties door te voeren waarbij<br />
cliënten daadwerkelijk een rol gaan spelen in <strong>de</strong> beslissingen binnen een organisatie.<br />
Dit is een pittige opgave in tij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> bezuinigen. Het is verlei<strong>de</strong>lijk om door<br />
mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> <strong>het</strong> introduceren <strong>van</strong> marktwerking te proberen om <strong>empowerment</strong>- en<br />
bezuinigingsdoelen te combineren. De kans is echter klein dat <strong>de</strong>ze aanpak werkelijk<br />
tot <strong>empowerment</strong> leidt. Vruchtbaar<strong>de</strong>r lijken aanpakken die <strong>van</strong>uit een kritischon<strong>de</strong>rzoeken<strong>de</strong><br />
houding en dialoog kijken naar mogelijkhe<strong>de</strong>n waarin cliënten, in<br />
samenspraak met professionals, wetenschappers en bestuur<strong>de</strong>rs, aan kwaliteit <strong>van</strong><br />
zorg en innovatie werken.<br />
Behalve <strong>het</strong> organiseren <strong>van</strong> inspraak in <strong>de</strong> zorg is voor <strong>empowerment</strong> ook <strong>de</strong><br />
facilitering <strong>van</strong> inclusie in <strong>de</strong> bre<strong>de</strong>re samenleving een aandachtspunt. Een belangrijk<br />
aspect is <strong>het</strong> krijgen <strong>van</strong> kansen om zinvol en passend werk te doen. Werk biedt<br />
inkomen en mogelijkhe<strong>de</strong>n, kan bijdragen aan herstel, geeft een actieve rol in een<br />
‘gewone’ setting, biedt structuur, sociale contacten, coping strategieën en zelfwaar<strong>de</strong>.<br />
Het hebben <strong>van</strong> werk is voor mensen met fysieke, psychische of sociale gezondheidsproblemen<br />
echter niet <strong>van</strong>zelfsprekend. Dit heeft allerlei re<strong>de</strong>nen, waaron<strong>de</strong>r<br />
<strong>het</strong> feit dat re-integratietrajecten vaak onvoldoen<strong>de</strong> aansluiten. Een metho<strong>de</strong> als<br />
IPS, inmid<strong>de</strong>ls on<strong>de</strong>rzocht, probeert hier veran<strong>de</strong>ring in te brengen door mensen integrale<br />
on<strong>de</strong>rsteuning op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> werk én psychische problemen te bie<strong>de</strong>n.<br />
Naast individuele on<strong>de</strong>rsteuning lijkt <strong>de</strong> vergroting <strong>van</strong> <strong>de</strong> inclusie-capaciteit <strong>van</strong><br />
lokale gemeenschappen en pleitbezorging voor le<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> doelgroep bij <strong>de</strong> werkgevers<br />
in <strong>de</strong> gemeenschap ook noodzakelijk. Participatie in an<strong>de</strong>re activiteiten dan<br />
* * *<br />
90 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
werk kan wor<strong>de</strong>n gestimuleerd door Kwartiermaakpraktijken; praktijken die zich<br />
richten op een gastvrije ont<strong>van</strong>gst <strong>van</strong> mensen met beperkingen in <strong>de</strong> samenleving.<br />
Deze praktijken zijn gebaseerd op directe ontmoeting en contact, een strategie<br />
waar<strong>van</strong> al langere tijd bekend is dat <strong>het</strong> <strong>de</strong> beste anti-stigmastrategie vormt.<br />
Om <strong>empowerment</strong> te faciliteren, zijn inspanningen in <strong>het</strong> zorgdomein en in <strong>het</strong><br />
domein <strong>van</strong> <strong>de</strong> samenleving belangrijk, maar niet genoeg. Er dienen ook meer<br />
verbindingen te wor<strong>de</strong>n gelegd tussen bei<strong>de</strong> domeinen. Een mogelijkheid is <strong>het</strong><br />
ontwerpen <strong>van</strong> structuren waarin verschillen<strong>de</strong> sectoren, le<strong>de</strong>n uit <strong>de</strong> gemeenschap,<br />
overheid en on<strong>de</strong>rzoekers samenkomen en een partnerschap vormen rond<br />
een gezamenlijk belang of doel. Ook initiatieven en praktijken rond <strong>het</strong> concept<br />
‘herstel’ bie<strong>de</strong>n mogelijkhe<strong>de</strong>n om verbindingen te leggen. Zo is <strong>het</strong> i<strong>de</strong>e achter <strong>het</strong><br />
FACT-team dat zorg, welzijn en participatie samen wor<strong>de</strong>n gebracht. Ook sociale<br />
wijkteams werken met een <strong>de</strong>rgelijk principe. Bei<strong>de</strong> organisatievormen bie<strong>de</strong>n<br />
kansen. On<strong>de</strong>rzoekers kunnen bijdragen aan <strong>empowerment</strong> door kritisch te kijken<br />
naar hun on<strong>de</strong>rzoeksopzetten en meer verbinding na te streven tussen verschillen<strong>de</strong><br />
kennisbronnen.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 91<br />
* * *
Beschouwing <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
resultaten<br />
8<br />
In dit hoofdstuk wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> bevindingen <strong>van</strong> <strong>de</strong> vier inhoudsanalyses kort samengevat,<br />
zoek ik naar verbindingen en kernboodschappen die in <strong>de</strong> analyses<br />
verborgen zitten en reflecteer ik op <strong>de</strong> resultaten tegen <strong>de</strong> achtergrond <strong>van</strong><br />
<strong>empowerment</strong>theorie.<br />
8.1 De dialectiek <strong>van</strong> strij<strong>de</strong>n en loslaten<br />
De eerste inhoudsanalyse ging over <strong>de</strong> persoonlijke kant <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>; <strong>de</strong><br />
praktische, betekenis geven<strong>de</strong> en narratieve strategieën die mensen zelf en samen<br />
met hun omgeving, weten te ontwikkelen om ver<strong>de</strong>r te komen (zie hoofdstuk<br />
4). Het zijn vormen <strong>van</strong> ‘reflectie’ en ‘actie’ op <strong>het</strong> niveau <strong>van</strong> <strong>de</strong> persoon en zijn<br />
omgeving, die door on<strong>de</strong>rzoek wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rbouwd als essentiële eerste stap én<br />
doorgaand proces in <strong>empowerment</strong>. Het vormt <strong>de</strong> basis voor <strong>het</strong> zetten <strong>van</strong> stappen<br />
richting een zinvol leven als burger in <strong>de</strong> samenleving. Het zelf verwoor<strong>de</strong>n <strong>van</strong> je<br />
eigen ervaringsverhaal en daar eigenaarschap over ervaren, kan daarbij een belangrijke<br />
factor zijn. Naasten spelen vaak een essentiële rol.<br />
Een belangrijke boodschap die in <strong>de</strong> analyse naar voren komt, is dat <strong>het</strong> hele<br />
proces waarin mensen leren omgaan met beperkingen en tegenslagen en die leren<br />
te overstijgen, altijd iets tegenstrijdigs in zich draagt. Het gaat immers enerzijds<br />
over terugvechten en <strong>het</strong> verzet tegen <strong>het</strong> i<strong>de</strong>e dat beperkingen en tegenslagen<br />
alles bepalend zijn, maar an<strong>de</strong>rzijds over <strong>het</strong> accepteren <strong>van</strong> datgene <strong>wat</strong> niet<br />
veran<strong>de</strong>rd kan wor<strong>de</strong>n, over <strong>het</strong> succesvol en prettig leven mét beperkingen (zie<br />
ook Davidson, Tondora & Ridgway, 2010). Dit impliceert dat <strong>empowerment</strong> bestaat<br />
uit allerlei tegengestel<strong>de</strong> emoties en bewegingen zoals worstelen met wanhoop en<br />
hopeloosheid en <strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong> hoop op herstel en invloed. Empowerment is<br />
altijd ambivalent (zie ook Flora, 2012).<br />
Dit is meteen ook <strong>de</strong> re<strong>de</strong>n waarom <strong>empowerment</strong> zo moeilijk te meten, te<br />
plannen en te begrijpen is in gangbare termen en metho<strong>de</strong>n die gericht zijn op<br />
lineaire en causale processen. Mensen gaan niet in een rechte lijn vooruit <strong>van</strong> kwetsbaar<br />
naar krachtig, <strong>van</strong> zorgvrager naar zelfzorger, <strong>van</strong> iemand die door grenzen<br />
belemmerd wordt naar iemand die mogelijkhe<strong>de</strong>n creëert, <strong>van</strong> iemand die lijdt<br />
naar iemand die succes heeft. In <strong>de</strong> praktijk is <strong>het</strong> veel meer een grillige zoektocht,<br />
gekenmerkt door stappen naar voren, naar achter, naar rechts, naar links, zich een<br />
weg banend, zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> richting precies te weten. Vanuit theorie gere<strong>de</strong>neerd is<br />
* * *<br />
92 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
dit echter niet een probleem dat moet wor<strong>de</strong>n omzeild, maar juist een essentie <strong>van</strong><br />
<strong>empowerment</strong>. Zoals figuur 2 liet zien (zie §2.2), speelt <strong>empowerment</strong> zich af in die<br />
ruimte tussen mogelijkhe<strong>de</strong>n en grenzen; <strong>empowerment</strong> bevindt zich dus per <strong>de</strong>finitie<br />
in een spanningsveld.<br />
Een dialectische kijk op <strong>empowerment</strong>, waarin tegenstrijdige bewegingen<br />
wor<strong>de</strong>n erkend in plaats dat zij wor<strong>de</strong>n gegoten in lineaire uitkomsten, is in lijn met<br />
<strong>de</strong> analyse. Deze kijk is dus geschikter om werkelijk inzicht te krijgen in <strong>de</strong> zoektocht<br />
die mensen doormaken alsook om on<strong>de</strong>rsteuning te ontwikkelen die daarbij<br />
aansluit. Vanuit een dialectische kijk kan gesteld wor<strong>de</strong>n dat die tegenstrijdigheid<br />
en onzekerheid juist noodzakelijk zijn voor transformatie. Veran<strong>de</strong>ring ontstaat<br />
door <strong>de</strong> spanning tussen mogelijkhe<strong>de</strong>n en grenzen te benutten (zie Costin &<br />
Grabb, 2012).<br />
Ik zou <strong>het</strong> nog wel iets sterker willen stellen. Een <strong>empowerment</strong>proces lijkt in<br />
<strong>de</strong> kern <strong>het</strong> bewustzijn dat tegenstellingen tussen kwetsbaar en kracht, zelfstandig<br />
en zorg, mogelijkheid en grenzen, aanvaarding en protest, succes en lij<strong>de</strong>n, blijven<br />
bestaan en toch ook steeds overstegen (blijken te) kunnen wor<strong>de</strong>n. Het is <strong>het</strong><br />
loskoppelen en steeds opnieuw verbin<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze antinomieën 29 <strong>wat</strong> ervoor zorgt<br />
dat mensen zich <strong>de</strong> ruimte om subject te zijn stapje voor stapje toe-eigenen. Een<br />
intens leer- en levensproces.<br />
8.2 Subject-subject relaties<br />
In <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> inhoudsanalyse is on<strong>de</strong>rzoek gepresenteerd over <strong>de</strong> activiteiten en<br />
praktijken <strong>van</strong> collectieven (zie hoofdstuk 5). We zagen dat peer activiteiten, initiatieven<br />
en bewegingen een basis kunnen creëren om als co-learners <strong>de</strong> leefwereld<br />
te vergroten. Enerzijds berust dit op principes die in <strong>de</strong> eerste inhoudsanalyse aan<br />
bod kwamen: <strong>het</strong> zoeken naar strategieën en zingeving, in dit geval dan samen met<br />
lotgenoten waardoor <strong>de</strong> eigen i<strong>de</strong>eën en strategieën steeds wor<strong>de</strong>n gespiegeld.<br />
Maar <strong>het</strong> reikt ver<strong>de</strong>r. In <strong>de</strong>ze vormen <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> wordt expliciet <strong>de</strong> brug<br />
geslagen <strong>van</strong> <strong>de</strong> intrapersoonlijke naar <strong>de</strong> sociale dimensie, waarmee meteen ook<br />
stappen wor<strong>de</strong>n gezet richting participatie, inclusie en maatschappelijk herstel.<br />
Deze dimensie <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> lijkt <strong>van</strong> groot belang te kunnen zijn voor eigenlijk<br />
alle kwetsbare doelgroepen in <strong>het</strong> proces <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>.<br />
Een belangrijke boodschap <strong>van</strong> <strong>de</strong> analyse is <strong>de</strong> kracht die uitgaat <strong>van</strong> <strong>de</strong> dialoog<br />
binnen machtsvrije subject-subject relaties tussen lotgenoten en <strong>van</strong> <strong>de</strong> collectieve<br />
(ervarings)kennis die ontstaat <strong>van</strong>uit die dialoog. In <strong>de</strong>ze kennis is <strong>de</strong> kunstmatige<br />
scheiding tussen verschillen<strong>de</strong> gebie<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>het</strong> leven en verschillen<strong>de</strong> problemen<br />
verdwenen. Er bestaat immers geen scheiding in mensen tussen een stuk dat<br />
29 Een antinomie is een tegenspraak die geen paradox is.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 93<br />
* * *
‘maatschappelijk han<strong>de</strong>lt’, een stuk dat ‘met ziekte omgaat’, een stuk dat ‘zin geeft’<br />
en een stuk dat ‘zorg ont<strong>van</strong>gt’. Collectieve (ervarings)kennis uit <strong>de</strong> leefwereld is<br />
feitelijk <strong>de</strong> meest directe en geïntegreer<strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> kennis over <strong>empowerment</strong>.<br />
De activiteiten en metho<strong>de</strong>n die <strong>van</strong>uit <strong>de</strong>ze kennis wor<strong>de</strong>n ontwikkeld, kenmerken<br />
zich dan ook door een dichte aansluiting met <strong>de</strong> belevingswereld <strong>van</strong> mensen<br />
en een sterke contextuele inbedding. Bovendien zijn <strong>het</strong> per <strong>de</strong>finitie geen ‘kanten-klaar’<br />
recepten; <strong>de</strong> leefwereld is immers voortdurend in veran<strong>de</strong>ring en hangt<br />
af <strong>van</strong> <strong>de</strong> interactie tussen subjecten. Peer-praktijken zijn daarmee een perfect<br />
voorbeeld <strong>van</strong> <strong>wat</strong> <strong>de</strong> <strong>empowerment</strong>principes zoals ‘communicatief’ , ‘dialogisch’,<br />
‘waar<strong>de</strong>gedreven’, integraal en <strong>de</strong>rgelijke feitelijk betekenen.<br />
Vanuit <strong>empowerment</strong>theorie kan <strong>de</strong>ze sociale dimensie gezien wor<strong>de</strong>n als <strong>de</strong><br />
belangrijkste dimensie <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>. We zagen al dat Freire (1980), die <strong>het</strong><br />
begrip <strong>empowerment</strong> voor <strong>het</strong> eerst theoretisch heeft uitge<strong>werkt</strong>, hier een sterke<br />
nadruk op legt (zie ook §2.2). Hij <strong>de</strong>finieert <strong>empowerment</strong> als een proces <strong>van</strong> reflection<br />
& action, waarbij mensen die zich in een maatschappelijk achtergestel<strong>de</strong> positie<br />
bevin<strong>de</strong>n, in een doorgaan<strong>de</strong> dialoog collectief reflecteren op hun levenssituatie en<br />
vervolgens in actie komen om <strong>de</strong> grenzen in die situatie te verleggen. Freire doelt<br />
daarbij zowel op <strong>het</strong> verleggen <strong>van</strong> subjectieve grenzen in <strong>de</strong> beleving <strong>van</strong> mensen<br />
(vals bewustzijn / noodlot-gevoel), als <strong>het</strong> verleggen <strong>van</strong> objectieve politieke en<br />
maatschappelijke grenzen die <strong>het</strong> ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n bepalen. De dialoog<br />
staat centraal en is <strong>het</strong> mid<strong>de</strong>l voor individuele en culturele transformatie. In <strong>de</strong><br />
inhoudsanalyse zien we dit en eigenlijk alle i<strong>de</strong>eën <strong>van</strong> Freire dui<strong>de</strong>lijk terugkomen.<br />
Wat toch echt opvallend is, is dat hoewel ie<strong>de</strong>reen zich wel kan voorstellen dat colearning<br />
<strong>werkt</strong>, <strong>het</strong> theoretisch te on<strong>de</strong>rbouwen is én er voldoen<strong>de</strong> empirisch bewijs<br />
lijkt te zijn, er toch relatief weinig aandacht naar uitgaat binnen <strong>de</strong> huidige zorgen<br />
welzijnssector. Je zou verwachten dat <strong>de</strong> Wmo hier opduikt, maar dit gebeurt<br />
nog niet op grote schaal. Het consequent doorvoeren blijkt nog een grote uitdaging<br />
en stelt een aantal fundamentele organisatieprincipes in zorg en welzijn ter<br />
discussie. Toch is <strong>de</strong>ze vorm <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> in <strong>de</strong> kern niet in strijd met professionele<br />
hulpverlening. Sterker: <strong>de</strong> professionele hulpverlening kan <strong>het</strong> principe <strong>van</strong><br />
subject-subject relaties juist gebruiken, door bijvoorbeeld collectieve on<strong>de</strong>rsteuning<br />
te bie<strong>de</strong>n. Kortom, hier liggen kansen.<br />
* * *<br />
94 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
8.3 Innoveren of terug naar <strong>de</strong> roots <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
mensenwerk?<br />
In <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> inhoudsanalyse is on<strong>de</strong>rzoek beschreven naar professionele<br />
on<strong>de</strong>rsteuning <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> (zie hoofdstuk 6). We zagen hoe professionals<br />
<strong>empowerment</strong> kunnen on<strong>de</strong>rsteunen door radicaal aan te sluiten bij <strong>de</strong> leefwereld<br />
<strong>van</strong> cliënten, hun eigen strategieën en betekenisgeving en hun bre<strong>de</strong>re context. De<br />
cliënt is daarbij nooit object <strong>van</strong> zorg of interventies maar zo veel mogelijk subject<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> hulpverleningsproces. Daarom is een kanteling in <strong>de</strong> hulpverleningsrelatie<br />
noodzakelijk. Een goe<strong>de</strong> samenwerkingsrelatie is gebaseerd op aandacht en<br />
empathie, samenspraak, dialoog en zelfreflectie en legt een basis voor <strong>het</strong> aangaan<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> tegenstrijdighe<strong>de</strong>n die <strong>empowerment</strong> met zich meebrengt. Samenwerking<br />
met ervarings<strong>de</strong>skundigen kan helpen om kantelingen in <strong>de</strong> professionele<br />
on<strong>de</strong>rsteuning te realiseren.<br />
Belangrijkste boodschap die in <strong>de</strong> analyse naar voren komt is dat professionals<br />
die <strong>empowerment</strong> willen on<strong>de</strong>rsteunen, ook een soort co-learners wor<strong>de</strong>n, steeds<br />
strevend naar <strong>het</strong> bewerkstelligen <strong>van</strong> een machtsvrije dialoog waarin gezamenlijk<br />
wordt gezocht naar manieren om <strong>empowerment</strong>, zowel op persoonlijk als op maatschappelijk<br />
vlak, ver<strong>de</strong>r te brengen. De professional participeert in <strong>het</strong> unieke proces<br />
<strong>van</strong> betrokkenen. Voorkomen wordt dat <strong>de</strong> professional <strong>de</strong> alweten<strong>de</strong> <strong>de</strong>skundige<br />
is en <strong>de</strong> cliënt alleen object <strong>van</strong> zorg. Bei<strong>de</strong> zijn subjecten, op zoek naar mogelijkhe<strong>de</strong>n<br />
binnen <strong>de</strong> gegeven context. De cliënt blijft hierdoor in <strong>het</strong> centrum <strong>van</strong> zijn proces<br />
en <strong>van</strong> alle han<strong>de</strong>lingen. En <strong>de</strong> samenhang tussen binnen- en buitenwereld (persoonlijke<br />
en maatschappelijke problematiek) kan veel sterker wor<strong>de</strong>n gewaarborgd.<br />
Belangrijkste instrument voor <strong>de</strong> professional wordt zijn eigen persoon(lijkheid), iets<br />
<strong>wat</strong> indruist tegen technisch-instrumentele opvattingen over professionaliteit die<br />
tegenwoordig in veel contexten lei<strong>de</strong>nd zijn. Empowermenton<strong>de</strong>rsteuning is een<br />
vorm <strong>van</strong> normatieve professionaliteit (Kunneman, 2007).<br />
Wat sommigen als een open <strong>de</strong>ur zullen ervaren, kan voor an<strong>de</strong>ren – inclusief<br />
mijzelf − een regelrechte eyeopener zijn: <strong>de</strong> professionele bena<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong><br />
die zich in <strong>de</strong> analyse ontvouwt en die in <strong>het</strong> maatschappelijk <strong>de</strong>bat over<br />
zorg en welzijn vaak geïntroduceerd wordt als een innovatief ‘antwoord’, vertoont<br />
grote overeenkomsten met hon<strong>de</strong>rd jaar ou<strong>de</strong> theorieën <strong>van</strong> <strong>het</strong> social casework,<br />
<strong>de</strong> oorspronkelijke methodiek <strong>van</strong> <strong>het</strong> maatschappelijk werk. De historie geeft ons<br />
eigenlijk allerlei aanknopingspunten, metho<strong>de</strong>n en inzichten die ook nu nog bruikbaar<br />
zijn, maar die in vele contexten om allerlei re<strong>de</strong>nen verdrongen, wegbezuinigd,<br />
vergeten of ver<strong>van</strong>gen zijn (zie ook Scholte, 2010) 30 . Boer & Lans (2011) stellen dat<br />
30 In <strong>de</strong> jaren zeventig is <strong>het</strong> social casework flink verguisd omdat <strong>het</strong> niet kritisch genoeg zou zijn,<br />
te individueel en te weinig gericht op structuurveran<strong>de</strong>ring. In <strong>de</strong>ze tijd zou <strong>het</strong> oor<strong>de</strong>el eer<strong>de</strong>r<br />
an<strong>de</strong>rsom uitpakken. Anno 2015 is <strong>het</strong> individualiseren <strong>van</strong> problematiek zo gangbaar gewor<strong>de</strong>n<br />
dat <strong>de</strong> maatschappelijke dimensie vaak helemaal verdwijnt, of wordt gelijkgesteld aan <strong>het</strong>geen <strong>de</strong><br />
sociale gemeenschap op eigen kracht kan oplossen. In relatie tot huidige methodieken is <strong>het</strong> social<br />
casework juist zeer kritisch.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 95<br />
* * *
we <strong>van</strong>wege <strong>de</strong> onzekere situatie waarin <strong>het</strong> sociaal werk tegenwoordig verkeert,<br />
toe zou<strong>de</strong>n moeten naar een geheel nieuwe institutionele logica waarin verschuiving<br />
<strong>van</strong> sociaal werk naar burgerinitiatieven en lokale gemeenten plaatsvindt. Dat<br />
lijkt een goe<strong>de</strong> invalshoek, hoewel ik nadrukkelijk óók wil pleiten om <strong>van</strong>uit een<br />
<strong>empowerment</strong>perspectief terug naar <strong>het</strong> verle<strong>de</strong>n te gaan, opnieuw naar werkzame<br />
elementen te kijken en <strong>de</strong> waar<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze en an<strong>de</strong>re traditionele methodieken te<br />
toetsen (zie ook Knoope & Goossensen, 2011; Huber & Bouwes, 2011).<br />
Social casework is een hulpverleningsmethodiek − gebaseerd op kennis uit on<strong>de</strong>r<br />
an<strong>de</strong>re psychologie, sociologie, recht, economie en medische wetenschappen − die<br />
zich richt op individuen met sociale en intrapsychische moeilijkhe<strong>de</strong>n en hun omgevingsveld<br />
(Kamphuis, 1977). Deze vorm <strong>van</strong> hulpverlenen, die ontstond omstreeks<br />
1916, neemt <strong>de</strong> samenhang tussen <strong>het</strong> persoonlijke en maatschappelijke als vertrekpunt.<br />
De oorzaak én <strong>de</strong> oplossing <strong>van</strong> ‘nood’ (nu zou<strong>de</strong>n we zeggen: kwetsbaarheid),<br />
ligt in die samenhang tussen persoon en maatschappij en <strong>het</strong> casework richt<br />
zich dan ook zowel op innerlijke veran<strong>de</strong>ring als veran<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>het</strong> omgevingsveld<br />
op kleinere of grotere schaal. Om dit te bereiken zet <strong>de</strong> caseworker zijn eigen<br />
persoonlijkheid in als mid<strong>de</strong>l om een relatie met <strong>de</strong> cliënt tot stand te brengen,<br />
<strong>van</strong> waaruit kan wor<strong>de</strong>n (samen)ge<strong>werkt</strong> aan veran<strong>de</strong>rprocessen met betrekking<br />
tot <strong>de</strong> levenssituatie (Kamphuis, 1977). (Vergelijk presentie, herstelgerichte zorg,<br />
rehabilitatie, Strengths mo<strong>de</strong>l). Dui<strong>de</strong>lijk terug te herlei<strong>de</strong>n naar <strong>de</strong> maatschappijtheoretische<br />
en Freudiaanse grondslagen <strong>van</strong> <strong>het</strong> casework, gaat <strong>het</strong> hier om een<br />
gelijkwaardige relatie, waarin <strong>de</strong> caseworker zichzelf en <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r gelijkelijk heeft te<br />
accepteren. Belangrijk uitgangspunt daarbij is <strong>het</strong> inzicht dat <strong>het</strong> gedrag <strong>van</strong> mensen<br />
<strong>het</strong> resultaat is <strong>van</strong> beken<strong>de</strong> en niet beken<strong>de</strong> krachten uit verle<strong>de</strong>n en he<strong>de</strong>n,<br />
en verwachtingen voor <strong>de</strong> toekomst. “Een sociaal werker, die verstaat dat dit waar<br />
is, voor ie<strong>de</strong>reen – niet <strong>het</strong> minst voor hemzelf – weet dat hij niet een dwingen<strong>de</strong><br />
autoriteit kan zijn in <strong>de</strong> beslissing omtrent problemen in <strong>het</strong> leven <strong>van</strong> een an<strong>de</strong>r.”<br />
Het is <strong>de</strong> kunst om kundig, flexibel en creatief hulp te verlenen en technieken daaraan<br />
on<strong>de</strong>rgeschikt te maken (Kamphuis, 1977).<br />
Volgens traditionele beschrijvingen <strong>van</strong> <strong>het</strong> social casework door Kamphuis<br />
bestaat <strong>de</strong> methodiek altijd uit vijf stappen en in elke stap zijn allerlei uitwerkingen<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>empowerment</strong><strong>de</strong>nken te vin<strong>de</strong>n. Zo start <strong>de</strong> methodiek met een uitgebrei<strong>de</strong><br />
probleemverkenning waarbij sociale en psychische aspecten in samenhang wor<strong>de</strong>n<br />
on<strong>de</strong>rzocht. Hierbij spelen subjectieve (belevings)aspecten én objectieve, materiele<br />
aspecten een rol (zoals economische positie) (Vergelijk Freire). Vervolgens wordt<br />
een psychosociale ‘diagnose’ of analyse <strong>van</strong> <strong>het</strong> probleem gegeven, waarin geen<br />
waar<strong>de</strong>oor<strong>de</strong>len in veroor<strong>de</strong>len<strong>de</strong> zin voorkomen. Uit Kamphuis (1977): “De caseworker<br />
bezit niet zoals <strong>de</strong> arts een aantal standaarduitdrukkingen waarmee hij <strong>het</strong><br />
probleem in kortschrift kan aandui<strong>de</strong>n. Hij zal, hoewel hij wel eens psychologische<br />
en sociologische termen gebruikt, altijd omschrijvingen moeten geven. Daarbij zal<br />
* * *<br />
96 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
hij niet alleen <strong>het</strong> probleem moeten aangeven maar <strong>het</strong> probleem <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze persoon<br />
in zijn sociale context, waarbij dus ook persoonsbeschrijving en milieugegevens een<br />
rol spelen. Het is daarnaast <strong>van</strong> wezenlijk belang dat in <strong>de</strong>ze diagnose niet alleen<br />
geconstateerd wordt <strong>wat</strong> <strong>de</strong> moeilijkhe<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> persoon en zijn omstandighe<strong>de</strong>n<br />
zijn, maar ook <strong>wat</strong> <strong>de</strong> positieve krachten zijn in bei<strong>de</strong> sectoren. Deze samen hebben<br />
bij <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling een fundamentele betekenis.” (Vergelijk krachtgericht werken,<br />
herstelbena<strong>de</strong>ring). De <strong>de</strong>r<strong>de</strong> stap in <strong>het</strong> proces is <strong>het</strong> opstellen <strong>van</strong> een behan<strong>de</strong>lplan.<br />
Uit Kamphuis (1977): “Helaas klinkt <strong>de</strong>ze aanduiding statischer dan <strong>het</strong> proces<br />
in werkelijkheid is. ‘Wat moeten wij doen?’ is niet een vaststelling en voorschrijven<br />
<strong>van</strong> een aantal welomschreven maatregelen, hoewel die er ook wel bij kunnen<br />
zijn. Het is een tezamen met <strong>de</strong> cliënt komen tot <strong>het</strong> besluit welke weg ingeslagen<br />
wordt, laten wij zeggen tot <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> kromming”. (Vergelijk shared <strong>de</strong>cision<br />
making, rehabilitatiemetho<strong>de</strong>n, herstelgerichte zorg).<br />
De vier<strong>de</strong> stap, <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling die vervolgens plaatsvindt, omvat <strong>het</strong> werken<br />
en samen na<strong>de</strong>nken met <strong>de</strong> cliënt en <strong>het</strong> werken met <strong>het</strong> omgevingsveld. Volgens<br />
Kamphuis heeft <strong>de</strong> social caseworker hierbij verschillen<strong>de</strong> rollen waartussen hij<br />
switcht (zie ook Boumans & Lochtenberg, 2013). Enerzijds biedt hij individuele<br />
on<strong>de</strong>rsteuning bij sociaal functioneren, on<strong>de</strong>rsteunen<strong>de</strong> psychotherapeutische<br />
behan<strong>de</strong>ling, ervarings- of experientiële behan<strong>de</strong>ling en inzichtgeven<strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling<br />
(gericht op i<strong>de</strong>ntiteit). (Vergelijk herstelgerichte zorg). Hierbij wor<strong>de</strong>n <strong>van</strong>uit<br />
<strong>de</strong> relatie verschillen<strong>de</strong> technieken ingezet. An<strong>de</strong>rzijds treedt <strong>de</strong> caseworker met<br />
betrekking tot <strong>het</strong> omgevingsveld op als <strong>de</strong>gene die hulpbronnen aanboort, als bemid<strong>de</strong>laar<br />
en als pleitbezorger. (Vergelijk Omlo, 2013). Tot slot vindt een afsluiting<br />
plaats op een door caseworker en cliënt samen te kiezen moment. “Als <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling<br />
<strong>van</strong> lange duur is geweest, moet <strong>de</strong> band gelei<strong>de</strong>lijk losser gemaakt wor<strong>de</strong>n<br />
(..) Een aankondiging ‘ik ga weg, volgen<strong>de</strong> week komt iemand an<strong>de</strong>rs’ is in geen<br />
enkel opzicht geëigend in <strong>het</strong> raam <strong>van</strong> <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling (..) De cliënt is niet een pion<br />
op een schaakbord, die in een volgend vak geschoven kan wor<strong>de</strong>n, maar een mens<br />
met zijn rationele en irrationele zij<strong>de</strong>n, met zijn vrees en verwachting.” (Kamphuis,<br />
1977).<br />
Het mooie en interessante <strong>van</strong> Kamphuis’ beschrijvingen <strong>van</strong> <strong>de</strong> methodiek is dat er<br />
veel aandacht wordt besteed aan <strong>de</strong> manier waarop hulpverleners abstracte (<strong>empowerment</strong>)waar<strong>de</strong>n<br />
kunnen vertalen naar professioneel han<strong>de</strong>len. Het geeft een<br />
inzicht in <strong>de</strong> manieren waarop <strong>empowerment</strong>principes als ‘communicatief han<strong>de</strong>len’,<br />
dialoog en waar<strong>de</strong>gedrevenheid door een professional in <strong>de</strong> praktijk kunnen<br />
wor<strong>de</strong>n nageleefd. Het besteedt daarbij ruim aandacht aan <strong>de</strong> tegenstrijdighe<strong>de</strong>n<br />
en complexiteit die met <strong>de</strong>ze vorm <strong>van</strong> werken gepaard gaan, zoals dilemma’s<br />
rond ingrijpen versus afwachten, afstand versus nabijheid, professioneel versus<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 97<br />
* * *
persoonlijk 31 . Het is <strong>de</strong>ze complexiteit die in he<strong>de</strong>ndaagse methodieken vaak on<strong>de</strong>rbelicht<br />
blijft. Daarom kan <strong>de</strong> lectuur over social casework naar mijn i<strong>de</strong>e ook in onze<br />
tijd nog voor elke <strong>empowerment</strong>on<strong>de</strong>rsteuner (die bereid is door <strong>het</strong> ou<strong>de</strong>rwetse<br />
taalgebruik heen te kijken) rele<strong>van</strong>t zijn.<br />
Het is natuurlijk wel <strong>de</strong> <strong>vraag</strong> in hoeverre <strong>de</strong> huidige tijd en <strong>de</strong> huidige professionele<br />
ka<strong>de</strong>rs <strong>het</strong> mogelijk maken om op een social casework manier te werk te<br />
gaan. Metho<strong>de</strong>n die vertrekken <strong>van</strong>uit <strong>het</strong> i<strong>de</strong>e <strong>van</strong> een gelijkwaardige relatie/<br />
partnerschap, zijn sterk in opkomst. Dit suggereert dat er animo voor is, maar <strong>het</strong><br />
lijkt in <strong>de</strong> praktijk vaak te gaan om uitgekle<strong>de</strong> varianten. Deze manier <strong>van</strong> werken<br />
wordt dan gegoten in een stappenplan dat moet wor<strong>de</strong>n uitgerold in een beperkt<br />
aantal sessies waarbij <strong>de</strong> doelen toch al <strong>van</strong> te voren vaststaan. Er wor<strong>de</strong>n dan<br />
slechts elementen <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>empowerment</strong><strong>de</strong>nken toegepast en er is geen sprake <strong>van</strong><br />
een werkelijk communicatieve situatie. Werkelijk empowerend werken staat haaks<br />
op <strong>de</strong> huidige controleer- en registreercultuur, <strong>het</strong> werken volgens prestatienormen<br />
of diagnose-behan<strong>de</strong>lcombinaties en <strong>de</strong> smalle bena<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> evi<strong>de</strong>nce based<br />
practice zoals die zich in zorg en welzijn voordoet. Dergelijke systemen maken <strong>het</strong><br />
voor individuele professionals moeilijk (onmogelijk?) om empowerend te werken.<br />
Empowerend werken <strong>vraag</strong>t om (experimenteer)ruimte, tijd, toewijding en <strong>de</strong> wil<br />
om een weg te zoeken binnen onzekere, onvoorspelbare, chaotische en unieke situaties.<br />
Mogelijk bie<strong>de</strong>n <strong>de</strong> in §7.3 besproken sociale wijkteams wel <strong>de</strong> goe<strong>de</strong> voorwaar<strong>de</strong>n.<br />
Het is dan ook rele<strong>van</strong>t om <strong>de</strong> praktijkontwikkelingen en <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek<br />
op dat gebied te volgen.<br />
8.4 De huidige transities: kans én gevaar voor<br />
<strong>empowerment</strong><br />
De vier<strong>de</strong> inhoudsanalyse ging in op <strong>het</strong> faciliteren <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> door <strong>de</strong><br />
bre<strong>de</strong>re samenleving (zie hoofdstuk 7). On<strong>de</strong>rzoek liet zien dat inhou<strong>de</strong>lijk commitment<br />
aan <strong>empowerment</strong>doelen op beleidsniveau noodzakelijk is om voorwaar<strong>de</strong>n<br />
te creëren voor <strong>empowerment</strong>. Het versterken <strong>van</strong> inspraak over zorg en <strong>de</strong> positie<br />
<strong>van</strong> mensen in <strong>de</strong> samenleving, zijn daarbij aandachtspunten. Empowerment gaat<br />
dus óók om <strong>het</strong> kantelen <strong>van</strong> structuren en vertogen die bepaal<strong>de</strong> groepen in een<br />
on<strong>de</strong>rdrukte of gemarginaliseer<strong>de</strong> positie hou<strong>de</strong>n. Hiervoor is voldoen<strong>de</strong> financiële,<br />
morele en praktische inbedding nodig binnen instellingen, bestuursstructuren, in<br />
gemeenten en in <strong>het</strong> lan<strong>de</strong>lijke beleid. Ook op macroniveau mag daarom <strong>de</strong> kritische<br />
dialoog over <strong>empowerment</strong> niet ontbreken. De verbinding tussen <strong>de</strong> wereld<br />
31 Dit is tevens een on<strong>de</strong>rwerp <strong>van</strong> <strong>het</strong> maatschappelijk werk dat later door Geert <strong>van</strong> <strong>de</strong> Laan nog<br />
ver<strong>de</strong>r werd uitgediept. Mensen die graag meer willen lezen over mogelijke manieren om met<br />
dilemma’s <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>gerichte on<strong>de</strong>rsteuning om te gaan, verwijs ik graag door naar Laan<br />
(1990/1991).<br />
* * *<br />
98 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
<strong>van</strong> <strong>de</strong> zorg en <strong>de</strong> wereld <strong>van</strong> welzijn en participatie lijkt daarbij in toenemen<strong>de</strong><br />
mate <strong>van</strong> belang.<br />
De literatuur is over <strong>het</strong> algemeen hoopvol over actuele ontwikkelingen waarbij<br />
<strong>de</strong> traditionele scheiding tussen zorg en samenleving wordt doorbroken. Toch is<br />
een relativering ook hier op zijn plaats. Wanneer we kritisch kijken naar <strong>de</strong> huidige<br />
beleidstransities die gaan<strong>de</strong> zijn in <strong>het</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse zorg- en welzijnsdomein,<br />
dan valt op dat hoewel er in feite vrij consistent verbindingen wor<strong>de</strong>n gelegd met<br />
(i<strong>de</strong>ologische) <strong>empowerment</strong>(doelen) 32 , veel <strong>van</strong> <strong>de</strong> beleidsdoelen niet gerealiseerd<br />
lijken te wor<strong>de</strong>n. Dit kan te maken hebben met <strong>het</strong> gebrek aan dui<strong>de</strong>lijkheid over<br />
hoe doelen precies naar <strong>de</strong> praktijk kunnen wor<strong>de</strong>n vertaald, zodat ze ook daadwerkelijk<br />
impact hebben op <strong>de</strong> mensen in <strong>de</strong> gemeenschap (zie ook Asimakopoulou<br />
et al., 2012). Daarnaast heeft <strong>het</strong> te maken met strategische keuzes die tegelijkertijd<br />
gemaakt wor<strong>de</strong>n. Vergelijk <strong>de</strong> wijze waarop <strong>de</strong> overgang <strong>van</strong> <strong>de</strong> AWBZ naar <strong>de</strong><br />
Zorgverzekeringswet wordt beargumenteerd. Hier wordt door <strong>de</strong> wetswijziging <strong>de</strong><br />
zorgvrager benoemd tot consument, een notie die een krachtig beeld representeert<br />
maar waarbij in feite ook een essentieel kenmerk wordt weggelaten, namelijk dat<br />
er een zorgbehoefte bestaat. Binnen welzijn is eenzelf<strong>de</strong> proces gaan<strong>de</strong>. Door <strong>de</strong><br />
overgang <strong>van</strong> <strong>de</strong> AWBZ naar <strong>de</strong> Wmo wor<strong>de</strong>n mensen met fysieke, psychische en<br />
sociale gezondheidsproblemen nu steeds meer verwezen naar <strong>de</strong> gemeente en<br />
<strong>het</strong> lokaal beleid. Hier wordt door <strong>de</strong> wetswijziging <strong>de</strong> patiënt of cliënt tot burger<br />
verklaard, met ook dan als risico dat <strong>de</strong> zorgbehoefte en <strong>de</strong> kwetsbaarheid on<strong>de</strong>rgesneeuwd<br />
raken.<br />
Empowerment <strong>vraag</strong>t in<strong>de</strong>rdaad om <strong>het</strong> overstijgen <strong>van</strong> <strong>het</strong> i<strong>de</strong>e <strong>van</strong> een lijdzame<br />
patiënt en er zijn in<strong>de</strong>rdaad maatregelen nodig om meer zeggenschap over zorg en<br />
participatiemogelijkhe<strong>de</strong>n te creëren. Het is echter maar <strong>de</strong> <strong>vraag</strong> in hoeverre <strong>de</strong><br />
beel<strong>de</strong>n ´consument´ en ´burger´ <strong>de</strong> juiste uitwerking vormen <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>. De<br />
kern <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> is immers <strong>het</strong> aan <strong>het</strong> stuur zetten <strong>van</strong> <strong>de</strong> persoon, zon<strong>de</strong>r<br />
diens kwetsbaarhe<strong>de</strong>n en on<strong>de</strong>rsteuningsbehoeften te ontkennen. Aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong><br />
theorieën <strong>van</strong> Habermas en Foucault is eenvoudig aan te tonen dat rollen als consument<br />
en burger, zeker wanneer ze wor<strong>de</strong>n opgelegd, waarschijnlijk niet tot <strong>empowerment</strong><br />
lei<strong>de</strong>n maar eer<strong>de</strong>r tot <strong>het</strong> tegenovergestel<strong>de</strong>. Het kunnen nieuwe systemen<br />
wor<strong>de</strong>n waar mensen object <strong>van</strong> wor<strong>de</strong>n (Zie <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>).<br />
Om werkelijk empowerend beleid te maken en <strong>van</strong> daaruit <strong>empowerment</strong><br />
maatschappelijk te faciliteren, is er inzicht nodig in <strong>de</strong> spanning tussen kwetsbaarheid<br />
en kracht, tussen zorg en zeggenschap. Een samenleving toont haar humaniteit<br />
niet door <strong>het</strong> uitsluitend faciliteren <strong>van</strong> ‘krachtigen’ en ‘machtigen’, maar juist<br />
32 Denk aan <strong>de</strong> nadruk op kracht, regie, herstel en ‘meedoen’.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 99<br />
* * *
door inclusief beleid dat erkent dat <strong>het</strong> leven bestaat uit kracht én kwetsbaarheid.<br />
Zij faciliteert individuele strategieën <strong>van</strong> mensen om mét hun kwetsbaarheid een<br />
zinvol leven te lei<strong>de</strong>n; zij faciliteert initiatieven <strong>van</strong> groepen mensen die hen in<br />
staat stellen om, mét hun kwetsbaarheid, een volwaardige plaats in <strong>de</strong> maatschappij<br />
te vin<strong>de</strong>n. En zij faciliteert professionele on<strong>de</strong>rsteuning, die <strong>de</strong> kwetsbaarheid<br />
centraal stelt noch negeert, maar gericht is op <strong>het</strong> versterken <strong>van</strong> <strong>de</strong> kracht en<br />
macht <strong>van</strong> mensen om met hun kwetsbaarheid om te gaan en daarbij <strong>de</strong> regie<br />
over hun leven en hun plaats binnen <strong>de</strong> samenleving te behou<strong>de</strong>n. Daarvoor is een<br />
omvatten<strong>de</strong> bio-psychosociale insteek <strong>van</strong> belang, die geen scheidsmuren verdraagt<br />
tussen gezondheids- en welzijnsarrangementen. On<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong> relatie tussen<br />
bei<strong>de</strong>n, alsook naar <strong>de</strong> spanning tussen kwetsbaarheid en kracht, is <strong>van</strong> belang<br />
om te achterhalen welke beleidsmaatregelen nodig zijn om dit te realiseren. Deze<br />
spanningsvel<strong>de</strong>n zijn misschien wel <strong>de</strong> belangrijkste on<strong>de</strong>rwerpen voor toekomstig<br />
on<strong>de</strong>rzoek.<br />
* * *<br />
100 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Conclusies en reflectie<br />
op <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek<br />
9<br />
In dit laatste hoofdstuk wordt een algemene conclusie <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitgevoer<strong>de</strong> literatuurstudie<br />
gepresenteerd en wor<strong>de</strong>n opbrengsten en beperkingen <strong>van</strong> <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek<br />
besproken.<br />
9.1 Conclusies<br />
De hoofd<strong>vraag</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze studie was: Welke inspanningen, activiteiten, praktijken en<br />
metho<strong>de</strong>n kunnen <strong>empowerment</strong>processen <strong>van</strong> mensen met fysieke, psychische en/<br />
of sociale gezondheidsproblemen vooruit brengen? De thematische analyse liet zien<br />
dat er vier actoren zijn die zich kunnen inzetten voor <strong>empowerment</strong>: mensen zelf,<br />
mensen samen, professionals en <strong>de</strong> bre<strong>de</strong>re samenleving. Zij kunnen <strong>empowerment</strong><br />
vooruit brengen door respectievelijk: <strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong> persoonlijke strategieën<br />
en betekenisgeving, <strong>het</strong> engageren in praktijken <strong>van</strong> co-learning, <strong>het</strong> professioneel<br />
on<strong>de</strong>rsteunen <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> <strong>van</strong> cliënten door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> een samenwerkingsrelatie<br />
en <strong>het</strong> faciliteren <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> beleid en on<strong>de</strong>rzoek.<br />
De vier inhoudsanalyses <strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeksliteratuur hebben een berg kennis,<br />
informatie en aanwijzingen opgeleverd over uiteenlopen<strong>de</strong> aanpakken die in <strong>de</strong>ze<br />
ka<strong>de</strong>rs zinvol en werkzaam zijn.<br />
Kenmerkend voor alle aanpakken die in <strong>de</strong> vier inhoudsanalyses beschreven zijn, is<br />
dat ze kritisch staan tegenover ‘<strong>de</strong> beperking’ als enige insteek en ‘<strong>de</strong> methodiek’<br />
als <strong>het</strong> enige antwoord. De kern <strong>van</strong> <strong>de</strong> aanpakken ligt dan ook niet in <strong>het</strong> afrollen<br />
<strong>van</strong> een vaststaand ‘empowerend programma’ voor een vaststaan<strong>de</strong> ‘doelgroep’,<br />
maar in <strong>de</strong> bewerkstelliging <strong>van</strong> een dialoog en een leerproces waarin ruimte wordt<br />
gecreëerd om over <strong>de</strong> grenzen <strong>van</strong> <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> situatie heen te kijken, gezamenlijk<br />
doelen te stellen en te zoeken naar <strong>de</strong> juiste mid<strong>de</strong>len om grenzen te verleggen.<br />
Positieve ontwikkeling is dat er in toenemen<strong>de</strong> mate innovatieve praktijken wor<strong>de</strong>n<br />
ontwikkeld die in hoge mate aan dit soort kenmerken voldoen. Praktijken als <strong>de</strong><br />
Eigen kracht conferentie, zelfhulpgroepen, WRAP, herstelgemeenschappen, cliëntgestuur<strong>de</strong><br />
organisaties, krachtwerk, rehabilitatie, <strong>de</strong> presentiebena<strong>de</strong>ring, shared<br />
<strong>de</strong>cision making, IPS, kwartiermaken, FACT en sociale wijkteams zijn zo ontworpen<br />
dat er ruimte blijft bestaan om doelen en mid<strong>de</strong>len gaan<strong>de</strong>weg, in dialoog, vast te<br />
stellen. Het zijn bovendien metho<strong>de</strong>n die nadruk leggen op gezamenlijk leren. Hier<br />
kunnen mensen en organisaties die <strong>empowerment</strong> in <strong>de</strong> praktijk willen brengen<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 101<br />
* * *
veel inspiratie uit halen. Belangrijk is wel om ervoor te waken dat <strong>de</strong>ze praktijken<br />
binnen <strong>de</strong> huidige context <strong>van</strong> zorg en welzijn alsnog vervallen tot een soort kanten-klaar<br />
recepten of afvinklijstjes, of een strategische connotatie krijgen. Er kan<br />
bovendien geconclu<strong>de</strong>erd wor<strong>de</strong>n dat <strong>empowerment</strong> nooit kan wor<strong>de</strong>n gelijkgesteld<br />
met welke dan ook <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze aanpakken maar <strong>vraag</strong>t om werkelijk inzicht in<br />
<strong>de</strong> principes die aan <strong>de</strong> aanpakken ten grondslag liggen. Daarom is dit rapport zo’n<br />
om<strong>van</strong>grijk werk gewor<strong>de</strong>n en niet een eenvoudige opsomming <strong>van</strong> metho<strong>de</strong>n<br />
waaruit gekozen kan wor<strong>de</strong>n. Het zijn <strong>de</strong> principes die als ro<strong>de</strong> draad door <strong>het</strong> hele<br />
rapport lopen en bij elke <strong>de</strong>elanalyse weer in een nieuwe gedaante naar voren kwamen.<br />
Zie <strong>het</strong> rapport als een samenhangend overzicht <strong>van</strong> manieren en inspiratie<br />
om <strong>de</strong>ze principes te concretiseren.<br />
De dieper liggen<strong>de</strong> principes zijn in <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> (zie §2.3)<br />
reeds in abstracte zin beschreven. Empowermentaanpakken zijn altijd:<br />
• procesgericht: processen <strong>van</strong> betrokkenen staan altijd in <strong>het</strong> centrum <strong>van</strong> alle<br />
han<strong>de</strong>lingen<br />
• communicatief: doelen en mid<strong>de</strong>len liggen <strong>van</strong> tevoren niet vast maar wor<strong>de</strong>n<br />
zoveel mogelijk door betrokkenen zelf vastgesteld<br />
• dialogisch: er is sprake <strong>van</strong> een doorgaan<strong>de</strong> (gelijkwaardige) dialoog en samenwerking<br />
tussen betrokkenen<br />
• waar<strong>de</strong>gedreven: persoonlijke en gezamenlijke waar<strong>de</strong>n zoals zinvol leven,<br />
rechtvaardigheid en ruimte om an<strong>de</strong>rs te zijn, zijn lei<strong>de</strong>nd<br />
• integraal: er is aandacht voor individu, moment en context en aandacht voor<br />
alle levensgebie<strong>de</strong>n<br />
• <strong>de</strong>skundig: er wordt gebruik gemaakt <strong>van</strong> ervarings<strong>de</strong>skundigheid en professionele<br />
<strong>de</strong>skundigheid.<br />
Tegelijkertijd kan een twee<strong>de</strong> conclusie wor<strong>de</strong>n getrokken. Hoewel theoretisch gezien<br />
<strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> <strong>de</strong>elaspecten <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> en <strong>de</strong> beschreven aanpakken<br />
sterk samenhangen, blijkt dat <strong>de</strong>ze samenhang in <strong>de</strong> praktijk (en in <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek)<br />
veelal ontbreekt. Omdat <strong>de</strong> vier <strong>de</strong>elaspecten <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>: persoonlijke zingeving,<br />
peer support, professionele zorg en participatie, correspon<strong>de</strong>ren met totaal<br />
verschillen<strong>de</strong> domeinen met eigen paradigma’s, is <strong>het</strong> nog niet zo <strong>van</strong>zelfsprekend<br />
om ze in <strong>de</strong> praktijk met elkaar te verbin<strong>de</strong>n. Empowerment bevindt zich als <strong>het</strong><br />
ware op een kruispunt <strong>van</strong> domeinen. De cliëntenbeweging, <strong>de</strong> gezondheidszorg,<br />
<strong>de</strong> ggz, <strong>het</strong> welzijnswerk, <strong>de</strong> participatie- en inclusiebeweging, <strong>het</strong> beleid; in elk<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze domeinen wil men iets met <strong>empowerment</strong> en toch blijven <strong>het</strong> geschei<strong>de</strong>n<br />
werel<strong>de</strong>n. Daarom lijken aanpakken en methodieken die voortkomen uit <strong>de</strong>ze<br />
* * *<br />
102 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
werel<strong>de</strong>n ook niet altijd goed te communiceren met elkaar. Het gevolg daar<strong>van</strong> is<br />
dat elk domein zich vooral bezighoudt met zijn eigen <strong>de</strong>elaspect, en weinig oog<br />
meer heeft voor <strong>het</strong> feit dat al die aspecten altijd samenhangen.<br />
Belangrijke conclusie over <strong>empowerment</strong> is dan ook dat <strong>het</strong> gebruiken <strong>van</strong> <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong><br />
term geenszins (automatisch) betekent dat er ook daadwerkelijk sprake is <strong>van</strong><br />
(duurzame) samensmelting <strong>van</strong> doelen en werkwijzen. In feite kunnen we zelfs <strong>het</strong><br />
tegenovergestel<strong>de</strong> waarnemen: <strong>de</strong> domeinen lijken binnen <strong>de</strong> huidige maatschappelijke<br />
ontwikkelingen (al dan niet zichtbaar) vaak tegenover elkaar te staan. Denk<br />
aan <strong>de</strong> spanning tussen professionele zorg en cliëntenorganisaties, tussen langdurige<br />
gezondheidszorg en Wmo en tussen technisch-instrumentele en normatieve<br />
professionaliteit. En ook bínnen domeinen komen opvattingen en invullingen <strong>van</strong><br />
begrippen regelmatig op gespannen voet met elkaar.<br />
Empowerment ziet zich dus geconfronteerd met verschillen<strong>de</strong> blikrichtingen. Dat<br />
zorgt voor inhou<strong>de</strong>lijke en semantische verwarring. En hoewel dit een ingewikkeld<br />
punt is <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>, biedt <strong>het</strong> ook juist <strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n waar we met <strong>de</strong><br />
huidige transities anno 2015 naar zoeken. Het is immers onvermij<strong>de</strong>lijk dat domeinen<br />
hun comfortzone gaan verlaten en toena<strong>de</strong>ring zoeken tot an<strong>de</strong>re domeinen.<br />
Juist omdat <strong>empowerment</strong> niét terug te brengen is tot zelf doen en zin geven, of<br />
collectieve actie, of metho<strong>de</strong>n <strong>van</strong> zorg, of participatie, of systeemveran<strong>de</strong>ring,<br />
maar dat allemaal omvat. Het erkennen <strong>van</strong> die verschillen<strong>de</strong> paradigma’s en <strong>het</strong><br />
op zoek gaan naar verbinding is nodig om een antwoord te kunnen bie<strong>de</strong>n op <strong>de</strong><br />
(on<strong>de</strong>rsteunings)vragen <strong>van</strong> <strong>de</strong> toekomst.<br />
Ditzelf<strong>de</strong> kan overigens gezegd wor<strong>de</strong>n over <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoeksdomein. We zagen dat<br />
<strong>empowerment</strong>on<strong>de</strong>rzoek <strong>van</strong>uit verschillen<strong>de</strong> tradities wordt ingestoken en dat<br />
kwalitatieve, kwantitatieve en kritisch-normatieve kennisbronnen niet <strong>van</strong>zelfsprekend<br />
aan elkaar verbon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n. On<strong>de</strong>rzoekers werken <strong>van</strong>uit zeer verschillen<strong>de</strong><br />
paradigma’s aan <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rwerpen. Het is aannemelijk dat <strong>de</strong> kennis over<br />
<strong>empowerment</strong> daarom zo gefragmenteerd blijft. Toch kan ook hier geconclu<strong>de</strong>erd<br />
wor<strong>de</strong>n dat een stevige verbinding tussen objectieve kennisbronnen (kennis uit<br />
‘hard’ wetenschappelijke on<strong>de</strong>rzoek), subjectieve kennisbronnen (kennis uit kwalitatief<br />
on<strong>de</strong>rzoek en ervarings<strong>de</strong>skundigheid) en kritisch-normatieve kennisbronnen<br />
(kennis uit beleidsreflectie, emancipatorische bronnen, filosofie, theorie en <strong>de</strong>rgelijke)<br />
<strong>de</strong> enige manier is. Juist die verbinding biedt <strong>de</strong> inzichten die nodig zijn om<br />
<strong>empowerment</strong> in <strong>de</strong> toekomst ver<strong>de</strong>r te brengen.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 103<br />
* * *
9.2 Opbrengsten <strong>van</strong> <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek<br />
Het on<strong>de</strong>rzoek draagt bij aan <strong>de</strong> body of knowledge over <strong>empowerment</strong> <strong>van</strong> mensen<br />
met psychische, fysieke en/of sociale gezondheidsproblemen. Het heeft theoretischsamenhangen<strong>de</strong><br />
kennis opgeleverd over <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> aspecten en actoren <strong>van</strong><br />
<strong>empowerment</strong> en <strong>de</strong> manieren waarop <strong>empowerment</strong> in <strong>de</strong> praktijk vorm krijgt. Het<br />
geeft een breed en gefun<strong>de</strong>erd overzicht <strong>van</strong> strategieën, activiteiten, bewegingen,<br />
initiatieven, beleid en praktijken door mensen zelf, door mensen samen, door professionals<br />
en door <strong>de</strong> bre<strong>de</strong>re samenleving om <strong>empowerment</strong> mogelijk te maken en<br />
vooruit te helpen. Ook geeft <strong>het</strong> een eerste inzicht in <strong>de</strong> ervaringen met en <strong>de</strong> effecten<br />
en mogelijkhe<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> aanpakken. Het wijst bovendien <strong>de</strong> weg naar<br />
verdiepen<strong>de</strong> literatuur over elk afzon<strong>de</strong>rlijk on<strong>de</strong>rwerp. Hopelijk kan dit rapport een<br />
rol spelen in <strong>het</strong> maatschappelijk <strong>de</strong>bat over zorg en welzijn en sluit <strong>het</strong> aan bij <strong>de</strong> kennisbehoefte<br />
<strong>van</strong> burgers, cliënten, professionals, on<strong>de</strong>rzoekers en beleidsmakers die<br />
interesse hebben in <strong>empowerment</strong>.<br />
9.3 Beperkingen <strong>van</strong> <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek<br />
Tot slot zal nog kort stilgestaan wor<strong>de</strong>n bij <strong>de</strong> beperkingen <strong>van</strong> <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek. De<br />
inzet <strong>van</strong> <strong>de</strong> studie was ambitieus: <strong>empowerment</strong> <strong>van</strong> alle kanten belichten, verschillen<strong>de</strong><br />
vormen <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rzoek gebruiken en kennis en inzichten over verschillen<strong>de</strong><br />
doelgroepen samenbrengen. Dat is slechts ten <strong>de</strong>le gelukt. Een aantal beperkingen<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> studie wor<strong>de</strong>n hier besproken.<br />
Breedvoerend versus diepgaand<br />
Een beperking die onvermij<strong>de</strong>lijk is in <strong>de</strong> opzet <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze studie, was een voortduren<strong>de</strong><br />
concurrentie tussen ‘breed’ en ‘diepgaand’. Het was immers zowel een doel<br />
om een breed overzicht te creëren als om voldoen<strong>de</strong> inzichtelijk te maken <strong>wat</strong> <strong>de</strong><br />
verschillen<strong>de</strong> <strong>de</strong>elaspecten <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> betekenen en hoe ze samenhangen.<br />
Keuzes en afwegingen zijn gemaakt en die kunnen tot gevolg hebben dat <strong>de</strong> lezer<br />
op sommige punten on<strong>de</strong>rwerpen of thema’s mist en op an<strong>de</strong>re punten misschien<br />
juist diepgang en nuancering. Toch hoop ik dat <strong>de</strong> lezer voldoen<strong>de</strong> <strong>van</strong> bei<strong>de</strong> in <strong>het</strong><br />
werk terugvindt en zich ook uitgenodigd voelt om op verschillen<strong>de</strong> <strong>de</strong>elon<strong>de</strong>rwerpen<br />
ver<strong>de</strong>r te lezen in <strong>de</strong> literatuur waarnaar wordt verwezen.<br />
* * *<br />
104 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Empirie versus theorie<br />
Een an<strong>de</strong>re beperking is voor sommigen wellicht dat <strong>de</strong> focus <strong>van</strong> dit project lag op<br />
empirisch kwalitatief en kwantitatief on<strong>de</strong>rzoek. Daarmee zijn kritische beschrijvingen,<br />
essays en theoretische reflecties groten<strong>de</strong>els buiten beeld gebleven. Die zijn juist als <strong>het</strong><br />
gaat om <strong>empowerment</strong> heel belangrijk. Deze beperking wordt hopelijk <strong>de</strong>els on<strong>de</strong>r<strong>van</strong>gen<br />
door <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>, omdat daarin op een abstracter niveau<br />
over <strong>empowerment</strong> wordt gesproken.<br />
Doelgroepen<br />
In <strong>de</strong> searchstrategie (<strong>de</strong> zoektermen) zijn bewust geen doelgroepen opgenomen.<br />
Dat leek een goe<strong>de</strong> keuze omdat we dan zou<strong>de</strong>n kunnen zien in welke domeinen al<br />
meer en min<strong>de</strong>r over <strong>empowerment</strong> en gerelateer<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rwerpen wordt nagedacht.<br />
Een an<strong>de</strong>r argument is dat een uitsplitsing in doelgroepen sowieso min<strong>de</strong>r<br />
voor <strong>de</strong> hand ligt bij een thema als <strong>empowerment</strong>. Empowerment gaat immers in <strong>de</strong><br />
kern om mensen, niet om cliënten binnen een bepaald zorgdomein. Bovendien is er<br />
vaak sprake <strong>van</strong> een combinatie <strong>van</strong> problemen op verschillen<strong>de</strong> vlakken.<br />
Echter, omdat <strong>de</strong> opbrengst aan artikelen zo buitenproportioneel groot was, waren<br />
we genoodzaakt bij <strong>de</strong> selectie <strong>van</strong> artikelen wel een soort filter toe te passen. We<br />
hebben publicaties geïnclu<strong>de</strong>erd die <strong>van</strong> toepassing zijn op <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse context<br />
en die zich richten op:<br />
• mensen met psychische, psychiatrische of psychosociale problemen<br />
• mensen met verslavingsproblemen<br />
• mensen met (chronische) ziekten of handicaps<br />
• dak- en thuislozen.<br />
Deze keus is gemaakt omdat <strong>de</strong>ze doelgroepen <strong>het</strong> meest voorkwamen in <strong>de</strong> search<br />
en in <strong>de</strong> Wmo-transitie in toenemen<strong>de</strong> mate <strong>van</strong> belang zijn.<br />
Met <strong>de</strong>ze afbakening <strong>van</strong> <strong>de</strong> literatuur zijn er doelgroepen uit <strong>de</strong> studie gevallen:<br />
jeugd, ou<strong>de</strong>ren, mensen met intellectuele beperkingen, religieuze min<strong>de</strong>rhe<strong>de</strong>n,<br />
migranten, vrouwen en homoseksuelen. Ook on<strong>de</strong>rzoek dat te maken had met<br />
<strong>empowerment</strong> <strong>van</strong> bevolkingsgroepen in <strong>de</strong>r<strong>de</strong> wereldlan<strong>de</strong>n is niet meegenomen<br />
in <strong>de</strong> studie. Hoewel <strong>het</strong> aannemelijk is dat veel <strong>van</strong> <strong>de</strong> hier beschreven principes en<br />
kennis over <strong>empowerment</strong> ook in hoge mate <strong>van</strong> toepassing zijn op al <strong>de</strong>ze doelgroepen,<br />
zou <strong>het</strong> zeer <strong>de</strong> moeite waard zijn als er aparte <strong>empowerment</strong>studies aan<br />
<strong>de</strong>ze doelgroepen wor<strong>de</strong>n gewijd.<br />
Naast <strong>het</strong> feit dat er doelgroepen missen, is er in <strong>de</strong> studie ook een nadruk ontstaan op<br />
doelgroepen met psychische problematiek. Dit kan verschillen<strong>de</strong> oorzaken hebben. Ten<br />
eerste is aan <strong>het</strong> begin <strong>van</strong> <strong>de</strong> studie besloten om een aanvullen<strong>de</strong> search te doen in<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 105<br />
* * *
drie psychiatrie-georiënteer<strong>de</strong> tijdschriften (zie beschrijving metho<strong>de</strong> in §1.2). Dit achtten<br />
wij zinvol omdat in <strong>het</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse ggz-domein veel is gepubliceerd over thema’s<br />
als <strong>empowerment</strong>, regie en herstel. Hierdoor is er echter wel veel psychiatrieliteratuur<br />
in <strong>de</strong> search terechtgekomen. Ook <strong>de</strong> sneeuwbal search is groten<strong>de</strong>els psychiatriegeoriënteerd<br />
gebleken. Dat kan te maken hebben met <strong>het</strong> feit dat <strong>de</strong> ggz <strong>het</strong> vaste<br />
<strong>werkt</strong>errein is <strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeker, waardoor <strong>de</strong> toegang tot artikelen groter is.<br />
On<strong>de</strong>rbelichte thema’s<br />
De search heeft relatief veel kennis opgeleverd over <strong>empowerment</strong>processen op<br />
<strong>het</strong> niveau <strong>van</strong> individuen, lotgenoten, zorg en beleid en relatief weinig kennis<br />
over <strong>de</strong> ervaringen met en effectiviteit <strong>van</strong> maatschappelijke initiatieven zoals<br />
lokale projecten, buurtprojecten, welzijnsinterventies en kwartiermaakactiviteiten.<br />
Dit is jammer, omdat dit <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> theorie als een zeer belangrijk on<strong>de</strong>rwerp moet<br />
wor<strong>de</strong>n aangemerkt. Er zijn verschillen<strong>de</strong> verklaringen voor te be<strong>de</strong>nken. Mogelijk<br />
is <strong>de</strong>ze bias veroorzaakt door <strong>de</strong> zoektermen. Het gebruiken <strong>van</strong> termen als ‘experience’,<br />
‘narrative’ en ‘effect’ in <strong>de</strong> zoekopdrachten kan een zekere reductie tot <strong>het</strong><br />
medisch-psychologische domein tot gevolg hebben gehad. Deze termen zijn wellicht<br />
min<strong>de</strong>r geschikt voor <strong>het</strong> vin<strong>de</strong>n <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rzoek dat complexe veran<strong>de</strong>ringen op gemeenschapsniveau<br />
in kaart brengt. Een an<strong>de</strong>re verklaring is dat er gewoon weinig<br />
on<strong>de</strong>rzoek is. Er zijn veel gegevens verzameld over diverse sociale interventies die<br />
meer<strong>de</strong>re groepen in <strong>de</strong> samenleving aangaan, zie bijvoorbeeld <strong>de</strong> vele interventies<br />
in <strong>de</strong> databank sociale interventies <strong>van</strong> Movisie https://www.movisie.nl/databank-effectieve-sociale-interventies.<br />
Veel interventies lijken echter nauwelijks internationaal<br />
systematisch te zijn on<strong>de</strong>rzocht, waardoor zij niet in <strong>de</strong>ze search terechtgekomen<br />
zijn.<br />
Op zich klopt <strong>het</strong> wel dat <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoekstraditie in dit gebied achterblijft bij bijvoorbeeld<br />
<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoekstraditie binnen <strong>het</strong> medisch-psychologisch domein. Dit<br />
is traditioneel <strong>het</strong> geval en heeft me<strong>de</strong> te maken met <strong>het</strong> feit dat <strong>het</strong> meten <strong>van</strong><br />
samenlevingsveran<strong>de</strong>ring lastig is. Het meten <strong>van</strong> individuele veran<strong>de</strong>ring is zoveel<br />
gemakkelijker, <strong>wat</strong> een dominantie <strong>van</strong> individu-gericht on<strong>de</strong>rzoek in <strong>de</strong> hand<br />
<strong>werkt</strong>. Ook strategische belangen en overwegingen kunnen hierbij een rol spelen.<br />
Hoe dan ook is <strong>het</strong> spijtig en zou <strong>het</strong> goed zijn als <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek <strong>van</strong> maatschappelijk<br />
<strong>empowerment</strong> hoog op <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeksagenda <strong>van</strong> <strong>de</strong> toekomst wordt geplaatst.<br />
De dilemma’s <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong><br />
Tot slot kan <strong>het</strong> als een beperking <strong>van</strong> <strong>de</strong> studie wor<strong>de</strong>n gezien dat <strong>de</strong> dilemma’s die<br />
gepaard gaan met <strong>empowerment</strong> en met <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rsteunen en faciliteren <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>,<br />
nauwelijks aan bod zijn gekomen. Nadruk in <strong>de</strong>ze studie lag op <strong>wat</strong> er<br />
allemaal mogelijk is. Dat beeld heeft natuurlijk ook een an<strong>de</strong>re kant. Empowerment<br />
* * *<br />
106 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
komt niet altijd <strong>van</strong> <strong>de</strong> grond, ook al is <strong>de</strong> motivatie er en zijn <strong>de</strong> voorwaar<strong>de</strong>n<br />
gecreëerd. Dit geldt voor alle vier <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rwerpen die zijn behan<strong>de</strong>ld. Soms lukt <strong>het</strong><br />
mensen gewoonweg niet om zelf strategieën te ontwikkelen of op een vruchtbare<br />
manier zin te geven aan problemen waar ze mee te kampen hebben. Regelmatig<br />
ontstaat er helemaal geen echte we<strong>de</strong>rkerige steun binnen peer-support initiatieven.<br />
Samenwerking en vruchtbare dialoog tussen professionals en cliënten is lang<br />
niet altijd mogelijk. En verschillen in participatie, zeggenschap en maatschappelijke<br />
posities tussen groepen in <strong>de</strong> samenleving veran<strong>de</strong>ren vaak niet, zelfs niet als beleid<br />
en lokale initiatieven erop gericht zijn. In alle vier <strong>de</strong> dimensies spelen er dilemma’s<br />
rond subject-object zijn, zelfstandigheid-afhankelijkheid, lij<strong>de</strong>n-kracht, succes-tegenslag,<br />
communicatie–strategie, et cetera, die <strong>het</strong> ontstaan <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> in <strong>de</strong><br />
weg zitten. Hoe mooi <strong>het</strong> i<strong>de</strong>aal <strong>van</strong> samen op een communicatieve manier stappen<br />
zetten en on<strong>de</strong>rsteuning vormgeven ook klinkt, in <strong>de</strong> praktijk is <strong>het</strong> ingewikkeld om<br />
te bewerkstelligen. In <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> ging ik hier ook op in.<br />
Het na<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitgevoer<strong>de</strong> studie is dat <strong>de</strong> ingewikkeldheid <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong><br />
een beetje on<strong>de</strong>rbelicht is gebleven. Daardoor kan <strong>de</strong> indruk ontstaan dat <strong>empowerment</strong><br />
een groot feest is. Ik heb geprobeerd dit te on<strong>de</strong>r<strong>van</strong>gen door in <strong>de</strong> discussiesectie<br />
op een <strong>wat</strong> kritischer manier naar <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeksresultaten te kijken. Toch<br />
<strong>de</strong>nk ik dat een vervolgstudie die expliciet ingaat op <strong>de</strong> dilemma’s <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong><br />
nodig is om <strong>de</strong> cirkel rond te maken.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 107<br />
* * *
Literatuur<br />
Aar<strong>de</strong>ma, H. (2008). Doet hoop leven? De betekenis <strong>van</strong> hoop voor <strong>het</strong> herstelproces<br />
<strong>van</strong> cliënten met een psychotische stoornis. Emmen: GGZ Zuidoost-Drenthe.<br />
Abdoli, S., Ashktorab, T., Ahmadi, F., Parvizi, S. & Dunning, T. (2008). The <strong>empowerment</strong><br />
process in people with diabetes: an Iranian perspective. Int Nurs Rev,<br />
55(4):447-453.<br />
Achara-Abrahams, I., E<strong>van</strong>s, A.C. & Kenerson King, J. (2011). Recovery-focused behavioral<br />
health system transformation: A framework for change and lessons learned<br />
from Phila<strong>de</strong>lphia. In: Kelly, J.F., White, W.L. (ed). Addiction recovery management:<br />
Theory, research and practice (pp. 187-208). Totowa, NJ US: Humana Press.<br />
Ad<strong>de</strong>nbrooke, M. (2011). Survivors of addiction: Narratives of recovery. New York:<br />
Routledge/Taylor & FrancisGroup.<br />
Adolfsson, E.T., Starrin, B., Smi<strong>de</strong>, B. & Wikblad, K. (2008). Type 2 diabetic patients’<br />
experiences of two different educational approaches - A qualitative study.<br />
International Journal of Nursing Studies, 45(7):986-994.<br />
Alexan<strong>de</strong>r, L.A. & Link, B.G. (2003). The impact of contact on stigmatizing attitu<strong>de</strong>s<br />
toward people with mental illness. Journal of Mental Health, 12(3): 271-289.<br />
Alfano, C.M. & Rowland, J.H. (2009). The experience of survival for patients:<br />
Psychosocial adjustment. Washington, DC, US: American Psychological Association.<br />
Amering, M. (2012). Recovery in mental health: Reshaping our clinical and scientific<br />
responsibilities. Psychiatria Danubina, 24: 291-297.<br />
Anthony, W.A. (1993). Recovery from mental illness: the guiding vision of the mental<br />
health system in the 1990s. Psychosocial Rehabilitation Journal, 16(4): 11-23.<br />
Anthony, K.H. (2008). Helping partnerships that facilitate recovery from severe mental<br />
illness. Journal of Psychosocial Nursing and Mental Health Services, 46(7):25-33.<br />
Areberg, C. & Bejerholm, U. (2013). The effect of IPS on participants’ engagement,<br />
quality of life, <strong>empowerment</strong>, and motivation: a randomized controlled trial. Scand<br />
J Occup Ther, 20(6):420-8.<br />
* * *<br />
108 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Arvidsson, S., Bergman, S., Arvidsson, B., Fridlund, B. & Tops, A.B. (2011). Experiences<br />
of health-promoting self-care in people living with rheumatic diseases. J Adv Nurs,<br />
67(6): 1264-1272.<br />
Asimakopoulou, K., Gilbert, D., Newton, P. & Scambler, S. (2012). Back to basics:<br />
Re-examining the role of patient <strong>empowerment</strong> in diabetes. Patient Education and<br />
Counseling, 86(3): 281-283.<br />
Aujoulat, I., d’Hoore, W. & Deccache, A. (2006). Patient <strong>empowerment</strong> in theory and<br />
practice: Polysemy or cacophony? Patient Education and Counseling, 66(1): 13-20.<br />
Aujoulat, I., Marcolongo, R., Bonadiman, L. & Deccache, A. (2008). Reconsi<strong>de</strong>ring patient<br />
<strong>empowerment</strong> in chronic illness: a critique of mo<strong>de</strong>ls of self-efficacy and bodily<br />
control. Soc.Sci.Med., 66(5): 1228-1239.<br />
Baars, J. E., Markus, T., Kuipers, E. J. & Wou<strong>de</strong>, C. J. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r (2010). Patients’ preferences<br />
regarding shared <strong>de</strong>cision-making in the treatment of inflammatory bowel<br />
disease: results from a patient-<strong>empowerment</strong> study. Digestion, 81(2): 113-119.<br />
Baart, A. (2004). Een theorie <strong>van</strong> <strong>de</strong> presentie. Utrecht: Boom Lemma Uitgevers.<br />
Bähler, M. & Oosterveld, H. (2010). Shared Decision Making - Samen keuzes maken.<br />
In: Rooijen, S. <strong>van</strong>., Weeghel, J. <strong>van</strong>. (2010). Psychiatrische Rehabilitatie Jaarboek<br />
2010-2011. Utrecht: SWP.<br />
Bandura, A. (1977). Self-efficacy: Toward a Unifying Theory of Behavioral Change.<br />
Psychological Review, 84(2): 191-215<br />
Barbic, S., Krupa, T. & Armstrong, I. (2009). A randomized controlled trial of the<br />
effectiveness of a modified recovery workbook program: preliminary findings.<br />
Psychiatr.Serv., 60(4): 491-497.<br />
Basset, T. & Stickley, T. (2010). Introduction. In: Basset, T., Stickley, T., (ed). Voices<br />
of experience: Narratives of mental health survivors (pp. 1-11). Hoboken, US:<br />
Wiley-Blackwell.<br />
Batifoulier, P., Domin, J.P. & Gadreau, M. (2011). Market <strong>empowerment</strong> of the patient:<br />
the French experience. Rev Soc Econ, 69(2):143-162.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 109<br />
* * *
Baum, F., Newman, L., Biedrzycki, K. & Patterson, J. (2010). Can a regional government’s<br />
social inclusion initiative contribute to the quest for health equity? Health<br />
Promot Int, 25(4):474-482.<br />
Beek, F. <strong>van</strong> (2003). Eigen Kracht volgens plan? On<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong> plannen en<br />
follow-up <strong>van</strong> <strong>de</strong> Eigen-kracht Conferenties. Voorhout: WESP.<br />
Beek, F. <strong>van</strong> & Muntendam, M. (2011). De kleine gids. Eigen Kracht-conferentie 2011.<br />
Alphen aan <strong>de</strong>n Rijn: Kluwer.<br />
Begum, S. & Por, J. (2010). The impact of the NSF for Diabetes on patient <strong>empowerment</strong>.<br />
Br.J.Nurs., 19(14): 887-890.<br />
Bek<strong>het</strong>, A.K., Johnson, N.L. & Zauszniewski, J.A. (2012). Effects on resilience of caregivers<br />
of persons with autism spectrum disor<strong>de</strong>r: the role of positive cognitions. J<br />
Am Psychiatr Nurses Assoc, 18(6):337-344.<br />
Bell, N.J., Kanitkar, K., Kerksiek, K.A., Watson, W., Das, A., Kostina-Ritchey, E. et al.<br />
(2009). “It has ma<strong>de</strong> college possible for me”: feedback on the impact of a university-based<br />
center for stu<strong>de</strong>nts in recovery. J.Am.Coll.Health, 57(6): 650-657.<br />
Bennett, D.H. (1997). Rehabilitatie is mensenwerk; <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> een visie.<br />
Passage, (2):68-75.<br />
Best, D. & Ball, G. (2011) Recovery and public policy: Driving the strategy by raising<br />
political awareness. Journal of Groups in Addiction & Recovery, 6(1-2):7-19.<br />
Bhat, C.S. (2010). Assisting unemployed adults find suitable work: A group intervention<br />
embed<strong>de</strong>d in community and groun<strong>de</strong>d in social action. Journal for Specialists<br />
in Group Work, 35(3): 246-254.<br />
Bin<strong>de</strong>, P. (2012). A Mutual Support Group for Young Problem Gamblers.<br />
International Journal of Mental Health and Addiction, 10(4): 524-536.<br />
Biron, M. & Bamberger, P. (2010). The impact of structural <strong>empowerment</strong> on individual<br />
well-being and performance: Taking agent preferences, self-efficacy and<br />
operational constraints into account. Human Relations, 63(2):163-191.<br />
* * *<br />
110 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Bjørk, T., Wallin, K. & Pettersen, G. (2012). Male experiences of life after recovery<br />
from an eating disor<strong>de</strong>r. Eat Disord, 20(5):460-468.<br />
Björklund, M., Sarvimaki, A. & Berg, A. (2008). Health promotion and <strong>empowerment</strong><br />
from the perspective of individuals living with head and neck cancer. Eur J Oncol<br />
Nurs, 12(1):26-34.<br />
Boer, N. <strong>de</strong> & Lans, J. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r (2011). Burgerkracht. De toekomst <strong>van</strong> <strong>het</strong> sociaal werk<br />
in Ne<strong>de</strong>rland. Den Haag: Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling.<br />
Boertien, D. & Bakel, M. <strong>van</strong> (2012). Handreiking voor <strong>de</strong> inzet <strong>van</strong> ervarings<strong>de</strong>skundigheid<br />
<strong>van</strong>uit<strong>de</strong> geestelijke gezondheidszorg. Utrecht: Trimbos-instituut /<br />
Kenniscentrum Phrenos.<br />
Boertien, D., Bakel, M. <strong>van</strong> & Weeghel, J. <strong>van</strong> (2012). Wellness Recovery Action<br />
Plan in Ne<strong>de</strong>rland. Een herstelmetho<strong>de</strong> bij psychische ontwrichting. Maandblad<br />
Geestelijke volksgezondheid, 67(5): 276-283.<br />
Boevink, W. & Dröes, J. (2005). Herstelwerk <strong>van</strong> mensen met een psychische beperking<br />
en <strong>wat</strong> kunnen hulpverleners doen om hen te on<strong>de</strong>rsteunen? PsychoPraxis, 7(1):<br />
14-20.<br />
Boevink, W., Plooy, A. & Rooijen, S. <strong>van</strong> (red.) (2006). Herstel, <strong>empowerment</strong> en<br />
ervarings<strong>de</strong>skundigheid <strong>van</strong> mensen met psychische aandoeningen. Amsterdam:<br />
Uitgeverij SWP.<br />
Boevink, W.A. (2008A). Lijfsbehoud, levenskunst en lessen om (<strong>van</strong>) te leren. Herstel,<br />
<strong>empowerment</strong> en ervarings<strong>de</strong>skundigheid <strong>van</strong> mensen met psychische beperking/<br />
handicaps. In: L. Korevaar & J. Dröes (red.) Handboek Rehabilitatie voor zorg en<br />
welzijn. Bussum: Coutinho.<br />
Boevink, W. (2008B). Mijn moeizame weg <strong>van</strong> stoornis naar samenhang. Een ervarings<strong>de</strong>skundige<br />
verkenning <strong>van</strong> <strong>de</strong> relatie trauma-psychose. Maandblad Geestelijke<br />
volksgezondheid, 63(11):903-911.<br />
Boevink, W. (2009). Lijfsbehoud, levenskunst en lessen om <strong>van</strong> te leren. HEE-gesch(r)<br />
ift. Utrecht, Trimbos-instituut.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 111<br />
* * *
Boevink, W. & Corstens, D. (2012). My body remembers; I refused: Childhood trauma,<br />
dissociation and psychosis. In: J. Geekie, P. Randal, D. Lampshire & J. Read, J., (ed.)<br />
(2012). Experiencing psychosis: Personal and professional perspectives (pp. 119-126).<br />
New York, US: Routledge/Taylor & Francis Group.<br />
Boevink, W., Prinsen, M., Elfers, L., Dröes, J., Tiber, M. & Wilrycx, G. (2009).<br />
Herstelon<strong>de</strong>rsteunen<strong>de</strong> zorg, een concept in ontwikkeling. Tijdschrift voor<br />
Rehabilitatie, 18(1):42-54.<br />
Bohanske, R.T. & Franczak, M. (2010). Transforming public behavioral health care:<br />
A case example of consumer-directed services, recovery, and the common factors.<br />
Washington, DC, US: American Association.<br />
Boisvert, R.A., Martin, L.M., Grosek, M. & Clarie, A.J. (2008). Effectiveness of a peersupport<br />
community in addiction recovery: participation as intervention. Occup.Ther.<br />
Int., 15(4):205-220.<br />
Borg, M. & Davidson, L. (2008). The nature of recovery as lived in everyday experience.<br />
Journal of Mental Health, 17(2):129-140.<br />
Borg, M., Karlsson, B. & Kim, H.S. (2009). User involvement in community mental<br />
health services-principles and practices. J Psychiatr Ment Health Nurs, 16(3):285-292.<br />
Borg, M. & Kristiansen, K. (2004). Recovery-oriented professionals: Helping relationships<br />
in mental health services. Journal of Mental Health, 13(5), 493-505.<br />
Borg, M. & Kristiansen, K. (2008). Working on the edge: The meaning of work<br />
for people recovering from severe mental distress in Norway. Disability & Society,<br />
23(5):511-523.<br />
Borkman, T. (2008). Introduction: The twelve-step program mo<strong>de</strong>l of AA (Rep. No.<br />
18). New York, US: Springer Science + Business Media.<br />
Bos, F. & Knuttel, M. (2009). Dwang tot achter <strong>de</strong> eigen voor<strong>de</strong>ur. Commentaar op<br />
<strong>het</strong> conceptwetsvoorstel Verplichte GGZ. Maandblad Geestelijke volksgezondheid,<br />
12(64):1068-1079.<br />
Boumans, J. (2012A). <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>. Een on<strong>de</strong>rzoek naar grondslagen<br />
<strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> <strong>van</strong> kwetsbare doelgroepen binnen zorg en welzijn.<br />
Utrecht: Movisie.<br />
* * *<br />
112 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Boumans, J. (2012B). Tussen regie en repressie. Een verslag <strong>van</strong> een verkenning <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> concept <strong>empowerment</strong>. Tijdschrift voor Rehabilitatie, 21 (1): 28-43.<br />
Boumans, J. & Baart, I. (2013). Het gewone en <strong>het</strong> bijzon<strong>de</strong>re. Een on<strong>de</strong>rzoek naar<br />
ervaringskennis <strong>van</strong> succesvolle zorgmij<strong>de</strong>rs. Utrecht: Trimbos-instituut.<br />
Boumans, J. & Lochtenberg, M. (2013). Op weg naar Ithaka. Reflecties op <strong>empowerment</strong><br />
binnen zorg en welzijn. Tijdschrift voor Rehabilitatie, 22(2):4-14.<br />
Boumans, J., Muusse, C., Planije, M. & Tuynman, M. (2012). Nu leef je zelf. Een on<strong>de</strong>rzoek<br />
naar zelfbeheer in <strong>de</strong> maatschappelijke op<strong>van</strong>g. Utrecht: Trimbos-instituut.<br />
Bowlby, C.G. (2008). Lessons learned from both si<strong>de</strong>s of the therapy couch: A qualitative<br />
exploration of the clinical lives of recovered professionals in the field of eating<br />
disor<strong>de</strong>rs. US: Ann Arbor, ProQuest Information & Learning.<br />
Bowler, M. (2010). Training staff to empower people with long-term conditions to<br />
un<strong>de</strong>rtake self care activities. Nurs.Times, 106(9):14-16.<br />
Bradshaw, P.L. (2008). Service user involvement in the NHS in England: genuine user<br />
participation or a dogma-driven folly? J Nurs Manag, 16(6):673-681.<br />
Bradstreet, S. & McBrierty, R. (2012). Recovery in Scotland: Beyond service <strong>de</strong>velopment.<br />
International Review of Psychiatry, 24(1):64-69.<br />
Bransford, C.L. (2011). Reconciling paternalism and <strong>empowerment</strong> in clinical practice:<br />
an intersubjective perspective. Soc Work, 56(1):33-41.<br />
Brandstetter, S., McCool, M., Wise, M. & Loss, J. (2012). Australian health promotion<br />
practitioners’ perceptions on evaluation of <strong>empowerment</strong> and participation. Health<br />
Promot Int., 29(1):70-80.<br />
Brennan, C. & Ritters, K. (2004). Consumer education in the UK: New <strong>de</strong>velopments<br />
in policy, strategy and implementation. International Journal of Consumer Studies,<br />
28(2):97-107.<br />
Brink, C. (2012). Werken <strong>van</strong>uit zelfregie: <strong>wat</strong> houdt <strong>het</strong> in? Utrecht: Movisie.<br />
Brown, W. (2008). Narratives of mental health recovery. Social Alternatives,<br />
27(4):42-48.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 113<br />
* * *
Brown, L.D. (2009). How People Can Benefit from Mental Health Consumer-Run<br />
Organizations. Am J Community Psychol, 43(3-4):177-188<br />
Brown, L. D., Wituk, S. & Meissen, G. (2010). Consumer-run drop-in centers: Current<br />
state and future directions. New York, US: Springer Science + Business Media.<br />
Brown, L.D., Shepherd, M.D., Merkle, E.C., Wituk, S.A. & Meissen, G. (2008).<br />
Un<strong>de</strong>rstanding how participation in a consumer-run organization relates to recovery.<br />
American Journal of Community Psychology, 42(1-2):167-178.<br />
Brown, C., Bornstein, E. & Wilcox, C. (2012). Partnership and <strong>empowerment</strong> program:<br />
a mo<strong>de</strong>l for patient-centered, comprehensive, and cost-effective care. Clin.J.Oncol.<br />
Nurs., 16(1):15-17.<br />
Bunkers, S.S. (2010).The power and possibility in listening. Nurs Sci Q, 23(1):22-27.<br />
Busschbach, J. <strong>van</strong>, Swil<strong>de</strong>ns, W., Michon, H., Kroon, H., Os, J. <strong>van</strong> & Wiersma,<br />
D. (2010). Succesvol met <strong>de</strong> Individuele Rehabilitatie Bena<strong>de</strong>ring, <strong>Over</strong> verschillen<br />
in <strong>de</strong> effectiviteit <strong>van</strong> rehabilitatietrajecten. In: Van Rooijen & Van Weeghel<br />
(red.). Psychiatrische rehabilitatie. Jaarboek 2010-2011 (pp. 119-132). Amsterdam:<br />
Uitgeverij SWP.<br />
Busschbach, J.T. <strong>van</strong>, Michon, H., Vugt, M. <strong>van</strong> & Stant, A.D. (2011). Effectiviteit<br />
<strong>van</strong> Individuele Plaatsing en Steun in Ne<strong>de</strong>rland. Verslag <strong>van</strong> een gerandomiseer<strong>de</strong><br />
gecontroleer<strong>de</strong> effectstudie. Basisrapport SCION-I en II; Bevindingen na 30 maan<strong>de</strong>n<br />
follow-up. Groningen / Utrecht: Rob Giel On<strong>de</strong>rzoekscentrum / Trimbos-instituut.<br />
Campbell, P. (2006). Changing the mental health system-a survivor’s view. Journal of<br />
Psychiatric and Mental Health Nursing, 13(5):578-580.<br />
Carey, G. & Riley, T. (2012). Fair and just or just fair? Examining mo<strong>de</strong>ls of government--not-for-profit<br />
engagement un<strong>de</strong>r the Australian Social Inclusion Agenda.<br />
Health Educ Res., 27(4):691-703.<br />
Carless, D. (2008). Narrative, i<strong>de</strong>ntity, and recovery from serious mental illness: A life<br />
history of a runner. Qualitative Research in Psychology, 5(4):233-248.<br />
Carlisle, S. (2010). Tackling health inequalities and social exclusion through partnership<br />
and community engagement? A reality check for policy and practice aspirations<br />
from a social inclusion partnership in Scotland. Critical Public Health, 20(1):117-127.<br />
* * *<br />
114 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Carpenter-Song, E., Hipolito, M.M. & Whitley, R. (2012). Right here is an oasis: How<br />
recovery communities contribute to recovery for people with serious mental illnesses.<br />
Psychiatric Rehabilitation Journal, 35(6):435-440.<br />
Castelein, S., Mul<strong>de</strong>r, P.J., Bruggeman, R. & Knegtering, H. (2010).<br />
Lotgenotengroepen voor mensen met schizofrenie. In: S. <strong>van</strong> Rooijen & J. <strong>van</strong><br />
Weeghel (red.). Psychiatrische rehabilitatie. Jaarboek 2010-2011. (pp. 213-22).<br />
Amsterdam: Uitgeverij SWP.<br />
Chamberlin, J. (1997). A working <strong>de</strong>finition of <strong>empowerment</strong>. Psychiatric<br />
Rehabilitation Journal, 20(4):43-46.<br />
Chandler, R. & Hayward, M. (ed.) (2009). Voicing psychotic experiences: A reconsi<strong>de</strong>ration<br />
of recovery and diversity. Brighton, UK: OLM-Pavilion.<br />
Chen, Y.C., Pai, J.S. & Li, I.C. (2008). Haemodialysis: the effects of using the <strong>empowerment</strong><br />
concept during the <strong>de</strong>velopment of a mutual-support group in Taiwan. J.Clin.<br />
Nurs., 17(5):133-142.<br />
Chilton, J., Parrish, M. & Crone, D. (2011). A preliminary review of an outpatient dual<br />
diagnosis recovery group programme. Groupwork: An Interdisciplinary Journal for<br />
Working with Groups, 21(3):78-91.<br />
Chinman, M., Hamilton, A., Butler, B., Knight, E., Murray, S. & Young, A. (2008).<br />
Mental health consumer provi<strong>de</strong>rs: a gui<strong>de</strong> for clinical staff. Verkregen via: http://<br />
www.rand.org/pubs/technical_reports/TR584.html.<br />
Ch’ng, A.M., French, D.& McLean, N. (2008). Coping with the challenges of recovery<br />
from stroke: long term perspectives of stroke support group members. J Health<br />
Psychol, 13(8):1136-1146.<br />
Christensen, M.& Hewitt-Taylor, J. (2006). Empowerment in nursing: paternalism or<br />
maternalism? Br J Nurs, 15(13):695-699.<br />
Ciccone, M.M., Aquilino, A., Cortese, F., Scicchitano, P., Sassara, M., Mola, E. et al.<br />
(2010). Feasibility and effectiveness of a disease and care management mo<strong>de</strong>l in<br />
the primary health care system for patients with heart failure and diabetes (Project<br />
Leonardo). Vasc.Health Risk Manag., 6(6): 297-305.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 115<br />
* * *
Clement, S., Nieuwenhuizen, A. <strong>van</strong>, Kassam, A., Flach, C., Lazarus, A., Castro, M. <strong>de</strong>,<br />
McCrone, P., Norman, I.& Thornicroft, G. (2012). Filmed v. live social contact interventions<br />
to reduce stigma: randomised controlled trial. British Journal of Psychiatry,<br />
201(1):57-64.<br />
Clossey, L. & Rowlett, A. (2008). Effective organizational transformation in psychiatric<br />
rehabilitation and recovery. J.Soc.Work Disabil.Rehabil., 7(3-4):315-339.<br />
Cohen, L., Ferguson, C., Harms, C., Pooley, J.A. & Tomlinson, S. (2011). Family systems<br />
and mental health issues: A resilience approach. Journal of Social Work Practice,<br />
25(1):109-125.<br />
Colella, T.J.F. (2010). The effect of a professionally-gui<strong>de</strong>d telephone peer support<br />
intervention on early recovery outcomes in men following coronary artery bypass<br />
graft surgery (dissertation). Ann Arbor, US: ProQuest Information & Learning.<br />
Colombo, C., Moja, L., Gonzalez-Lorenzo, M., Liberati, A. & Mosconi, P. (2012).<br />
Patient <strong>empowerment</strong> as a component of health system reforms: rights, benefits and<br />
vested interests. Intern Emerg Med, 7(2):183-187.<br />
Cook, J.A., Copeland, M.E., Hamilton, M.M., Jonikas, J.A., Razzano, L.A., Floyd,<br />
C.B., Hudson, W.B., Macfarlane, R.T. & Grey, D.D. (2009). Initial outcomes of a mental<br />
illness self-management program based on wellness recovery action planning.<br />
Psychiatr Serv., 60(2):246-9.<br />
Cook, J.A., Copeland, M.E., Corey, L. et al.(2010). Developing the evi<strong>de</strong>nce base for<br />
peer-led services: changes among participants following wellness recovery action<br />
planning (WRAP) education in two statewi<strong>de</strong> initiatives. Psychiatric Rehabilitation<br />
Journal, 34(2):113-120.<br />
Cook, J.A., Copeland, M.E., Jonikas, J.A et al.(2011). Results of a Randomized<br />
Controlled Trial of Mental Illness Self-management Using Wellness Recovery Action<br />
Planning. Schizophrenia Bulletin Ad<strong>van</strong>ce Access.<br />
Cook, J.A., Copeland, M.E., Floyd, C.B., Jonikas, J.A., Hamilton, M.M., Razzano, L.,<br />
Carter, T.M., Hudson, B., Grey, D.D. & Boyd, S. (2012). A randomized controlled trial<br />
of effects of Wellness Recovery Action Planning on <strong>de</strong>pression, anxiety, and recovery.<br />
Psychiatr Serv., 63(6):541-7.<br />
* * *<br />
116 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Cook, J.A., Jonikas, J.A., Hamilton, M.M., Goldrick, V., Steigman, P.J., Grey, D.D.,<br />
Burke, L., Carter, T.M., Razzano, L.A. & Copeland, M.E.(2013). Impact of Wellness<br />
Recovery Action Planning on service utilization and need in a randomized controlled<br />
trial. Psychiatr Rehabil J., 36(4):250-7.<br />
Coreil, J., Corvin, J.A., Nupp, R., Dyer, K. & Noble, C. (2012). Ethnicity and cultural<br />
mo<strong>de</strong>ls of recovery from breast cancer. Ethnicity & Health, 17(3):291-307.<br />
Costin, C.& Grabb, G.S. (2012). 8 keys to recovery from an eating disor<strong>de</strong>r: Effective<br />
strategies from therapeutic practice and personal experience. New York, US: WW<br />
Norton & Co.<br />
Crain, M., Penhale, C., Newstead, C., Thomson, L., Heah, T. & Barclay, K. (2009).<br />
The contribution of IPS to recovery from serious mental illness: A case study. Work:<br />
Journal of Prevention, Assessment & Rehabilitation, 33(4):459-464.<br />
Cruce, G., Öjehagen, A. & Nordström, M. (2012). Recovery-promoting care as experienced<br />
by persons with severe mental illness and substance misuse. International<br />
Journal of Mental Health and Addiction, 10(5):660-669.<br />
Dankers, T. & Wilken, J.P. (2007). Arbeidsre-integratie bij mensen met psychische<br />
beperkingen. Amsterdam: SWP.<br />
Davey, M.P., Kissil, K., Nino, A. & Tubbs, C.Y. (2010). “They paid no mind to my state<br />
of mind”: African American breast cancer patients’ experiences of cancer care <strong>de</strong>livery.<br />
J Psychosoc Oncol 2010, 28(6):683-698.<br />
David, J.C. & Baron, R.C. (2010). Into the Thick of Things: Connecting Consumers<br />
to Community Life: A Compendium of Community Inclusion Initiatives For People<br />
with Psychiatric Disabilities At Consumer-Run Programs. Phila<strong>de</strong>lphia, PA: Temple<br />
University Collaborative on Community Inclusion of Individuals with Psychiatric<br />
Disabilities. Available at www.tucollaborative.org.<br />
Davidson, L., Miller, R. & Flanagan, E. (2008). What’s in it for me? The utility of<br />
psychiatric treatments from the perspective of the person in recovery. Epi<strong>de</strong>miol<br />
Psichiatr Soc, 17(3):177-181.<br />
Davidson, L. (2003). Living outsi<strong>de</strong> mental illness: Qualitative studies of recovery in<br />
schizophrenia. New York, US: NYU Press.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 117<br />
* * *
Davidson, L. (2008). ‘Recovery’ as a response to oppressive social structures. Chronic<br />
Illn, 4(4):305-306.<br />
Davidson, L., Flanagan, E. & Styron, T. (2012). Designing policies to foster the community<br />
inclusion of people in recovery. In: P. Ryan, S. Ramon & T. Greacen (ed.).<br />
Empowerment, lifelong learning and recovery in mental health: Towards a new<br />
paradigm. New York, US: Palgrave Macmillan.<br />
Davidson, L., O’Connell, M., Tondora, J., Styron, T. & Kangas, K. (2006). The Top Ten<br />
Concerns About Recovery Encountered in Mental Health System Transformation.<br />
Psych. Serv. 57(5):640-645.<br />
Davidson, L., Drake, R.E., Schmutte, T., Dinzeo, T. & Andres-Hyman, R. (2009). Oil<br />
and <strong>wat</strong>er or oil and vinegar? Evi<strong>de</strong>nce-based medicine meets recovery. Community<br />
Mental Health Journal, 45(5):323-332.<br />
Davidson, L., Tondora, J. & Ridgway, P. (2010). Life is not an “outcome”: Reflections<br />
on recovery as an outcome and as a process. American Journal of Psychiatric<br />
Rehabilitation, 13(1):1-8.<br />
Deegan, P. (1993). Recovering our sense of value after being labeled mentally ill.<br />
Journal of psychosocial nursing, 31(4):7-11.<br />
Deegan, P. (2005). The importance of personal medicine: a qualitative study of resilience<br />
in people with psychiatric disabilities. Scand J Public Health Suppl.,33(66):29-35.<br />
Deegan, P.E. & Drake, R.E. (2006). Shared Decision Making and medication management<br />
in the recovery process. Psych. Serv. 57(11):1636-1639.<br />
Denz-Penhey, H. & Murdoch, J.C. (2008). Personal resiliency: Serious diagnosis<br />
and prognosis with unexpected quality outcomes. Qualitative Health Research,<br />
18(3):91-404.<br />
Desain, L. et al. (2013). Ervaringen met <strong>de</strong> inzet <strong>van</strong> ervarings<strong>de</strong>skundigheid.<br />
Amsterdam: Hogeschool Amsterdam, Kenniscentrum Maatschappij en Recht<br />
Di, M.V., Kent, A., Fian<strong>de</strong>r, M. & Lawrence, J. (2008). Recovery from postnatal <strong>de</strong>pression:<br />
a consumer’s perspective. Arch Womens Ment Health, 11(4):253-257.<br />
* * *<br />
118 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Dickens, J.R. (2012). The experience of recovery from alcohol/drugs (AOD). Ann<br />
Arbor, US: ProQuest Information & Learning.<br />
Dillon, J. (2012). Recovery from ‘psychosis’. In: Geekie, J., Randal, P., Lampshire, D.,<br />
Read, J.,(ed). Experiencing psychosis: Personal and professional perspectives. New<br />
York, US: Routledge/Taylor & Francis Group.<br />
Din, R. (2011). A Discussion of the Origins of The Road to Recovery - the Scottish<br />
Government’s Recovery Policy for Drugs. Journal of Groups in Addiction & Recovery,<br />
6(1-2):38-48.<br />
Distelbrink, M., Gruijter, M. <strong>de</strong> & Ou<strong>de</strong>nampsen, D. (2008). Effecten <strong>van</strong> lotgenotencontact.<br />
On<strong>de</strong>rzoek bij <strong>de</strong> Vereniging Spierziekten Ne<strong>de</strong>rland. Utrecht: Verwey-<br />
Jonker Instituut.<br />
Doughty, C., Tse, S., Duncan, N. & McIntyre, L. (2008). The Wellness Recovery Action<br />
Plan (WRAP): workshop evaluation. Australas. Psychiatry, 16(6):450-456.<br />
Dowrick, C., Kokanovic, R., Hegarty, K., Griffiths, F. & Gunn, J. (2008). Resilience and<br />
<strong>de</strong>pression: perspectives from primary care. Health (London), 12(4):439-452.<br />
Drake, R.E., Bond, G.R. & Becker, D.R. (2012). Individual placement and support:<br />
An evi<strong>de</strong>nce-based approach to supported employment. New York, US: Oxford<br />
University Press.<br />
Driessen, E., Holten, J., Huber, M., Passa<strong>van</strong>ti, E., Sedney, P. & Vada Soto, X. (2013).<br />
Begrippenka<strong>de</strong>r. Ervarings<strong>de</strong>skundigheid en aanverwante begrippen. Amsterdam:<br />
Hogeschool <strong>van</strong> Amsterdam, Kenniscentrum Maatschappij en Recht.<br />
Driessens, K. & Regenmortel, T. <strong>van</strong> (2006). Bind-Kracht in armoe<strong>de</strong>. Leefwereld en<br />
hulpverlening, Boek 1. Leuven: LannooCampus.<br />
Driessens, K. & Geldof, D. (2008). Normatieve professionaliteit in <strong>het</strong> sociaal werk.<br />
Alert, 34(2):66-75.<br />
Dröes, J. (ed.) (2005). Individuele rehabilitatie, behan<strong>de</strong>ling en herstel. Amsterdam:<br />
SWP.<br />
Dröes, J. & Weeghel, J. <strong>van</strong> (1994). Perspectieven <strong>van</strong> psychiatrische rehabilitatie.<br />
Maandblad Geestelijke volksgezondheid, 49(8):795-810.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 119<br />
* * *
Dröes, J. & Witsenburg, C. (2012). Herstelon<strong>de</strong>rsteunen<strong>de</strong> zorg. Behan<strong>de</strong>ling, rehabilitatie<br />
en ervarings<strong>de</strong>skundigheid als hulp bij herstel <strong>van</strong> psychische aandoeningen.<br />
Amsterdam: Uitgeverij SWP.<br />
Dunn, E.C., Wewiorski, N.J. & Rogers, E.S. (2008). The meaning and importance of<br />
employment to people in recovery from serious mental illness: results of a qualitative<br />
study. Psychiatr.Rehabil.J., 32(1):59-62.<br />
East, L., Jackson, D., O’Brien, L. & Peters, K. (2010). Storytelling: an approach that can<br />
help to <strong>de</strong>velop resilience. Nurse Res., 17(3):17-25.<br />
Eilertsen, G., Kirkevold, M. & Bjørk, I.T. (2010). Recovering from a stroke: A longitudinal,<br />
qualitative study of ol<strong>de</strong>r Norwegian women. Journal of Clinical Nursing,<br />
19(13-14):2004-2013.<br />
Elwyn, G., Frosch, D., Thomson, R., Joseph-Williams, N., Lloyd, A., Kin<strong>de</strong>rsley, P.,<br />
Cording, E., Tomson, D., Dodd, C., Rollnick, S., Edwards, A. & Barry, M. (2012). Shared<br />
Decision Making: A Mo<strong>de</strong>l for Clinical Practice. J Gen Intern Med., 27(10):1361-1367.<br />
Epstein, R. (2010). Exploration of the impact of the twelve steps on individuals in recovery<br />
from binge eating disor<strong>de</strong>r. Ann Arbor, US: ProQuest Information & Learning.<br />
Erp, N. <strong>van</strong>, Boertien, D., Scholtens, G. & Rooijen, S. <strong>van</strong> (2011). Ervarings<strong>de</strong>skundigheid<br />
en herstelon<strong>de</strong>rsteuning. Voorbeel<strong>de</strong>n uit <strong>de</strong> geestelijke gezondheidszorg.<br />
Utrecht: Trimbos-instituut/Kenniscentrum Phrenos.<br />
Erp, N. <strong>van</strong>, Rijkaart, A.M., Boertien, D., Bakel, M. <strong>van</strong> & Rooijen, S. <strong>van</strong> (2012).<br />
Vernieuw<strong>de</strong> inzet <strong>van</strong> ervarings<strong>de</strong>skundigheid. Evaluatieon<strong>de</strong>rzoek in 18 ggz-instellingen.<br />
Utrecht: Trimbos-instituut.<br />
Faris, A.S., Cavell, T.A., Fishburne, J.W. & Britton, P.C. (2009). Examining motivational<br />
interviewing from a client agency perspective. J Clin Psychol, 65(9):955-970.<br />
Feeney, L., Jordan, I. & McCarron, P. (2013). Teaching recovery to medical stu<strong>de</strong>nts.<br />
Psychiatric Rehabilitation Journal, 36(1): 35-41.<br />
* * *<br />
120 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Fisher, D.B. & Chamberlin, J. (2005). The Role of Mental Health Consumers in Leading<br />
the Recovery Transformation of the Mental Health System. In: N. Cummings, W.<br />
O’Donohue & M. Cucciare, A.,(ed.). Universal healthcare: Readings for mental health<br />
professionals.(pp. 219-242). Reno, US: Context Press.<br />
Flora, K. (2012). Recovery from substance abuse: A narrative approach to un<strong>de</strong>rstanding<br />
the motivation and ambivalence about change. Journal of Social Work Practice<br />
in the Addictions, 12(3):302-315.<br />
Foucault, M. (1989). De geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> <strong>de</strong> waanzin in <strong>de</strong> 17e en 18e eeuw.<br />
Meppel: Boom (1e druk Parijs, 1961).<br />
Fox, F.E., Rodham, K.J., Harris, M.F., Taylor, G.J., Sutton, J., Scott, J. et al.<br />
(2009). Experiencing ‘the other si<strong>de</strong>’: A study of empathy and <strong>empowerment</strong><br />
in general practitioners who have been patients. Qualitative Health Research,<br />
19(11):1580-1588.<br />
Fox, B., Herk, B. <strong>van</strong>, Esselink, R. & Rijkschroeff, R. (1983). Psychiatrische tegenbeweging<br />
in Ne<strong>de</strong>rland. Amsterdam: Van Gennep.<br />
Fraas, M.R. & Calvert, M. (2009). The use of narratives to i<strong>de</strong>ntify characteristics leading<br />
to a productive life following acquired brain injury. Am J Speech Lang Pathol,<br />
18(4):315-328.<br />
Frankx, G., Stalmeijer, P. & Timmermans, D. (2006). Keuzehulp in <strong>de</strong> zorg: <strong>de</strong><br />
integratie <strong>van</strong> kennis en waar<strong>de</strong>n. Maandblad Geestelijke volksgezondheid,<br />
61(7):638-644.<br />
Freire, P. (1980). De pedagogie <strong>de</strong>r on<strong>de</strong>rdrukten. Baarn: In <strong>de</strong>n Toren/Anthosboeken<br />
(1e druk 1972).<br />
Frese, F. J., Knight, E. L. & Saks, E. (2009). Recovery from schizophrenia: with views<br />
of psychiatrists, psychologists, and others diagnosed with this disor<strong>de</strong>r. Schizophr.<br />
Bull.,35 (2):370-380.<br />
Fukui, S., Starnino, V.R., Susana, M., Davidson, L.J., Cook, K., Rapp, C.A. et al.<br />
(2011). Effect of Wellness Recovery Action Plan (WRAP) participation on psychiatric<br />
symptoms, sense of hope, and recovery. Psychiatr.Rehabil.J., 34(3):214-222.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 121<br />
* * *
Fulford, K.W. (2011). Bringing together values-based and evi<strong>de</strong>nce-based medicine:<br />
UK Department of Health Initiatives in the ‘Personalization’ of Care. J Eval Clin<br />
Pract., 17(2):341-3.<br />
Galanter, M. & Kaskutas, L.A. (2008). Research on Alcoholics Anonymous and spirituality<br />
in addiction recovery (Rep. No. 18). New York, US: Springer Science + Business<br />
Media.<br />
Gallagher, P. (2011). Becoming normal: a groun<strong>de</strong>d theory study on the emotional<br />
process of stroke recovery. Can J Neurosci Nurs, 33(3):24-32.<br />
Ge<strong>hart</strong>, D.R. (2012). The mental health recovery movement and family therapy, part<br />
I: Consumer-led reform of services to persons diagnosed with severe mental illness.<br />
Journal of Marital and Family Therapy, 38(3):429-442.<br />
Gestel-Timmermans, H. <strong>van</strong>, Brouwers, E.P., Assen, M.A. <strong>van</strong> & Nieuwenhuizen, C.<br />
<strong>van</strong> (2012). Effects of a peer-run course on recovery from serious mental illness: a<br />
randomized controlled trial. Psychiatr.Serv., 63(1):54-60.<br />
GGZ Ne<strong>de</strong>rland (2009). <strong>Naar</strong> herstel en gelijkwaardig burgerschap. Visie op <strong>de</strong> (langdurige)<br />
zorg aan mensen met ernstige psychische aandoeningen. Verkrijgbaar via:<br />
http://www.ggzne<strong>de</strong>rland.nl/uploads/assets/asset_305955.pdf<br />
Giesen, F., Erp, N. <strong>van</strong>., Weeghel, J. <strong>van</strong>., Michon, H. & Kroon, H. (2007). De implementatie<br />
<strong>van</strong> Individual Placement and Support in Ne<strong>de</strong>rland. Tijdschrift voor<br />
Psychiatrie, 49(9):611-621.<br />
Gijswijt-Hofstra, M. & Oosterhuis, H. (2001). Psychiatrische geschie<strong>de</strong>nissen.<br />
Bijdragen en me<strong>de</strong><strong>de</strong>lingen <strong>van</strong> <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis <strong>de</strong>r Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n, 116(2):162-197.<br />
Glaser, B.G. & Strauss, A.L. (1967). The discovery of groun<strong>de</strong>d theory: Strategies for<br />
qualitative research. New York, US: Aldine <strong>de</strong> Gruyter.<br />
Goossensen, A. & Baart, A. (2011). Kwaliteit <strong>van</strong> zorg 2.0: menslieven<strong>de</strong>, presente en<br />
zorgzame zorg. Kwaliteit in Zorg (6):4-7.<br />
Goossensen, A., Dijke, J. <strong>van</strong>, Heidinga, H. & Baart, A.(2012). Werken <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> presentie<br />
theorie. Kwaliteit 2.0; over presentie, opgaven en logica´s. Sociaalbestek. Verkrijgbaar<br />
via: http://www.presentie.nl/publicaties/item/441-werken-<strong>van</strong>uit-<strong>de</strong>-presentietheorie<br />
* * *<br />
122 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Gosman-Hedstrom, G. & Dahlin-I<strong>van</strong>off, S. (2012). ‘Mastering an unpredictable everyday<br />
life after stroke ‘- ol<strong>de</strong>r women’s experiences of caring and living with their<br />
partners. Scand J Caring Sci, 26(3):587-597.<br />
Gramberg, P. (2011). Eigen Kracht-conferenties: Jaarcijfers 2010. Voorhout: Bureau<br />
WESP.<br />
Graven, C., Brock, K., Hill, K., Ames, D., Cotton, S. & Joubert, L. (2011). From rehabilitation<br />
to recovery: protocol for a randomised controlled trial evaluating a goalbased<br />
intervention to reduce <strong>de</strong>pression and facilitate participation post-stroke.<br />
BMC.Neurol., 11(1):73.<br />
Grealish, A., Tai, S., Hunter, A. & Morrison, A.P. (2013). Qualitative Exploration of<br />
Empowerment from the Perspective of Young People with Psychosis. Clin Psychol<br />
Psychother., 20(2):136-48.<br />
Green, C. A., Polen, M.R., Janoff, S.L., Castleton, D.K., Wisdom, J.P., Vuckovic, N. et al.<br />
(2008). Un<strong>de</strong>rstanding how clinician-patient relationships and relational continuity<br />
of care affect recovery from serious mental illness: STARS study results. Psychiatr.<br />
Rehabil.J., 32(1):9-22.<br />
Green, T.L. & King, K.M. (2009). Experiences of male patients and wife-caregivers in<br />
the first year post-discharge following minor stroke: A <strong>de</strong>scriptive qualitative study.<br />
International Journal of Nursing Studies, 46(9):1194-1200.<br />
Grieken, R.A.<strong>van</strong>, Kirkenier, A.C., Koeter, M.W., Nabitz, U.W. & Schene, A.H. (2012).<br />
Patients’ perspective on self-management during recovery from <strong>de</strong>pression. Ned<br />
Tijdschr Geneeskd., 156(19):A4337.<br />
Haaster, H. <strong>van</strong> & Vesseur, J. (2002). Door cliënten gestuurd. Een on<strong>de</strong>rzoek<br />
naar cliëntgestuur<strong>de</strong> projecten in Ne<strong>de</strong>rland. Amsterdam: Instituut voor<br />
Gebruikersparticipatie en Beleid.<br />
Hal, L.B. <strong>van</strong>, Meershoek, A., Nijhuis, F. & Horstman, K. (2012). The ‘empowered<br />
client’ in vocational rehabilitation: the excluding impact of inclusive strategies.<br />
Health Care Anal., 20(3):213-230.<br />
Hamann, J., Langer, B., Winkler, V. et al. (2006). Shared <strong>de</strong>cision-making for in-patients<br />
with schizophrenia. Acta Psychiat Scand., 114(4):265–273.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 123<br />
* * *
Heaney, T. (1995). Issues in Freirean Pedagogy. Verkrijgbaar via: http://www.paulofreire.ufpb.br/paulofreire/Files/outros/Issues_in_Freirean_Pedagogy.pdf.<br />
Heijst, A. <strong>van</strong> (2007). Menslieven<strong>de</strong> zorg. Een ethische kijk op professionaliteit.<br />
Kampen: Klement.<br />
Heijst, A. <strong>van</strong>, Pijnenburg, M., Vosman, F., Leget, C., Ber<strong>de</strong>n, B., Irsel, H. <strong>van</strong>, Jansen,<br />
M., Rebel, A., Schouten, A. & Stegenga, M. (2010). Menslieven<strong>de</strong> zorg, management<br />
en kwaliteit. Bu<strong>de</strong>l: Uitgeverij Damon.<br />
Hen<strong>de</strong>rson, A.R. (2011). A substantive theory of recovery from the effects of severe<br />
persistent mental illness. Int.J.Soc.Psychiatry, 57(6), 564-573.<br />
Hendriksen-Favier, A., Nijnens, K. Rooijen, S. <strong>van</strong> (2012). Handreiking voor <strong>de</strong> implementatie<br />
<strong>van</strong> herstelon<strong>de</strong>rsteunen<strong>de</strong> zorg in <strong>de</strong> ggz. Utrecht: Trimbos-instituut.<br />
Henskens, R. & Muusse, C. (2009). Van beheersen naar betrokkenheid. Maandblad<br />
Geestelijke volksgezondheid, 64(6):437-449.<br />
Henwood, B.F., Padgett, D.K. & Nguyen, D. (2011). Consumer and case manager<br />
agreement on needs assessments in programs for homeless adults with serious mental<br />
illness. Journal of the Society for Social Work and Research, 2(3):143-148.<br />
Heslin, K.C., Hamilton, A.B., Singzon, T.K., Smith, J.L. & An<strong>de</strong>rson, N.L. (2011).<br />
Alternative families in recovery: fictive kin relationships among resi<strong>de</strong>nts of sober<br />
living homes. Qual.Health Res., 21(4):477-488.<br />
Hidajattoellah, D.R.S. & Haaster, H. <strong>van</strong> (2013). Ervaring met ervarings<strong>de</strong>skundige<br />
me<strong>de</strong>werkers. Tijdschrift voor Rehabilitatie, 22(1):48-57.<br />
Higgins, A., Callaghan, P., DeVries, J., Keogh, B., Morrissey, J., Nash, M. et al. (2012).<br />
Evaluation of mental health recovery and Wellness Recovery Action Planning education<br />
in Ireland: a mixed methods pre-post evaluation. J.Adv.Nurs., 68 (11):2418-2428.<br />
Hof, S. <strong>van</strong> ‘t & Verstegen, T. (2002). Ervaringen gebun<strong>de</strong>ld. Organisaties <strong>van</strong> patiënten,<br />
cliënten en hun familie in <strong>de</strong> GGZ. Houten/Diegem: Bohn Stafleu <strong>van</strong> Loghum.<br />
Hollan<strong>de</strong>r, D. <strong>de</strong>n & Zewuster, J. (2005). Rehabilitatiegericht werken met mensen<br />
met ASS; Rapportage <strong>van</strong> <strong>de</strong> werkgroep Rehabilitatie en mensen met ASS. Arnhem:<br />
RIBW Arnhem & Veluwe Vallei, Leo Kannerhuis m.m.v. Storm Rehabilitatie.<br />
* * *<br />
124 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Holter, M. C., Mowbray, C. T., Bellamy, C. D., MacFarlane, P. & Dukarski, J. (2004).<br />
Critical Ingredients of Consumer Run Services: Results of a National Survey.<br />
Community Mental Health Journal, 40(1):47-63.<br />
Hoof, F. <strong>van</strong>, Knispel, A., Erp, N. <strong>van</strong>, <strong>Over</strong>weg, K., Place, C. & Vugt, M. <strong>van</strong>(2012).<br />
Trendrapportage GGZ 2012. Ambulantisering. Utrecht: Trimbos-instituut.<br />
Hoof, F. <strong>van</strong>, Erp, N. <strong>van</strong>, Boumans, J. & Muusse, C. (2014). Trendrapportage GGZ.<br />
Themarapport. Persoonlijk en maatschappelijk herstel <strong>van</strong> mensen met ernstige<br />
psychische aandoeningen. Ontwikkelingen in praktijk en beleid. Utrecht:<br />
Trimbos-instituut.<br />
Hoogerwerf, R., Nievers, E. & Scholten, C. (2004). De invloed <strong>van</strong> cliëntenra<strong>de</strong>n.<br />
Het verzwaard adviesrecht in <strong>de</strong> dagelijkse praktijk <strong>van</strong>uit cliëntenraadperspectief.<br />
Eindrapport. Lei<strong>de</strong>n: Research voor Beleid.<br />
Huber, M. & Bouwes, T. (2011). Samensturing in <strong>de</strong> maatschappelijke op<strong>van</strong>g. De<br />
tegenstelling voorbij. Utrecht / Amsterdam: Movisie / Wmo werkplaatsen.<br />
Hunsche, P. (2008). De strijdbare patiënt. Van gekkenbeweging tot cliëntenbewustzijn.<br />
Portretten 1970-2000. Haarlem: Het Dolhuys.<br />
Hupp, D.R. (2012). A qualitative analysis of participant feedback from the Wellness<br />
Management and Recovery (WMR) program. Ann Arbor, US: ProQuest Information &<br />
Learning.<br />
Hutschemaekers, G. (2001). Hulpverleners en cliënten in <strong>de</strong> geestelijke gezondheidszorg.<br />
Hulpverleners en cliënten in <strong>de</strong> GGZ. Maandblad Geestelijke volksgezondheid,<br />
56(9):806-827.<br />
Ibrahim, N., Michail, M. & Callaghan, P. (2014). The strengths based approach as a<br />
service <strong>de</strong>livery mo<strong>de</strong>l for severe mental illness: a meta-analysis of clinical trials. BMC<br />
Psychiatry, 29(14):243.<br />
Jacobi, S. & MacLeod, R. (2011). Making sense of chronic illness - a therapeutic approach.<br />
J Prim Health Care, 3(2):136-141.<br />
Jacobs, G.C. (2001). De paradox <strong>van</strong> kracht en kwetsbaarheid. Empowerment in feministische<br />
hulpverlening en humanistisch raadswerk (dissertatie). Amsterdam: SWP.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 125<br />
* * *
Jacobs, G.C. (2002). Het uithou<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> spanning. Een beschouwing over presentie,<br />
<strong>empowerment</strong> en humanistisch geestelijk werk. Tijdschrift voor Humanistiek,<br />
3(12), 49-60.<br />
Jacobs, G.C. (2005). Participatie en <strong>empowerment</strong> in <strong>de</strong> gezondheidsbevor<strong>de</strong>ring.<br />
Professionals in <strong>de</strong> knel tussen i<strong>de</strong>aal en praktijk? Sociale interventie, 4:29-39.<br />
Jacobs, G., Braakman, M. & Houweling, J. (2005). Op eigen kracht naar gezond<br />
leven: <strong>empowerment</strong> in <strong>de</strong> gezondheidsbevor<strong>de</strong>ring; concepten, werkwijzen en<br />
on<strong>de</strong>rzoeksmetho<strong>de</strong>n. Utrecht: Universiteit voor <strong>de</strong> Humanistiek.<br />
Jacobs, G., Meij, R., Tenwol<strong>de</strong>, H. & Zomer, Y. (red) (2008). Goed werk. Verkenningen<br />
<strong>van</strong> normatieve professionalisering. Amsterdam: SWP.<br />
Jacobson, N. (2004). In recovery: The making of mental health policy. Amsterdam:<br />
VU University Press.<br />
Jason, L. A. & Ferrari, J. R. (2010). Oxford House Recovery Homes: Characteristics and<br />
Effectiveness. Psychol.Serv., 7(2):92-102.<br />
Jones, F., Mandy, A. & Partridge, C. (2008). Reasons for recovery after stroke: a perspective<br />
based on personal experience. Disabil Rehabil, 30(7):507-516.<br />
Jong, G.<strong>de</strong>, Schout, G., Mul<strong>de</strong>r, C.L., Meijer, E., Dijk, M. <strong>van</strong> & Abma, T. (2014).<br />
Opbrengsten <strong>van</strong> Eigen Kracht-conferenties in <strong>de</strong> openbare geestelijke gezondheidszorg.<br />
Maandblad Geestelijke volksgezondheid, 69(4):37-42.<br />
Jonikas, J.A., Grey, D.D., Copeland, M.E., Razzano, L.A., Hamilton, M.M., Floyd, C.B.<br />
et al. (2011). Improving Propensity for Patient Self-Advocacy Through Wellness<br />
Recovery Action Planning: Results of a Randomized Controlled Trial. Community<br />
Ment.Health J.,49(3):260-9.<br />
Kal, D. (2010A). Rapportage over en aanbevelingen voor <strong>het</strong> cliëntgestuur<strong>de</strong> Dac<br />
Amstelveen. Amsterdam: Roads.<br />
Kal, D. (2010B). Kwartiermaken. Werken aan ruimte voor mensen met een psychiatrische<br />
achtergrond. Amsterdam: Uitgeverij Boom.<br />
Kal, D., Post, R. & Scholtens, G. (2012). Meedoen gaat niet <strong>van</strong>zelf. Kwartiermaken in<br />
theorie en praktijk. Amsterdam: Tobi Vroegh.<br />
* * *<br />
126 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Kamphuis, M. (1952). Wat is social casework? (4e herziene druk). Alphen aan <strong>de</strong>n<br />
Rijn: Samsom Uitgeverij.<br />
Kamphuis, M. (1977). Wat is social casework? Inleiding tot <strong>de</strong> hulpverlening aan personen<br />
en gezinnen (11e herziene druk). Alphen aan <strong>de</strong>n Rijn: Samsom Uitgeverij.<br />
Keegan, K. & Moss, H.B. (2008). Chasing the high: A firsthand account of one young<br />
person’s experience with substance abuse. New York, US: Oxford University Press.<br />
Kenyon, L. & Gordon, F. (2009). Community engagement: from a professional to a<br />
public perspective. Community Pract, 82(2):22-25.<br />
Kieviet-Stijnen, A., Visser, A., Garssen, B., & Pet, A. (2004). Stilstaan bij <strong>het</strong> leven;<br />
Doelen <strong>van</strong> mensen met kanker in groepsbegeleiding. Maandblad Geestelijke volksgezondheid,<br />
59(9):697-708.<br />
Knei-Paz, C. (2009). The central role of the therapeutic bond in a social agency<br />
setting: Clients’ and social workers’ perceptions. Journal of Social Work 2009,<br />
9(2):178-198.<br />
Knoope, A. & Goossensen, A. (2011). Aandachtige betrekking; waarom <strong>het</strong> aanleren<br />
<strong>van</strong> presentie moeilijk is. Maatwerk, 1:10-13.<br />
Koekkoek, B. (2013). Min<strong>de</strong>r mid<strong>de</strong>len, meer matchen. Maandblad Geestelijke volksgezondheid,<br />
68(2).<br />
Kolassa, E.M.M. (2011). Patient power and physician responses. Research in Social &<br />
Administrative Pharmacy, 7(1):2-3.<br />
Kromhout, M., Feijten, P., Vonk, F., Klerk, M. <strong>de</strong>, Marangos, A.M., Mensink, W.,<br />
Draak, M. <strong>de</strong>n & Boer, A. <strong>de</strong> (2014). De Wmo in beweging. Evaluatie Wet maatschappelijke<br />
on<strong>de</strong>rsteuning 2010-2012. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.<br />
Kunneman, H. (1985). Habermas’ Theorie <strong>van</strong> <strong>het</strong> communicatieve han<strong>de</strong>len: een<br />
samenvatting. Amsterdam: Boom.<br />
Kunneman, H. (2007). Sociaal werk als laboratorium voor normatieve professionalisering.<br />
Ethische Perspectieven, 2 (17): 92-107.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 127<br />
* * *
Kwee, H. & Passa<strong>van</strong>ti, E. (1999). Een cliëntgestuurd dagactiviteitencentrum.<br />
Maandblad Geestelijke volksgezondheid, 54(7):771-775.<br />
Kwekkeboom, M.H. & Jager-Vreug<strong>de</strong>nhil, M. (red.) (2009). De praktijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> Wmo.<br />
On<strong>de</strong>rzoeksresultaten lectoraten social work. Amsterdam: SWP.<br />
Laan, G. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r (1990/1991). Legitimatieproblemen in <strong>het</strong> maatschappelijk werk.<br />
Amsterdam: SWP.<br />
LaBoube, J., Pruitt, K., George, P.R., Mainda, D., Gregory, W., Allen, B. et al. (2012).<br />
Partners in change: Bringing people in recovery into the process of evaluating recovery<br />
oriented services. American Journal of Psychiatric Rehabilitation, 15(3):255-273.<br />
Lafave, L., Desportes, L. & McBri<strong>de</strong>, C. (2009). Treatment outcomes and perceived<br />
benefits: A qualitative and quantitative assessment of a women’s substance abuse<br />
treatment program. Women & Therapy, 32(1):51-68.<br />
Lampshire, D. (2012). The sounds of a woun<strong>de</strong>d world. In: Geekie, J., Randal, P.,<br />
Lampshire, D., Read, J., (ed). Experiencing psychosis: Personal and professional perspectives.<br />
(pp. 149-155). New York, US: Routledge/Taylor & Francis Group.<br />
Latimer, E.A., Bond, G.R. & Drake, R.E. (2011). Economic approaches to improving access<br />
to evi<strong>de</strong>nce-based and recovery-oriented services for people with severe mental<br />
illness. Canadian Journal of Psychiatry, 56(9):523-529.<br />
Lau, U. & Niekerk, A. <strong>van</strong> (2011). Restorying the self: an exploration of young burn<br />
survivors’ narratives of resilience. Qual Health Res, 21(9):1165-1181.<br />
Leontopoulou, S. (2013). A comparative study of resilience in Greece and Cyprus: The<br />
effects of negative life events, self-efficacy, and social support on mental health. In:<br />
A. Efkli<strong>de</strong>s & D. Moraitou, (eds.), A positive psychology perspective on quality of life<br />
(51 ed., pp. 273-294). New York, US: Springer Science + Business Media.<br />
Levack, W.M.M., Kayes, N.M. & Fadyl, J.K. (2010). Experience of recovery and<br />
outcome following traumatic brain injury: A metasynthesis of qualitative research.<br />
Disability and Rehabilitation, 32(12):986-999.<br />
Levine, K.A. (2009). Against all odds: Resilience in single mothers of children with<br />
disabilities. Social Work in Health Care, 48(4):402-419.<br />
* * *<br />
128 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Lietz, C.A. (2011). Empathic action and family resilience: A narrative examination of<br />
the benefits of helping others. Journal of Social Service Research, 37(3):254-265.<br />
Livingston, W., Baker, M., Jobber, S. & Atkins, B. (2011). A tale of the spontaneous<br />
emergence of a recovery group and the characteristics that are making it thrive:<br />
Exploring the politics and knowledge of recovery. Journal of Groups in Addiction &<br />
Recovery, 6(1-2):176-196.<br />
Lucksted, A., McNulty, K., Brayboy, L. & Forbes, C. (2009). Initial evaluation of the<br />
peer-to-peer program. Psychiatric Services, 60(2):250-253.<br />
Manschot, H. (2003). Als een vriend… Enkele filosofische kanttekeningen. Sociale<br />
interventie, 2:33-40.<br />
Matusek, J.A. & Knudson, R.M. (2009). Rethinking recovery from eating disor<strong>de</strong>rs:<br />
Spiritual and political dimensions. Qualitative Health Research, 19(5):697-707.<br />
McAllister, M., Dunn, G., Payne, K., Davies, L. & Todd, C. (2012). Patient <strong>empowerment</strong>:<br />
the need to consi<strong>de</strong>r it as a measurable patient-reported outcome for chronic<br />
conditions. BMC Health Serv.Res., 12:157.<br />
McCalman, J., Tsey, K., Wenitong, M., Wilson, A., McEwan, A., James, Y.C. et al.<br />
(2010). Indigenous men’s support groups and social and emotional wellbeing: a<br />
meta-synthesis of the evi<strong>de</strong>nce. Aust.J.Prim.Health, 16:159-166.<br />
McWhirter, E.H. (2001). Empowerment in counseling. Journal of Counseling & <strong>de</strong>velopment,<br />
69(3):222-227.<br />
Meehan, T. & Glover, H. (2009). Using the recovery knowledge inventory (RKI) to<br />
assess the effectiveness of a consumer-led recovery training program for service<br />
provi<strong>de</strong>rs. Psychiatr.Rehabil.J., 32(3):223-226.<br />
Medved, M.I. (2011). Recovered or recovering: Negotiating rehabilitation after<br />
stroke. Topics in Stroke Rehabilitation, 18(1):47-51.<br />
Metze, R.N., Abma, T.A., Kwekkeboom, R.H. (2013). Family Group Conferencing: A<br />
Theoretical Un<strong>de</strong>rpinning. Health Care Anal. (published online)<br />
Milan, S. (2011). Personal experiences and perspectives of psychiatric intensive care<br />
and recovery. Journal of Psychiatric Intensive Care, 7(2):103-107.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 129<br />
* * *
Miller, W.R. & Rollnick, S. (1991). Motivational interviewing: Preparing people to<br />
change addictive behavior. New York: Guilford Press.<br />
Moattari, M., Ebrahimi, M., Sharifi, N. & Rouzbeh, J. (2012). The effect of <strong>empowerment</strong><br />
on the self-efficacy, quality of life and clinical and laboratory indicators of<br />
patients treated with hemodialysis: a randomized controlled trial. Health Qual Life<br />
Outcomes, 10:115.<br />
Moran, G.S., Russinova, Z. & Stepas, K. (2012). Toward un<strong>de</strong>rstanding the impact of<br />
occupational characteristics on the recovery and growth processes of peer provi<strong>de</strong>rs.<br />
Psychiatr Rehabil J, 35(5):376-380.<br />
Mun<strong>de</strong>ll, J.P., Visser, M.J., Makin, J.D., Forsyth, B.W. & Sikkema, K.J. (2012). Support<br />
group processes: Perspectives from HIV-infected women in South Africa. Qualitative<br />
Research in Psychology, 9(2):173-187.<br />
Ne<strong>de</strong>rland, T., & Duyvendak, J.W. (2004). De kunst <strong>van</strong> effectieve belangenbe<strong>hart</strong>iging<br />
door <strong>de</strong> patiënten- en cliëntenbeweging. De praktijk. Utrecht: Verwey-Jonker<br />
Instituut.<br />
Nelson, G., Ochocka, J., Griffin, K. & Lord, J. (1998). Nothing about me, without me:<br />
participatory action research with self-help/mutual aid organizations for psychiatric<br />
consumer/survivors. American Journal of Community Psychology, 26(6).<br />
Ng, R.M., Pearson, V., Lam, M., Law, C.W., Chiu, C.P. & Chen, E.Y. (2008). What does<br />
recovery from schizophrenia mean? Perceptions of long-term patients. Int.J.Soc.<br />
Psychiatry, 54(2):118-130.<br />
Nordfjaern T., Rundmo T. & Hole R. (2010).Treatment and recovery as perceived by<br />
patients with substance addiction. Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing,<br />
17(1):46-64.<br />
Nygardh, A., Wikby, K., Malm, D. & Ahlstrom, G. (2008). Empowerment in outpatient<br />
care for patients with chronic kidney disease - from the family member’s perspective.<br />
BMC Nurs, 10:21.<br />
Nygardh, A., Malm, D., Wikby, K. & Ahlstrom, G. (2012). The experience of <strong>empowerment</strong><br />
in the patient-staff encounter: the patient’s perspective. J.Clin.Nurs.,<br />
21(5-6):897-904.<br />
* * *<br />
130 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Oddli, H.W. & Ronnestad. M.H. (2012). How experienced therapists introduce the<br />
technical aspects in the initial alliance formation: powerful <strong>de</strong>cision makers supporting<br />
clients’ agency. Psychother Res., 22(2):176-193.<br />
Oh, H. J. & Lee, B. (2012). The effect of computer-mediated social support in online<br />
communities on patient <strong>empowerment</strong> and doctor-patient communication. Health<br />
Commun., 27(1):30-41.<br />
Olsson, M., Lexell, J. & So<strong>de</strong>rberg, S. (2008). The meaning of women’s experiences of<br />
living with multiple sclerosis. Health Care Women Int, 29(4):416-430.<br />
Omlo, J. (2013). Een kansrijke aanpak. Empowerment als <strong>de</strong>nk- en han<strong>de</strong>lingska<strong>de</strong>r,<br />
in: Scholte, M. & Sprinkhuizen, A., DichtErBij. <strong>Naar</strong> een an<strong>de</strong>re inrichting <strong>van</strong> hulp-<br />
en dienstverlening in <strong>het</strong> sociaal werk. Bussum: Coutinho.<br />
Oosterbaan, H., Bogaards, M. & Roosenschoon, B-J. (2011). ‘Cliënten over herstel;<br />
on<strong>de</strong>rzoek in een rehabilitatiecentrum’. Maandblad Geestelijke volksgezondheid, 66<br />
(3): 147-160.<br />
Ostran<strong>de</strong>r, J.F. (2010). Self-<strong>de</strong>termination meanings in concurrent disor<strong>de</strong>rs treatment<br />
and recovery experiences: A qualitative study. Ann, Arbor, US: ProQuest<br />
Information & Learning.<br />
Ostrow, L. & Adams, N. (2012). Recovery in the USA: from politics to peer support.<br />
Int Rev Psychiatry, 24(1):70-78.<br />
Ou<strong>de</strong>, T. <strong>de</strong>n, Oosterum, L. <strong>van</strong> & Leeuw, R. <strong>de</strong> (2011). Inzet ervarings<strong>de</strong>skundigheid<br />
in <strong>de</strong> ggz: <strong>van</strong> stigma naar succes. Maandblad Geestelijke volksgezondheid,<br />
7/8(66):506-517.<br />
Page, N. & Czuba, C.E. (1999). Empowerment: What Is It? Journal of extension, 37(5).<br />
Palmer-House, K.E. (2008). The perceived impact of strengths-based family worker<br />
training: Workers’ learning that helped empower families. Families in Society,<br />
89(3):428-437.<br />
Patterson, S., Weaver, T., Agath, K., Albert, E., Rho<strong>de</strong>s, T., Rutter, D. et al. (2009).<br />
‘They can’t solve the problem without us’: a qualitative study of stakehol<strong>de</strong>r perspectives<br />
on user involvement in drug treatment services in England. Health Soc Care<br />
Community, 17(1):54-62.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 131<br />
* * *
Pearce, S. & Pickard, H. (2010). Finding the will to recover: philosophical perspectives<br />
on agency and the sick role. J Med Ethics, 36(12):831-833.<br />
Pearson, A.E. (2012). The meanings of everyday-lived experiences for individuals in<br />
stable recovery from substance <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce. Ann Arbor, US: ProQuest Information &<br />
Learning.<br />
Pena-Purcell, N.C., Boggess, M.M. & Jimenez, N. (2011). An <strong>empowerment</strong>-based<br />
diabetes self-management education program for Hispanic/Latinos: A quasi-experimental<br />
pilot study. The Diabetes Educator, 37(6):770-779.<br />
Perron, A., Rudge, T. & Holmes, D. (2010). Citizen minds, citizen bodies: the citizenship<br />
experience and the government of mentally ill persons. Nurs Philos,<br />
11(2):100-111.<br />
Petry, D. (1995). Rehabilitatie. De zorg voor chronische en ex-psychiatrische patiënten.<br />
In: M. Nuy & E. <strong>van</strong> <strong>de</strong> Lisdonk (red.). Medicus & Maatschappij (pp. 321-339).<br />
Amsterdam: Uitgeverij SWP.<br />
Piat, M. & Lal, S. (2012). Service provi<strong>de</strong>rs’ experiences and perspectives on recoveryoriented<br />
mental health system reform. Psychiatr Rehabil J, 35(4):289-296.<br />
Piat, M. & Sabetti, J. (2009). The <strong>de</strong>velopment of a recovery-oriented mental health<br />
system in Canada: What the experience of Commonwealth countries tells us.<br />
Canadian Journal of Community Mental Health, 28(2):17-33.<br />
Piat, M., Sabetti, J. & Bloom, D. (2010). The transformation of mental health services<br />
to a recovery-orientated system of care: Canadian <strong>de</strong>cision maker perspectives. Int J<br />
Soc Psychiatry 2010, 56(2):168-177.<br />
Pickett, S.A., Diehl, S., Steigman, P.J., Prater, J.D., Fox, A. & Cook, J.A. (2010). Early<br />
outcomes and lessons learned from a study of the Building Recovery of Individual<br />
Dreams and Goals through Education and Support (BRIDGES) program in Tennessee.<br />
Psychiatr.Rehabil.J., 34(2):96-103.<br />
Pieczanski, P. & Matusevich, D. (2010). Promoting new paradigms: Bill Fulford and<br />
values-based medicine. Vertex., 21(94):450-8.<br />
Pieters, C. (2002). Het diep<strong>wat</strong>er collectief. Een vereniging <strong>van</strong> beel<strong>de</strong>nd kunstenaars.<br />
SP, 66:17-21.<br />
* * *<br />
132 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Plooy, A. & Dröes, J. (2011). Rehabilitatie in herstelon<strong>de</strong>rsteunen<strong>de</strong> zorg. <strong>Naar</strong><br />
eerherstel voor rehabilitatie. In: Rooijen, S. <strong>van</strong> & Weeghel, J. <strong>van</strong>, Psychiatrische<br />
Rehabilitatie. Jaarboek 2010-2011. Amsterdam: SWP.<br />
Polcin, D.L. & Borkman, T. (2008). The impact of AA on non-professional substance<br />
abuse recovery programs and sober living houses. Recent Dev.Alcohol, 18:91-108.<br />
Pols, J., Michon, H., Depla, M. & Kroon, H. (2001). Rehabilitatie als praktijk,<br />
een etnografisch on<strong>de</strong>rzoek naar twee psychiatrische ziekenhuizen. Utrecht:<br />
Trimbos-instituut.<br />
Power, S. & Hegarty, J. (2010). Facilitated peer support in breast cancer: a pre- and<br />
post-program evaluation of women’s expectations and experiences of a facilitated<br />
peer support program. Cancer Nurs, 33(2):9-16.<br />
Pranikoff, J.R. (2010). Words of recovery: Finding meaning in illness and injury (Rep.<br />
No. 71). Ann Arbor, US: ProQuest Information & Learning.<br />
Pratt, R., MacGregor, A., Reid, S. & Given, L. (2012). Wellness Recovery Action<br />
Planning (WRAP) in Self-Help and Mutual Support Groups. Psychiatric Rehabilitation<br />
Journal, 35(5):403–405.<br />
Pratt, R., Macgregor, A., Reid, S. & Given, L. (2013). Experience of wellness recovery<br />
action planning in self-help and mutual support groups for people with lived experience<br />
of mental health difficulties. ScientificWorldJournal, published online Jan 9,<br />
2013.<br />
Randolphi, W.A. (2000). Re-thinking <strong>empowerment</strong>. Why is it so hard to achieve?<br />
Organizational Dynamics, 29(2), 94-107.<br />
Rapp, A. & Goscha, R.J. (2011). The strengths mo<strong>de</strong>l. A recovery-oriented approach<br />
to mental health services (3e druk). Oxford/New York: Oxford University Press.<br />
Rappaport, J. (1981). In praise of paradox; a social policy of <strong>empowerment</strong> over<br />
prevention. American Journal of Community Psychology, 9(1):1-25.<br />
Rappaport, J. (1995). Empowerment meets narrative: Listening to stories and creating<br />
settings. American Journal of Community Psychology, 23(5):795-807.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 133<br />
* * *
Read, S. &, Rickwood, D.J. (2009). Volunteering as a community mental health educator:<br />
Positives and negatives for recovery. Australian e-Journal for the Ad<strong>van</strong>cement<br />
of Mental Health, 8(2):1-10.<br />
Reith, G., & Dobbie, F. (2012). Lost in the game: Narratives of addiction and i<strong>de</strong>ntity<br />
in recovery from problem gambling. Addiction Research & Theory, 20(6):511-521.<br />
Regenmortel, T. <strong>van</strong> (2008). Zwanger <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>. Een uitdagend ka<strong>de</strong>r voor<br />
sociale inclusie en mo<strong>de</strong>rne zorg. Eindhoven: Fontys Hogeschool Sociale Studies.<br />
Regenmortel, T. <strong>van</strong> (2009). Empowerment als uitdagend ka<strong>de</strong>r voor sociale inclusie.<br />
Journal of social intervention, 18(4):22-42.<br />
Regenmortel, T. <strong>van</strong> (red). (2010). Empowerment en participatie <strong>van</strong> kwetsbare burgers.<br />
Ervaringskennis als kracht. Amsterdam: SWP.<br />
Remer, P. (2013). Feminist therapy. In: J. Frew & M. Spiegler (ed). Contemporary<br />
psychotherapies for a diverse world (1st rev. ed.). (pp. 317-414). New York, US:<br />
Routledge/Taylor & Francis Group.<br />
Repper, J. & Carter, T. (2011). A review of the literature on peer support in mental<br />
health services. Journal of Mental Health, 20(4):392–411.<br />
Resnick, S.G. & Rosenheck, R.A. (2008). Integrating peer-provi<strong>de</strong>d services: a<br />
quasi-experimental study of recovery orientation, confi<strong>de</strong>nce, and <strong>empowerment</strong>.<br />
Psychiatr.Serv., 59(11):1307-1314.<br />
Resnick, S.G., Armstrong, M., Sperrazza, M., Harkness, L. & Rosenheck, R.A. (2004).<br />
A Mo<strong>de</strong>l of Consumer-Provi<strong>de</strong>r Partnership: Vet-to-Vet. Psychiatric rehabilitation<br />
journal, 28(2):185-7.<br />
Rissel, C. (1994). Empowerment: the holy grail of health promotion? Health promotion<br />
International, 9(1):39-47.<br />
Rivera, J.J., Sulli<strong>van</strong>, A.M. & Valenti, S.S. (2007). Adding Consumer-Provi<strong>de</strong>rs to<br />
Intensive Case Management: Does it Improve Outcome? Psychiatric Services,<br />
58(6):802-809.<br />
Roberts, M. (2008). Facilitating recovery by making sense of suffering: a Nietzschean<br />
perspective. J Psychiatr Ment Health Nurs, 15(9):743-748.<br />
* * *<br />
134 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Roger, U., Rutten, A., Frahsa, A., Abu-Omar, K. & Morgan, A. (2011). Differences in<br />
individual <strong>empowerment</strong> outcomes of socially disad<strong>van</strong>taged women: effects of<br />
mo<strong>de</strong> of participation and structural changes in a physical activity promotion program.<br />
Int.J.Public Health, 56(5):465-473.<br />
Rusner, M., Carlsson, G., Brunt, D. & Nyström, M. (2010). A <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce that empowers<br />
- The meaning of the conditions that enable a good life with bipolar disor<strong>de</strong>r.<br />
International Journal of Qualitative Studies on Health and Well-being, 5(1).<br />
Russell, L.D. (2010). Storying unspoken beginnings and endings of recovery. Health<br />
Communication, 25(1):94-96.<br />
Russinova, Z., Rogers, E.S., Ellison, M.L. & Lyass, A. (2011). Recovery-Promoting<br />
Professional Competencies: Perspectives of Mental Health Consumers, Consumer-<br />
Provi<strong>de</strong>rs and Provi<strong>de</strong>rs. Psychiatric Rehabilitation Journal, 34(3):177-185.<br />
Saavedra, J., Cubero, M. & Crawford, P. (2012). Everyday life, culture, and recovery:<br />
carer experiences in care homes for individuals with severe mental illness. Cult Med<br />
Psychiatry, 36(3):422-441.<br />
Saleebey, D. (2008). The strengths perspective: Putting possibility and hope to work<br />
in our practice. In: B. White, K. Sowers & C. Dulmus, (ed.). Comprehensive handbook<br />
of social work and social welfare volume 1: The profession of social work. Hoboken,<br />
NJ US: John Wiley & Sons.<br />
Salem, D. (2011). Voices from the ground up: The use of narrative in un<strong>de</strong>rstanding<br />
recovery from serious mental illness. In: M. Aber, K. Maton & E. Seidman (ed.).<br />
Empowering settings and voices for social change. (pp. 107-133). New York, NY US:<br />
Oxford University Press.<br />
Salkeld, R., Wagstaff, C. & Tew, J. (2012). Toward a new way of relating: An evaluation<br />
of recovery training <strong>de</strong>livered jointly to service users and staff. J.Ment.Health,<br />
22(2):165-73.<br />
Scambler, S., Newton, P., Sinclair, A.J. & Asimakopoulou, K. (2012). Barriers and opportunities<br />
of <strong>empowerment</strong> as applied in diabetes settings: a focus on health care<br />
professionals’ experiences. Diabetes Res Clin Pract, 97(1):e18-e22.<br />
Schil<strong>de</strong>r, L. (2003). “Presentie in <strong>het</strong> maatschappelijk werk: wenkend perspectief of<br />
terug naar af?” Sociale Interventie, 12(2).<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 135<br />
* * *
Schippers, G.M. & Jonge, J.<strong>de</strong>. (2002). Motiveren<strong>de</strong> gespreksvoering. Maandblad<br />
Geestelijke volksgezondheid, 57:250-265.<br />
Schlesinger, M. (2010). Choice cuts: parsing policymakers’ pursuit of patient <strong>empowerment</strong><br />
from an individual perspective. Health Econ Policy Law, 5(3):365-387.<br />
Schmidt, L.A., Rieckmann, T., Abraham, A., Molfenter, T., Capoccia, V., Roman, P. et<br />
al. (2012). Ad<strong>van</strong>cing recovery: implementing evi<strong>de</strong>nce-based treatment for substance<br />
use disor<strong>de</strong>rs at the systems level. J Stud Alcohol Drugs, 73(3):413-422.<br />
Scholl, M.B., McGowan, A.S. & Hansen, J.T. (2012A). Introduction to humanistic perspectives<br />
on contemporary counseling issues. In: M. Scholl, A. McGowan & J. Hansen<br />
(ed.), Humanistic perspectives on contemporary counseling issues. (pp. 3-14). New<br />
York, NY US: Routledge/Taylor & Francis Group.<br />
Scholl, M.B., McGowan, A.S. & Hansen, J.T. (2012B). Humanistic perspectives on contemporary<br />
counseling issues. New York, NY US: Routledge/Taylor & Francis Group.<br />
Scholte, M. (2010). Ou<strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n in nieuwe tij<strong>de</strong>n. Utrecht: Movisie.<br />
Scholtens, G. (2007). Acht keer kwartiermaken. Een verkennend on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong><br />
methodische aspecten <strong>van</strong> kwartiermaken. Utrecht: SWP.<br />
Schon, U.K. (2010). Recovery from severe mental illness, a gen<strong>de</strong>r perspective. Scand<br />
J Caring Sci, 24(3):557-564.<br />
Schout, G. & Jong, G. <strong>de</strong> (2010). Eigen Kracht in <strong>de</strong> OGGz: een verkenning <strong>van</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n.<br />
Maandblad Geestelijke volksgezondheid, 65(7-8):607-624.<br />
Schuurman, M. & Mul<strong>de</strong>r, C. (2011). Eigen Kracht-conferenties bij gezinnen in <strong>de</strong><br />
regio Amsterdam: Wat levert <strong>het</strong> op? Resultaten <strong>van</strong> <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek. Nieuwegein/<br />
Ermelo: Kalliope Consult / Antropol.<br />
Scotti, P. (2009). Recovery as discovery. Schizophr Bull, 35(5):844-846.<br />
Sealy, P.A. (2012). The passion journey: bringing meaning to suffering, spiritual crisis,<br />
and recovery in cancer. J Christ Nurs, 29(4):238-242.<br />
Seery, M.D. (2011). Resilience: A silver lining to experiencing adverse life events?<br />
Current Directions in Psychological Science, 20(6):390-394.<br />
* * *<br />
136 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Segal, S.P., Silverman, C.J. & Temkin, T.L. (2010). Self-help and community mental<br />
health agency outcomes: a recovery-focused randomized controlled trial. Psychiatr.<br />
Serv., 61(9):905-910.<br />
Shellman, A. (2009). Empowerment and resilience: A multi-method approach to<br />
un<strong>de</strong>rstanding processes and outcomes of adventure education program experiences<br />
(Rep. No. 70). Ann Arbor, US: ProQuest Information & Learning.<br />
Shepherd, G., Boardman, J. & Sla<strong>de</strong>, M. (2008). Making recovery a reality. London:<br />
Sainsbury centre for mental health.<br />
Shepherd, C., Reynolds, F.A. & Moran, J. (2010). ‘They’re battle scars, I wear them<br />
well’: A phenomenological exploration of young women’s experiences of building<br />
resilience following adversity in adolescence. Journal of Youth Studies, 13(3):273-<br />
290.<br />
Shinebourne, P. (2012). I was going around with this mist in front of my eyes: Poetic<br />
representation of the experience of addiction and recovery. International Journal of<br />
Mental Health and Addiction, 10(2):174-184.<br />
Shinebourne, P. & Smith, J.A. (2011). Images of addiction and recovery: An interpretative<br />
phenomenological analysis of the experience of addiction and recovery as<br />
expressed in visual images. Drugs: Education, Prevention & Policy, 18(5):313-322.<br />
Shrubb, R. (2010). Perspectives. Volunteering is a great way to aid recovery. Ment<br />
Health Today, 25.<br />
Singer, A.R. & Dobson, K.S. (2009). The effect of the cognitive style of acceptance on<br />
negative mood in a recovered <strong>de</strong>pressed sample. Depress.Anxiety., 26(5):471-479.<br />
Sla<strong>de</strong>, M. (2009). Personal Recovery and Mentall Illness. A Gui<strong>de</strong> for Mental Health<br />
Professionals. Cambridge, UK: Cambridge University Press.<br />
Smyth, G., Harries, P. & Dorer, G. (2011). Exploring mental health service users’ experiences<br />
of social inclusion in their community occupations. The British Journal of<br />
Occupational Therapy, 74(7):323-331.<br />
Stang, I. & Mittelmark, M.B. (2010). Intervention to enhance <strong>empowerment</strong> in breast<br />
cancer self-help groups. Nurs.Inq., 17(1):47-57.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 137<br />
* * *
Starnino, V.R., Mariscal, S., Holter, M.C., Davidson, L.J., Cook, K.S., Fukui, S. et al.<br />
(2010). Outcomes of an illness self-management group using Wellness Recovery<br />
Action Planning. Psychiatric Rehabilitation Journal S2- Psychosocial Rehabilitation<br />
Journal, 34(1):57-60.<br />
St-Cyr, T.D., Gallagher, F., Bell, L., Caron, C., Godbout, P., Leblanc, J. et al. (2008).<br />
Empowerment interventions, knowledge translation and exchange: perspectives of<br />
home care professionals, clients and caregivers. BMC Health Serv Res 2008, 8(1):177.<br />
Stoddart, K. & Bugge, C. (2012). Uncovering the features of negotiation in <strong>de</strong>veloping<br />
the patient-nurse relationship. Br J Community Nurs, 17(2):77-4.<br />
Stoffel, V.C. (2008). Perception of the clubhouse experience and its impact on mental<br />
health recovery. Ann Arbor, US: ProQuest Information & Learning.<br />
Stotland, N.L., Mattson, M.G. & Bergeson, S. (2008). The recovery concept: clinician<br />
and consumer perspectives. J Psychiatr Pract, 14(2):45-54.<br />
Street, R.L. jr., Makoul, G., Arora, N.K., & Epstein, R.M. (2009). How does communication<br />
heal? Pathways linking clinician-patient communication to health outcomes.<br />
Patient.Educ.Couns., 74(3):295-301.<br />
Sumner, J. (2010). Reflection and moral maturity in a nurse’s caring practice: a critical<br />
perspective. Nurs Philos, 11(3):159-169.<br />
Syme, S.L. (2010). Towards more effective interventions to improve health: the importance<br />
of the community as an empowered partner. J.Agromedicine, 15(2):90-91<br />
Swil<strong>de</strong>ns, W., Busschbach, J.T. <strong>van</strong>, Michon, H. & Kroon, H. (2007). Individuele rehabilitatiebena<strong>de</strong>ring<br />
(IRB) bij ernstige psychiatrische stoornissen: effect op rehabilitatiedoelen<br />
en kwaliteit <strong>van</strong> leven. In: A. Schene et al. (red.), Jaarboek voor psychiatrie<br />
en psychotherapie 2007-2008. (pp: 335-352). Houten: Bohn Stafleu <strong>van</strong> Loghum.<br />
Swil<strong>de</strong>ns, W., Keijzerswaard, A. <strong>van</strong>, Wel, T.F. <strong>van</strong>, Valk, G. <strong>de</strong> & Valenkamp, M.<br />
(2003). Individuele rehabilitatie voor chronische psychiatrische patiënten: een open<br />
on<strong>de</strong>rzoek. Tijdschrift voor Psychiatrie, 45(1):15-26.<br />
* * *<br />
138 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Swil<strong>de</strong>ns, W., Busschbach, J. <strong>van</strong>, Michon, H., Kroon, H., Koeter, H., Wiersma, D. &<br />
Os, J. <strong>van</strong> (2011). Effectively Working on Rehabilitation Goals: An RCT of the Boston<br />
Psychiatric Rehabilitation approach. Psychiatric Services. The Canadian Journal of<br />
Psychiatry, 56(12):751-760.<br />
Tabol, C. (2011). Bringing an ecological perspective to quality of life research: Can<br />
<strong>empowerment</strong> theory explain variance in quality of life ratings? Ann Arbor, US:<br />
ProQuest Information & Learning.<br />
Taylor, D.L. (2011). The experience of recovery from addiction for people who have<br />
ad<strong>de</strong>d a healthy diet and an exercise plan, and <strong>de</strong>veloped spirituality as dimensions<br />
of their recovery process: A phenomenological study. US: Ann Arbor, ProQuest<br />
Information & Learning.<br />
Taylor, C. (2013). Reach for recovery: Evaluating a pilot study of a colorectal cancer<br />
survivorship programme. Eur.J.Oncol.Nurs., 17(2):131-137.<br />
Tengland, P.A. (2008). Empowerment: A Conceptual Discussion. Health Care Analysis,<br />
16(2):77-96.<br />
Thomas, E.F. & McGarty, C A. (2009). The role of efficacy and moral outrage norms in<br />
creating the potential for international <strong>de</strong>velopment activism through group-based<br />
interaction. Br.J.Soc.Psychol., 48(1):115-134.<br />
Tveiten, S.& Knutsen, I.R. (2011). Empowering dialogues--the patients’ perspective.<br />
Scand J Caring Sci, 25(2):333-340.<br />
Tveiten, S. & Meyer, I. (2009). ‘Easier said than done’: empowering dialogues with<br />
patients at the pain clinic - the health professionals’ perspective. J Nurs Manag,<br />
17(7):804-812.<br />
U<strong>de</strong>n-Kraan, C.F. <strong>van</strong>, Össaert, C.H.C., Taal, E., Shaw, B.R., Sey<strong>de</strong>l, E.R. & Laar, M.A.F.J.<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> (2008). Empowering processes and outcomes of participation in online support<br />
groups for patients with breast cancer, arthritis, or fibromyalgia. Qualitative<br />
Health Research, 18(3): 405-417. See comment in PubMed Commons below<br />
Ungar, M. (2010). Families as navigators and negotiators: Facilitating culturally and<br />
contextually specific expressions of resilience. Family Process, 49(3):421-435.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 139<br />
* * *
Van<strong>de</strong>rplasschen, W., Colpaert, K., Autrique, M., Rapp, R.C., Pearce, S., Broekaert, E.<br />
et al. (2013). Therapeutic communities for addictions: a review of their effectiveness<br />
from a recovery-oriented perspective. ScientificWorldJournal.<br />
Vel<strong>de</strong> D. <strong>van</strong> <strong>de</strong>, Bracke, P., Hove, G. <strong>van</strong>, Josephsson, S., Devisch, I. & Van<strong>de</strong>rstraeten, G.<br />
(2012). The illusion and the paradox of being autonomous, experiences from persons<br />
with spinal cord injury in their transition period from hospital to home. Disability and<br />
Rehabilitation: An International, Multidisciplinary Journal, 34(6):491-502.<br />
Veldhuizen, R. <strong>van</strong>, Bähler, M., Polhuis, D. & Os, J. <strong>van</strong> (red.) (2008). Handboek FACT.<br />
Utrecht: De Tijdstroom.<br />
Veldhuizen, J.R. <strong>van</strong>, Bähler. M. & Teer, W. (2006). FACT: <strong>de</strong> ‘Functie ACT’. Maandblad<br />
Geestelijke volksgezondheid, 61:525-534.<br />
Verzaal, H. (2002). Empowerment in <strong>de</strong> jeugdzorg. On<strong>de</strong>rzoek naar <strong>empowerment</strong>bevor<strong>de</strong>rend<br />
gedrag <strong>van</strong> hulpverleners. (Proefschrift) Amsterdam: Universiteit <strong>van</strong><br />
Amsterdam.<br />
Vlind, M. (2012). Zelfregie in <strong>de</strong> praktijk. Een kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek naar eigen<br />
regievoering <strong>van</strong> kwetsbaren in <strong>de</strong> zelfredzame samenleving. Amsterdam / Utrecht:<br />
Vrije Universiteit Amsterdam / Movisie.<br />
Wagenaar, H. & Bal<strong>de</strong>r-<strong>van</strong> Seggelen, C. (2010). Inzicht in eigen kracht. De werking<br />
<strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> in maatschappelijke activeringscentra. Utrecht: Movisie.<br />
Wahlin, I., Ek, A.C. & Idvall, E. (2009). Empowerment in intensive care: patient experiences<br />
compared to next of kin and staff beliefs. Intensive Crit Care Nurs, 25(6):332-340.<br />
Walker, G. & Bryant, W. (2013). Peer support in adult mental health services: A metasynthesis<br />
of qualitative findings. Psychiatric Rehabilitation Journal, 36(1):28-34.<br />
Wardle, I. (2012). Five years of recovery: December 2005 to December 2010. From<br />
challenge to orthodoxy. Drugs: Education, Prevention & Policy, 19(4):294-298.<br />
Weeghel, J. <strong>van</strong> & Zeelen, J. (1990). Arbeidsrehabilitatie in een vernieuw<strong>de</strong> geestelijke<br />
gezondheidszorg. Utrecht: Lemma.<br />
Weegmann, M. & Piwowoz-Hjort, E. (2009). Naught but a story: Narratives of successful<br />
AA recovery. Health Sociology Review, 18(3):273-283.<br />
* * *<br />
140 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Weij<strong>de</strong>n T. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r, Veen<strong>de</strong>ndaal, H. <strong>van</strong>, Drenthen, T., Versluijs, M., Stalmeier,<br />
P., Koelewijn, L.M. <strong>van</strong> et al. (2011). Shared <strong>de</strong>cision making in the Netherlands,<br />
is the time ripe for nationwi<strong>de</strong>, structural implementation? Z Evid Fortbild Qual<br />
Gesundhwes, 105(4):283-288.<br />
Wertheimer, A. (2008). A <strong>de</strong>nted image: Journeys of recovery from subarachnoid<br />
haemorrhage. New York, US: Routledge/Taylor & Francis Group.<br />
Wesdorp, P., Hooft, E. <strong>van</strong>, Duinkerken, G. & Geuns, R. <strong>van</strong> (2010). Het heft in eigen<br />
hand. Sturen op zelfsturing. Handreiking voor re-integratieprofessionals. Raad voor<br />
Werk en Inkomen.<br />
West, C. (2011). Powerful choices: Peer support and individualized medication self<strong>de</strong>termination.<br />
Schizophrenia Bulletin, 37(3):445-450.<br />
Wezep, M. <strong>van</strong> & Michon, H. (2011). Op krachten komen! Evaluatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> implementatie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> strengths aanpak bij GGZ Noord-Holland-Noord. Utrecht:<br />
Trimbos-instituut.<br />
White, W.L. (2011). The emerging UK recovery movement. Journal of Groups in<br />
Addiction & Recovery, 6(1-2):5-6.<br />
Whitley, R. & Drake, R.E. (2010). Recovery: a dimensional approach. Psychiatr.Serv.,<br />
61(12):1248-1250.<br />
Whitley, R. & Siantz, E. (2012). Recovery centers for people with a mental illness: an<br />
emerging best practice? Psychiatric Services, 63(1):10-12.<br />
Wijnen, A. <strong>van</strong> (2010). Zelfregie versterken – Werken aan werk met <strong>de</strong> Makkekaart.<br />
Tijdschrift voor Rehabilitatie, 19(4).<br />
Wijnen-Lunenburg, P. & Beek, F. <strong>van</strong> (2008). De familie aan zet. De uitkomsten <strong>van</strong><br />
Eigen Kracht-conferenties in <strong>de</strong> jeugdbescherming met betrekking tot veiligheid,<br />
sociale cohesie en regie. Duivendrecht / Voorhout: PI Research / WESP.<br />
Wil<strong>de</strong>, G. <strong>de</strong> (2002). Erbij horen – advies. Amsterdam: Taskforce<br />
Vermaatschappelijking Geestelijke Gezondheidszorg.<br />
Wilken, J.P. (2010). Herstellen<strong>de</strong> zorg. Een bijdrage aan <strong>de</strong> theorie en praktijk <strong>van</strong><br />
goe<strong>de</strong> zorg. Amsterdam: SWP.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 141<br />
* * *
Wilken, J.P., Bähler, M. & Meel, T. <strong>van</strong> (2010). Het krachtenmo<strong>de</strong>l. In: S. <strong>van</strong> Rooijen<br />
& J. <strong>van</strong> Weeghel (red.), Psychiatrische Rehabilitatie. Jaarboek 2010-2011 (pp. 103-<br />
118). Amsterdam: SWP.<br />
Wilken J.P. & Wijngaar<strong>de</strong>n, B. <strong>van</strong> (2011). SRH: een schaal voor mo<strong>de</strong>lgetrouwheid.<br />
In: S. <strong>van</strong> Rooijen & J. <strong>van</strong> Weeghel (red.) (2010), Psychiatrische Rehabilitatie.<br />
Jaarboek 2010-2011(pp: 89-102). Amsterdam: SWP.<br />
Wilken J.P. & T. Dankers (red.) (2012). Supportgericht werken in <strong>de</strong> Wmo. Utrecht:<br />
WMO werkplaatsen/Movisie.<br />
Williams, S.L. (2009). Recovering from the psychological impact of intensive care:<br />
how constructing a story helps. Nurs Crit Care, 14(6):281-288.<br />
Williams, J. (2010). Storying resilient selves: Disability, resilience & narrative i<strong>de</strong>ntity.<br />
Ann Arbor, US: ProQuest Information & Learning.<br />
Wilrycx, G.K., Croon, M.A., Broek, A.H. <strong>van</strong> <strong>de</strong>n & Nieuwenhuizen, C. <strong>van</strong> (2012).<br />
Mental health recovery: evaluation of a recovery-oriented training program.<br />
ScientificWorldJournal.<br />
Winterling, J., Si<strong>de</strong>nvall, B., Glimelius, B. & Nordin, K. (2009). Expectations for the<br />
recovery period after cancer treatment - A qualitative study. European Journal of<br />
Cancer Care, 18(6):585-593.<br />
Wisdom, J.P., Bruce, K., Saedi, G.A., Weis, T. & Green, C.A. (2008). ‘Stealing me from<br />
myself’: I<strong>de</strong>ntity and recovery in personal accounts of mental illness. Australian and<br />
New Zealand Journal of Psychiatry, 42(6):489-495.<br />
Wolf, J. & Jansen, C. (2011). Krachtwerk, basismethodiek in <strong>de</strong> vrouwenop<strong>van</strong>g (methodiekboek).<br />
Nijmegen: On<strong>de</strong>rzoekscentrum maatschappelijke zorg.<br />
Wolf, J. (2013). Herstelwerk: krachtgericht werken met kwetsbare mensen: rehabilitatie<br />
in <strong>de</strong> maatschappelijke op<strong>van</strong>g. Amsterdam: SWP.<br />
Woltmann, E.M. & Whitley, R. (2010). Shared <strong>de</strong>cision making in public mental<br />
health care: perspectives from consumers living with severe mental illness.<br />
Psychiatric Rehabilitation Journal, 34(1):29-36.<br />
* * *<br />
142 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Wood, T. E., Englan<strong>de</strong>r-Gol<strong>de</strong>n, P., Gol<strong>de</strong>n, D.E. & Pillai, V.K. (2010). Improving addictions<br />
treatment outcomes by empowering self and others. International Journal<br />
of Mental Health Nursing, 19(5):363-368.<br />
Yanos, P. (2000). Psychological predictors of recovery in community adjustment<br />
among individuals diagnosed with serious mental illness: A study of recipients of<br />
consumer-run and traditional mental health services. New York: St. John’s University.<br />
Yeager, J. & Saggese, M.L. (2008). Making your agency outcome informed: A gui<strong>de</strong><br />
to overcoming human resistance to change. Families in Society, 89(1):9-18.<br />
Young, L.B. (2011). Alcoholism and i<strong>de</strong>ntity: How an alternative framing of i<strong>de</strong>ntity<br />
can facilitate Alcoholics Anonymous research. Addiction Research & Theory S2-<br />
Addiction Research, 19(3):213-223.<br />
Young, A.T., Green, C.A. & Estroff, S.E. (2008). New en<strong>de</strong>avors, risk taking, and<br />
personal growth in the recovery Process: Findings from the STARS Study. Psychiatric<br />
Services, 59(12):1430-1436.<br />
Zauszniewski, J.A., Bek<strong>het</strong>, A.K. & Suresky, M.J. (2009). Effects on resilience of<br />
women family caregivers of adults with serious mental illness: The role of positive<br />
cognitions. Archives of Psychiatric Nursing, 23(6):412-422.<br />
Zimmerman, M.A. (1995). Psychological <strong>empowerment</strong>: Issues and illustrations.<br />
American Journal of Community Psychology, 23(5):581-599.<br />
Zimmerman, M.A. (2000). Empowerment theory: psychological, organizational and<br />
community levels of analysis. In: Rappaport, J. & Seidman, E. (ed.), Handbook of<br />
Community Psychology (pp. 43-63), New York: Kluwer Aca<strong>de</strong>mic/Plenum Publishers.<br />
Zuidgeest, M., Luijkx, K.G., Westert, G.P. & Delnoij, D.M.J. (2011). Legal rights<br />
of client councils and their role in policy of long-term care organisations in the<br />
Netherlands. BMC Health Serv Res., 11:215.<br />
Zwet, R. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r, Kolmer Genaamd Beneken, D.M. & Schalk, R. (2011). Op weg naar<br />
een interactieve bena<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> evi<strong>de</strong>nce-based werken in <strong>de</strong> sociale sector in<br />
Ne<strong>de</strong>rland. Journal of Social Intervention: Theory and Practice, 20(4):62-78.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 143<br />
* * *
<strong>Over</strong> <strong>de</strong> auteur<br />
Jenny Boumans, Msc, is gezondheidswetenschapper en sinds 2010 werkzaam als on<strong>de</strong>rzoeker<br />
bij <strong>het</strong> Trimbos-instituut waar zij zich richt op <strong>de</strong> thema’s <strong>empowerment</strong><br />
en herstel. Naast haar on<strong>de</strong>rzoek over <strong>de</strong> grondslagen <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>, bestu<strong>de</strong>er<strong>de</strong><br />
zij herstelverhalen <strong>van</strong> ‘succesvolle zorgmij<strong>de</strong>rs’, <strong>de</strong> waar<strong>de</strong> <strong>van</strong> consumerrun<br />
organisaties en <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> betekenissen <strong>van</strong> <strong>het</strong> concept ervaringskennis.<br />
Zij was tevens betrokken bij projecten rond stigmatisering en cliënt-perspectieven<br />
op kwaliteit <strong>van</strong> zorg<br />
* * *<br />
144 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Bijlage I - Aantal geïnclu<strong>de</strong>er<strong>de</strong> artikelen<br />
per database<br />
Search Bron Opbrengst Geïnclu<strong>de</strong>erd in studie<br />
na schifting<br />
Kwalitatief Psychinfo 968<br />
Medline 647<br />
Soc in<strong>de</strong>x 344<br />
Totaal 1994 806<br />
Kwantitatief Psychinfo 1453<br />
NL tijdschriften<br />
Medline 2326<br />
Soc in<strong>de</strong>x 1936<br />
Totaal 5715 1410<br />
Maandblad Geestelijke<br />
Volksgezondheid<br />
123<br />
Tijdschr. Rehabilitatie 134<br />
Tijdschr. v.d Psychiatrie 15<br />
Totaal 272 258<br />
Sneeuwbal search Totaal 455 455<br />
Totaal 2929<br />
(waar<strong>van</strong> 427 geco<strong>de</strong>erd<br />
als hoog-rele<strong>van</strong>t)<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 145<br />
* * *
Bijlage II - Empowerment-on<strong>de</strong>rsteunen<strong>de</strong><br />
metho<strong>de</strong>n: extra informatie<br />
1. Eigen Kracht conferentie (EK-c)<br />
Wat is <strong>het</strong>?<br />
Een EK-c is een bijeenkomst waarin <strong>de</strong> cliënt (<strong>de</strong> ‘hoofdpersoon’) en diens netwerk<br />
oplossingen zoeken voor een probleem en daarvoor gezamenlijk een plan opstellen<br />
(Beek & Muntendam, 2011). Het is een activerings- en besluitvormingsinstrument<br />
dat gericht is op krachten, mogelijkhe<strong>de</strong>n en (ervarings)kennis. Het plan wordt dan<br />
ook niet door professionals bedacht maar door <strong>de</strong> mensen die hulp nodig hebben<br />
zelf, samen met hun sociale netwerk. Professionals kunnen ook betrokken zijn maar<br />
zij volgen <strong>de</strong> i<strong>de</strong>eën <strong>van</strong> hun cliënten en hun netwerken (Metze et al., 2013).<br />
Waar komt <strong>het</strong> <strong>van</strong>daan en binnen welke context wordt <strong>het</strong> toegepast?<br />
Het mo<strong>de</strong>l <strong>van</strong> <strong>de</strong> Eigen Kracht-conferentie is gebaseerd op <strong>de</strong> Family Group<br />
Conference uit Nieuw-Zeeland. Inmid<strong>de</strong>ls wordt <strong>het</strong> in diverse lan<strong>de</strong>n uitgevoerd<br />
(Metze et al., 2013). In Ne<strong>de</strong>rland wor<strong>de</strong>n EK-c’s sinds 2001 georganiseerd in <strong>de</strong><br />
jeugdzorg (Schout & Jong, 2010). Ook in <strong>de</strong> openbare geestelijke gezondheidszorg<br />
(oggz) is <strong>de</strong> EK-c een opkomen<strong>de</strong> praktijk (Jong et al., 2014). De metho<strong>de</strong> lijkt<br />
geschikt te zijn voor uiteenlopen<strong>de</strong> situaties en doelgroepen, bijvoorbeeld in <strong>de</strong><br />
psychiatrie, <strong>de</strong> gezondheidszorg, <strong>de</strong> reclassering, <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rwijs, bij buurtoverlast<br />
echtscheiding, conflicten, dreigen<strong>de</strong> huisuitzetting, misdaad, huiselijk geweld, zorg<br />
die niet meer on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> AWBZ valt, zorg voor ou<strong>de</strong>re of zieke familiele<strong>de</strong>n, <strong>het</strong> vin<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> passend werk en bij <strong>het</strong> realiseren <strong>van</strong> een droom (www. Eigen-kracht.nl).<br />
In Ne<strong>de</strong>rland wordt <strong>de</strong> EK-c uitgevoerd door <strong>de</strong> Eigen Kracht Centrale.<br />
Hoe gaat <strong>het</strong> in <strong>de</strong> praktijk?<br />
Het proces <strong>van</strong> een EK-c kent vier fasen (Jong et al., 2014). In <strong>de</strong> eerste fase wordt door<br />
een professional, cliënten of familiele<strong>de</strong>n contact opgenomen met <strong>de</strong> Eigen Kracht<br />
Centrale, wordt er financiering gezocht (voornamelijk Wmo-gel<strong>de</strong>n) en een coördinator<br />
aangesteld. In <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> fase kijkt <strong>de</strong> cliënt samen met <strong>de</strong> coördinator naar <strong>de</strong><br />
contacten uit <strong>het</strong> eigen netwerk die kunnen wor<strong>de</strong>n uitgenodigd voor <strong>de</strong> conferentie.<br />
De <strong>de</strong>r<strong>de</strong> fase betreft <strong>de</strong> conferentie zelf. De conferentie bestaat uit een informatief<br />
<strong>de</strong>el, waarin ook professionals hun perspectief op <strong>het</strong> probleem kunnen <strong>de</strong>len en<br />
mogelijke oplossingen kunnen aandragen, en een besloten <strong>de</strong>el waarin <strong>het</strong> netwerk<br />
een plan voor <strong>de</strong> toekomst formuleert. Tot slot wordt <strong>het</strong> plan in <strong>de</strong> laatste fase on<strong>de</strong>r<br />
alle partijen verspreid en wordt een persoon uit <strong>het</strong> sociaal netwerk of een professional<br />
aangewezen die zorg zal dragen voor <strong>de</strong> uitvoering er<strong>van</strong>.<br />
* * *<br />
146 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Is <strong>het</strong> effectief?<br />
De EK-c is inmid<strong>de</strong>ls vrij uitvoerig in binnen- en buitenland on<strong>de</strong>rzocht.<br />
Praktijkervaringen zijn over <strong>het</strong> algemeen positief. <strong>Deel</strong>nemers ervaren meer steun<br />
en regie en professionals zijn weliswaar niet altijd gerust op <strong>de</strong> implementatie <strong>van</strong><br />
plannen, maar wel positief over <strong>het</strong> maken <strong>van</strong> een actieplan door betrokkenen<br />
zelf (Gramberg, 2011). Effecton<strong>de</strong>rzoek laat beschei<strong>de</strong>n maar wel <strong>de</strong>gelijk positieve<br />
resultaten zien. Zo laat on<strong>de</strong>rzoek zien dat mensen door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> een EK-c erin<br />
slagen <strong>de</strong> regie en verantwoor<strong>de</strong>lijkheid over hun leven te nemen en ook te hou<strong>de</strong>n<br />
(Schuurman & Mul<strong>de</strong>r, 2011). Binnen <strong>het</strong> ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>de</strong> jeugdbescherming blijkt dat<br />
<strong>de</strong> EK-c minstens zo goed presteert als een reguliere jeugdbeschermingspraktijk<br />
(Wijnen-Lunenburg & Beek, 2008). Gezinnen die hebben <strong>de</strong>elgenomen aan een EK-c<br />
ontwikkelen zich in positieve zin en na drie en negen maan<strong>de</strong>n is er vooruitgang<br />
te zien <strong>wat</strong> betreft <strong>de</strong> veiligheid en <strong>het</strong> welzijn <strong>van</strong> <strong>de</strong> betrokken kin<strong>de</strong>ren. Ook<br />
impliceert <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek dat <strong>de</strong> sociale steun en cohesie binnen <strong>het</strong> leefsysteem zijn<br />
toegenomen en dat <strong>de</strong> regie verschuift <strong>van</strong> <strong>de</strong> hulpverlening naar <strong>het</strong> leefsysteem.<br />
On<strong>de</strong>rzoek in <strong>de</strong> context <strong>van</strong> <strong>de</strong> oggz laat zien dat <strong>de</strong> EK-c significante verbeteringen<br />
laat zien in <strong>de</strong> hoeveelheid hulpbronnen waar een beroep op kan wor<strong>de</strong>n<br />
gedaan, <strong>de</strong> hoeveelheid eigen kracht en <strong>de</strong> leefsituatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> hoofdpersoon (Jong<br />
et al., 2014). Aandachtspunt bij <strong>de</strong> EK-c lijkt te zijn dat niet alle aange<strong>vraag</strong><strong>de</strong><br />
conferenties uitein<strong>de</strong>lijk plaatsvin<strong>de</strong>n (Gramberg, 2011) en niet alle afspraken in <strong>de</strong><br />
praktijk volledig wor<strong>de</strong>n uitgevoerd (Beek, 2003).<br />
Meer informatie<br />
Voor een uitgebrei<strong>de</strong> beschrijving <strong>van</strong> <strong>de</strong> metho<strong>de</strong> wordt verwezen naar <strong>de</strong> interventiebeschrijving<br />
in <strong>de</strong> Databank Effectieve sociale interventies <strong>van</strong> Movisie. https://<br />
www.movisie.nl/esi/eigen-kracht-conferentie<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 147<br />
* * *
2. Zelfhulpgroepen (voorbeeld: AA)<br />
Wat is <strong>het</strong>?<br />
Een zelfhulpgroep is een groep mensen die kampt met vergelijkbare problemen en<br />
die gezamenlijk <strong>werkt</strong> aan herstel. De groep wordt geleid door ervarings<strong>de</strong>skundigen,<br />
mensen die zelf ook blijvend aan hun herstel werken. De meest beken<strong>de</strong><br />
vorm is <strong>de</strong> Alcoholics Anonymous (AA); veel an<strong>de</strong>re zelfhulpprogramma’s zijn op<br />
<strong>het</strong> social mo<strong>de</strong>l of recovery <strong>van</strong> <strong>de</strong> AA gebaseerd. De AA is een uniek, vrijwillig<br />
zelfhulpprogramma dat wereldwijd wordt toegepast. De AA is gericht op <strong>de</strong>mocratische<br />
groepsprocessen, ge<strong>de</strong>eld en wisselend lei<strong>de</strong>rschap en ervaringskennis en heeft<br />
een geheel eigen filosofie waarbij twaalf stappen wor<strong>de</strong>n gevolgd (Borkman, 2008;<br />
Epstein, 2010).<br />
Waar komt <strong>het</strong> <strong>van</strong>daan en binnen welke context wordt <strong>het</strong> toegepast?<br />
Op <strong>de</strong> Jellinek-website valt te lezen dat in 1935 <strong>de</strong> uit New York afkomstige zakenman<br />
Bill W. erachter kwam dat hij door <strong>het</strong> helpen <strong>van</strong> an<strong>de</strong>re alcoholisten ook zelf<br />
<strong>de</strong> drank <strong>de</strong> baas kon blijven. Hij sprak in die tijd ook met zijn vriend, een arts die<br />
eveneens teveel dronk, Dr. Bob in Akron. Deze arts merkte dat als iemand <strong>van</strong>uit<br />
zijn eigen ervaring sprak, dit grote indruk maakte. Als gevolg hier<strong>van</strong> wer<strong>de</strong>n er<br />
gespreksgroepen opgericht <strong>van</strong> alcoholisten die wil<strong>de</strong>n stoppen met drinken. De<br />
AA groei<strong>de</strong> binnen een paar jaar <strong>van</strong> 100 tot 8000 <strong>de</strong>elnemers en <strong>de</strong> schatting is<br />
dat er tegenwoordig over heel <strong>de</strong> wereld een paar miljoen <strong>de</strong>elnemers zijn. Ook<br />
in Ne<strong>de</strong>rland, waar in 1948 <strong>de</strong> AA werd geïntroduceerd, zijn er vele <strong>de</strong>elnemers.<br />
Inmid<strong>de</strong>ls zijn er ook vergelijkbare zelfhulpgroepen voor an<strong>de</strong>re doelgroepen<br />
zoals <strong>de</strong> <strong>Over</strong>eaters Anonymous (Epstein, 2010). De AA is bovendien een centrale<br />
metho<strong>de</strong> geweest in <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> verschillen<strong>de</strong> typen ervarings<strong>de</strong>skundige<br />
herstelprogramma’s voor diverse doelgroepen (Polcin & Borkman, 2008). Het spirituele<br />
karakter <strong>van</strong> <strong>de</strong> oorspronkelijke AA wordt daarbij <strong>de</strong>els losgelaten.<br />
Hoe gaat <strong>het</strong> in <strong>de</strong> praktijk?<br />
Een AA zelfhulpgroep komt gewoonlijk elke week bij elkaar en blijft elkaar langdurig<br />
of zelfs blijvend on<strong>de</strong>rsteunen om alcoholproblemen te overwinnen. Voor<br />
mensen die al lang bij <strong>de</strong> AA zijn, is betrokkenheid bij AA-activiteiten en processen<br />
gaan<strong>de</strong>weg uitgegroeid tot een ‘gewone’, alledaagse actie, die verweven is geraakt<br />
met an<strong>de</strong>re dagelijkse activiteiten (Shinebourne & Smith, 2011).<br />
Is <strong>het</strong> effectief?<br />
De AA is effectief bevon<strong>de</strong>n door kwantitatief en kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek (Polcin<br />
& Borkman, 2008). Kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong> perspectieven <strong>van</strong> mensen<br />
die in <strong>de</strong> AA participeren en al (meer dan tien) jaren sober zijn, laat zien dat<br />
* * *<br />
148 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
AA on<strong>de</strong>rsteunend is bij <strong>het</strong> begrijpen en zin geven aan verslaving, bij overgave<br />
en acceptatie, bij karakterveran<strong>de</strong>ring en spirituele veran<strong>de</strong>ring (Weegmann &<br />
Piwowoz-Hjort, 2009; Galanter & Kaskutas, 2008; Epstein, 2010). AA ‘<strong>werkt</strong>’ omdat<br />
<strong>het</strong> een ka<strong>de</strong>r en richting vormt voor herstel (Galanter & Kaskutas, 2008). Het<br />
vrijwillige karakter <strong>van</strong> <strong>de</strong> AA, <strong>wat</strong> een essentieel kenmerk <strong>van</strong> <strong>de</strong> aanpak is, maakt<br />
<strong>het</strong> wel lastig om kwantitatief aan te tonen dat <strong>het</strong> effectief is in vergelijking met<br />
an<strong>de</strong>re vormen <strong>van</strong> hulp. Er is namelijk sprake <strong>van</strong> een self-selection bias (Galanter<br />
& Kaskutas, 2008) waardoor on<strong>de</strong>rzoek vooral geschikt lijkt om aan te tonen <strong>wat</strong><br />
<strong>de</strong> AA voor mensen die daar zelf voor kiezen, kan betekenen. An<strong>de</strong>r probleem <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek is dat zaken als relationele i<strong>de</strong>ntiteit en <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> een<br />
gemeenschappelijk narratief lastig te ‘<strong>van</strong>gen’ zijn in metingen op individuniveau.<br />
Meer informatie<br />
Informatie over AA is te vin<strong>de</strong>n op http://www.aa-ne<strong>de</strong>rland.nl/. Informatie over<br />
zelfhulpgroepen in <strong>het</strong> algemeen kan gevon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n op https://www.movisie.nl/<br />
trefwoord/zelfhulp.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 149<br />
* * *
3. Wellness Recovery Action Plan (WRAP)<br />
Wat is <strong>het</strong>?<br />
WRAP is een concrete herstelmetho<strong>de</strong> bij psychische ontwrichting. De aanpak is<br />
gericht op <strong>het</strong> hervin<strong>de</strong>n <strong>van</strong> je eigen verhaal. WRAP is een vorm <strong>van</strong> methodische<br />
zelfhulp die wordt geleid door ervarings<strong>de</strong>skundigen (Boertien, Bakel & Weeghel,<br />
2012).<br />
Waar komt <strong>het</strong> <strong>van</strong>daan en binnen welke context wordt <strong>het</strong> toegepast?<br />
WRAP is ontwikkeld door <strong>het</strong> Copeland Center in <strong>de</strong> Verenig<strong>de</strong> Staten (Boertien et<br />
al., 2012). In 2012 hebben HEE! en Kenniscentrum Phrenos een plan ontwikkeld om<br />
WRAP mo<strong>de</strong>lgetrouw in Ne<strong>de</strong>rland te kunnen aanbie<strong>de</strong>n, in nauwe samenwerking<br />
met <strong>de</strong> SBWU, GGZ Oost-Brabant, Pameijer, GGZ Eindhoven en <strong>de</strong> Kempen en GGZ<br />
Noord-Holland-Noord. In <strong>het</strong> najaar <strong>van</strong> 2012 hebben Ne<strong>de</strong>rlandse facilitators een<br />
opleiding tot ‘train-<strong>de</strong>-trainer’ gekregen <strong>van</strong> <strong>het</strong> Copeland Center. Vervolgens hebben<br />
zij an<strong>de</strong>re ervarings<strong>de</strong>skundigen opgeleid tot facilitator. Ook is Ne<strong>de</strong>rlandstalig<br />
scholingsmateriaal ontwikkeld dat gecertificeerd is door <strong>het</strong> Copeland Center.<br />
Hoe gaat <strong>het</strong> in <strong>de</strong> praktijk?<br />
WRAP-cursussen wor<strong>de</strong>n gewoonlijk aangebo<strong>de</strong>n in acht tot tien wekelijkse sessies<br />
waarin <strong>de</strong>elnemers leren hoe zij een persoonlijk plan ontwikkelen om herstel te<br />
bereiken en te behou<strong>de</strong>n. De training wordt geleid door twee ervarings<strong>de</strong>skundige<br />
en getrain<strong>de</strong> WRAP facilitators. De persoonlijke ervaringen uit <strong>de</strong> levens <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
facilitators dienen als voorbeeld om belangrijke concepten <strong>van</strong> zelfmanagement en<br />
herstel te illustreren. Om <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> re<strong>de</strong>n is <strong>het</strong> maken <strong>van</strong> een WRAP in een groep<br />
een voor<strong>de</strong>el, omdat veelvuldig gebruik gemaakt wordt <strong>van</strong> voorbeel<strong>de</strong>n uit <strong>het</strong> leven<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>elnemers. WRAP bestaat uit zeven on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len die allemaal afgestemd<br />
zijn op <strong>het</strong> hoofdthema: Wat heb ik in welke situatie nodig en hoe kan ik mijn<br />
welbevin<strong>de</strong>n vergroten? Elk on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el besteedt aandacht aan een fase <strong>van</strong> meer of<br />
min<strong>de</strong>r welbevin<strong>de</strong>n. De on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len zijn: gereedschap voor een goed gevoel, plan<br />
voor dagelijks on<strong>de</strong>rhoud, triggers en een actieplan, signalen <strong>van</strong> ontsporing en een<br />
actieplan, crisisplan, plan voor na <strong>de</strong> crisis. <strong>Deel</strong>nemers maken <strong>het</strong> plan voor zichzelf<br />
en <strong>het</strong> blijft ook <strong>van</strong> henzelf (Boertien et al., 2012).<br />
Is <strong>het</strong> effectief?<br />
In 2009/2010 lieten kwantitatieve studies <strong>van</strong> Cook en collega’s vele positieve effecten<br />
zien <strong>van</strong> WRAP (Cook et al., 2010; Cook et al., 2009). Ze lieten zien dat WRAP<br />
significant bijdraagt aan positieve veran<strong>de</strong>ringen in zelf-managementvaardighe<strong>de</strong>n<br />
en -gedragingen, hoop voor <strong>het</strong> eigen herstel, <strong>het</strong> bewustzijn <strong>van</strong> waarschuwingssignalen<br />
of <strong>de</strong>compensatie, <strong>het</strong> gebruiken <strong>van</strong> welzijnstools in <strong>de</strong> dagelijkse routine,<br />
* * *<br />
150 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
<strong>het</strong> bewustzijn <strong>van</strong> eigen symptoomtriggers, <strong>het</strong> hebben <strong>van</strong> een crisisplan, <strong>het</strong><br />
hebben <strong>van</strong> een plan voor <strong>het</strong> omgaan met symptomen, <strong>het</strong> hebben <strong>van</strong> een sociaal<br />
steunsysteem en <strong>de</strong> mogelijkheid om verantwoor<strong>de</strong>lijkheid te nemen voor <strong>het</strong><br />
eigen welzijn. In <strong>de</strong> jaren erna zijn er diverse an<strong>de</strong>re studies gedaan. Uit <strong>de</strong> quasiexperimentele<br />
studie <strong>van</strong> Fukui et al.(2011) blijkt dat WRAP leidt tot significant<br />
min<strong>de</strong>r symptomen en significant meer hoop. Het gerandomiseer<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoek<br />
dat later gedaan is, bevestigt dit beeld. In <strong>de</strong>ze studie on<strong>de</strong>r 519 personen met<br />
ernstige psychische aandoeningen blijkt dat <strong>de</strong> WRAP-<strong>de</strong>elnemers (vergeleken met<br />
mensen uit <strong>de</strong> controlegroep) zowel onmid<strong>de</strong>llijk na <strong>de</strong> interventie als zes maan<strong>de</strong>n<br />
later min<strong>de</strong>r last hebben <strong>van</strong> symptomen <strong>van</strong> <strong>de</strong>pressie en angst, meer hoop<br />
en zelfvertrouwen hebben en een hogere kwaliteit <strong>van</strong> leven ervaren. Ook blijken<br />
<strong>de</strong> WRAP-<strong>de</strong>elnemers beter voor hun eigen behoeften en belangen op te komen<br />
in hun contacten met ggz-hulpverleners. Tenslotte lijken ook <strong>het</strong> zorggebruik en<br />
<strong>de</strong> zorgbehoefte <strong>van</strong> WRAP-<strong>de</strong>elnemers af te nemen (Cook et al., 2013). WRAP kan<br />
beschouwd wor<strong>de</strong>n als een evi<strong>de</strong>nce based herstelgerichte interventie (Cook et al.,<br />
2011; Cook et al., 2012; Jonikas et al., 2011; zie ook Starnino et al., 2010).<br />
In evaluatiestudies komt ver<strong>de</strong>r naar voren dat WRAP enthousiast wordt ont<strong>van</strong>gen<br />
door <strong>de</strong>elnemers en dat <strong>het</strong> <strong>de</strong> kennis over en houding ten opzichte <strong>van</strong> herstel significant<br />
veran<strong>de</strong>rt (Doughty et al., 2008), al lijkt dit laatste resultaat niet zeer duurzaam<br />
(Higgins et al., 2012). In een kwalitatieve studie <strong>van</strong> Pratt et al.(2013) geven<br />
<strong>de</strong>elnemers aan dat WRAP een positieve impact heeft op <strong>het</strong> leren over herstel en<br />
<strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong> zelfbewustzijn om <strong>de</strong> WRAP-bena<strong>de</strong>ring te integreren in <strong>het</strong><br />
dagelijks leven. Hetzelf<strong>de</strong> lijkt te gel<strong>de</strong>n voor WRAP-facilitators die door <strong>het</strong> geven<br />
<strong>van</strong> WRAP-trainingen zelf ook doorgroeien in hun herstel (Pratt et al., 2012).<br />
Meer informatie<br />
De meest uitgebrei<strong>de</strong> informatie over WRAP is te vin<strong>de</strong>n op <strong>de</strong> website <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
Copeland Center: http://www.mentalhealthrecovery.com/.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 151<br />
* * *
4. Strengths mo<strong>de</strong>l / krachtenmo<strong>de</strong>l<br />
Wat is <strong>het</strong>?<br />
Het Strengths Mo<strong>de</strong>l is een bena<strong>de</strong>ring die <strong>de</strong> eigen mogelijkhe<strong>de</strong>n <strong>van</strong> cliënten<br />
als uitgangspunt kiest, in combinatie met hulpbronnen die <strong>de</strong> omgeving biedt om<br />
mensen als burger in <strong>de</strong> samenleving te laten participeren (Rapp & Goscha, 2011).<br />
Deze krachtenbena<strong>de</strong>ring stimuleert <strong>de</strong> veerkracht <strong>van</strong> cliënten. Het is <strong>de</strong> taak <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> hulpverlener om <strong>de</strong> kracht samen met <strong>de</strong> hulpvrager en diens omgeving op te<br />
sporen en te mobiliseren. Daarbij wordt ingezet op zelfredzaamheid en maatschappelijke<br />
participatie (Wolf & Jansen, 2011).<br />
Waar komt <strong>het</strong> <strong>van</strong>daan en binnen welke context wordt <strong>het</strong> toegepast?<br />
Het oorspronkelijke Strengths Mo<strong>de</strong>l is in <strong>de</strong> VS ontwikkeld door Charles Rapp in <strong>de</strong><br />
context <strong>van</strong> <strong>de</strong> psychiatrie. Inmid<strong>de</strong>ls zijn er echter allerlei krachtenbena<strong>de</strong>ring-varianten<br />
ontwikkeld in diverse lan<strong>de</strong>n en voor diverse doelgroepen. In Ne<strong>de</strong>rland heeft<br />
<strong>het</strong> Centrum Opleidingen Langdurige & Complexe Zorg <strong>van</strong> <strong>de</strong> RINO Groep samen<br />
met <strong>het</strong> Kenniscentrum Sociale Innovatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> Hogeschool Utrecht <strong>het</strong> trainingsmateriaal<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> krachtenmo<strong>de</strong>l vertaald en een basistraining uitge<strong>werkt</strong>. In 2008<br />
gingen <strong>de</strong> eerste teams in Ne<strong>de</strong>rland met <strong>het</strong> krachtenmo<strong>de</strong>l aan <strong>de</strong> slag in twee<br />
FACT-teams <strong>van</strong> GGZ Noord-Holland-Noord en een team voor intensieve klinische<br />
zorg bij Emergis. Tevens heeft <strong>de</strong> Aca<strong>de</strong>mische Werkplaats Maatschappelijke Op<strong>van</strong>g<br />
& OGGz <strong>van</strong> <strong>de</strong> Radboud Universiteit Nijmegen toepassingen <strong>van</strong> <strong>het</strong> krachtenmo<strong>de</strong>l<br />
ontwikkeld voor <strong>de</strong> maatschappelijke op<strong>van</strong>g en <strong>de</strong> vrouwenop<strong>van</strong>g. Dit resulteer<strong>de</strong><br />
in <strong>de</strong> basismethodiek Krachtwerk. Anno 2013 is <strong>de</strong> krachtgerichte basismethodiek in<br />
<strong>het</strong> ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>het</strong> verbeterplan vrouwenop<strong>van</strong>g in vrijwel alle vrouwenop<strong>van</strong>gvoorzieningen<br />
in Ne<strong>de</strong>rland ingevoerd en zijn ruim tien maatschappelijke op<strong>van</strong>gvoorzieningen,<br />
waaron<strong>de</strong>r HVO Querido, Zienn, RIMO, De Binnenvest en Iriszorg op <strong>de</strong>ze<br />
methodiek overgegaan (Wolf, 2013).<br />
Hoe gaat <strong>het</strong> in <strong>de</strong> praktijk?<br />
De oorspronkelijke methodiek <strong>van</strong> <strong>het</strong> krachtenmo<strong>de</strong>l kent vijf on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len:<br />
1. Contact maken en <strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong> een helpen<strong>de</strong> samenwerkingsrelatie.<br />
2. Het maken <strong>van</strong> een krachteninventarisatie (strengths assessment). De levensdomeinen<br />
wonen, werken, opleiding, vrije tijd, financiën/verzekeringen,<br />
gezondheid en sociale contacten <strong>van</strong> een cliënt wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rzocht. Er wordt<br />
informatie verzameld over <strong>de</strong> huidige situatie, over wensen, over activiteiten<br />
uit <strong>het</strong> verle<strong>de</strong>n. Hulpbronnen wor<strong>de</strong>n in kaart gebracht. Het doel is om<br />
informatie te verzamelen over kwaliteiten <strong>van</strong> <strong>de</strong> persoon en <strong>de</strong> omgeving die<br />
ingezet kunnen wor<strong>de</strong>n om een gewenst doel te bereiken.<br />
3. Het formuleren <strong>van</strong> doelstelling en planning. In <strong>de</strong>ze fase wordt een<br />
* * *<br />
152 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
gemeenschappelijk plan gemaakt, gericht op <strong>het</strong> bereiken <strong>van</strong> <strong>de</strong> gestel<strong>de</strong><br />
doelen. Er wordt een zo uitgebreid mogelijke lijst samengesteld <strong>van</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n<br />
die beschikbaar zijn of gecreëerd zou<strong>de</strong>n kunnen wor<strong>de</strong>n om dat doel te<br />
realiseren. De cliënt kiest dan <strong>de</strong> optie die <strong>het</strong> best aansluit.<br />
4. Het verwerven <strong>van</strong> hulpbronnen uit <strong>de</strong> omgeving. Een belangrijk doel is om <strong>de</strong><br />
verbindingen met <strong>de</strong> omgeving te herstellen en uitsluiting te vermin<strong>de</strong>ren.<br />
5. Voortduren<strong>de</strong> samenwerking en gelei<strong>de</strong>lijke losmaking. Het proces staat niet<br />
vast maar is afhankelijk <strong>van</strong> betrokken personen en hun interactie. Het doel is<br />
dat <strong>de</strong> cliënt steeds meer op een creatieve wijze zijn eigen talenten en <strong>de</strong> bronnen<br />
in <strong>de</strong> samenleving gaat gebruiken.<br />
Is <strong>het</strong> effectief?<br />
De on<strong>de</strong>rzoeksresultaten met betrekking tot <strong>de</strong> krachtenbena<strong>de</strong>ring zijn enigszins<br />
tegenstrijdig. Uit evaluaties blijkt dat cliënten <strong>de</strong> metho<strong>de</strong> overwegend als positief<br />
ervaren. De principes lijken goed aan te sluiten bij wensen <strong>van</strong> cliënten. Er lijkt bij<br />
<strong>de</strong>ze metho<strong>de</strong> echter <strong>het</strong> risico te bestaan dat een aantal aspecten in <strong>de</strong> praktijk<br />
niet zo goed uit <strong>de</strong> verf komt, vooral <strong>het</strong> tempo volgen <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt en <strong>het</strong> door<br />
mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> conversatie achterhalen <strong>van</strong> kwaliteiten en talenten en dit ook continu<br />
bijhou<strong>de</strong>n (Wezep & Michon, 2011). Effecton<strong>de</strong>rzoek <strong>van</strong> Wilken, Bähler & Meel<br />
(2010) naar <strong>de</strong> effectiviteit <strong>van</strong> <strong>het</strong> krachtenmo<strong>de</strong>l in <strong>de</strong> psychiatrie suggereert dat<br />
bij cliënten <strong>de</strong> vaardighe<strong>de</strong>n in <strong>het</strong> omgaan met <strong>de</strong> psychiatrische kwetsbaarheid<br />
meer toenemen dan bij cliënten uit <strong>de</strong> controlegroep. Ook leidt <strong>de</strong> toepassing <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> krachtenmo<strong>de</strong>l tot min<strong>de</strong>r opnames en min<strong>de</strong>r gebruik <strong>van</strong> crisisdiensten. In een<br />
recente meta-analyse <strong>van</strong> Ibrahim, Michail & Callaghan (2014) blijkt er echter weer<br />
geen dui<strong>de</strong>lijk positief effect te kunnen wor<strong>de</strong>n vastgesteld. <strong>Over</strong>igens geven <strong>de</strong><br />
auteurs <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze laatste studie aan dat <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> ingesloten studies niet<br />
optimaal is.<br />
Meer informatie<br />
De meest uitgebrei<strong>de</strong> informatie over <strong>de</strong> oorspronkelijke krachtenbena<strong>de</strong>ring is te<br />
vin<strong>de</strong>n in:<br />
Rapp, A., Goscha, R.J. (2011). The strengths mo<strong>de</strong>l. A recovery-oriented approach to<br />
mental health services (3e druk). Oxford/New York: Oxford University Press.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 153<br />
* * *
5. Rehabilitatiemethodieken (voorbeel<strong>de</strong>n: IRB &<br />
SRH)<br />
Wat is <strong>het</strong>?<br />
Rehabilitatie is een vorm <strong>van</strong> hulp en begeleiding aan mensen met langdurige<br />
problematiek. De aanpak is gericht op herstel binnen verschillen<strong>de</strong> levensgebie<strong>de</strong>n<br />
zoals wonen, werken, vrije tijdsbesteding, leren, sociale relaties, familiecontacten,<br />
financiën, et cetera. Twee specifieke metho<strong>de</strong>n die in Ne<strong>de</strong>rland veel wor<strong>de</strong>n<br />
toegepast, zijn <strong>de</strong> Individuele Rehabilitatiebena<strong>de</strong>ring (IRB) en <strong>het</strong> Systematisch<br />
Rehabilitatiegericht han<strong>de</strong>len (SRH).<br />
Waar komt <strong>het</strong> <strong>van</strong>daan en binnen welke context wordt <strong>het</strong> toegepast?<br />
IRB is ontwikkeld door <strong>het</strong> Center for Psychiatric Rehabilitation in Boston (VS).<br />
Stichting Rehabilitatie ’92 is verantwoor<strong>de</strong>lijk voor <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse toepassing <strong>van</strong><br />
IRB. De stichting biedt een uitgebreid scholingsprogramma op <strong>het</strong> terrein <strong>van</strong> IRB,<br />
vertaald naar <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse praktijk. Ook on<strong>de</strong>rsteunt ze <strong>de</strong> implementatie <strong>van</strong><br />
IRB in Ne<strong>de</strong>rlandse instellingen op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> zorg en welzijn. Hierbij wordt<br />
veel nadruk gelegd op <strong>het</strong> herstelon<strong>de</strong>rsteunen<strong>de</strong> karakter <strong>van</strong> IRB (Dröes, 2005;<br />
Busschbach et al., 2010 in: Rooijen & Weeghel, 2011). SRH is als methodiek <strong>van</strong>af<br />
ongeveer 1990 ontwikkeld en op grond <strong>van</strong> <strong>de</strong> ervaringen in <strong>de</strong> praktijk zijn in <strong>de</strong><br />
loop <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren diverse verbeteringen aangebracht (Wilken & Wijngaar<strong>de</strong>n, 2011).<br />
Bei<strong>de</strong> metho<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n vooral toegepast in <strong>de</strong> context <strong>van</strong> psychische en sociale<br />
problematiek.<br />
Hoe gaat <strong>het</strong> in <strong>de</strong> praktijk?<br />
Rehabilitatiemetho<strong>de</strong>n trachten via individuele gesprekken en activiteiten on<strong>de</strong>rsteuning<br />
te bie<strong>de</strong>n bij <strong>het</strong> verkennen, kiezen, verkrijgen en behou<strong>de</strong>n <strong>van</strong> eigen<br />
doelen op alle levensgebie<strong>de</strong>n. De cliënt bepaalt inhoud, doel en tempo <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
traject en er is veel ruimte om koers te wijzigen. Bei<strong>de</strong> metho<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n naast<br />
regulier zorgaanbod, zoals behan<strong>de</strong>ling of verpleegkundige zorg, toegepast.<br />
De IRB-metho<strong>de</strong> omvat drie stappen: kiezen, verkrijgen en behou<strong>de</strong>n. Bij <strong>de</strong> eerste<br />
stap praten cliënten met IRB-begelei<strong>de</strong>rs over <strong>wat</strong> zij graag zou<strong>de</strong>n willen veran<strong>de</strong>ren.<br />
Hierbij wordt aandacht besteed aan doelvaardigheid, <strong>de</strong> mate waarin mensen<br />
nog geloven in veran<strong>de</strong>ring en <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoeken <strong>wat</strong> nog wél mogelijk is. De twee<strong>de</strong><br />
stap omvat <strong>het</strong> bepalen <strong>van</strong> acties om <strong>het</strong> gestel<strong>de</strong> doel te behalen. In samenspraak<br />
wor<strong>de</strong>n benodig<strong>de</strong> vaardighe<strong>de</strong>n geï<strong>de</strong>ntificeerd. Ook wor<strong>de</strong>n interventies<br />
gekozen en hulpbronnen ingeschakeld om <strong>de</strong> gewenste veran<strong>de</strong>ring te bewerkstelligen.<br />
Bij stap drie wordt on<strong>de</strong>rzocht <strong>wat</strong> iemand nodig heeft om <strong>wat</strong> bereikt is, vast<br />
te hou<strong>de</strong>n. Daarbij wor<strong>de</strong>n hin<strong>de</strong>rnissen en problemen opgespoord en wordt hulp<br />
gebo<strong>de</strong>n om daarmee om te gaan (Swil<strong>de</strong>ns et al., 2007).<br />
* * *<br />
154 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
In <strong>de</strong> metho<strong>de</strong> SRH wor<strong>de</strong>n zes fasen on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n (Wilken & Van Wijngaar<strong>de</strong>n,<br />
2011):<br />
1. Een samenwerkingsrelatie opbouwen.<br />
2. Informatie verzamelen over wensen, persoonlijke voorkeuren, mogelijkhe<strong>de</strong>n<br />
en kwetsbaarhe<strong>de</strong>n.<br />
3. De cliënt helpen keuzes te maken en doel(en) te formuleren.<br />
4. On<strong>de</strong>rsteuning <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt bij <strong>het</strong> maken <strong>van</strong> een persoonlijk (toekomst)plan<br />
en een on<strong>de</strong>rsteuningsplan.<br />
5. Uitvoering <strong>van</strong> <strong>het</strong> plan, waarbij <strong>de</strong> focus ligt op individuele ontwikkeling en<br />
optimalisering <strong>van</strong> <strong>de</strong> omgeving, inclusief <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> <strong>het</strong> sociale netwerk.<br />
6. Evaluatie en bijstelling: geduren<strong>de</strong> alle fasen toetsen of <strong>het</strong> proces naar wens<br />
verloopt, dan wel bijgesteld dient te wor<strong>de</strong>n.<br />
Is <strong>het</strong> effectief?<br />
In een Ne<strong>de</strong>rlandse RCT (Swil<strong>de</strong>ns et al., 2011) is <strong>de</strong> effectiviteit <strong>van</strong> IRB ten opzichte<br />
<strong>van</strong> een ‘gewoon’ rehabilitatieprogramma on<strong>de</strong>rzocht. Uit <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek blijkt dat<br />
cliënten met IRB-begeleiding vaker hun persoonlijke doelen behalen dan cliënten<br />
met an<strong>de</strong>re begeleiding maar dat cliënten met IRB niet sterker vooruit gaan <strong>wat</strong> betreft<br />
sociaal functioneren, zorgbehoeften en kwaliteit <strong>van</strong> leven. Eer<strong>de</strong>r on<strong>de</strong>rzoek<br />
naar IRB wijst uit dat hulpverleners opgeleid in <strong>de</strong> IRB-metho<strong>de</strong>, in vergelijking met<br />
reguliere begeleiding, beter in staat zijn cliënten te on<strong>de</strong>rsteunen bij <strong>het</strong> realiseren<br />
<strong>van</strong> door henzelf geformuleer<strong>de</strong> wensen dan hulpverleners die <strong>de</strong>ze achtergrond<br />
niet hebben (Swil<strong>de</strong>ns et al., 2003; Swil<strong>de</strong>ns et al., 2007). Evaluatieon<strong>de</strong>rzoeken<br />
<strong>van</strong> SRH wijzen on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re op betere communicatie, doelgerichter samenwerken,<br />
meer aandacht voor <strong>de</strong> relatie met <strong>de</strong> cliënt en diens mogelijkhe<strong>de</strong>n, wensen<br />
en krachten, meer respect en begrip (Pols et al., 2001; Hollan<strong>de</strong>r & Zewuster, 2005;<br />
Dankers & Wilken, 2007). Effecton<strong>de</strong>rzoek naar SRH in ambulante settings laat nog<br />
op zich wachten.<br />
Meer informatie<br />
Van zowel IRB als SRH zijn interventiebeschrijvingen beschikbaar in <strong>de</strong> Databank<br />
effectieve sociale interventies <strong>van</strong> Movisie. Zie: https://www.movisie.nl/esi/<br />
individuele-rehabilitatie-bena<strong>de</strong>ring-irb<br />
https://www.movisie.nl/esi/systematisch-rehabilitatiegericht-han<strong>de</strong>len<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 155<br />
* * *
6. Motiveren<strong>de</strong> gespreksvoering (MI)<br />
Wat is <strong>het</strong>?<br />
Motiveren<strong>de</strong> gespreksvoering is een metho<strong>de</strong> om mensen voor te berei<strong>de</strong>n op<br />
veran<strong>de</strong>ring. Elke gespreksmetho<strong>de</strong> besteedt aandacht aan veran<strong>de</strong>ring, maar MI<br />
is an<strong>de</strong>rs omdat <strong>het</strong> zich explicieter richt op <strong>het</strong> tot stand komen <strong>van</strong> veran<strong>de</strong>ring<br />
(Schippers & Jonge, 2002). Veran<strong>de</strong>ring is immers een <strong>van</strong> <strong>de</strong> moeilijkste dingen voor<br />
een mens om voor elkaar te krijgen. Door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> verschillen<strong>de</strong> gesprekstechnieken<br />
wordt getracht <strong>de</strong> ambivalentie ten aanzien <strong>van</strong> veran<strong>de</strong>ring te verkennen en<br />
intrinsieke motivatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt aan te boren. Vervolgens wordt er een plan ontwikkeld<br />
om veran<strong>de</strong>ring te realiseren. De cliënt wordt door <strong>het</strong> stellen <strong>van</strong> vragen<br />
gestimuleerd om zijn of haar eigen wensen en plannen te be<strong>de</strong>nken.<br />
Waar komt <strong>het</strong> <strong>van</strong>daan en binnen welke context wordt <strong>het</strong> toegepast?<br />
De theorie <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliëntgerichte interpersoonlijke relatie <strong>van</strong> Rogers uit 1959 vormt<br />
een belangrijke basis voor motiveren<strong>de</strong> gespreksvoering. De metho<strong>de</strong> is oorspronkelijk<br />
door Miller & Rollnick (1991) ontwikkeld voor mensen met verslavingsproblemen,<br />
maar wordt steeds meer ook voor allerlei an<strong>de</strong>re doelgroepen toegepast<br />
(Schippers & Jonge, 2002).<br />
Hoe gaat <strong>het</strong> in <strong>de</strong> praktijk?<br />
Motiveren<strong>de</strong> gespreksvoering stoelt op twee principes: onvoorwaar<strong>de</strong>lijke acceptatie<br />
en constructieve zelfconfrontatie. De hulpverlener bouwt aan een relatie die<br />
gebaseerd is op samenwerking, eigen verantwoor<strong>de</strong>lijkheid en vrijheid <strong>van</strong> gedragskeuze.<br />
Het principe <strong>van</strong> onvoorwaar<strong>de</strong>lijke acceptatie houdt in dat <strong>de</strong> hulpverlener<br />
geen gedrag veroor<strong>de</strong>elt, ook al is <strong>het</strong> zelf<strong>de</strong>structief. Het uitein<strong>de</strong>lijke doel <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
hulpverlener is niet gedragsveran<strong>de</strong>ring, maar harmonie <strong>van</strong> wensen en gedrag. De<br />
voorwaar<strong>de</strong> om probleemgedrag niet moraliserend tegemoet te tre<strong>de</strong>n, maakt <strong>het</strong><br />
toepassen <strong>van</strong> motiveren<strong>de</strong> gespreksvoering moeilijk voor al <strong>de</strong>genen die niet bereid<br />
en in staat zijn hun eigen (voor)oor<strong>de</strong>len over probleemgedrag op te schorten.<br />
Constructieve zelfconfrontatie verwijst ernaar dat voor veran<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> gedrag vaak<br />
wel een confrontatie nodig is − niet met <strong>de</strong> wensen en opvattingen <strong>van</strong> an<strong>de</strong>ren,<br />
maar met <strong>de</strong> tegenstrijdighe<strong>de</strong>n in zichzelf. De kern <strong>van</strong> motiveren<strong>de</strong> gespreksvoering<br />
bestaat dan ook uit <strong>het</strong> selectief, maar niet moraliserend, voorhou<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
gegevens die <strong>de</strong> hulpverlener weet <strong>van</strong> <strong>de</strong> persoon zelf (Schippers & Jonge, 2002).<br />
Is <strong>het</strong> effectief?<br />
De werking <strong>van</strong> motiveren<strong>de</strong> gespreksvoering berust op <strong>de</strong> mobilisering <strong>van</strong> intrinsieke<br />
bronnen <strong>van</strong> motivatie, leren, creativiteit, probleemoplossing en doelgerichte<br />
activiteit. Belangrijke elementen lijken <strong>de</strong> fundamentele ‘spirit’, <strong>de</strong> functie<br />
* * *<br />
156 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
<strong>van</strong> <strong>het</strong> overstijgen <strong>van</strong> ambivalentie, <strong>het</strong> belang <strong>van</strong> praten over veran<strong>de</strong>ring en<br />
<strong>de</strong> mogelijkheid om MI te combineren met an<strong>de</strong>re aanpakken (Faris et al., 2009).<br />
Motiveren<strong>de</strong> gespreksvoering wordt gezien als een evi<strong>de</strong>nce based metho<strong>de</strong>. Er is<br />
veel on<strong>de</strong>rzoek gedaan naar effecten <strong>van</strong> motiveren<strong>de</strong> gespreksvoering, vooral op<br />
<strong>het</strong> terrein <strong>van</strong> <strong>de</strong> verslavingszorg en <strong>de</strong> preventieve gezondheidszorg. Helaas zijn<br />
hier nauwelijks <strong>empowerment</strong>- of herstelgerichte uitkomsten in gebruikt. Uit <strong>de</strong>ze<br />
on<strong>de</strong>rzoeken blijkt on<strong>de</strong>r meer dat motiveren<strong>de</strong> gespreksvoering positieve effecten<br />
heeft op motivatie en therapietrouw.<br />
Meer informatie<br />
Voor een uitgebrei<strong>de</strong> beschrijving <strong>van</strong> <strong>de</strong> metho<strong>de</strong> wordt verwezen naar <strong>de</strong> interventiebeschrijving<br />
in <strong>de</strong> Databank Effectieve sociale interventies <strong>van</strong> Movisie. https://<br />
www.movisie.nl/esi/motiveren<strong>de</strong>-gespreksvoering<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 157<br />
* * *
7. Presentiebena<strong>de</strong>ring<br />
Wat is <strong>het</strong>?<br />
Presentie beschrijft een vorm <strong>van</strong> normatieve professionaliteit waarbij professionals<br />
een nabije, gelijkwaardige relatie aangaan met hun cliënten. Het is een praktijk<br />
waarbij <strong>de</strong> zorggever zich aandachtig en toegewijd op <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r betrekt, zo leert<br />
zien <strong>wat</strong> er bij die an<strong>de</strong>r op <strong>het</strong> spel staat – <strong>van</strong> verlangens tot angst – en in aansluiting<br />
daarbij gaat begrijpen <strong>wat</strong> er in <strong>de</strong> <strong>de</strong>sbetreffen<strong>de</strong> situatie gedaan zou kunnen<br />
wor<strong>de</strong>n en wie hij/zij daarbij voor <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r kan zijn. Wat gedaan kan wor<strong>de</strong>n,<br />
wordt dan ook gedaan. Een manier <strong>van</strong> doen, die slechts verwezenlijkt kan wor<strong>de</strong>n<br />
met gevoel voor subtiliteit, vakmanschap, met praktische wijsheid en lief<strong>de</strong>volle<br />
trouw (<strong>de</strong>finitie op www.presentie.nl).<br />
Waar komt <strong>het</strong> <strong>van</strong>daan en binnen welke context wordt <strong>het</strong> toegepast?<br />
De theorie <strong>van</strong> <strong>de</strong> presentie is aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> theoretisch en uitgebreid on<strong>de</strong>rzoek<br />
door Andries Baart en collega’s ontwikkeld <strong>van</strong>uit en voor <strong>de</strong> praktijk <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
ou<strong>de</strong>-wijkenpastoraat die intensief meeleeft met bewoners <strong>van</strong> achterstandsbuurten<br />
(Baart, 2004). Inmid<strong>de</strong>ls wordt <strong>de</strong> rele<strong>van</strong>tie er<strong>van</strong> voor allerlei doelgroepen<br />
in Ne<strong>de</strong>rland en Vlaan<strong>de</strong>ren alom erkend (zie bijvoorbeeld Jacobs, 2002; Schil<strong>de</strong>r,<br />
2003; Manschot, 2003). Zo is er geëxperimenteerd met presentie binnen <strong>de</strong> context<br />
<strong>van</strong> jeugdgezondheidszorg, <strong>de</strong> zorg voor mensen met psychiatrische problemen, in<br />
<strong>de</strong> op<strong>van</strong>g <strong>van</strong> dakloze gezinnen en op <strong>het</strong> kleinschalig wonen voor <strong>de</strong>menteren<strong>de</strong><br />
ou<strong>de</strong>ren.<br />
Hoe gaat <strong>het</strong> in <strong>de</strong> praktijk?<br />
De presentiebeoefenaar stemt nauwgezet af op <strong>de</strong>gene die zijn bijstand zoekt.<br />
Kenmerken <strong>van</strong> <strong>de</strong> presentiebena<strong>de</strong>ring in <strong>de</strong> praktijk zijn (Baart, 2004):<br />
• Beweging, plaats en tijd: <strong>de</strong> hulpverlener gaat naar <strong>de</strong> cliënt toe in plaats <strong>van</strong> omgekeerd.<br />
De hulpverlener maakt tijd voor <strong>de</strong> cliënt en is gemakkelijk bena<strong>de</strong>rbaar.<br />
Het ritme <strong>van</strong> werken is afgestemd op <strong>het</strong> leefritme <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt.<br />
• Ruimte en begrenzing: <strong>de</strong> hulpverlener is niet alleen aanspreekbaar op één type<br />
probleem of hulp<strong>vraag</strong>. Openheid, domeinoverschrijding en bre<strong>de</strong> inzetbaarheid<br />
zijn trefwoor<strong>de</strong>n.<br />
• Aansluiting: er wordt nauw aangesloten bij <strong>de</strong> leefwereld en levensloop <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
betrokkenen. Niet <strong>de</strong> problemen <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt staan centraal, maar <strong>het</strong> vin<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> een bevredigen<strong>de</strong> verhouding tot <strong>het</strong> leven. Hierdoor oogt <strong>de</strong> presentiebeoefening<br />
vaak heel alledaags. Zij bedient zich ook <strong>van</strong> alledaagse omgangs- en<br />
werkvormen.<br />
* * *<br />
158 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
• Afstemming en openheid: <strong>de</strong> hulpverlener heeft een open agenda die <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r<br />
mag invullen. De hulpverlener laat zich verrassen, schort zijn oor<strong>de</strong>el en han<strong>de</strong>len<br />
op en stelt zich open voor <strong>de</strong> cliënt.<br />
• Betekenis: <strong>de</strong> presentiebena<strong>de</strong>ring is in <strong>het</strong> bijzon<strong>de</strong>r geschikt voor contact met<br />
mensen in <strong>de</strong> marge <strong>van</strong> onze samenleving, met moeilijk bereikbare, chaotische<br />
en teruggetrokken mensen bij wie zich <strong>de</strong> problemen opstapelen.<br />
Is <strong>het</strong> effectief?<br />
De presentiebena<strong>de</strong>ring is <strong>van</strong>wege haar aard lastig kwantitatief te on<strong>de</strong>rzoeken.<br />
On<strong>de</strong>rbouwing komt dan ook <strong>van</strong>uit theorie en kwalitatief on<strong>de</strong>rzoek. De presentiebena<strong>de</strong>ring<br />
is ontwikkeld op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong>rtien <strong>de</strong>elprojecten, die geduren<strong>de</strong> tien<br />
jaar met wisselen<strong>de</strong> professionele me<strong>de</strong>on<strong>de</strong>rzoekers zijn uitgevoerd. Het ontwerp<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> totale empirische on<strong>de</strong>rzoek (zes <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rtien <strong>de</strong>elprojecten) is een<br />
kwalitatieve meervoudige gevalsstudie. Een grote verschei<strong>de</strong>nheid <strong>van</strong> kwalitatieve<br />
dataverzamelingsmetho<strong>de</strong>n is toegepast: documentenverzameling (on<strong>de</strong>r meer<br />
werkverslagen, dagboeken, kwartaalverslagen, notities) en zeer veel individuele en<br />
groepsinterviews en reflectieve gesprekken met <strong>de</strong> pastores (Baart, 2004).<br />
Meer informatie<br />
Uitgebrei<strong>de</strong> informatie is te vin<strong>de</strong>n in <strong>het</strong> boek Een theorie <strong>van</strong> <strong>de</strong> presentie (Baart,<br />
2004) en op http://www.presentie.nl.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 159<br />
* * *
8. Shared <strong>de</strong>cision making (SDM)<br />
Wat is <strong>het</strong>?<br />
Shared Decision Making (SDM) is een metho<strong>de</strong> die erop gericht is dat <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>laar<br />
en hulpvrager tot een gezamenlijk besluitvormingsproces komen op basis <strong>van</strong>:<br />
A) <strong>de</strong> ervaringskennis <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt, B) wetenschappelijke richtlijnen en C) <strong>de</strong> inzichten<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> hulpverlener (Deegan & Drake, 2006). Shared <strong>de</strong>cision making overstijgt<br />
<strong>de</strong> dichotomie <strong>van</strong> aanbodgestuurdheid – <strong>vraag</strong>gestuurdheid, waarbij in <strong>het</strong> eerste<br />
mo<strong>de</strong>l <strong>de</strong> arts beslissingen neemt en in <strong>het</strong> twee<strong>de</strong> geval puur <strong>de</strong> <strong>vraag</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt<br />
wordt gevolgd. Bij SDM werken <strong>de</strong> hulpverlener en <strong>de</strong> cliënt, die elkaar erkennen<br />
als expert, samen om informatie (bijvoorbeeld over ziekte, behan<strong>de</strong>lmogelijkhe<strong>de</strong>n,<br />
mogelijke bijwerkingen), ervaringsverhalen (<strong>van</strong> cliënt en <strong>van</strong> hulpverleners)<br />
en waar<strong>de</strong>n (bijvoorbeeld met betrekking tot kwaliteit <strong>van</strong> leven en kwaliteit <strong>van</strong><br />
zorg) te <strong>de</strong>len om te komen tot een weloverwogen beslissing ten aanzien <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
behan<strong>de</strong>ling. SDM wordt gefaciliteerd door een ICT-on<strong>de</strong>rsteun<strong>de</strong> vragenlijst over<br />
krachten, beperkingen en doelen <strong>van</strong> behan<strong>de</strong>ling, die <strong>de</strong> cliënt voorafgaand aan<br />
elk contact met <strong>de</strong> professional invult. Deze vragenlijst helpt om voortgang te monitoren<br />
(Hendriksen-Favier et al., 2012).<br />
Waar komt <strong>het</strong> <strong>van</strong>daan en binnen welke context wordt <strong>het</strong> toegepast?<br />
SDM is ontwikkeld in <strong>de</strong> Verenig<strong>de</strong> Staten in <strong>de</strong> context <strong>van</strong> ethische <strong>vraag</strong>stukken<br />
omtrent medische besluitvorming. Het is ingebed in <strong>de</strong> toegenomen aandacht voor<br />
patiënt-gecentreer<strong>de</strong> zorg en <strong>de</strong> erkenning <strong>van</strong> <strong>de</strong> autonomie <strong>van</strong> patiënten in <strong>de</strong><br />
gezondheidszorg sinds <strong>de</strong> jaren zeventig. Het mo<strong>de</strong>l is oorspronkelijk gebaseerd op<br />
<strong>het</strong> i<strong>de</strong>e <strong>van</strong> <strong>de</strong>mocratische consensus over <strong>de</strong> meest wenselijke behan<strong>de</strong>ling in <strong>de</strong><br />
medische context. Het mo<strong>de</strong>l wordt in <strong>de</strong> <strong>de</strong>cennia daarna echter ook steeds meer<br />
in an<strong>de</strong>re contexten, in <strong>het</strong> bijzon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> rehabilitatie, toegepast waar <strong>het</strong> wordt<br />
gekoppeld aan herstel en regie <strong>van</strong> mensen met psychische problemen (Deegan &<br />
Drake, 2006). In Ne<strong>de</strong>rland wor<strong>de</strong>n principes <strong>van</strong> SDM gekoppeld aan <strong>de</strong> hervormingen<br />
binnen zorg en welzijn die moeten lei<strong>de</strong>n tot meer patiënt-gecentreer<strong>de</strong><br />
en <strong>vraag</strong>gerichte zorg (Weij<strong>de</strong>n et al., 2011). In 2011 is er een Ne<strong>de</strong>rlandse versie<br />
ontwikkeld, genaamd ‘Samen keuzes maken’, voor toepassing in <strong>de</strong> ggz (Bähler<br />
& Oosterveld, 2010). Ook zijn er aan SDM gelieer<strong>de</strong> instrumenten ontwikkeld, <strong>de</strong><br />
zogenaam<strong>de</strong> keuzehulpen, die wor<strong>de</strong>n toegepast in <strong>de</strong> context <strong>van</strong> somatische<br />
aandoeningen en psychische aandoeningen. Keuzehulpen on<strong>de</strong>rsteunen dat cliënten<br />
goed geïnformeerd zijn en hun eigen wensen kennen (Frankx, Stalmeijer &<br />
Timmermans, 2006).<br />
* * *<br />
160 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Hoe gaat <strong>het</strong> in <strong>de</strong> praktijk?<br />
Het is <strong>de</strong> bedoeling <strong>van</strong> SDM dat er eerst een goe<strong>de</strong> relatie wordt opgebouwd tussen<br />
hulpverlener en cliënt en er vervolgens een aantal stappen wordt gezet. Elwyn et<br />
al.(2012) benoemen er drie: <strong>het</strong> introduceren <strong>van</strong> keuzemogelijkheid, <strong>het</strong> beschrijven<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> opties en <strong>het</strong> gezamenlijk on<strong>de</strong>rzoeken <strong>van</strong> <strong>de</strong> opties in relatie tot<br />
waar<strong>de</strong>n en voorkeuren <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt. De auteurs benadrukken dat <strong>het</strong> slagen <strong>van</strong> SDM<br />
in <strong>de</strong> praktijk compleet afhangt <strong>van</strong> <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> relatie die is opgebouwd tussen<br />
<strong>de</strong> professional en <strong>de</strong> cliënt. Als die relatie goed is, kan er vrijelijk informatie wor<strong>de</strong>n<br />
ge<strong>de</strong>eld en wor<strong>de</strong>n cliënten werkelijk on<strong>de</strong>rsteund om te beraadslagen en hun voorkeuren<br />
en i<strong>de</strong>eën te uiten (Elwyn et al., 2012). On<strong>de</strong>rzoek naar <strong>het</strong> cliëntenperspectief<br />
op SDM on<strong>de</strong>rstreept ook <strong>het</strong> belang <strong>van</strong> <strong>de</strong> relatie. Cliënten vin<strong>de</strong>n <strong>de</strong> relatie met <strong>de</strong><br />
hulpverlener zelfs veel belangrijker dan <strong>het</strong> zoveel mogelijk informatie verzamelen en<br />
afwegen daar<strong>van</strong> (Woltmann & Witney, 2010).<br />
Is <strong>het</strong> effectief?<br />
Uit een RCT naar Shared Decision Making on<strong>de</strong>r cliënten met schizofrenie in een<br />
kliniek komen positieve resultaten naar voren (Hamann et al., 2006). Cliënten uit <strong>de</strong><br />
groep met SDM blijken beter geïnformeerd te zijn over hun ziekte en meer betrokken<br />
te zijn bij besluiten omtrent hun behan<strong>de</strong>ling dan cliënten uit <strong>de</strong> controlegroep.<br />
Ook blijkt uit <strong>de</strong>ze studie dat SDM voor <strong>de</strong> meeste cliënten haalbaar is en dat <strong>het</strong><br />
<strong>de</strong> behan<strong>de</strong>laar niet meer tijd kost. De auteurs conclu<strong>de</strong>ren daarom dat SDM een<br />
belangrijk instrument is om <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling te verbeteren en stigmatisering <strong>van</strong> cliënten<br />
te vermin<strong>de</strong>ren. De Ne<strong>de</strong>rlandse versie <strong>van</strong> SDM, Samen Keuzes Maken (SKM),<br />
is uitgevoerd in drie teams: twee FACT-teams <strong>van</strong> GGZ Noord-Holland-Noord en één<br />
klinische voorziening <strong>van</strong> InGeest. Daarnaast zijn er pilots bij Emergis, GGZ Breburg<br />
en Meerkanten uitgevoerd. De eerste ervaringen met SKM zijn positief. Cliënten<br />
geven aan dat zij beter voorbereid naar <strong>het</strong> gesprek met hun hulpverlener gaan. De<br />
on<strong>de</strong>rsteuning door een ervaringswerker bij <strong>het</strong> invullen <strong>van</strong> <strong>de</strong> lijst helpt cliënten<br />
bij <strong>het</strong> benoemen <strong>wat</strong> ze willen en <strong>wat</strong> helpt. Dit is vooral nuttig voor cliënten die<br />
langdurig in zorg zijn en bij wie <strong>de</strong> wensen naar <strong>de</strong> achtergrond zijn geraakt (Bähler<br />
& Oosterveld, 2011).<br />
Meer informatie<br />
Een informatieve rapportage over Shared Decision Making binnen <strong>de</strong> gezondheidszorg<br />
is die <strong>van</strong> <strong>de</strong> Raad voor <strong>de</strong> Volksgezondheid & Zorg: http://rvz.net/uploads/docs/<br />
De_participeren<strong>de</strong>_patient.pdf<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 161<br />
* * *
9. Individual Placement & Support (IPS)<br />
Wat is <strong>het</strong>?<br />
Individual Placement & Support (IPS) is een aanpak voor arbeidsbegeleiding <strong>van</strong><br />
mensen met psychische aandoeningen die <strong>de</strong> wens hebben om regulier betaald<br />
werk te vin<strong>de</strong>n. De aanpak verschilt in een aantal opzichten <strong>van</strong> <strong>de</strong> gangbare<br />
arbeidsintegratie: regulier werk staat centraal, er wordt snel naar een (reguliere)<br />
baan gezocht, er wordt langdurige on<strong>de</strong>rsteuning gebo<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> arbeidsintegratie<br />
is on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> bre<strong>de</strong>re ggz-hulp (Giesen et al., 2007). Er wordt geen gebruik<br />
gemaakt <strong>van</strong> speciaal gecreëer<strong>de</strong> banen, werkplaatsen on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vlag <strong>van</strong> <strong>de</strong> ggz of<br />
sociale werkvoorziening en vrijwilligerswerk.<br />
Waar komt <strong>het</strong> <strong>van</strong>daan en binnen welke context wordt <strong>het</strong> toegepast?<br />
Individual Placement and Support (IPS) is in <strong>de</strong> VS ontwikkeld. IPS wordt sinds enige<br />
jaren ook en met toenemend succes in Ne<strong>de</strong>rland toegepast. IPS is bedoeld voor<br />
mensen met ernstige, vaak langduren<strong>de</strong>, psychische beperkingen. In <strong>de</strong> praktijk<br />
wordt IPS vooral aangebo<strong>de</strong>n aan cliënten <strong>van</strong> ambulante ggz-teams, zoals case<br />
managementteams, ACT- en FACT-teams en ambulante teams die jongeren met een<br />
eerste psychotische episo<strong>de</strong> behan<strong>de</strong>len.<br />
Hoe gaat <strong>het</strong> in <strong>de</strong> praktijk?<br />
Langdurige trainingen vooraf (‘train then place’) blijven achterwege. <strong>Deel</strong>nemers<br />
wor<strong>de</strong>n snel in <strong>de</strong> gekozen functie geplaatst en daarna gericht getraind in <strong>de</strong> benodig<strong>de</strong><br />
werkvaardighe<strong>de</strong>n (‘place then train’). De werkwijze <strong>van</strong> IPS is gebaseerd op<br />
<strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> uitgangspunten en principes.<br />
1. De wens <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt om werk te vin<strong>de</strong>n staat centraal en is lei<strong>de</strong>nd voor <strong>de</strong><br />
arbeidsbegeleiding: ie<strong>de</strong>r die betaald werk wil vin<strong>de</strong>n en behou<strong>de</strong>n, kan IPSbegeleiding<br />
krijgen. Cliënten wor<strong>de</strong>n niet uitgesloten of naar an<strong>de</strong>re trajecten<br />
verwezen op grond <strong>van</strong> an<strong>de</strong>re factoren zoals hun arbeidscompetenties,<br />
arbeidsverle<strong>de</strong>n of psychiatrische symptomen.<br />
2. De arbeidsbegelei<strong>de</strong>r helpt cliënten zo snel en zo gericht mogelijk bij <strong>het</strong> zoeken<br />
naar betaald werk (hierbij wordt dus geen gebruik gemaakt <strong>van</strong> uitgebreid<br />
on<strong>de</strong>rzoek <strong>van</strong> arbeidsvaardighe<strong>de</strong>n, werkervaringsprojecten, et cetera). De<br />
voorkeuren <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt staan centraal. Arbeidsbegelei<strong>de</strong>r en cliënt zoeken<br />
samen een arbeidsplaats die aansluit bij <strong>de</strong> wensen, mogelijkhe<strong>de</strong>n en werkervaring<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënt.<br />
3. Het inschatten <strong>van</strong> arbeidsmogelijkhe<strong>de</strong>n vindt doorlopend plaats en zoveel<br />
mogelijk na plaatsing in <strong>de</strong> arbeidssituatie, gebaseerd op concrete werkervaringen.<br />
Ook <strong>het</strong> trainen in vaardighe<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> coaching vin<strong>de</strong>n zoveel mogelijk<br />
plaats op grond <strong>van</strong> <strong>de</strong> concrete ervaringen en <strong>het</strong> functioneren in <strong>de</strong> baan.<br />
* * *<br />
162 <strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>
Het contact wordt niet afgebouwd bij een geslaag<strong>de</strong> plaatsing. Ook als cliënten<br />
werken, krijgen zij en personen uit hun werkomgeving on<strong>de</strong>rsteuning, zolang<br />
zij daaraan behoefte hebben (www.movisie.nl).<br />
Is <strong>het</strong> effectief?<br />
De kwalitatieve case study <strong>van</strong> Crain et al.(2009) laat zien dat <strong>de</strong> voortduren<strong>de</strong><br />
en individuele steun die IPS biedt, gewaar<strong>de</strong>erd wordt. De case study suggereert<br />
bovendien dat <strong>het</strong> werken in een betaal<strong>de</strong> baan is geassocieerd met verbeter<strong>de</strong><br />
gezondheidsuitkomsten en een vermin<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> afspraken met <strong>de</strong> ggz. Ook<br />
wor<strong>de</strong>n verbeter<strong>de</strong> sociale vaardighe<strong>de</strong>n en self-efficacy gerapporteerd. De auteurs<br />
conclu<strong>de</strong>ren dat <strong>het</strong> aanbie<strong>de</strong>n <strong>van</strong> IPS binnen een multidisciplinair team, <strong>de</strong> bewerkstelliging<br />
<strong>van</strong> duurzame arbeid kan stimuleren. Ook kwantitatieve on<strong>de</strong>rzoeken<br />
hebben positieve resultaten. Drake et al.(2012) laten zien dat IPS effectief is voor <strong>het</strong><br />
vin<strong>de</strong>n <strong>van</strong> een reguliere baan. Van <strong>de</strong> IPS-<strong>de</strong>elnemers vindt 61% een reguliere baan<br />
tegenover 23% <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>elnemers aan an<strong>de</strong>re vormen <strong>van</strong> arbeidsbegeleiding. Ook<br />
werken zij meer uren en hou<strong>de</strong>n zij hun baan langer. Uit een RCT <strong>van</strong> Areberg &<br />
Bejerholm (2013) naar niet-beroepsgerichte uitkomsten <strong>van</strong> IPS, blijkt dat IPS <strong>de</strong>elnemers<br />
significant hoger scoren op metingen <strong>van</strong> kwaliteit <strong>van</strong> leven, <strong>empowerment</strong><br />
en werkmotivatie na 18 maan<strong>de</strong>n, in vergelijking met <strong>de</strong>elnemers aan een regulier<br />
arbeidsrehabilitatietraject. Auteurs conclu<strong>de</strong>ren dat IPS on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el kan zijn <strong>van</strong> een<br />
herstelproces omdat <strong>het</strong> bijdraagt aan een toename <strong>van</strong> levenstevre<strong>de</strong>nheid en<br />
tijd die doorgebracht wordt in dagelijkse bezighe<strong>de</strong>n en <strong>het</strong> gemeenschapsleven.<br />
In Ne<strong>de</strong>rland is IPS ook on<strong>de</strong>rzocht. Een RCT <strong>van</strong> Busschbach et al.(2011) maakt<br />
dui<strong>de</strong>lijk dat IPS bedui<strong>de</strong>nd meer mensen met psychische problemen aan betaald<br />
werk helpt dan reguliere trajecten (44% tegen 25%). Bovendien blijkt ook hier dat<br />
IPS een positieve invloed heeft op <strong>de</strong> psychische gezondheid, zelfwaar<strong>de</strong>ring en<br />
kwaliteit <strong>van</strong> leven, al wor<strong>de</strong>n in dit geval <strong>de</strong>ze effecten ook gevon<strong>de</strong>n bij an<strong>de</strong>re<br />
vormen <strong>van</strong> arbeidsbegeleiding.<br />
Meer informatie<br />
Er is in <strong>de</strong> database <strong>van</strong> Movisie een interventiebeschrijving beschikbaar <strong>van</strong> een<br />
op IPS gebaseer<strong>de</strong> metho<strong>de</strong> voor arbeidson<strong>de</strong>rsteuning: https://www.movisie.nl/<br />
esi/begeleid-werken-individuele-<strong>vraag</strong>gerichte-bena<strong>de</strong>ring. Voor informatie over<br />
<strong>de</strong> traditionele IPS wordt verwezen naar: Drake, R. E., Bond, G. R., & Becker, D. R.<br />
(2012). Individual placement and support: An evi<strong>de</strong>nce-based approach to supported<br />
employment. New York, US: Oxford University Press.<br />
<strong>Naar</strong> <strong>het</strong> <strong>hart</strong> <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong> 163<br />
* * *
Movisie is <strong>het</strong> lan<strong>de</strong>lijke kennisinstituut en adviesbureau voor<br />
toepasbare kennis, adviezen en oplossingen bij <strong>de</strong> aanpak <strong>van</strong><br />
sociale <strong>vraag</strong>stukken op <strong>het</strong> terrein <strong>van</strong> welzijn, participatie,<br />
sociale zorg en sociale veiligheid. Onze activiteiten zijn<br />
georganiseerd in vijf actuele programma’s: effectiviteit en<br />
vakmanschap, participatie en actief burgerschap, sociale<br />
zorg, huiselijk en seksueel geweld en gebiedsgericht werken.<br />
Onze ambitie is <strong>het</strong> realiseren <strong>van</strong> een krachtige samenleving<br />
waarin burgers zoveel mogelijk zelfredzaam kunnen zijn.
19<br />
<strong>Deel</strong> 19 in <strong>de</strong> serie publicaties <strong>van</strong>uit <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoeksprogramma<br />
‘Inzicht in sociale interventies’ <strong>van</strong> kennisinstituut Movisie<br />
Empowerment is nodig om antwoord te kunnen geven op <strong>de</strong><br />
on<strong>de</strong>rsteuningsvragen <strong>van</strong> <strong>de</strong> toekomst. Het is verlei<strong>de</strong>lijk om binnen <strong>de</strong> huidige<br />
transities in zorg en welzijn <strong>het</strong> concept <strong>empowerment</strong> te <strong>de</strong>finiëren als regie,<br />
kracht of zelfredzaamheid. Maar <strong>het</strong> gaat om meer. Empowerment gaat over<br />
toenemen<strong>de</strong> kracht én toenemen<strong>de</strong> macht. Meer grip krijgen op persoonlijke<br />
kwetsbaarhe<strong>de</strong>n én meer invloed kunnen uitoefenen op collectieve<br />
levensomstandighe<strong>de</strong>n.<br />
Maar <strong>wat</strong> <strong>werkt</strong> nu eigenlijk empowerend? Welke acties, activiteiten en<br />
metho<strong>de</strong>n kunnen <strong>empowerment</strong>processen <strong>van</strong> mensen met beperkingen ver<strong>de</strong>r<br />
brengen, on<strong>de</strong>rsteunen of faciliteren? Dat zijn <strong>de</strong> centrale vragen in <strong>de</strong>ze<br />
publicatie. Niet eer<strong>de</strong>r werd hier zo intensief on<strong>de</strong>rzoek naar gedaan. Via een<br />
search in <strong>de</strong> wetenschappelijke literatuur zijn vele uiteenlopen<strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n<br />
verkend. Het on<strong>de</strong>rzoek laat zien dat <strong>empowerment</strong> eerst en vooral <strong>vraag</strong>t om<br />
aandacht voor persoonlijke strategieën en zingeving. An<strong>de</strong>re aantoonbare<br />
werkzame elementen zijn peer support en co-learning. Samen reflecteren en<br />
samen werken kan een krachtig mid<strong>de</strong>l vormen voor <strong>empowerment</strong>. Dui<strong>de</strong>lijk is<br />
ook hoe belangrijk <strong>het</strong> is dat professionele on<strong>de</strong>rsteuning gericht is op een<br />
goe<strong>de</strong> samenwerking met <strong>de</strong> cliënt. Tenslotte dienen <strong>empowerment</strong>initiatieven<br />
maatschappelijk gedragen en gefaciliteerd te wor<strong>de</strong>n. Zorggebruikers moeten in<br />
staat zijn invloed uit te oefenen op <strong>de</strong> zorg die zij ont<strong>van</strong>gen.<br />
In <strong>de</strong> publicatie komen initiatieven uit verschillen<strong>de</strong> blikrichtingen bij elkaar:<br />
empoweren<strong>de</strong> praktijken <strong>van</strong> patiënten- en cliëntenorganisaties wor<strong>de</strong>n<br />
afgewisseld met initiatieven uit <strong>de</strong> gezondheidszorg en <strong>de</strong> welzijnspraktijk. Het<br />
kijken in an<strong>de</strong>rmans keuken is inspirerend. Het nodigt uit om uit <strong>de</strong> eigen<br />
comfortzone te stappen en met elkaar te werken aan <strong>het</strong> vooruitbrengen <strong>van</strong><br />
<strong>empowerment</strong>processen. Dit samenhangen<strong>de</strong> overzicht <strong>van</strong> initiatieven en<br />
on<strong>de</strong>rzoek kan cliënten, professionals, beleidsmakers en on<strong>de</strong>rzoekers ver<strong>de</strong>r op<br />
weg helpen naar werkzame, integrale initiatieven <strong>van</strong> <strong>empowerment</strong>.<br />
Het on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>empowerment</strong> is uitgevoerd in opdracht <strong>van</strong> Movisie in <strong>het</strong><br />
ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoeksprogramma ‘Inzicht in sociale interventies’. Vragen die<br />
in dit programma gesteld wor<strong>de</strong>n zijn: Wat is <strong>de</strong> effectiviteit <strong>van</strong> in <strong>de</strong> sociale<br />
sector toegepaste metho<strong>de</strong>n? En welke vormen <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rzoek lenen zich <strong>het</strong><br />
beste om te weten te komen <strong>wat</strong> wel of niet <strong>werkt</strong>? Het on<strong>de</strong>rzoeksprogramma<br />
is gefinancierd door <strong>het</strong> ministerie <strong>van</strong> Volksgezondheid, Welzijn en Sport.<br />
Movisie * Postbus 19129 * 3501 DC Utrecht * T 030 789 20 00 * F 030 789 21 11<br />
www.movisie.nl * info@movisie.nl