C

CONTAMINATION CONTROL MAGAZINE | UITGAVE VAN VCCN | JAARGANG 29 | EDITIE 2-2016
C 2 MGZN
THEMANUMMER
ONGEDIERTEBESTRIJDING
Contamination Control
Magazine
in een nieuw jasje
Ongenode
Binnendringers
zo blijven ze buiten
Plaagdieren
motten, spinnen en
pissebedden
hoe kom je ervan af?
Process Flow Diagram
Hygiëne in de
voedingsmiddelen
industrie
WE SHARE THE KNOWLEDGE
Vereniging Contamination
Control Nederland

M E E T I N S T R U M E N T A T I E
Laminaire Flow, Luchtsnelheid, Relatieve
Vochtigheid en Temperatuur bewaking
Laminaire Flow sensor TA-10
EE75 luchtsnelheid transmitters
Handmeters vor %RV, °C, m/s en CO 2
Thermische luchtsnelheidsensor voor
laminaire flow toepassingen.
meetbereik : 0,2 - 1 m/s, 0,2-2 m/s
of 0,2 - 20 m/s
nauwkeurigheid : 2% v/d gem. waarde
temperatuurbereik : -10 ... +80°C
maximale werkdruk: 16 bar
Toepassingen:
Farmaceutica, Cleanrooms, Proces Flow,
Ventilatie, OK’s etc.
Meetbereik : 0-2/10/40 m/s
Nauwkeurigheid : ±0.05% (0-20m/s),
±0,10% (0-10m/s),
±0,20% (0-40m/s)
Uitgangen : 0/4-20mA, 0-5/10V
Voeding : 24 V AC/DC ±20%
Toepassingen:
Industrie, Proces, Ventilatie
Inclusief: configuratie software
info@catec.nl - www.catec.nl
Turfschipper 114 - 2292 JB Wateringen - tel. +31 174 272330 - fax. +31 174 272340
De Omniport30 is een handmeter met
datalog functie, waarop diverse meetvoelers
aangesloten kunnen worden.
De XC-200 en XC-250 zijn handmeters voor
het meten van %RV van °C, de XC-250 heeft
IR temperatuur meting.
Toepassingen:
Installateurs, binnenklimaat meting, Industrie,
Controle van klimaatregelingen, ventilatie meting.

V O O R W O O R D
Nieuwe naam & vormgeving
CONTAMINATION CONTROL MAGAZINE
Voor u ligt het vertrouwde VCCN Magazine, maar dan in een nieuw
jasje en met een nieuwe naam: Contamination Control Magazine,
afgekort C 2 MGZN.
De huisstijl van VCCN is met de komst van de nieuwe image folder
vernieuwd en aangepast aan de huidige tijd. Dan kan het VCCN
Magazine natuurlijk niet achterblijven…
Een nieuwe vormgever heeft het blad onder handen genomen en
het resultaat heeft u nu in handen.
De redactie is er trots op!
ONGEDIERTEBESTRIJDING
Dit nummer heeft als thema ongediertebestrijding. Een belangrijk
thema in de wereld van contamination control en niet alleen in de
Food!
In 3 artikelen wordt dit thema uitgewerkt:
Als eerste een artikel van Erwin Heidemann van TEVA dat gaat over
ongewenste binnendringers in een farmaceutisch bedrijf en wat
daar tegen te doen is.
Het tweede artikel, geschreven door Peter Timmermans werkzaam
bij Rentokil Pestcontrol, behandelt de soorten plaagdieren en hoe
de risico’s kunnen worden beperkt.
Tot slot het artikel van Wil Duivenvoorden van Royal Haskoning
DHV, dat specifiek ingaat op problematiek van hygiëne en productveiligheid
in de voedingsmiddelenindustrie.
Ik wens u veel (leerzaam) leesplezier!
Rondfladderende motten in de operatiekamer,
motmuggen bij de autoclaaf en een
hongerige spin in de sluis.
Ir. Peter Timmermans van Rentokil vertelt
hoe je ervan af komt.
ke tekst, d12ie
10
“Borgen van productveiligheid en hygiëne. Een
mooie uitdaging voor toeleveranciers in de food verpakkingsindustrie
om met innovatieve oplossingen te
komen.” Aldus Wil Duivenvoorden, Director Business Development,
Industry & Buildings Royal Haskoning DHV.
INHOUD
NIEUWE NAAM EN VORMGEVING
Restyling Contamination Control Magazine
Erwin Heidemann is Site Supervisor Housekeeping Services
bij Teva in Haarlem. Bij het farmaceutische productiebedrijf
krijgt ongedierte geen kans. “Ongediertebestrijding is bij
ons een volwaardig onderdeel van het productieproces.”
Hoe je een Cleanroom gebruikt kan het eindresultaat
maken of breken. Een gedegen kennis en bewustwording
is daarom onontbeerlijk. Zie de agenda voor
de cursussen en opleidingen.
06
14 24
4
6
9
9
10
14
24
25
26
26
BINNENDRINGERS
Hoe voorkom je ongenode bezoekers als muizen?
BEDRIJFSINTERVIEW
Interview met Peter Ruiter van AAF
STOFFY & BEESY
Stoffy en Beesy zijn toe aan vakantie...
PLAAGDIEREN
Motten, spinnen, pissebedden, hoe kom je ervan af?
PFD & HYGIENISCH ONTWERP FOODOMGEVING
Welke stappen zijn relevant en onontbeerlijk?
VERENIGINGSNIEUWS CURSUSSEN
Cursussen en opleidingen
VERENIGINGSNIEUWS NIEUWE LEDEN
Nieuwe persoonlijke- en bedrijfsleden
VERENIGINGSNIEUWS AGENDA
Agenda en aankondigingen
COLOFON
redactie, verantwoording en advertentieverkoop
Paul van Rij
Paul van Rij
Algemeen secretaris VCCN
4 Contamination Control Magazine editie 2-2016 5

BINNENDRINGERS
De fabriek van Teva
in Haarlem staat in een polder,
omringd door water.
Dat vergroot het risico op
ongewenste binnendringers.
Maar bij het farmaceutische
productiebedrijf krijgt
ongedierte geen kans,
verzekert Erwin Heidemann,
Site Supervisor
Housekeeping Services.
De tweede vangring
Muizen, vliegende en kruipende insecten hebben
in principe weinig tot niks te vrezen van deze
verdedigingslinie. Bij hun entree in het complex
worden zij gestuit door een verscheiden heid aan
andere constructies, die op strategische plekken
aan de binnenkant van de buitenmuur te
vinden zijn. Zie hier het geschut van de tweede
vangring. “We hebben 28 vliegenlampen, een
kleine honderd muizenboxen en ontelbare kleefplaatjes,
die stuk voor stuk periodiek worden nagelopen.
Alle bevindingen worden keurig vastgelegd.
Ik durf te zeggen dat wij precies weten wat
er trippelt, vliegt en kruipt bij Teva in Haarlem”,
aldus Erwin.
Interne en externe toetsing
De rapportages worden zorgvuldig bestudeerd
tijdens audits. Nog een bewijs hoeveel waarde
wordt gehecht aan een adequate pestcontrol.
Het maakt standaard deel uit van de inspecties
van zowel overheden als klanten, die zeker willen
weten dat Teva zich houdt aan de vereiste
komen daar wel bij in de buurt.”
Een mug in Japan
Eén keer gingen alle alarmbellen rinkelen. In
Japan werd een batch in de ban gedaan, omdat
een mug was aangetroffen in het verpakkingsmateriaal.
“Zo’n recall is al een kostenpost
op zich, maar het kan ook nog verstrekkende
gevolgen hebben voor de totale geneesmiddelenimport
vanuit onze fabriek. Je wilt niet op een
zwarte lijst komen te staan. We hebben de mug
naar Nederland laten komen en laten onderzoeken
door een entomoloog, een wetenschapper
op het gebied van insecten.”
Deze kenner bepaalde de soort en constateerde
dat deze India als leefgebied heeft. Wat bleek:
het bewuste verpakkingsmateriaal kwam ook
daarvandaan. “Daar was het dus misgegaan. We
hebben bij deze leverancier extra inspecties laten
uitvoeren. Dat stelde de Japanse autoriteiten
voldoende gerust en de partij werd alsnog vrijgegeven.”
Erwin Heidemann
TEVA
Standard Operating Procedures (SOP’s) reguleren
de hoogwaardige productie-omgeving van
Teva, waar, in steriele cleanrooms, complexe
antikankermiddelen worden gemaakt. Ook het
complete ongediertebestrijdingsprogramma is
opgenomen in een SOP, inclusief de calamiteitenprocedure
die van kracht wordt, zodra op een
steriele productieafdeling een insect of knaagdier
aangetroffen mocht worden.
Het onderschrijft de status van een professionele
ongediertebestrijding. Dat is bij Teva geen afgeleide
van het productieproces, maar maakt daar
volwaardig onderdeel van uit.
De eerste vangring
Je hoeft maar één blik te werpen op het terrein
om dat bevestigd te zien. Rondom het complex
hangen op tien tot vijftien meter afstand van
elkaar groene boxen, zo’n honderd in totaal. Zij
zijn vooral bedoeld om ratten in hun opmars te
stuiten en vormen de eerste ring in een imposante
beschermingswal.
Erwin Heidemann: “Per 1 januari 2015 is de
wet op de Rodenticide zodanig aangepast dat
we geen toxisch lokaas meer mogen inzetten,
maar alleen gewoon voedsel in combinatie met
een klem. Dat heeft ook tot een aanscherping
van ons vangstenplan geleid. We controleren nu
één keer in de twee in plaats van vier weken
de rattenkisten en zien aan de mate waarin het
aas is aangevreten of er activiteit is geweest. We
gebruiken helemaal geen gif meer.”
Alle
beschermingsmaatregelen
tezamen vormen
een effectieve
blokkade.
Daarbij mag een
ander belangrijk
aspect niet
vergeten worden,
namelijk het gedrag
van de gebruikers
van het pand.
“
De
eisen
worden
steeds
hoger
“
GMP (Good Manufacturing Practice)-regels.
“Intern toetsen we onze inspanningen ook”,
benadrukt Erwin. “Vier keer per jaar komt een
inspecteur langs van onze partner in ongediertebestrijding
die de hele programma uitvoering
kritisch analyseert. Observaties worden vastgelegd
en daarop wordt direct geacteerd.”
Geen houten pallets
De eisen voor pestcontrol worden steeds verder
opgeschroefd, heeft Erwin gemerkt in de
21 jaar dat hij werkzaam is bij Teva in Haarlem.
“Het maakt dat wij dieper de keten ingaan om
waarborgen in te bouwen. Wij ontmoedigen actief
onze toeleveranciers om spullen op houten
pallets aan te leveren, omdat zich in het hout
schimmelkevers en stofluizen genesteld kunnen
hebben. Gaat dat niet anders, dan pakken we de
lading zelf om naar kunststof pallets.”
Eigen audits van het externe leveranciersnetwerk
worden steeds meer gemeengoed. In hoeverre
is men in staat om een schoon product aan
te leveren? Dat strekt zich ook uit tot bijvoorbeeld
het wasbedrijf. Je moet er niet aan denken
dat tussen de cleanroomkleding een insect mee
komt. “Een wasbedrijf is natuurlijk niet gebonden
aan GMP, maar de eisen de we hen stellen
Geen fruitschillen op het bureau
Bij Teva zelf zijn dit soort calamiteiten nooit voorgevallen.
Alle beschermingsmaatregelen tezamen
blijken een effectieve blokkade te vormen.
Daarbij mag een ander belangrijk aspect niet
vergeten worden, namelijk het gedrag van de
gebruikers van het pand. “Als zij op een warme
zomerse dag het raam openzetten of fruitschillen
op hun bureau laten liggen, dan kunnen de
insecten alsnog binnen een feestje vieren. Oftewel,
zonder de discipline van de medewerkers
kunnen onze handboeken en goede bedoelingen
direct de prullenbak in. Gelukkig is men daar
voldoende alert op.”t
Teva in Haarlem
is een allround farmaceutisch bedrijf, dat zich
toelegt op de ontwikkeling, productie en verkoop
van geneesmiddelen (zowel generiek als
innovatief). Het is onder meer gespecialiseerd in
de productie van injectievloeistoffen die worden
gebruikt bij de behandeling van kanker. Dat vereist
de steriele, geconditioneerde omgeving van
cleanrooms. Teva in Haarlem maakt onderdeel uit
van ‘Teva Pharmaceutical Industries Ltd’, dat wereldwijd
actief. In Haarlem werken 700 mensen.
6 Contamination Control Magazine editie 2-2016 7

Grootse oplossingen
voor onzichtbaar vuil
Cantorclin Schoonmaak B.V. is specialist in het
schoonmaakonderhoud van cleanrooms, ok’s en
laboratoria. De medewerkers van Cantorclin werken
dagelijks voor grote spelers in de farmaceutische
industrie en voor andere bedrijven met een
laboratoriumomgeving. Cantorclin zorgt voor een
smetteloos resultaat en biedt u zekerheid: kennis van
de recente (GMP) richtlijnen en SOP’s en een efficiënte
werkwijze met heldere communicatie.
ELECTRONICS
CONTAINMENT
LIFE SCIENCES
LABORATORIES
Future proof solutions for Clean Technology
Met de schoonmaak en het onderhoud van
uw cleanroom, ok en laboratorium hebt u
elke dag te maken. Het liefst houdt u dit
zoveel mogelijk in eigen hand. En dat is
niet zo vreemd. De risico’s die ongewenste
stofdeeltjes en bacteriën met zich
meebrengen zijn nou eenmaal groot. En u
weet precies wat er nodig is om problemen
te voorkomen.
SOLAR
FOOD
Deerns delivers solutions for facilities where contamination control is paramount. Our experts have
decades of expertise and experience in developing, designing and putting into operation cleanrooms
and laboratories for electronics, life sciences, solar, health care, containment, laboratories, high-end food
and nuclear applications. Our projects include every type of research and production space, both new
and renovated, where we provide improved effi ciency, fl exibility, sustainability, and people-centered
spaces that meet twenty-fi rst century technical standards.
Tel. 088 - 00 188 00
cantorclin.nl
HEALTH CARE
NUCLEAR
...brings concepts to life
www.cleantechnology.deerns.com
BEDRIJFSINTERVIEW
Peter Ruiter, AAF
Sinds wanner bent u bedrijfslid van de VCCN?
AAF is langer lid dan dat wij in onze administratie terug kunnen vinden. We hebben facturen
uit 1995 maar volgens mij zijn wij zelfs al langer lid.
Waarom bent u bedrijfslid?
VCCN, Vereniging Contamination Control Nederland, is voor het bedrijf AAF zeer belangrijk
omdat luchtfilters die door AAF geproduceerd worden een grote rol spelen bij contamination
control. Het uitwisselen van informatie maar ook een actieve rol bij de VCCN is daarom
van belang voor de AAF organisatie.
Van welk aanbod van VCCN maakt u gebruik/zou u gebruik willen maken?
Zelf ben ik voorzitter van de werkgroep normen en richtlijnen. Tevens participeer ik in werkgroep
8 waarin we een systeem proberen op te zetten waarmee operatie kamers tijdens gemonitord
zouden kunnen worden. Het is daarbij van het grootste belang dat zoveel mogelijk belanghebbenden
participeren zodat er een breed draagvlak komt bij het ontwerp. Collega’s van mij
hebben al van de diverse cursussen gebruik gemaakt die door de VCCN worden aangeboden.
Wat voor cleanrooms heeft u?
AAF produceert zijn HEPA en ULPA filters in een ISO 8 cleanroom.
Wat is uw toekomstverwachting met betrekking tot cleanrooms
en contaminatiecontrole?
Mijn verwachting is dat de eisen die aan Cleanrooms gesteld worden ten aanzien van contaminatie
controle nog strenger gaan worden. Door het voortschrijdend inzicht in de techniek
en en de verfijndere meetmethoden als ook de productie processen die steeds hogere eisen
stellen aan de reinheid van de ruimte waarin AMC filtratie ook een grote rol zal gaan spelen.
We hebben de kennis, de ideeën, de materialen...
Cleanroom Combination Group droeg zorg voor de bouwkundige
realisatie van het BSL3 en BSL3+ lab van het Erasmus MC te Rotterdam.
www.cleanroomcg.com
Cleanrumours
Beesy liep als een wilde door het huis. Stoffy
ligt op de bank en kijkt meewarig naar de driftig
bezige Beesy. Wat ben je toch allemaal aan het
doen. Nou, zegt Beesy, ik ga dit jaar een hele
lange vakantie houden. Ik ben het zat dat ze me
steeds achter de broek zitten en ik wil nu ook
wel eens uitrusten, in de zon liggen en tot rust
komen. Stoffy kijkt hem vreemd aan en zegt wat
doe je nu moeilijk, je kan hier ook lekker op de
bank liggen en gewoon dromen over beter weer.
Beesy ontploft bijna en zegt: dat is nu precies
wat ik bedoel. Ik wil niet dromen over mooi weer,
ik wil gewoon de zon voelen en lekker warm zijn.
Je vergeet dat voor mij warmte essentieel is, als
het koud is dan functioneer ik gewoon niet goed.
Stoffy denkt even na en antwoord dan dat hij het
begrijpt. Maar je bent nu al druk en volgens mij
ga je pas over 3 weken weg. Nou, zegt Beesy dat
is precies het verschil tussen jou en mij. Jij doet
maar wat en ik bereid mij altijd goed voor. Dus
mijn koffer wordt nu al ingepakt. Ik wil mijn favoriete
uitrusting meenemen en ook mijn zwembroek
niet vergeten. Stoffy denkt weer diep na
en besluit niet meer te reageren. Het blijft een
vreemde zaak om te weten dat zijn maatje op
reis gaat en hij thuis blijft.
Hij mijmert wat over de mogelijkheden die er
zijn, nu hij het rijk voor zich zelf heeft. Immers,
dat wat zijn vriend Beesy heeft besmet is voor
Stoffy minder interessant geworden. Wat zou er
gebeuren als ik alleen de werkzaamheden moet
uitvoeren, zonder Beesy? Zouden de producten
en mensen dezelfde problemen ervaren of zouden
ze het nog moeilijker hebben? Allemaal vragen
die in korte tijd door zijn hoofd spelen. Zou
hij dan harder moeten werken?
Stoffy springt op en begint ook zijn koffer in te
pakken. Ik ga met je mee Beesy. Samen is leuker
dan alleen en als we samen uitgerust zijn dan
kunnen we effectiever besmetten en vervuilen
als we terug zijn.
Stoffy
Beesy
&
9

PLAAGDIEREN
Rondfladderende motten in
de operatiekamer,
motmuggen bij de autoclaaf
en een hongerige spin
in de sluis. Hoe kunnen deze
ongewenste gasten een
cleanroom binnendringen?
Welke plaagdieren vormen
een risico in cleanrooms
en hoe kunnen die risico’s
worden beperkt?
Waar hangen risico’s van af?
Het risico op de aanwezigheid van ongewenste
geleedpotigen in cleanrooms hangt af van:
1. hoe insectdicht de wanden en het plafond
van de cleanroom zijn afgewerkt (schil 1);
2. hoe de omstandigheden en besmettingsniveaus
zijn in de ruimten rond de cleanrooms.
3. hoe insectdicht de buitenkant van het gebouw
is (schil 2).
Daarnaast spelen ook een rol:
- Leeftijd van het gebouw (hoe ouder het ge
bouw hoe groter de kans is op aanwezigheid
van vochtige plekken, dode geleedpotigen en
muizen in de spouw).
- Ligging van het pand (als het pand aan water
ligt of aan de rand van een industriegebied,
is de besmettingsdruk van muggen en andere
insecten hoog en is er veel voedsel aan
wezig voor spinnen en tapijtkevers).
ten dienen daarom goed gemonitord en geïnspecteerd
te worden en dienen op zo groot mogelijke
afstand van de cleanrooms gesitueerd te
worden. Tapijtkevers komen in veel gebouwen in
kleine aantallen voor waar ze zich bijvoorbeeld
voeden met dode geleedpotigen die in de spouw
aanwezig zijn.
Karton en andere materialen kunnen worden
aangeleverd op houten pallets, deze kunnen
besmet zijn met stofluizen, schimmelkevers en
papier- en zilvervisjes.
Kieren, openingen, stootvoegen en dilatatievoegen
in buitenmuren dienen zorgvuldig te worden
afgedicht. Uiteraard geldt hetzelfde voor de afwerking
van de wanden en het plafond van de
cleanroom. De meeste gebouwen zijn bij oplevering
muis- noch insectdicht. Het is handig om
reeds in de ontwerpfase advies in te winnen van
de pest control provider over een pest proof afwerking
en hem tijdens de bouw inspecties te
laten uitvoeren.
Ir. Peter Timmermans
Technisch manager Rentokil Pest Control
Welke plaagdieren vormen een risico?
Plaagdieren in gebouwen kunnen in 2 groepen
worden verdeeld; knaagdieren (ratten en muizen)
en geleedpotigen (insecten, spinnen,
pissebedden). Knaagdieren worden buiten beschouwing
gelaten, aangezien cleanrooms in
het algemeen niet toegankelijk zijn voor deze
dieren. Cleanrooms zouden in theorie ook ondoordringbaar
moeten zijn voor geleedpotigen.
Het komt echter voor dat spinnen en insecten
in cleanrooms worden aangetroffen. Deze
kunnen actief zijn binnengekomen via kieren
of (doorvoer)openingen of zijn meegelift met
bijvoorbeeld pallets en verpakkingsmateriaal.
Insecten in gebouwen kunnen in de volgende
groepen worden ingedeeld:
1. Toevallige binnendringers (insecten die buiten
leven, toevallig zijn binnengekomen en onder
normale omstandigheden binnen niet overleven,
bijvoorbeeld loopkevers).
2. Insecten die buiten leven, maar in gebouwen
kunnen overwinteren (bijvoorbeeld lieveheersbeestjes,
vliegen en wantsen).
3. Voorraadinsecten (insecten die zich voeden
met grondstoffen en voedingsmiddelen).
4. Insecten die zich voeden met etensresten,
schimmels en andere micro-organismen, dode
insecten en andere bronnen van organisch materiaal
(kakkerlakken, papier- en zilvervisjes).
5. Insecten die zich voeden met schimmels
en andere micro-organismen (stofluizen,
springstaartjes, papier- en zilvervisjes, pissebedden).
6. Insecten die zich voeden met kadavers van
muizen en dode insecten (tapijt- en spekkevers,
vleesvliegen).
7. Insecten die voorkomen in het riool en via
niet afgedopte leidingen, wasbakafvoeren en
schrobputten zonder stankafsluiters in ruimten
komen, bijvoorbeeld motmuggen die
regelmatig het nieuws halen als ze opduiken
in operatiekamers.
Daarnaast kunnen in gebouwen spinnen voorkomen
en op vochtige plaatsen pissebedden.
Spinnen voeden zich met andere geleedpotigen,
pissebedden eten vochtig organisch materiaal.
Insecten en andere geleedpotigen kunnen dus
gebouwen binnendringen en afhankelijk van de
soort ook daar overleven. Als insecten, spinnen,
e.d. doodgaan, kunnen ze een voedingsbron vormen
voor de insecten uit groep 5 en 6. De top
drie van geleedpotigen in cleanrooms:
1. spinnen
2. papier- en zilvervisjes
3. tapijtkevers
- De hoogte van het gebouw (vooral hoge
gebouwen kunnen aantrekkelijk zijn voor
binnen overwinterende insecten.
- Staat van de schrobputten, afvoerleidingen,
waterslot in spoel- en wasbakken.
- Afwerking van de ruimten, hoe sluiten bijvoorbeeld
de (buiten)deuren af.
- De deur-sluit-discipline van het personeel.
- Als cleanrooms worden gebouwd in bestaande
gebouwen ontstaan er vaak loze
ruimten tussen cleanroom en buitenmuur die
niet toegankelijk zijn voor inspectie en schoonmaak.
Een kadaver van een muis in een
spouw kan een besmettingsbron worden
voor honderden vliegen en tapijtkevers, hetzelfde
geldt voor dode insecten.
Bepaalde aspecten van duurzaam bouwen gaan
niet samen met effectieve plaagdierbeheersing.
Het niet afdichten van naden, het situeren van
daktuinen boven cleanrooms en de buitengevels
laten begroeien met klimop, zorgt voor een enorme
verhoging van de besmettingsdruk.
Wering van plaagdieren
Spinnen, stofluizen, papier- en zilvervisjes kunnen
passief worden binnengebracht. Papiervisjes
staan op één in de insecten top tien, komen
in veel woningen en gebouwen voor en kunnen
gemakkelijk met tassen en andere privéspullen
worden meegenomen naar het werk. Kleedruim-
Er zijn voorbeelden bekend van operaties die
moesten worden uitgesteld vanwege de aanwezigheid
van hommelnestmotten die afkomstig
waren van oude wespennesten in de spouw. De
doorvoeren van leidingen naar de ruimte boven
het verlaagde plafond waren niet insectdicht en
bovendien waren er openingen naar de spouw
waardoor de motten boven het verlaagde plafond
konden komen. u
Luminos 3
Pro insectenlamp.
De Luminos 3 Pro is
uitgerust met het
gepatenteerde
inkapsel mechanisme
én een extra
kleefplaat achter in
het toestel. Vliegende
insecten worden
letterlijk ingekapseld
door de automatisch
oprollende kleeffolie.
De vliegenlamp trekt
de vliegende insecten
aan door middel van
drie splintervrije UV-A
lampen.
10 Contamination Control Magazine editie 2-2016 11

PLAAG
DIEREN
Plaagdierbeheersplan
De basis van een plaagdierbeheersplan wordt
gevormd door:
- Een initieel pest risk assessment zodat het
beheersplan zo nauw mogelijk aansluit op
het productieproces, de omstandigheden en
ligging van het pand.
- Regelmatige inspecties, waarbij gelet wordt
op sporen van activiteit van knaagdieren en
geleedpotigen.
- Naden, kieren en gaten waardoor plaagdieren
kunnen binnenkomen en waarin ze
kunnen schuilen.
- Omstandigheden die gunstig zijn voor de
ontwikkeling van ongedierte zoals onvoldoende
schoonmaak onder apparatuur,
stapeling van goederen tegen de wanden,
aanwezigheid van dode insecten, met daar
aan gekoppelde adviezen om die condities te
verbeteren.
- Regelmatige controles van insectenvallen
en –lampen (monitoren) en vaststellen van
drempelwaarden waarboven actie vereist is.
- Regelmatige diepgaande inspecties door
een field biologist.
- Digitale registratie van aangetroffen besmettingen
en aanbevolen maatregelen, zo
dat gemakkelijk trendanalysen kunnen worden
gemaakt.
- Regelmatige kwalitatieve en kwantitatieve
analyse van vangsten, zodat zwakke punten
in wering en beheersing kunnen worden
vastgesteld en aangepakt.
- Een jaarlijks pest risk assessment om te
beoordelen of er sprake is van veranderde
omstandigheden die invloed hebben op
de plaagdierbeheersing en of het beheers
plan moet worden aangepast.
Als besmetting wordt aangetroffen, dient de
oorzaak te worden onderzocht en te worden
weggenomen. Soms is het afdoppen van een
open afvoerleiding of het dichtmaken van een
doorvoergat voldoende of kan met schoonmaken
worden volstaan. Afhankelijk van het soort
insect, kan een behandeling met een insecticide
nodig zijn.
Bepaalde aspecten van duurzaam bouwen gaan
niet samen met effectieve plaagdierbeheersing.
Het niet afdichten van naden, het situeren van
daktuinen boven cleanrooms en klimop tegen de
buitengevels, zorgt voor een enorme verhoging
van de besmettingsdruk.
12
Larven en motmuggen
in de afvoerleiding.
Soms is het afdoppen
van een open
afvoerleiding of het
dichtmaken van
een doorvoergat
voldoende of kan
met schoonmaken
worden volstaan.
Onneembare vesting
Geen enkel gebouw vormt een onneembare vesting
voor insecten of andere plaagdieren. De afwerking
van cleanrooms en het gebouw, schoonmaak-
en andere procedures hebben invloed
op de aantallen en eventuele plaagontwikkeling.
Voor een effectieve plaagdierbeheersing is een
goede samenwerking tussen opdrachtgever en
pest control provider daarom essentieel.t
het situeren
van daktuinen
boven cleanrooms
en klimop
tegen de buitengevels,
zorgt voor een enorme
verhoging van de
besmettingsdruk.

PROCESSFLOWdiagram
Van babyvoeding tot
gesneden groenten:
in onze westerse samenleving
dienen vrijwel
alle levensmiddelen
hygiënisch te
worden verpakt,
teneinde hanteerbaarheid
en houdbaarheid
van de producten
te borgen.
Wil Duivenvoorden
Director Business Development, Industry
& Buildings ROYAL HASKONING DHV
Vervolg inleiding
En ook…van productie van Goudse kaas
tot aan roken en aan de lucht drogen van
hammen en worsten met “oppervlaktecultuur”
(= schimmel!) Hierbij gaat het dus ook
nog vaak om microbiële en biochemische
processen, die bepalend zijn voor aard en
samenstelling van de levensmiddelen. De
eisen die door overheden en consumenten
worden gesteld worden steeds hoger.
Zie daar belangrijke kenmerken van de veelzijdige
en uitdagende levensmiddelensector,
als het gaat om controleren van productieomgevingen
resp. Borgen van productveiligheid
en hygiëne! Een mooie uitdaging voor
de toeleveranciers om met innovatieve oplossingen
te komen.
Hygiëne in productieomgevingen
Bij het ontwerpen, realiseren en gebruiken van
een schone ruimte komt het - letterlijk- aan op
de kleinste details. Preventie van contaminatie
van product, hulpmiddelen, omgeving en mensen
is immers het doel van elke zogenaamde
cleanroom omgeving, of het nu voor elektronica,
ruimtevaart, fijnmechanica, farmacie, gezondheidszorg
of voedselproductie is. Waar met
biohazards of actieve stoffen gewerkt wordt,
moet bovendien besmetting van mensen in en
buiten de geïsoleerde omgeving voorkomen
worden. Met betrekking tot schone omgevingen
voor de voedingsmiddelenindustrie komen daar,
vanwege de grote variatie in samenstelling van
levensmiddelen, nog extra aandachtspunten bij,
aangezien het per definitie gaat om verwerking/
verpakking van biologisch materiaal, dat nog
biologisch actieve of bedreigende (bijvoorbeeld
air borne schimmels of allergene) bestanddelen
kan bevatten, soms zelfs dient te bevatten.
Borging van kwaliteit, compliance, veiligheid
De eisen die gesteld worden aan alle installaties
en aan de ruimtelijke afwerking in productie
omgevingen zijn hoog en grotendeels vastgelegd
in normeringen en richtlijnen. Deze technische
aspecten zijn onmisbaar voor een effectief ontwerp.
Hoe ‘clean’ een productieruimte uiteindelijk
is, wordt echter vooral bepaald door de aard
van het product, de beoogde activiteiten en het
gedrag van de mensen die in de ruimte werken.
Al bij het ontwerpen dient gericht te worden op
optimaal sturen van intuïtief veilig gedrag. Daarvoor
kunnen kwalificatie- en validatieprocedures
volgens het V-model goed ingezet worden, en
aanvullende begeleiding vanaf de implementatie
en het verzorgen van trainingen zijn daarbij
eveneens van groot belang voor een succesvolle
en efficiënte exploitatie van de productieruimte.
“Het
komt
aan
op de “
kleinste
details
Aandachtspunten en criteria voor de
voedingsmiddelenindustrie
Zich kunnen inleven in de productievoorwaarden
van elke te ontwerpen fabriek is een vermogen
dat alleen ontwikkeld kan worden door te beschikken
over een diversiteit aan ervaringen. Bij
het ontwerpen van schone productieomgevingen
in de voedingsmiddelenindustrie gaat het
primair om analyse van mogelijke risico’s in alle
praktische aspecten die verbonden zijn aan het
PFD, teneinde al in de conceptfase de risico’s
intrinsiek veilig te kunnen reduceren of elimineren,
respectievelijk om de ruimte dusdanig vorm
te geven, dat controles en onderhoud optimaal
kunnen worden uitgevoerd. Hierdoor kunnen de
vereiste ruimtecondities onder alle voorkomende
omstandigheden worden gehandhaafd voor het
product en de processen.
Dit betekent dat het kunnen borgen van de juiste
binnenklimaatvoorwaarden niet los gezien kan
worden van de periferie, ergo de betreffende
ruimten maken onderdeel uit van een specifiek
gebouw en dit gebouw is weer gelegen in een
omgeving met specifieke potentiële bedreigingen,
die vooraf ook geïdentificeerd en onderkend
dienen te worden. Het ontwerp van het
gebouw en de keuzes van materialen en installaties
dienen dus bij voorkeur vanuit een integrale
ontwerpbenadering te worden verbonden aan
de specifieke eisen die worden gesteld door het
product c.q. het productieproces.
Het kunnen realiseren van de juiste (micro)
klimaatvoorwaarden rond het product en alle
processen dient dus vanuit zogenaamde zoneringsconcepten
getoetst en verzekerd te worden.
Door via Risico Inventarisatie & Analyse
(RIA) zones te benoemen en specifiek te ontwerpen,
kunnen in de fabriek alle beoogde activiteiten
onder gecontroleerde omstandigheden
plaatsvinden, waardoor borging van de beoogde
productkwaliteit en –veiligheid is gegarandeerd.
Ontwerpaandachtspunten voor nieuw te
bouwen voedingsmiddelenfabrieken daarom
kort samengevat:
• Maximale aandacht voor interactie gebouwkwaliteit/HVAC
(luchtstrominsplan).
• Vanuit de massa- en energiebalans van het
PFD op te nemen: alle in de ruimte op te stellen
bronnen voor massa(stof), energie, water(damp).
• Identificatie van alle mogelijke indringers van
buitenaf, relevant voor diezelfde interne massabalans:
gassen, perslucht, lekverliezen over systeemgrenzen/wanden,
pollen, ongedierte, etc.
• Factor “TIJD”: schoonmaken, warmtepieken,
mensen in/uit, herstelperiode van klimaat.
• Micro-klimaat vraagstukken indien relevant
voor product (bijvoorbeeld steriele vullijnen) of
bijvoorbeeld vanwege kolonisatie-risico’s.
• Maar óók: specifiek microklimaat met specifieke
voorwaarden voor bijvoorbeeld fermentatieproces
of ander biotechnologisch productieproces
met monocultuur voorwaarden.
• Specifiek voor food: droge versus natte ruimten
in één gebouw.
• Optimaal logistiek ontwerp dient het benodigde
volume aan High Care ruimten tot een
minimum te kunnen reduceren (want het is duur
bouwen en duur onderhouden van gewenste
condities!).
• Trias Energetica analogie: het tegengaan/
minimaliseren van belastingen in de zones "
alternatieve oplossingen vormgeven " meer
efficiënte concepten inzetten voor resterende,
onvermijdelijke ruimtebelastingen.
• Interacties met verschillende systemen
overzien en zo mogelijk integreren, zoals gebouwbeheerssysteem,
toegangscontrole,
brandmeldsysteem, ventilatiebehoefte voor
binnenklimaat en bij brandcalamiteitsmelding,
vorstbeveiliging tegen te lage buitenluchttemperatuur,
etc., etc.
• GMP(+) en HACCP, twee begrippen met éénzelfde
doelstelling, hygiëne en veiligheid, waarbij
HACCP meer (als onderdeel van GMP) vanuit de
keten (ISO 22000) wordt vormgegeven en GMP
de certificatie van de productie levert.
• Door deze stapeling van eisen is de verleiding
groot zeer dure oplossingen te implementeren.
Juist hier zitten grote kansen voor innovatie. Hoe
wordt én aan alle hygiëne en tracking/tracing eisen
voldaan én komt een praktische en betaalbare
(capex en opex) oplossing tot stand. u
Contamination Control Magazine editie 2-2016
15

PROCESS
FLOW
diagram
-vervolg-
Het PFD
geeft zicht op
de processtappen,
de logistieke vraagstukken,
de energiestromen
de materiaalstromen
de verbonden mensenstromen
en de informatiestromen
Ontwerpstrategieën en –methodieken
voor de levensmiddelenindustrie
Ten aanzien van het conceptueel ontwerp van
een te bouwen voedingsmiddelenfabriek geldt
in zijn algemeenheid: benut vooral de concept
ontwerpfase als kans om hygiëne in de toekomstige
productie te borgen door de logistiek van
alle betrokken stromen én de inrichting van de
benodigde processen in het PFD zo éénduidig
mogelijk op te zetten: KISS, oftewel Keep It
Simple Stupid!
De beste manier om goede beheersbaarheid
van de productieomstandigheden in een te ontwerpen
fabriek te bereiken is door éénduidig en
intrinsiek veilig te ontwerpen. Waarmee wordt
bedoeld: toets in de volgorde van:
Begrijpelijk"Acceptabel"
Uitvoerbaar"Controleerbaar.
Dit is niet zo eenvoudig als het wellicht lijkt. De
complexiteit van een productieplant en haar
periferie is vaak groot, de aan de verschillende
processen en stromen verbonden voorwaarden
soms zelfs tegenstrijdig en de creativiteit van
onvermijdelijk betrokken individuen (medewerkers
en bezoekers) wordt bijna altijd onderschat!
Het is goed om met dit besef te kiezen voor een
start van de conceptfase via een goed georganiseerde
en multidisciplinair samengestelde kick
off sessie. Hierin kan het PFD uitvoerig en breed
worden besproken met alle belanghebbenden,
teneinde voldoende begrip te krijgen voor elkaars
essenties van de verschillende functionaliteiten
en randvoorwaarden, zoals vanuit
verschillende belangen/aspecten kan worden
gedacht in en náást het PFD. De voordelen van
eenvoud en eenduidigheid in het ontwerp werken
overigens door in zowel de constructieperiode
van de plant, maar nog belangrijker, ook
gedurende de gehele levenscyclus van de fabriek!
Het loont dus zowaar de moeite om extra
aandacht te besteden aan een eenvoudig doch
ook goed doorwrocht conceptueel ontwerp!
Het Process Flow Diagram (PFD)
Het PFD is in alle gevallen leidend voor de vormgeving
en inrichting van de fabriek en vaak zijn
in het PFD ook al beoogde uitbreidingen of aanpassingen
voor de toekomst opgenomen, die
richting dienen te geven aan het ontwerp van
de uiteindelijke lay-out en inrichting. Het PFD
geeft zicht op alle beoogde processtappen, alle
logistieke vraagstukken, alle energiestromen en
materiaalstromen en ook zijn vanuit het PFD de
verbonden mensenstromen en informatiestromen
te herleiden. Een ontwerpproces dient
derhalve te starten vanuit een geconsolideerd
(“bevroren”) PFD en begrepen en geaccepteerd
te worden door alle aan het ontwerpproces verbonden
partijen. Ook geeft het PFD vanuit zijn
aard zicht op de verschillende productieactiviteiten,
de logistieke activiteiten en de daaraan te
verbinden specifieke randvoorwaarden.
Classificatie en zonering van ruimten en
relatie HVAC-installatie
De zonering en classificatie van de ruimten
wordt in relatie tot het proces en de bouwkundige
uitvoering mede gerealiseerd door het op
juiste wijze toepassen van luchtbehandelingsen
ventilatiesystemen.
In de navolgende tekst wordt nader ingegaan op
algemene ontwerpuitgangspunten, technische
bepalingen en conceptuele oplossingen voor het
realiseren van de juiste zoneringsstrategie.
Op basis van de, vanuit het PFD te herleiden,
indeling van de te ontwerpen productiefaciliteit
kan vervolgens de zonering en classificatie van
ruimten worden toegekend en verder uitgewerkt.
Er kunnen drie ruimteclassificaties worden onderscheiden,
te weten High-, Medium- en Low
care. Met betrekking tot de luchtbehandelingsinstallatie
neemt het niveau van de te stellen eisen
aan luchtzuiverheid en uitvoering van installaties
af van High Care naar Low Care. Voor de High
Care gebieden gelden dus hogere, zwaardere eisen
dan voor respectievelijk de Medium en Low
Care gebieden.
In beginsel zijn de niveaus van toepassing zoals
navolgend genoemd:
Low care:
Hiermee worden de gebieden aangeduid waarbij
er in principe geen risico bestaat dat grondstoffen
of gereed product kunnen worden verontreinigd
als gevolg van invloeden vanuit de omgeving.
Medium care:
Hiermee worden de gebieden aangeduid waarbij
enig risico bestaat dat grondstoffen en/of gereed
product kunnen worden verontreinigd als gevolg
van invloeden vanuit de omgeving. In deze gebieden
zullen aanvullende maatregelen moeten
worden genomen om de contaminatie van
grondstof en/of gereed product te voorkomen.
High care:
Hiermee worden de gebieden aangeduid waarbij
in hoge mate een risico bestaat dat grondstoffen
en/of gereed product kunnen worden verontreinigd
als gevolg van invloeden vanuit de omgeving.
In deze gebieden is een compleet pakket
van aanvullende maatregelen vereist om de contaminatie
van grondstof en/of gereed product te
voorkomen.
Black box benadering (voorbeeld voor
droogtoren model)
Belangrijke droge producten vanuit de melkstroom
van FrieslandCampina zijn onder andere
melkpoeder en babyvoeding, die tot stand komen
door met name de vloeistoffen melk en wei
te drogen in poedertorens.
Het moge duidelijk zijn dat voor dergelijke productielocaties
zeer hoge hygiëne standaarden
worden gehanteerd, teneinde productveiligheid
en houdbaarheid te kunnen garanderen.
In zijn algemeenheid geldt voor het ontwerp van
alle productielocaties van FrieslandCampina als
uitgangspunt de zogenaamde FoQus standaarden
te hanteren, aangevuld met de Friesland-
Campina House of Quality standaarden. Beide
voornoemde documenten zijn op hun beurt gebaseerd
op de EU wetgeving, de Codex Alimentarius,
ISO 22000, EHEDG, FrieslandCampina
food safety & quality (Policies and standards) en
afgestemd op specificaties van hun afnemers.
Een poedertorengebouw kenmerkt zich door
de grote hoogte (vanwege maatvoering van de
droogtoren) en de aanwezigheid van een groot
aantal verschillende zones in het gebouw. Voor
het weergeven van de ontwerpaspecten van
droogtorens kan onderstaand algemeen schema
worden benut. Hierbij wordt de toren als black
box beschouwd en wordt inzichtelijk gemaakt
welke
invloeden vanuit de procesvoorwaarden een rol
spelen op gebouw, ventilatiesystemen (VAC), regelingen
en ondersteunende systemen.
De black box is voor het starten van een ontwerp
een goede manier van kijken om op die wijze
de droogtoren integraal als een systeem te kunnen
beschouwen. Door de droogtoren als één
systeem te beschouwen, wordt duidelijk welke
onderdelen bij het proces betrokken zijn en hoe
onderlinge relaties liggen, waardoor een helder
beeld kan worden gecreëerd hoe de droogtoren
als geheel dient te functioneren. Daarom is niet
alleen voor ontwerp maar ook voor het bedrijven
van de droogtoren het zeer zinvol deze als
systeem te beschouwen, vooral ook vanwege de
complexe samenhang van verantwoordelijkheden
en invloeden. Vaak is voor het functioneren
van de droogtoren sprake van gedeelde verantwoordelijkheden
over meerdere afdelingen:
• Operations is verantwoordelijk voor proces
control en bedrijfsvoering.
• Facility is verantwoordelijk voor alle utilities
inclusief de procesinstallaties.
• De Technische Dienst is verantwoordelijk
voor de Gebouw Gebonden Installaties.
• Het reinigen van de procesomgeving (torenhuis)
wordt soms uitgevoerd door een externe partij.
• Voor kwaliteitscontrole zijn soms meerdere
afdelingen verantwoordelijk, één voor de procesomgeving
en één voor de product vrijgave.
• Soms is een speciaal team verantwoordelijk
voor het bestrijden en vaststellen van potentiële
risico’s en/of risico-gebieden binnen het proces
en het torengebouw.
Om een droogtoren te kunnen laten voldoen
aan de managementdoelstellingen en te kunnen
opereren als één systeem, biedt de black box
benadering alle betrokken afdelingen goed zicht
op de onderlinge samenhang, wederzijdse beïnvloeding
en elkaars verantwoordelijkheden.
Voor hen biedt deze systematische benadering
eigenlijk alle antwoorden op de twee onderstaande
belangrijke en 100% positief te beantwoorden
vragen:
- doen we de goede dingen
- doen we de dingen goed
Belangrijke parameters zijn hierbij altijd:
- organisatie
- communicatie
- procedures
- informatie coördinatie
- normstelling, terugkoppeling en procesborgingu
Risico Inventarisatie &
Analyse (RIA)
Door via RIA zones
te benoemen en
specifiek te
ontwerpen,
kunnen alle
activiteiten onder
gecontroleerde
omstandigheden
plaatsvinden.
De black box
is voor het starten
van een ontwerp
een goede manier
van kijken
om op die wijze
de droogtoren integraal
als een systeem
te kunnen
beschouwen.
16 Contamination Control Magazine editie 2-2016 17

PROCESS
FLOW
diagram
-vervolg-
Ontwerp
HVAC Installatie
voor zoneringslucht
primair wordt
omgevingslucht
gebruikt
als toevoerlucht naar
het droogproces
Ontwerpstrategieën en –methodieken
voor de levensmiddelenindustrie -vervolg-
Risico Inventarisatie en Analyse (RIA)
Voor het conceptueel ontwerp van een poedertoren
is het daarom vooral ook bij de start van het
ontwerpproces van groot belang alle genoemde
stakeholders/”gebruikers” te betrekken, om alle
verschillende oriëntaties en belangen te kunnen
verwerken in het ontwerp. Via een RIA worden
vervolgens gezamenlijk van alle betrokken ruimten
de zoneringen bepaald en worden de verschillende
bronnen geïdentificeerd en gelokaliseerd,
etc., met daarbij aandacht voor:
• beheersing van product-/massa-stromen
• beheersing van mensen-stromen
• beheersing van energie-stromen
• beheersing van informatie-stromen
• beheersing van stromen van actieve stoffen
en organismen
• scheiden van zogenaamde “natte ruimten”
van “droge ruimten” (type processen)
• scheiden van “warme ruimten” en “te koelen
ruimten”
• kruisbesmettingsrisico’s
• allergenen
• ruimtecondities strak versus flexibel (met
name RH!)
• “vuil” versus schoon (high care/medium
care/low care)
• stofdeeltjes en aromaten vanuit buitenlucht
of natuur (pollen) onder andere ten gevolge
van buitenluchtgebruik voor handhaven van
overdrukeisen
• CIP systemen/reinigingen (dagelijks of vaker
en droog en nat) en hun effecten op fluctuaties
in ruimtecondities
Andere aandachtspunten qua zonering gelden
eveneens in de overige levensmiddelenindustrie
zoals:
• pathogenen, schimmels, insecten, ongedierte
• halal, rabbinaal, kosher, etc.
• warm (koken/blancheren/braden) versus
koud (dominant in food!!)
• rijpingsculturen scheiden (kaasrijping,
vleeswaren, etc.)
• MAC-waarden ten gevolge van productie -
methoden en chemicaliëngebruik.
• andere logistieke complexiteit bij productie,
diverse parallelle/kruisende stromen, retour
systemen, verpakkingsvraagstukken (stof/
statisch/etc.).
De black box methode biedt dus de mogelijkheid
om tot integrale invulling van de ontwerpopgave
te kunnen komen, gebaseerd op het denken in
functies en functionaliteit. Hiermee wordt de basis
gelegd voor een integrale oplossingsrichting,
nog zonder direct te denken in materialisatie en
dergelijke. Dit vormt overigens ook een bruikbare
universele aanpak voor de evaluatie van bestaande
ruimten en installaties.
Ontwerp HVAC-installatie voor zoneringslucht
Ten aanzien van de luchtbehandeling in poedertorengebouwen
zijn er allereerst enkele belangrijke
constateringen:
- er is sprake van twee luchtstromen:
• proceslucht (lucht die in aanraking komt met
het product tijdens het drogen)
• zoneringslucht (lucht in de procesomgeving
die niet direct in aanraking komt met het product)
- er is altijd sprake van zonering naar High Care
(al dan niet gescheiden door middel van vloeren
ter plaatse van verdiepingen)
- lucht wordt zowel aangezogen als afgeblazen
via het dak
- primair wordt omgevingslucht gebruikt als toevoerlucht
naar het droogproces.
Er dient dus onderscheid gemaakt te worden
tussen HVAC voor zoneringslucht en HVAC voor
proceslucht. Het fundamentele verschil tussen
beide is dat de proceslucht direct in contact
komt met het product met als doel dat deze
geconditioneerde lucht wordt benut om de inkomende
vloeibare grondstof te drogen tot een
poedervormig eindproduct. De zoneringslucht
echter dient er zorg voor te dragen dat zowel
de invoer van grondstoffen in de processen,
alsook de uitvoer van product onder dusdanige
omstandigheden kan plaatsvinden dat contaminatie
vanuit de productie-omgeving van het
proces nooit kan plaatsvinden. Een belangrijk
aspect voor deze HVAC installatie is derhalve het
borgen van het totale zoneringsontwerp waardoor
alle luchtstromingsrichtingen “trapsgewijs”
worden gerealiseerd van de schoonste gebieden
naar de minder schone gebieden (dit wil zeggen
van High Care naar Medium Care droog, naar
Medium Care “nat” naar tenslotte Low Care.
Resultaten van de RIA dienen voor het ontwerp
van de HVAC installatie voor de zoneringslucht
daarom in het integrale ontwerp verwerkt te
worden en dienen tegemoet te komen aan juiste
en volledige invulling van navolgende belangrijke
aspecten:
• borgen van de gekozen zoneringsprincipes
door goed en consequent plan voor luchtstromingen
en te definiëren vereiste luchtkwaliteiten
(bijvoorbeeld de stof classificatie
volgens ISO 14644-1:2015);
• optimaal positioneren van aanzuigpositie van
verse buitenlucht ten opzichte van onder andere
vreemde gassen (verkeer!), windrichtingen
en luchtstromingen rond het gebouw;
• toevoer en afvoervoorzieningen gericht posi
tioneren en kwantificeren, teneinde de beoogde
luchtstromen te kunnen ”sturen”;
• luchtstromen voor proceslucht en zonerings
lucht niet met elkaar te “verweven” (anders
geformuleerd, proceslucht niet betrekken
vanuit de ruimte);
• schachten voor proceslucht en zonerings
lucht goed bereikbaar, controleerbaar en
reinigbaar ontwerpen, opdat condensatie,
ophoping van stof en microbiologievorming
niet kunnen plaatsvinden;
• componenten voor luchtbehandeling niet
opstellen in het High Care-gebied (opdat fil
tervervanging en andere werkzaamheden
aan de installaties geen contaminatie kun
nen veroorzaken);
• (bouwkundig) aanzuig-plenum goed te positioneren,
te voorzien van aanzuigroosters met
demister en fail safe afvoer van condensaat
van de demister, etc.;
• groei van microbiologie dient te allen tijde te
worden uitgesloten, zowel door materiaal
keuzes (glad, reinigbaar en aansluitend) van
wanden, vloeren, enz. als door uitsluiting van
“luwe gebieden” met daardoor risico van
vocht- of stofneerslag.
Wezenlijk voor het integrale ontwerp is duidelijk
de onlosmakelijke samenhang tussen de uitvoeringswijze
en lekdichtheid van alle ruimten in het
totale gebouw en de dimensionering en functionaliteit
van het complete HVAC systeem voor de
zoneringslucht.
Het luchtstromingsplan dient bij inregeling op
zo’n 10 % nauwkeurigheid van alle ontwerpwaarden
te komen, maar nog belangrijker, ook
onder de verschillende optredende bedrijfsomstandigheden
de juiste stromingsrichtingen van
de schoonste lucht te kunnen behouden. Onder
normaal gebruik zijn er zo’n vijf verschillende
bedrijfstoestanden te benoemen:
• reinigingsfase van de procesinstallatie en
ruimten;
• drogen van de procesinstallatie en ruimten;
• opstartfase van de productie;
• feitelijke productieperiode;
• het uit productie nemen van installaties
voor de reinigingsfase.u
“
Betrek
bij de
start
“
alle
gebruikers
18 Contamination Control Magazine editie 2-2016 19

PROCESS
FLOW
diagram
-vervolg-
en integrale
benadering
vanuit het PFD
is de beste garantie
voor een goed
en betrouwbaar
presterende
productie locatie
“Factor Mens” in PFD
Uiteraard wordt de lay out van een fabriek in
eerste instantie bepaald door alle processen
in het PFD en hun veelal logistiek bepaalde
randvoorwaarden (zoals onder andere buffers,
gekoelde opslag, productconditionering, redundancy-eisen,
etc.), maar uiteindelijk dient vooral
ook gekeken te worden naar de effecten respectievelijk
de risico’s , die horen bij interactie met
de onvermijdelijk betrokken mensen. Inderdaad
bewust gesteld “onvermijdelijk betrokken”, want
nog steeds is de beste reductie van risico’s in
de voedselketen het terugbrengen van betrokkenheid
van mensen in alle schakels, dus zeker
daar waar het hygiënisch ingerichte productieomgevingen
betreft!
Op basis van de RIA zijn er in het ontwerp gescheiden
ondersteunende systemen, harde fysieke
scheidingen en ook over- en onderdrukgebieden
gecreëerd. Voor alle gebruikers en
bezoekers zal om die reden de overgang van
de ene zone naar de volgende zone altijd dienen
plaats te vinden via sluizen (oftewel PAL’s :
Personal Air Locks). Deze dienen als transitiegebieden,
waardoor een gecontroleerde overgang
van de ene zone naar de hoger gekwalificeerde
zone gegarandeerd kan worden.
Vanuit bovenstaande moge duidelijk zijn, dat de
complexiteit van de ontwerpvraag vaak groot is
en de risico’s vaak samenhangen met de aanwezigheid
van personen. Daarom wordt het beste
resultaat van een ontwerp veelal bepaald door
het nastreven van “intrinsieke eenvoud (KISS:
Keep It Simple Stupid)” in het ontwerp. Zorg dat
mensen de eenduidigheid als vanzelf begrijpen
en in hun gedrag dusdanig gestuurd worden,
dat het “bijna vanzelf goed gaat”. Of zoals men
bij FrieslandCampina stelt: “Als je de hardware
goed inregelt, dwing je vanzelf een passende
mind set bij de gebruikers/bezoekers af”.
Specialisten uit de toeleverende industrie hebben
samen met FrieslandCampina, goede
bruikbare concepten ontwikkeld, die met enige
aanpassing in elk ontwerp voor de toegang naar
te beveiligen High Care zones goed zijn te implementeren.
Alle in de PAL aan de orde zijnde
voorwaarden en af te dwingen activiteiten zijn
hierin uitvoerig verkend en in een totaalsysteem
voor gecontroleerde toegang via de PAL ondergebracht,
zoals onder andere wisselen naar
voorgeschreven kleding en schoeisel, handen
ontsmetten, Persoonlijke Beschermingsmiddelen
(PBM’s), enz..
Gebruikersvoorwaarden & validatie/registratie
Wanneer de gehele zoneringsfilosofie is gedefinieerd
en in het conceptueel ontwerp is vormgegeven,
dient in een review met het gehele
ontwerpteam vervolgens ook de uitdaging van
het kunnen handhaven van de fysieke scheiding
van zones gedurende operations aan de orde te
komen. Het gaat hierbij feitelijk dus om een gedegen
“integrale bedrijf logistieke benadering”
van de vier stromen door alle teamleden, om
voor gebruik en onderhoud alles gebalanceerd
ondergebracht te weten in het gerealiseerde integrale
ontwerp. Aangezien ontwerp van dergelijke
projecten tegenwoordig plaatsvindt volgens
BIM (Building Information Model) en 3-dimensionaal
inzoomen dus zeer eenvoudig kan worden
uitgevoerd in een zogenaamd Virtual Design &
Construction proces in speciale daartoe met
drie schermen ingerichte I-rooms, is zelfs voor
niet-ingenieurs de inleving en beoordeling van
alle situaties eenvoudig te bereiken. Compliancy,
kwaliteit en (voedsel)veiligheid kunnen door
alle aanwezigen besproken, gesimuleerd en
tot in detail uitvergroot worden, om uiteindelijk
de bevestiging te genereren van een goed totaalontwerp,
met daarin op de juiste wijze geïntegreerd
alle voorwaarden voor optimaal kunnen
onderhouden van het gebouw met equipment
en installaties.
Tot zover de CAPEX; de verdiensten en de kosten
worden echter in de OPEX opgenomen,
daarbij is de totale levenscyclus van de cleanroom
/productieruimte aan de orde. De kosten
die in de gebruiksfase worden gemaakt, zijn
voor het merendeel al beïnvloed door keuzes
die gemaakt zijn in het ontwerp, ook ten aanzien
van het onderhoud. Reeds in de ontwerpfase
hierover nadenken en volledig inzicht creëren is
dus eveneens van belang bij het maken van de
keuzes voor de uiteindelijke vormgeving van het
gebouw en de installaties.
De grote uitdaging is om ondanks alle benodigde
maatregelen die nodig zijn om een verantwoorde,
en hygiënische bedrijfsvoering te garanderen,
toch ook energetisch en kosten verantwoord
te kunnen produceren. Dit vraagt veel creativiteit
van de ontwerpers en leveranciers. Innovatie is
daarbij key om te zorgen dat de food industrie in
Nederland kosten effectief kan blijven.
Conclusie: zowel voor ontwerp (in de CAPEX
fase), als voor het juist betrekken van alle aspecten
rondom het bedrijven van de f abriek
(OPEX) is een integrale benadering vanuit het
PFD de beste garantie voor een goed en betrouwbaar
presterende productie locatie met
optimale beheersing van alle bijbehorende
kosten over de gehele geplande exploitatieduur
van de productie-eenheid. Innovatie is
key om de benodigde beheersmaatregelen
kosteneffectief te kunnen uitvoeren.t
AN EYE ON SAFETY
Engineered Containment Solutions
Laminair Downflow Technology
Manufacturer and supplier of clean air systems for the
pharmaceutical, fine-chemical, healthcare and food industry
DENIOS in the Netherlands
Christiaan Huijgensweg 4
2408 AJ Alphen a/d Rijn
tel. 0172 - 50 64 66
info@denios.nl
Call us for available
documentation!
people, planet
p
r o
f
i
t
20
WWW.DENIOS.NL

NIEUW
VoCHT- en
TemperaTUUr
sensor
How many of these do you
take into your cleanroom?
• energiebesparing door
hoge nauwkeurigheid
• kalibratie zonder meetonderbreking
• unieke verwisselbare sensor
• tot 4 sensoren op 1 unit
Cleanroom displays
Cleanroom products & furniture
Validated full service laundry
• weergave en status van
klimaat (T, RV, dP, teller,
enz.) in één display
• visueel en akoestisch alarm
• strak en compact design
• communicatie met GBS
Experts to support you
info@pedak.nl | www.pedak.nl
T 0475-497424
Advice, audits & training
Supply chain excellence
Prevent the
Unexpected
Protecting Your Critical Assets
24/7 – the Vaisala viewLinc
Monitoring System
Continuous monitoring system checklist Yes No
• Will it keep me compliant with all major
regulatory regimes?
• Does the system offer wireless monitoring?
• Does it automate reporting to save time?
• Is the system quick and easy to install
and validate?
• Is there dedicated support?
• Does the system have a proven track record?
√
√
√
√
√
√
STAXS ® Contamination Control Experts
STAXS THE NETHERLANDS BV . +31 (0)513 677 076 . info-nl@staxs.eu . www.staxs.eu
STAXS BELGIUM NV . +32 (0)3 877 60 30 . info-be@staxs.eu . www.staxs.eu
www.vaisala.com/cms
benelux.sales@vaisala.com
CEN-EMEA-NL-LSC-Advert-CMS-Prevent-the-Unexpected-EN-185x128.indd 1 10.5.2016 15.31
23

OPLEIDINGEN
Normen en Richtlijnen als basis
voor cursussen.
In een cleanroom is geschoold
personeel van essentieel belang voor
een optimale productiekwaliteit.
Specifieke persoonlijke vaardigheden
zijn noodzakelijk bij zowel het
ontwerp, de realisatie, het beheer,
het gebruik en de reiniging van
stofarme ruimten. Kennis van en
ervaring met de toepassing van de
geldende normen en richtlijnen is van
essentieel belang.
Met een flink aanbod aan cursussen
biedt VCCN deelnemers diverse
bijscholings mogelijkheden waar de
normen en richtlijnen centraal staan.
Ontwerp en realisatie
Voor het ontwerpen en realiseren van cleanrooms
heeft VCCN enkele interessante opleidingsmogelijkheden.
Hierbij kan gekozen worden voor een korter
durende cursus (2 dagen, CTC) dan wel voor een uitgebreidere
opleiding (10 dagdelen, CTE) met afsluitend
examen.
Cleanroom Technology Education (CTE)
Met de avondopleiding CTE biedt VCCN een internationaal
gecertificeerde opleiding aan voor het ontwerpen,
bouwen en beheren van cleanrooms. Het doel
van deze opleiding is dat de student cleanroom technologie
kan combineren met zijn beroepsopleiding,
zoals engineering, productie, bedrijfskunde, facility
management, life sciences etc. en kan toepassen op
verschillende aspecten van de cleanroom.
- Cleanrooms, cleanroom normen en richtlijnen -
cleanroom lay-out en logistiek.
- Contamination control - product risico’s.
- Ontwerp en bouw van cleanrooms – luchtbehandeling
in de cleanroom.
- Meten, testen en monitoring - validatie opzet en
programma.
- Gebruik van de cleanroom - discipline en procedures;
kleding, procedures.
- Gebruik van de cleanroom - kleding en reiniging;
reiniging procedures.
- Kwaliteitsbeheer, technische toepassingen – eindwerkstuk.
- Microbiologische toepassingen.
- GMP, validatie van microbiologische processen.
- Presentatie eindwerkstuk en theorie-examen.
Indien het examen succesvol is afgerond, wordt de
student door de ICEB (International Cleanroom Education
Board) gecertificeerd, ontvangt hij het VCCN/
ICEB certificaaten wordt opgenomen in het VCCN
CTE-register.
Cleanroom Techniek Cursus (CTC)
De Cleanroom Techniek Cursus is een tweedaagse
cursus bedoeld voor eenieder die een cleanroom
gaat opzetten: ontwerpers, bouwers en toekomstige
gebruikers. Het unieke van deze technische VCCN
Cleanroom Cursus is dat deze aan alle genoemde
doelgroepen tegelijk wordt gegeven. Dit betekent dat
men tijdens de cursus al kennis kan maken met de
verschillende partijen, die ook bij de realisatie van een
cleanroom project aan bod komen.
De onderwerpen zijn:
- normen/standaarden/richtlijnen;
- ontwerp, bouw, validatie, oplevering en beheer;
- deeltjes, micro-organismen;
- (speciale) ruimtecondities en (fysische) eigen
schappen van gebruikte grondstoffen/product;
- omkleden, goederentransport en verlichting;
- utiliteitsvoorzieningen (gas, water, perslucht en
elektriciteit);
- luchtbehandeling en luchtfilter.
INHOUSE
INHOUSE
CURSUSSEN
Heeft u een grote groep medewerkers voor
een specifieke cursus? Informeer dan eens
naar onze mogelijkheden voor een inhouse
cursus.
Vooral de Cleanroom Gedrag Cursus wordt
regelmatig als ééndaagse cursus inhouse
verzorgd.
VCCN levert hierbij het lesmateriaal, de docent
en de toetsen en CleanroomPas.
Op de vernieuwde website van VCCN,
www.vccn.nl/cursussen, treft u meer informatie
aan en op pagina 26 vindt u de
agenda met de startdata van de cursussen.
CONTACT
U kunt contact opnemen met
het VCCN Cursus secretariaat
voor meer informatie.
tel. 088-40106651
of email cursus@vccn.nl
NIEUWE LEDEN
NIEUWELEDEN
BEDRIJFSLEDEN
Compass Group Nederland bv
Laarderhoogtweg 11
1101 DZ AMSTERDAM ZO
www.compass-group.nl
Connect 2 Cleanrooms BV
Graadt van Roggenweg
328 -344 (blok D)
3531 AH UTRECHT
www.connect2cleanrooms.nl
dr. Heinekamp Benelux B.V.
Vlasstraat 12
5561 AJ RIETHOVEN
www.heinekampbenelux.com
Inclose BV
Eerste Broekdijk 81
7122 LD AALTEN
www.innclose.com
INTOS Interior Solutions
Waarderweg 42
2031 BP HAARLEM
www.intos.nl
Colpro B.V.
Afrikalaan 2
7681 ND VROOMSHOOP
www.colpro.nl
Kingspan Cleanroom Systems
Greenfield Business Park No. 2
CH 8 6GJ HOLYWELL UK
www.kingspanpanels.co.uk/
cleanroom-systems
Kupan BV
Postbus 47
7050 AA VARSSEVELD
www.kupan.com
Synthon BV
Microweg 22
6545 CM NIJMEGEN
www.synthon.com
Unitron Systems BV
Schansestraat 7
4515 RN IJZENDIJKE
www.unitron.nl
Winclove B.V.
Hulstweg 11
1032 LB AMSTERDAM
www.winclove.nl
PERSOONLIJKE LEDEN
De heer T. Baak
M+W Process Industries GmbH
De heer D.W. de Kleuver
Apotheek UMC St. Radboud
De heer C. Korteweg
Corsan Trading b.v.
De heer J.A.H.M. Manders
MSD-Biotech
De heer F.J. Otten
Micronclean, Cleanroom Service
van Berendsen
De heer M.V. Staal
Bilthoven Biologicals
De heer T. Schrijver
Deventer Ziekenhuis
De heer ing. A.E. Wiegers
Bilthoven Biologicals
KENNIS MAKEN
Nieuw bedrijfslid: UL-Team
UL-Team is specialist in vakopleidingen voor de facilitaire branche,
uniek in gastvrijheidstrainingen en effectief met managementtrainingen!
Wij werken voornamelijk in-company.
Alle vakopleidingen worden afgesloten met het bijbehorende erkende
examen van de branche. Zo worden alle schoonmaakopleidingen
afgesloten met het RAS examen en de VCA opleidingen met
een erkend VCA examen.
De gastvrijheids- en managementtrainingen maken we op maat
voor onze opdrachtgevers. Door middel van een uitgebreide intake
voorafgaand aan de training zorgen wij ervoor, dat de training past
bij de doelstellingen, missie en visie van de betreffende organisatie.
Trainingen zijn gericht op de praktijk van de deelnemer, waardoor
hij/zij het geleerde dezelfde dag tijdens het werk kan toepassen.
Niet voor niets, is trainen met UL-Team, trainen met effect!
Nieuw bedrijfslid: KUPAN
Kupan is gespecialiseerd in het maken van maatwerk oplossingen
voor de inrichting van kleedruimtes, OK’s, cleanrooms en laboratoriums
in binnen en buitenland.
Kupan beschikt over een enorm bestand aan modulair ontworpen
kast en vakken systemen.
Maar mocht dat niet voldoende zijn, dan ontwerpen wij specifiek
voor de klant de ideale op maat gemaakte inrichting, zodat het
proces vanaf omkleden tot en met de werkplek zo efficiënt mogelijk
functioneert, zowel op logistiek, hygiënisch, veiligheid en functioneel
gebied.
Daarom staat samenwerken en meedenken met de klant
centraal bij ons.
Nieuw bedrijfslid: INTOS
INTOS is een fullservice specialist in interieurbouw en inrichting opgericht
in 1991. INTOS verzorgt de totale projectmanagement en
ontwikkelt, engineert, produceert, installeert en onderhoudt interieurs
en meubels.
Door de jarenlange ervaring fungeert INTOS als ervaringsdeskundige
en kennispartner voor verschillende opdrachtgevers in binnenen
buitenland in diverse markten waaronder de medische sector,
luchthavens en business, retail en non-profit.
Binnen de medische sector bedient INTOS diverse ziekenhuizen en
onderzoeksinstellingen met specifieke interieuroplossingen, zoals
speciaal meubilair, diverse stralingwerende producten en laboratoria-
en cleanroominrichtingen.
INTOS is met haar hoofdkantoor gevestigd in Haarlem en heeft ook
een vestiging in Dubai.
24

AGENDA2016
CLEANROOM GEDRAG CURSUS (CGC)
05
Woerden.
Doelstelling: het vergroten van het bewustzijn van
medewerkers over hun invloed op de luchtkwaliteit
SEPTEMBER in een cleanroom.
OPFRIS CLEANROOM GEDRAG CURSUS (OCGC)
12
Woerden
Doelstelling: het vergroten van het bewustzijn van
medewerkers over hun invloed op de luchtkwaliteit
SEPTEMBER in een cleanroom.
27 & 28
SEPTEMBER
03
OKTOBER
CLEANROOM TECHNIEK CURSUS (CTC)
Woerden
Doelstelling: technici, leidinggevenden en cleanroombouwers/installateurs
de relevante aspecten tonen
voor het realiseren van een cleanroom.
CLEANROOM REINIGING CURSUS (CRC)
Woerden
Doelstelling: u bent in staat een reinigingsprogramma
op maat te maken en metingen uit te voeren en
te beoordelen.
COLOFON
CONTAMINATION CONTROL MAGAZINE | UITGAVE VAN VCCN | JAARGANG 29 | EDITIE 2-2016
C 2 MGZN
Ongenode
Binnendringers
hoe voorkom je ze?
Plaagdieren
motten, spinnen en
pissebedden
hoe kom je ervan af?
ISO 14644-3
De Stand Van Zaken
André van Tongeren
Process Flow Diagram
Hygiëne in de
voedingsmiddelen
industrie
WE SHARE THE KNOWLEDGE
Een uitgave van VCCN,
Vereniging Contamination Control Nederland
Jaargang 29 | editie 2-2016
Vereniging Contamination
Control Nederland
12
OKTOBER
10
NOVEMBER
18, 24
& 25
NOVEMBER
12
DECEMBER
14e NATIONALE CLEANROOMDAG
Spant! Bussum
Indruk te geven van het grafische effect van de tekst
op deze plek. Wat u hier leest is voorbeeldtekst.
CONTAMINATION CONTROL CURSUS (CCC)
Woerden
Doelstelling: u bent in staat om voor product, productie
en de omgeving oplossingen te implementeren
om contaminatie zoveel mogelijk te voorkomen.
OPLEIDING CLEANROOM
TESTEN EN CERTIFICEREN (OCT)
Woerden, Boven Leeuwen
Doelstellling: opleiden van meettechnici, voor het
testen en valideren van een cleanroom.
CLEANROOM GEDRAG CURSUS (CGC)
Amersfoort
Doelstelling: het vergroten van het bewustzijn van
medewerkers over hun invloed op de luchtkwaliteit
in een cleanroom.
Bezoek voor meer informatie www.vccn.nl
REDACTIE
Philip van Beek | Noor Cloudt |
Mariëlle Rijpstra | Dennis Wortel
REDACTIE COÖRDINATIE
Verenigingsbureau VCCN
Korenmolenlaan 4 | 3447 GG Woerden
T 088-401 06 50
p.vanrij@vccn.nl
ADVERTENTIEVERKOOP
Bel voor de tarieven naar 088-401 06 50
of bezoek www.vccn.nl
LIDMAATSCHAP
Persoonlijk lidmaatschap
€ 50.- per jaar (incl. BTW)
Bedrijfslidmaatschap
€ 225.- per jaar (incl. BTW)
FOTOVERANTWOORDING
Archief VCCN
VORMGEVING
Bareminded
www.bareminded.nl
VERANTWOORDING
De realisatie van VCCN magazine is zorgvuldig voorbereid, gepland
en uitgevoerd. Desondanks kan VCCN geen verantwoordelijkheid
aanvaarden voor eventuele onjuistheden.
COPYRIGHTS
Behoudens itzondering door de Wet gesteld, mag zonder schriftelijke
toestemming van de rechthebbende(n) op het auteursrecht niets
uit deze uitgave verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt
door middel van druk, microfilm, of in enige digitale, elektronische
of optische of andere vorm, hetgeen ook van toepassing is op de
gehele of gedeeltelijke bewerking.
Bent u klaar voor de toekomst?
...of bent u even de weg kwijt in de regelgeving rond uw OK.
• Moet mijn OK voldoen aan de laatste WIP?
• Valt mijn 10 jaar oude OK nog onder de toen geldende richtlijn?
• Is er een overgangsregeling en hoe luidt deze?
• Waar kijkt de inspectie naar?
• Voldoe ik al aan de nieuwe Richtlijnen?
• Wat is een ‘beschermd gebied’ en hoe bepaal ik dit?
• Hoe word ik wegwijs in de nieuwe regelgeving?
Interflow heeft voor u het antwoord op deze vragen, namelijk de Interflow OK-scan:
1. Statusbepaling OK.
2. Validatie conform normprotocol:
- Deeltjesmeting
- Luchtsnelheid
- Bepaling drukhierarchie
- Integriteitsmeting
- Biotest
- Lichtsterkte
- Bepaling beschermd gebied en meting hiervan conform VCCN richtlijn 7
- Rapportage van de bevindingen
- Informatief eindgesprek
3. Advies voor mogelijke optimalisaties.
Voor meer informatie of het maken van een afspraak kunt u vrijblijvend contact opnemen met onze
adviseur Wilco van Nieuwenhuyzen, tel.(0227) 60 28 44 of wilco.van.nieuwenhuyzen@interflow.nl
Interflow
De Stek 15
1771 SP Wieringerwerf
Tel. (0227) 60 28 44
www.interflow.nl
info@interflow.nl
26
Interflow is onderdeel van BAM Bouw en Techniek bv