computer-wetenschap-bewerkt

Inhoudsopgave
1 Computer 1
1.1 Opbouw ................................................ 1
1.2 Hardware ............................................... 3
1.2.1 Pc ............................................... 3
1.2.2 Overige architecturen ..................................... 3
1.3 Geschiedenis ............................................. 4
1.3.1 Mechanische computers ................................... 4
1.3.2 Elektronische computers ................................... 4
1.3.3 Miniaturisatie ......................................... 4
1.4 Computertoepassingen ........................................ 5
1.5 Zie ook ................................................ 6
1.6 Externe link .............................................. 6
2 Aesthedes 7
2.1 Noten ................................................. 7
2.2 Externe links ............................................. 7
3 AHD 8
3.1 Toelichting ............................................... 8
4 Analoge computer 9
4.1 Analoog versus digitaal ........................................ 11
4.2 Opbouw ................................................ 11
4.3 Links ................................................. 11
5 Analytische machine 12
5.1 Links ................................................. 13
6 Arduino (computerplatform) 14
6.1 Soorten ................................................ 15
6.2 Zie ook ................................................ 17
6.3 Externe links ............................................. 17
7 Back-up 18
7.1 Back-upmethoden ........................................... 18
i

ii
INHOUDSOPGAVE
7.2 Verschil tussen archivering en back-up ................................ 19
7.3 Zie ook ................................................ 19
7.4 Externe links ............................................. 19
8 Bandkabel 20
8.1 FFC .................................................. 20
9 Barebone 22
10 BASIC Stamp 23
10.1 Specificaties .............................................. 23
10.2 Programmeren ............................................. 23
10.3 Soorten ................................................ 24
10.4 Zie ook ................................................ 25
10.5 Externe links .............................................. 25
11 Bestandsserver 26
12 BlueTrack 27
12.1 Werking ................................................ 27
12.2 Uitvinder ............................................... 27
12.3 Referenties .............................................. 27
12.4 Externe link .............................................. 27
13 Boordcomputer taxi 28
13.1 Wettelijke regeling .......................................... 28
13.2 Werking ................................................ 28
13.3 Registratie ............................................... 28
13.4 Invoering ............................................... 28
13.5 Subsidie ................................................ 29
13.6 Weerstand ............................................... 29
13.7 KNV Taxi Akkoord .......................................... 29
13.7.1 Kamervragen ......................................... 29
13.8 Externe link .............................................. 29
14 Bootsplash 30
15 Chemische computer 31
16 Class of service 32
17 Computerarchitectuur 33
17.1 CPU-architectuur ........................................... 33
17.1.1 Instructieverwerking ..................................... 34
17.1.2 Geheugen en gegevensopslag ................................. 35

INHOUDSOPGAVE
iii
17.1.3 Instructies en verwerkingscycli ................................ 35
17.2 Systeemarchitectuur ......................................... 35
18 Computervirus 36
18.1 Andere soorten malware ....................................... 36
18.2 Geschiedenis ............................................. 36
18.3 Invloed van het besturingssysteem .................................. 37
18.4 Levensloop .............................................. 37
18.5 Bestrijding .............................................. 37
18.6 Wijzen van verspreiding ....................................... 37
18.6.1 Verspreiding per e-mail ................................... 38
18.7 Soorten virussen ........................................... 39
18.7.1 Mailvirussen ......................................... 39
18.7.2 Mobiele virussen ....................................... 39
18.7.3 Andere ............................................ 40
18.8 Zie ook ................................................ 40
18.9 Referenties .............................................. 40
19 Computronium 41
19.1 Zie ook ................................................ 41
20 Datalink 42
20.1 Zie ook ................................................ 42
21 Defecte pixel 43
21.1 Dode pixel .............................................. 44
21.2 Heldere pixel ............................................. 44
21.3 Vaste pixel .............................................. 44
21.4 Garantie ................................................ 45
21.5 Conformiteit ............................................. 45
22 Digital dark age 47
22.1 Voorbeelden ............................................. 47
22.2 Zie ook ................................................ 47
23 Domesday Project 49
23.1 Achtergrond .............................................. 50
23.2 Opzet ................................................. 50
23.3 Hardware ............................................... 50
23.4 Gegevensbehoud ............................................ 50
23.5 Domesday Reloaded .......................................... 50
23.6 Externe links .............................................. 50
24 Dwengo 51

iv
INHOUDSOPGAVE
24.1 Zie ook ................................................ 52
24.2 Externe link .............................................. 52
25 Elektronenkanon 53
25.1 Externe link .............................................. 53
26 Europees Computer Rijbewijs 54
26.1 Externe links ............................................. 54
27 Event 56
27.1 Zie ook ................................................ 56
28 Exascale 57
28.1 Externe link .............................................. 57
29 Exidy Sorcerer 58
29.1 Historie ................................................ 58
29.2 Specificaties .............................................. 59
29.3 Prijslijst bij de introductie ....................................... 59
29.4 Beschrijving .............................................. 59
29.5 8-Track cartridges ........................................... 59
29.6 Links op het internet .......................................... 60
30 Extensible Firmware Interface 61
30.1 Gebruik ................................................ 62
30.2 Nadeel ................................................ 62
30.3 Externe link .............................................. 63
31 Extraction, Transformation and Load 64
31.1 Volgorde ............................................... 64
31.1.1 Extract ............................................ 64
31.1.2 Transform .......................................... 64
31.1.3 Load ............................................. 65
31.2 Gebruik ................................................ 65
31.2.1 Data-uitwisseling ....................................... 65
31.2.2 System Migration en Legacy Conversion ........................... 65
31.2.3 Upgraden van infrastructuur ................................. 65
31.2.4 Instantieconsultatie ...................................... 65
31.3 Externe links ............................................. 65
32 Functional Size Measurement 66
33 Hacken 67
33.1 Oorsprong ............................................... 67
33.2 Zie ook ................................................ 68

INHOUDSOPGAVE
v
33.3 Externe links .............................................. 68
34 Hackerscollectief 69
34.1 Ontstaan en evolutie .......................................... 69
34.2 Bekende hackerscollectieven ..................................... 70
34.3 Zie ook ................................................ 70
34.4 Referenties ............................................... 70
35 Hipster PDA 71
36 Home Theater PC 72
36.1 Soorten HTPC’s ............................................ 73
36.1.1 Ingebouwd in TV ....................................... 73
36.1.2 Gespecialiseerde apparatuur ................................. 73
36.1.3 Spelcomputers ........................................ 74
36.1.4 Computers .......................................... 74
36.2 Mediabronnen ............................................. 76
37 Image and Scanner Interface Specification 77
37.1 Externe links .............................................. 77
38 Inkapselen (netwerk) 78
39 Interactive voice response 79
39.1 Zie ook ................................................ 79
40 Killerapplicatie 80
41 Kloon (computer) 81
42 Kwantumcomputer 82
42.1 Werking ................................................ 82
42.1.1 Binaire computer versus kwantumcomputer ......................... 82
42.2 Kwantumprocessor stabiliteit ..................................... 82
42.3 Gevolgen ............................................... 83
42.4 Nederlands onderzoek ........................................ 83
42.5 Externe links ............................................. 83
43 Laptop 84
43.1 Van draagbare computer naar laptop ................................. 85
43.2 Kenmerken .............................................. 85
43.3 Soorten laptops ............................................ 87
43.4 Zie ook ................................................ 87
44 Lifehack 88
44.1 Geschiedenis ............................................. 88

vi
INHOUDSOPGAVE
44.2 Definitie ................................................ 88
44.3 Ontwikkelingen ............................................ 88
44.4 Externe links ............................................. 89
45 Mactel 90
46 Midrange computer 91
47 Mini-pc 92
48 Minicomputer 94
49 Moonsound 96
49.1 Specificaties .............................................. 96
49.2 Populariteit .............................................. 96
49.3 De ROM ................................................ 97
49.4 Moonsound Music Studio (afgekort: MS²) .............................. 97
49.5 Verkrijgbaarheid ............................................ 97
50 Mote 98
51 Multimedia 99
52 Netwerkneutraal datacenter 100
53 Objectvoorstelling 101
53.1 Methoden ...............................................101
53.1.1 Randen volgen ........................................101
53.1.2 Kettingcodes .........................................102
53.1.3 Signaturen ..........................................103
54 Overflow (informatica) 105
54.1 Zie ook ................................................105
55 Personal digital assistant 106
55.1 Kenmerken ..............................................107
55.2 Hardware ...............................................107
55.2.1 Processor ...........................................107
55.2.2 Werkgeheugen ........................................107
55.2.3 Scherm ............................................107
55.3 Software ................................................108
55.3.1 Besturingssystemen ......................................108
55.3.2 Toepassingen .........................................109
55.4 Oorsprong en evolutie .........................................110
55.5 Vergelijking met de smartphone ...................................110
55.6 ICR ..................................................110

INHOUDSOPGAVE
vii
55.7 Synchronisatie ............................................111
55.8 Expansiemogelijkheden ........................................111
55.9 Externe links .............................................111
56 Plaatsvervangend karakter 112
56.1 Toepassingen .............................................112
57 Platform (informatica) 113
57.1 Het platform-idee van software-ontwikkeling .............................113
57.2 Originele software-ontwikkeling ...................................113
57.3 Van basis tot platform .........................................113
57.4 Trends in platforms ..........................................114
57.4.1 Abstractie ..........................................114
57.4.2 Veelomvattendheid ......................................115
57.5 Platform en gemeenschap .......................................115
57.6 Zie ook ................................................116
58 Programmeren (computer) 117
58.1 Overzicht ...............................................117
58.2 Methodes ...............................................117
58.3 Zie ook ................................................119
59 Realtimeklok 120
60 Rekencapaciteit 121
61 Retrocomputing 122
61.1 Zie ook ................................................122
61.2 Externe links .............................................122
62 Segmentatie (digitale beeldverwerking) 124
62.1 Toepassingen .............................................124
62.2 Methoden ...............................................124
62.2.1 Randdetectie .........................................124
62.2.2 Histogram gebaseerd .....................................124
62.2.3 Groeiende zones .......................................124
62.2.4 Watershed transformatie ...................................125
62.3 Software ...............................................125
62.4 Externe links .............................................125
63 SIBO 126
64 Simputer 127
64.1 Zie ook ................................................127
64.2 Externe links ..............................................127

viii
INHOUDSOPGAVE
65 Slaapstand 129
66 Soundmodule 130
66.1 Voorbeelden ..............................................131
66.2 Zie ook ................................................131
67 Stemcomputer 132
67.1 Toepassing ..............................................133
67.1.1 Nederland ...........................................133
67.1.2 België .............................................135
67.1.3 Frankrijk ...........................................135
67.2 Onderzoek naar controleerbaarheid en veiligheid ...........................136
67.3 Alternatieve betekenissen .......................................136
67.4 Stemmen via internet .........................................136
67.5 Zie ook ................................................136
67.6 Externe links ..............................................136
67.7 Referenties ..............................................136
68 Stored program-computer 138
68.1 Voetnoten ...............................................138
69 Tabletcomputer 139
69.1 Kenmerken ..............................................139
69.1.1 Scherm en behuizing .....................................139
69.1.2 Hardware ...........................................139
69.1.3 Sensors en verbindingen ...................................140
69.2 Geschiedenis .............................................142
69.3 Soorten tabletcomputers .......................................144
69.3.1 Naar besturingssysteem ....................................144
69.3.2 Naar vormfactor .......................................145
69.3.3 Naar schermeigenschappen ..................................145
69.3.4 Naar processorarchitectuur ..................................147
69.4 Zie ook ................................................147
70 Tower (pc) 148
71 Trinitron 150
72 TWAIN 151
72.1 Externe link ..............................................151
73 Two’s complement 152
74 Video Electronics Standards Association 154
74.1 Externe link ..............................................154

INHOUDSOPGAVE
ix
75 Visor 155
76 Wet van Fitts 157
76.1 Wiskundige details ..........................................157
76.2 Verwijzingen ..............................................158
77 Wifi-MAC-laag 160
77.1 Wi-Fi-certificatie ...........................................160
77.2 Basiswerking .............................................161
77.3 MAC-frametypes voor wifi ......................................161
77.4 Externe links .............................................164
78 Wij vertrouwen stemcomputers niet 165
78.1 Stemcomputer ongeschikt voor verkiezingen .............................166
78.1.1 Slecht beveiligd, manipuleerbaar ...............................166
78.1.2 Stemgeheim in gevaar ....................................166
78.1.3 Goedkeuring ingetrokken, gebruik geschorst .........................166
78.1.4 Rechter veroordeelt gebruik stemcomputers .........................166
78.1.5 Rode potlood terug ......................................166
78.2 Tegenbeweging ............................................166
78.2.1 Onderzoek of elektronisch stemmen opnieuw kan worden ingevoerd .............167
78.2.2 Initiatiefwet VVD .......................................168
78.3 Zie ook ................................................168
78.4 Externe link ..............................................168
79 Z3 (computer) 169
79.1 Geschiedenis .............................................169
79.2 Kenmerken ..............................................170
79.3 Eigenschappen ............................................170
79.4 Tekst-en beeldbronnen, medewerkers en licenties ...........................171
79.4.1 Tekst .............................................171
79.4.2 Afbeeldingen .........................................175
79.4.3 Inhoudslicentie ........................................178

Hoofdstuk 1
Computer
Een computer is een apparaat waarmee gegevens volgens formele procedures (algoritmen) kunnen worden verwerkt.
Meestal wordt met het woord computer een elektronisch, digitaal apparaat bedoeld, maar er bestaan ook mechanische
en analoge computers. Daarnaast kan een computer in verschillende getalstelsels zoals het decimale (tientallige) of
binaire (tweetallige) stelsel werken. De huidige computers werken alle in het binaire stelsel.
De genoemde procedures liggen vast in een of meer programma’s, software genoemd, die door de gebruiker gewisseld
kunnen worden. Zijn de programma’s niet verwisselbaar, dan spreekt men niet over een computer maar over een
controller of processor.
Oorspronkelijk werd het Engelse woord computer gebruikt om iemand mee aan te duiden die gecompliceerde berekeningen
uitvoerde, met of zonder mechanische hulpmiddelen – vergelijk ook de Duitse term voor computer: Rechner
(rekenaar), de Afrikaanse term voor computer: rekenaar en de niet-ingeburgerde Nederlandse variant rekenaar. Moderne
computers worden voor veel meer gebruikt dan alleen wiskundige toepassingen. Ook veel administratieve en
financiële taken worden aan de computer opgedragen, het Franse woord voor computer was eerst calculateur of
rekenaar en evolueerde naar ordinateur, letterlijk iets wat ordent en regelmaat aanbrengt.
De wetenschap die tegelijk met de ontwikkeling van de computer is ontstaan, is de informatica.
Computers zijn in te delen in een aantal types. Zo zijn er supercomputers, grote computers (of mainframes), minicomputers,
persoonlijke computers en spelcomputers. Dit lemma gaat hoofdzakelijk over de laatste twee types.
Sinds de grote opkomst van de computer worden zij ook gebruikt voor informatievoorziening (internet) en amusement.
Bij de moderne productie worden computers geïmplementeerd om machines mee te besturen en om processen mee
aan te sturen, bijvoorbeeld bij de assemblage van auto's door robots. Doorgaans wordt hiervoor een programmable
logic controller gebruikt.
Door de verregaande miniaturisering en snelheidsvergroting is het steeds vaker mogelijk functionaliteit die voorheen
in hardware werd aangebracht softwarematig te implementeren. Het grote voordeel van een dergelijke ontwikkeling
is dat achteraf functionaliteit kan worden toegevoegd.
In 1980 introduceerde IBM zijn Personal Computer: de IBM-PC. Dit in navolging van eerdere initiatieven, zoals de
Altair 8800, Tandy TRS-80, Apple II en Commodore PET-computers en de homecomputers. De IBM-compatible
pc vormde echter uiteindelijk de standaard (met tegenwoordig als enige uitzondering de Mac), nadat vele fabrikanten
de computer goedkoop kloonden en zodoende het ontwerp standaardiseerden. Inmiddels speelt de pc in het dagelijks
leven van veel mensen een essentiële rol.
1.1 Opbouw
De opbouw van de computer is voor te stellen in lagen.
1. De elektronica waaruit de computer grotendeels bestaat wordt meestal aangeduid met hardware (dat overigens
in het Engels een veel bredere betekenis heeft).
2. Om deze hardware aan te sturen wordt een computer bij het opstarten automatisch geladen met de meest
basale software, die nodig is om onder andere de schijfconfiguratie te bepalen, en om te bepalen van welke
1

2 HOOFDSTUK 1. COMPUTER
Apple II, een van de eerste personal computers
schijf het besturingssysteem moet worden geladen. Deze laag wordt ook wel firmware genoemd, en staat in de
pc-wereld bekend als BIOS. Op andere platforms heeft deze code een andere naam, bijvoorbeeld microcode in
een IBM System i, MacROM op de Apple Macintosh en Open Firmware op de latere Macs. Na het laden van
deze firmware is de computer gereed om een besturingssysteem te laden. En op de huidige Intelmacs wordt er
gebruikgemaakt van EFI, de opvolger van de BIOS.
3. De kern van het besturingssysteem heeft als belangrijkste functies het beheren van het werkgeheugen, het
verdelen van de processortijd, het beheren van het interne gegevenstransport, het uitvoeren van programma’s,

1.2. HARDWARE 3
en het verzorgen van een of meer invoer- en uitvoermechanismen. Het besturingssysteem voorziet daarnaast de
computer van een werkomgeving waarin allerlei faciliteiten ter beschikking worden gesteld. De meningen lopen
uiteen over wat een besturingssysteem moet bevatten, zo vindt Microsoft dat een internetbrowser ingebakken
moet zijn, vindt Sun dat een JVM onontbeerlijk is, en vindt IBM dat OS/400 een ingebouwde database moet
hebben. In ieder geval bevat een besturingssysteem faciliteiten om het vaste geheugen (harddisks) te beheren,
en om programma’s uit te voeren.
4. De scheiding tussen functies van een besturingssysteem en de onderdelen van de applicatiesoftwarelaag is dus
vaag. Onder applicatiesoftware wordt verstaan de programmatuur die wordt gemaakt of aangeschaft om de
specifieke functies uit te voeren waarvoor de computer is aangeschaft. Denk hierbij aan boekhoudprogramma’s,
tekstverwerkers, CRM-software, salarisadministratie en verkoopsystemen, maar ook aan webservers,
printerdrivers en allerlei andere hulpprogramma’s.
1.2 Hardware
Onder hardware wordt verstaan “alle tastbare onderdelen in en aan de computer”. Er wordt onderscheid gemaakt
tussen interne hardware en externe hardware. Interne hardware zit in de behuizing van de computer. Externe hardware
wordt aangesloten op een van de poorten op de computer. De Nederlandse vertaling van het Engelse woord “external
hardware” of “peripheral” is randapparatuur.
Veel hardware wordt volgens bepaalde standaarden gemaakt, vooral binnen het segment van de pc. Regelmatig wordt
een standaard vervangen door een verbeterde versie, waardoor oudere apparatuur niet altijd meer uitwisselbaar is met
nieuwere. Dit kan een reden zijn om een computer volledig te vervangen. De historie kent enkele voorbeelden van
verouderde hardware.
• Diskette - een opslagapparaat dat bestaat uit een dunne schijf van een flexibele magnetische opslagmedium met
een harde plastic hoes die de schijf beschermt van deuken.
• Iomega ZIP drive - een medium capaciteit verwisselbare schijf-opslagsysteem, geïntroduceerd door Iomega in
1994.
1.2.1 Pc
Een voorbeeld uit de praktijk van de pc: de muis werd in de jaren 80 meestal aangesloten op de seriële poort en
de printer op de parallelle poort. Beide poorten konden ook gebruikt worden om te communiceren met een andere
computer. De aansluiting voor de muis en het toetsenbord zijn later vervangen door de PS/2-interface. Tegen het
einde van de jaren 90 werden muizen uitgerust met een USB-verbinding. Ook de printer, die de afgelopen jaren
sterk verbeterd is, werkt tegenwoordig meestal via een USB-poort, hoewel sommige printers ook nog op de parallelle
poort aangesloten kunnen worden. Muizen die op de seriële poort aangesloten kunnen worden, zijn tegenwoordig een
zeldzaamheid. Communiceren met andere computers gebeurt tegenwoordig bijna uitsluitend in netwerken, met ook
hier weer een beperkt aantal standaarden.
1.2.2 Overige architecturen
Andere architecturen dan de pc (zoals de Sun SPARC, IBM RS/6000 of SGI), hebben vaak eigen standaarden. Ook
deze zijn uiteraard aan verandering onderhevig. Wel ziet men steeds vaker dat standaarden geharmoniseerd worden
en dat apparatuur daardoor met vrijwel alle typen computers kan werken. Een voorbeeld hiervan is de USB.
Het overwicht van de Intel-architectuur betekent ook dat voor veel computermerken Intel de de facto-standaard wordt.
Zo werd in 2006 voor het eerst een Apple Apple Macintosh op de markt gebracht met een Intel x86-gebaseerdearchitectuur
en is de Intel-architectuur bij SUN, HP en IBM de leiding aan het nemen.

4 HOOFDSTUK 1. COMPUTER
1.3 Geschiedenis
1.3.1 Mechanische computers
De geschiedenis van de computer begint met de geschiedenis van het rekenen. Vanouds hebben mensen hulpmiddelen
ontwikkeld voor berekeningen die niet gemakkelijk uit het hoofd gemaakt konden worden, zoals de kerfstok en het
telraam (abacus). Toen de behoefte aan berekeningen steeds complexer werd ontwikkelde men tabellen met hulpgegevens
(bijvoorbeeld logaritmetabellen als hulp bij het vermenigvuldigen). Ook de rekenliniaal was een uitvinding
om het rekenen makkelijk te maken.
Als er zeer veel gerekend moest worden werden veel mensen ingezet. Deze zaal met rekenaars werd dan ook aangeduid
met het woord computer. In het Verenigd Koninkrijk waren naar aanleiding van de koloniale scheepvaart veel centra
met menselijke computers ontstaan. Deze maakten tabellen die voor navigatie konden worden gebruikt. Ook in andere
gebieden vonden deze tabellen gretig aftrek, zoals de astronomie.
Charles Babbage, een wiskundige, vroeg zich af of de tabellen niet machinaal gegenereerd konden worden. Hiervoor
bedacht hij in 1822 de "differentiemachine" (differential engine): een concept voor een machine die tabellen van
veeltermen kon uitschrijven. De machine werkte mechanisch en de tandwieltechniek was nog niet geavanceerd genoeg
om tot een goed resultaat te komen. Verder veranderde Babbage steeds het ontwerp van de machine.
Aldus kwam hij in 1833 met de "analytische machine" (analytical engine). Deze machine zou met invoer vanaf
ponskaarten wiskundige bewerkingen kunnen uitvoeren. Deze machine wordt algemeen gezien als het concept van
de computer, maar is nooit gebouwd.
Wel zijn er (nog tot in de tweede helft van de twintigste eeuw) vele mechanische rekenmachines gebouwd en gebruikt.
Een van de eerste ontwerpen (1645) was van de hand van Blaise Pascal. Omdat deze machines niet programmeerbaar
waren, noemt men ze in het algemeen geen computer.
Pas in 1938 bouwde de Duitse fysicus Konrad Zuse de eerste computer, de Z1. Ook Zuses machine werkte nog
mechanisch, maar Zuse had het zichzelf een stuk eenvoudiger gemaakt door van het binaire stelsel gebruik te maken.
Enkele jaren later bouwde Zuse de eerste volledig functionele elektromechanische computer, de Z3.
1.3.2 Elektronische computers
Door de Tweede Wereldoorlog kreeg de ontwikkeling van computers een snelle vlucht. In het Verenigd Koninkrijk
werd van de Colossus gebruikgemaakt om Duitse geheime codes te kraken, onder andere die van de Enigmacodeermachine.
De Colossus was de eerste elektronische computer, gebruikmakend van elektronenbuizen. De eerste
computerindeVSwasdeENIAC, die enkele klaslokalen in beslag nam. De eerste computer in Nederland was
de ARRA bij het Mathematisch Centrum. De eerste computer in een commerciële omgeving was de Miracle, een
Ferranti Mark I bij het Shell-laboratorium in Amsterdam. In de periode dat het permanente geheugen (de harde
schijf) nog niet algemeen bestond, was het invoeren van gegevens of programma’s in een computer vrij moeizaam.
Dit gebeurde oorspronkelijk met schakelaartjes en ponsband, nog iets later met ponskaarten, en in een nog later
stadium met magneetbanden.
De computers in de jaren 1950-1980 waren vooral mainframes: zeer grote computers, waar honderden tot duizenden
gebruikers gelijktijdig op konden werken. Vooral banken en verzekeringsmaatschappijen gebruikten zulke mainframes
op grote schaal. De mainframe was verbonden met de gebruikers via een simpele applicatie op een bureaucomputer
(vroeger ook wel via een zogenaamde domme terminal). De mainframe is met de komst van de kleine computers
nog niet volledig uitgestorven en wordt nog steeds gebruikt door professionele instellingen. De bekendste bouwer van
mainframes is IBM.
1.3.3 Miniaturisatie
Met de enorme ontwikkeling van de elektronica en de halfgeleiders, toegepast in transistoren, kon de computer veel
kleiner en sneller worden. Later werden de transistors geïntegreerd in een geïntegreerde schakeling. De microprocessor
is zo'n geïntegreerde schakeling. Hoewel microprocessor-gebaseerde computers zoals de Commodore PET (Personal
Electronic Transactor) en de Apple II al vanaf het midden van de jaren zeventig opgang deden, was de IBM PC uit
1981 het eerste systeem dat expliciet met de naam personal computer op de markt werd gebracht. De pc werd steeds
goedkoper en gemakkelijker te gebruiken waardoor steeds meer bedrijven en huisgezinnen er een kochten. De ontwikkelingen
gaan voort, zakenmensen gebruiken veelal een laptop om met hun computer op stap te gaan. De steeds

1.4. COMPUTERTOEPASSINGEN 5
Vrouw gebruikt computer voor haar werk (1983)
verdere miniaturisering leidde er toe dat de kleine Personal Digital Assistant (pda) met steeds meer mogelijkheden
in beeld kwam. Ook veel apparaten zoals wasmachines, auto’s, digitale camera's en dergelijke bevatten tegenwoordig
een computer om allerlei zaken te regelen, deze worden dan meestal een ingebed systeem of - in het Engels -
embedded system genoemd.
1.4 Computertoepassingen
Tegenwoordig worden computers op het werk veelal aangesloten op een computernetwerk, waarbij verschillende
gebruikers met een eigen pc gebruikmaken van software en data die op een centrale opslagplaats (server) zijn opgeslagen.
Voor het ophalen van bestanden van internet wordt meestal een breedbandverbinding gebruikt en in een heel
enkel geval nog een modeminbelverbinding. Breedbandverbindingen zijn naast goedkoper ook vele malen sneller dan
inbelverbindingen. Een voorbeeld van een breedbandverbinding is: computernetwerk, een router, die is gekoppeld aan
een breedbandinternetverbinding zoals DSL, kabel, E1, T1 of glasvezel. In het geval van een groot computernetwerk
wordt vaak gebruikgemaakt van een proxyserver om de gegevens van het internet te “filteren”.
Een toepassing van computers die nog sterk in opkomst is, is die van de kunstmatige intelligentie, welke toegepast
wordt in onder andere computerspellen en de robotica.
Thuis worden computers veel gebruikt om computerspellen te spelen, informatie via internet op te zoeken en voor

6 HOOFDSTUK 1. COMPUTER
communicatie door middel van e-mail, chatten (een veel gebruikt programma hiervoor is Windows Live Messenger)
en internetforums. Ook telefoneren via het internet is tegenwoordig in opkomst. Een veelgebruikte applicatie hiervoor
is Skype. De huidige generatie computers is ook uitstekend te gebruiken om digitale foto- en videobestanden te
bewerken. Veel mensen gebruiken de computer ook voor correspondentie, hun administratie of als mediacenter voor
het afspelen van muziek of bekijken van foto’s.
In het onderwijs wordt de computer gebruikt voor het opzoeken van informatie en tekstverwerking voor het maken
van huiswerk zoals werkstukken en verslagen. Steeds meer studenten gebruiken een laptop.
1.5 Zie ook
• Personal computer
• Informatica
• Netwerk
• Lijst van computerpioniers
• Hobby Computer Club
• Computerkast
• IBM PC-compatibel
1.6 Externe link
• (en) Website met computertermen

Hoofdstuk 2
Aesthedes
De Aesthedes was een grafisch computersysteem van Nederlands fabricaat voor opmaak en ontwerpen (computeraided
design), dat eind jaren 70 en begin jaren 80 werd ontwikkeld door Claessens Product Consultants (thans Cartils)
in Hilversum.
De computer werd in 1982 geïntroduceerd. Hij was voorzien van tien microprocessoren, en de drie forse beeldschermen
(20 inch) konden 16 miljoen kleuren weergeven. [1]
In Nederland werd de Aesthedes onder meer aangeschaft door de Sdu, die de machine goed kon gebruiken voor
het ontwerpen van allerlei moeilijk na te maken documenten. [2] Ook het 25-guldenbiljet van Jaap Drupsteen (het
'roodborstje') is voor een deel met de Aesthedes ontworpen. [3] Andere bekende ontwerpen zijn de destijds nieuwe
etiketten voor de bierflesjes van Heineken door Claessens. Voor kleinere bedrijven was de Aesthedes een aanzienlijke
investering: het basissysteem kostte in 1985 bijna 90.000 Britse pond. [1] Die investering kon niet altijd worden terugverdiend
voordat de Apple Macintosh een revolutie in de grafische ontwerpwereld teweegbracht, en de Aesthedes
in wezen overbodig maakte. [2] Een bureau als Total Design ging er zowat aan failliet. [4]
2.1 Noten
[1] Computer graphics challenges artists, New Scientist, 5 september 1985
[2] Hestia Bavelaar (red.), The Style of the State: The visual identity of the Dutch government, Foundation Design, Den Haag,
2010, ISBN 978-90-815497-1-4
[3] P. Koeze, Het eerste bankbiljet van een nieuwe serie, de f25 / model 1989, De Nederlandsche Bank NV, Amsterdam, 1990
[4] Wim Crouwel over de Apple Macintosh
2.2 Externe links
• Aesthedes graphic designer’s work station, UvA Computer Museum catalogue nr 05.01
• Foto’s van de Aesthedes in NEMO (Amsterdam).
7

Hoofdstuk 3
AHD
AHD is de afkorting van Audio/Advanced Highdensity Disk. Het betreft een niet meer in gebruik zijnde afkorting
uit de informatie-industrie.
3.1 Toelichting
In aanvulling op de standaard audio ontwierp Victor (JVC) het VHD-formaat als een 4-kanaals digitaal audio discformaat
met de naam AHD (Audio High Density). AHD kon tot vier aparte 16-bit audiokanalen weergeven, of kon elk
willekeurig kanaal gebruiken om een digitaal beeldsignaal te dragen, terwijl de overige kanalen audio konden dragen.
De meeste documenten van Victor tonen drie kanalen met een stilstaand beeldsignaal. AHD werd door de DAD-group
als “standaard” geadopteerd, samen met de compact disc, maar het cd-formaat kreeg zoveel succes dat dit Victor
ontmoedigde om de ontwikkeling van AHD voort te zetten. Victor veranderde daarop de betekenis van het acroniem
AHD naar Advanced High Density, waarbij hij doelde op gebruik bij interactieve computertoepassingen. Dankzij de
VHD-pc poort op de meeste VHD-spelers, kon de VHD-speler verbonden worden met een externe computer (MSX
in Japan) en diverse interactieve functies worden uitgevoerd. Veel anime-spellen werden uitgebracht in VHD/AHDformaat.
8

Hoofdstuk 4
Analoge computer
Heathkit EC-1 training analoge computer
De analoge computer is een op elektronische of mechanische componenten gebaseerd analoog rekenapparaat dat
een aantal functies zoals optellen, vermenigvuldigen, integreren en differentiëren kan uitvoeren.
De eerste analoge computer was waarschijnlijk het Mechanisme van Antikythera, daterend van ca. 100–200 v.Chr.
Een latere vorm van een mechanische analoge computer is de rekenliniaal, ontwikkeld vanaf 1620, de planimeter of
de Wilbur machine. Mechanische computers worden niet meer toegepast.
Elektronische analoge computers werden onder andere toegepast bij het analyseren en simuleren van regelsystemen.
Ook werden analoge computers veel toegepast in de richtsystemen van kanonnen op zowel oorlogsschepen als op
forten, in de bomrichtmiddelen in bommenwerpers of in geleidingssystemen van raketten (bijvoorbeeld Nike-Hercules
maar ook de V2).
• De invoergegevens van een analoge computer bestaan uit (regelbare) stroombronnen of spanningsbronnen die
een analoge waarde representeren (bijvoorbeeld hoogte of druk). Een spanningsbron kan bijvoorbeeld een va-
9

10 HOOFDSTUK 4. ANALOGE COMPUTER
Wilbur Machine (Tokyo National Science Museum, replica)
X-15 simulator analoge computer
riabele weerstand of potentiometer zijn die afhankelijk van de stand van een mechanische hoekverdraaiing een
overeenkomstige analoge spanning levert waarbij dus spanning evenredig of analoog is aan de hoekverdraaiing.

4.1. ANALOOG VERSUS DIGITAAL 11
• De aritmetische componenten (optellen, aftrekken, vermenigvuldigen, integreren en differentiëren) zijn elektronische
schakelingen opgebouwd uit onder andere operationele versterkers (op-amps), condensatoren en
weerstanden. De werking van de aritmische of rekenkundig component wordt in grote mate bepaald door
de manier van terugkoppeling (feedback) in het elektronische circuit.
• de programmering bestaat uit het met elkaar verbinden van de diverse onderdelen en het instellen van parameters
door het instellen van potentiometers.
• de uitvoer wordt (vaak als functie van de tijd) met behulp van een X-Y-plotter op papier gezet, met een
spanningsmeter of een oscilloscoop afgelezen of gebruikt voor de sturing/instelling van systemen via servo’s
(bijvoorbeeld kraan verder open of een kanon verder omhoog richten).
4.1 Analoog versus digitaal
Analoge computers zijn vooral geschikt om oplossingen van differentiaalvergelijkingen te benaderen. Zeker tot in de
jaren 60 van de twintigste eeuw was deze methode in gebruik. Het voordeel ten opzichte van de toenmalige digitale
computers was dat de resultaten direct na een initiële stabilisatietijd (settling), beschikbaar waren en het variëren van
parameters slechts het draaien aan een knop vereiste. Bij digitale computers was het in die tijd nog gebruikelijk om
een programma eerst in te ponsen, de ponskaarten bij de balie af te leveren en dan later de uitvoer op te halen. Een
globale indruk krijgen van het gedrag van een systeem was zo een stuk lastiger.
4.2 Opbouw
De belangrijkste onderdelen van een elektronische analoge computer zijn de operationele versterkers ook wel op-amps
genoemd (van het Engelse operational amplifier). Door weerstanden en condensatoren om deze op-amps op te nemen
aan de ingang of in een terugkoppeling, kan men met deze schakelingen de bovengenoemde functies uitvoeren. Een
analoge computer kan men ‘programmeren’ door deze schakelingen met elkaar te verbinden in een gewenst patroon
en de weerstanden en condensatoren in te stellen op de gewenste waarden. De verbindingen worden gemaakt op een
zogenaamd patchpanel. Het herprogrammeren houdt dan in het verwisselen van een patchpanel en het instellen van
de waarden.
Bij mechanische analoge computers zijn de belangrijkste onderdelen tandwielen, stangen, assen, hevels, ronde of
andersgevormde vormen. Indien een analoge computer in verbinding staat met elektrische systemen gaat de overdracht
vaak in de vorm van hoekverdraaingen welke door synchros overgezet worden van mechanisch naar elektrisch
grootheden en visa versa.
Met de opkomst van snelle, persoonlijke digitale computers met grafische interfaces nam toepassing van analoge
computers af; de met de analoge computer mogelijke berekeningen en simulaties zijn op dergelijke systemen in
software veel eenvoudiger te realiseren en te visualiseren. In regelsystemen worden analoge computers echter nog
steeds toegepast.
4.3 Links
• Demonstratie elektronische analoge computer (Duits/Engels)
• Analoge computer museum (Duits/Engels)
• X-15 simulator analoge computer (op 12:00-12:35 en 16:30-17:40) (Engels)
• Theorie over mechanische analoge computers (Engels)
• Deel van een mechanische computer in werking

Hoofdstuk 5
Analytische machine
Deel van de analytische machine in het Science Museum te Londen
De analytische machine (Engels: analytical engine of analytical machine) is een door Charles Babbage in de
periode 1837-1871 ontworpen programmeerbare digitale computer. De computer was geheel mechanisch en werkte
met het decimale systeem. De computer is nooit gebouwd, maar wanneer dit wel het geval zou zijn geweest, was dit
de eerste digitale computer die Turing-volledig zou zijn.
12

5.1. LINKS 13
De zoon van Babbage, Henry Prevost Babbage, liet in 1910 weten dat wel een gedeelte van de analytische machine
was gebouwd, en dat daarmee een (weliswaar onvolmaakte) lijst van veelvouden van pi was berekend. Het resultaat
is te zien in het Science Museum te Londen.
Ada Lovelace heeft de analytische machine en ook de wijze van programmeren beschreven en wordt daarom gezien
als de eerste programmeur van digitale computers.
In oktober 2010 werd op initiatief van John Graham-Cumming een wereldwijde actie gestart om naast een computersimulatie
een werkend exemplaar van de computer te bouwen. [1]
5.1 Links
Werking Analytische machine (Engels).

Hoofdstuk 6
Arduino (computerplatform)
Arduino Uno
Arduino is een opensource-computerplatform dat is opgebouwd rond de ATmega168-microcontroller van Atmel
en het softwareontwikkelplatform Processing. Dit platform is bedoeld voor hobbyisten, artiesten, kunstenaars en
iedereen die geïnteresseerd is in het maken en ontwerpen van slimme en creatieve objecten die kunnen reageren op
hun omgeving.
Met Arduino is het mogelijk apparaten en objecten te creëren die reageren op hun omgeving door middel van digitale
en analoge inputsignalen. Op basis van deze input kan een Arduinoschakeling autonome actie initiëren door het afgeven
van digitale en analoge outputsignalen. Input kan bijvoorbeeld worden gegenereerd door schakelaars, lichtsensoren,
bewegingsmeters, afstandsmeters, temperatuursensoren, of op basis van commando’s afkomstig van internet, een
radiomodule of een ander apparaat met een seriële interface. Outputsignalen kunnen bijvoorbeeld motoren, lampjes,
pompjes en beeldschermen aansturen, maar ook input genereren voor een andere Arduinomodule.
Daarnaast bestaan ook zogenaamde “shields”. Deze integreren vaak verschillende sensoren en modules in één printplaat.
Deze kan dan gemakkelijk op de Arduino aangesloten worden door hem te plaatsen op de input-/outputpinnen
14

6.1. SOORTEN 15
IDE van Arduino
van de Arduino. Vele van deze shields worden verkocht als kit en dienen dus zelf nog gesoldeerd te worden. Veelvoorkomend
zijn de wifi- en gps-kits. Naast deze kits kan ook een ProtoShield gekocht worden die dienstdoet als
breadboard om op te experimenteren.
6.1 Soorten
Het Arduinoplatform kent allerlei uitvoeringen van de hardware rond de Atmega168 of Atmega328. De meest gebruikte
modules die kant-en-klaar in Italië worden gemaakt, zijn:

16 HOOFDSTUK 6. ARDUINO (COMPUTERPLATFORM)
Arduino Pro Mini
Arduino (een oversteekplaats)
• Arduino UNO. Arduino UNO is de nieuwste versie van het ontwikkelbord en de opvolger van Arduino Duemilanove.
De UNO heeft een andere USB-to-Serialchip in zich dan de vorige versies, namelijk de ATmega8U2
USB-naar-TTL. Het heeft net als zijn voorgangers een USB-B-connectie en heeft verder een bootloader die
slechts 0,5 kB van het totale geheugen gebruikt, de voorganger gebruikte 2,0 kB.
• Arduino Duemilanove. Dit is de opvolger van de Diecimila en wordt opgevolgd door de UNO. Verschil met
de Diecimila is dat de Duemilanove automatisch omschakelt tussen USB-voeding en een losse adapter. De
Duemilanove is de meest eenvoudig te gebruiken versie van Arduino omdat deze direct op de computer kan

6.2. ZIE OOK 17
worden aangesloten en makkelijk te gebruiken aansluitcontacten heeft. Er is een mogelijkheid om zogenaamde
shields op het Arduinobord te plaatsen waardoor de mogelijkheden worden uitgebreid. Voorbeelden zijn shields
waarmee communicatie mogelijk is tussen twee Arduino’s, een shield voor het besturen van servomotoren, een
shield voor het aansturen van RGB-leds of een ethernetadapter om de Arduino aan te sluiten op het internet.
Het is mogelijk om meerdere shields op elkaar te zetten, waardoor een soort flat ontstaat. De geprogrammeerde
code wordt geüpload via USB-B. De kosten van een Arduino Duemilanove liggen rond de 26 euro. De Atmegachip
is geplaatst in een DIP-socket, en is makkelijk te vervangen, bijvoorbeeld als de chip overbelast is geraakt
door aangesloten randapparatuur.
• Arduino Mega. Er zijn momenteel twee versies van de Arduino Mega, de eerste versie, met de Atmega
1280-chip, is wat software betreft gelijkaardig aan de Duemilanove. Wel heeft deze 128 kB programmeerbaar
geheugen in plaats van 16 / 32 kB bij de Duemilanove. Ook heeft de Arduino Mega 70 programmeerbare
aansluitingen (54 digitaal + 16 analoog), tegenover 20 (14 digitaal + 6 analoog) bij de Duemilanove.
De Arduino Mega 2560, met de Atmega 2560-chip, is dan weer gelijklopend met de Arduino UNO. Dit met
weer als verschil meer programmeerbaar geheugen (256 kB in plaats van 32 kB), en meer programmeerbare
aansluitingen (70 in plaats van 20).
• Arduino Nano. Dit is een kleine versie met precies dezelfde mogelijkheden als de Duemilanove, maar hij
mist een 6V-adapter-plug en is op een breadboard te plaatsen. De afmeting is zo klein doordat gebruik wordt
gemaakt van een vastgesoldeerde Atmega-chip in een SMT TQFP-behuizing. De communicatie met de pc
gaat met USB mini-B. Door de breadboardpinnen is het minder eenvoudig om shields te gebruiken. Er is een
adapterboard of een bandkabel als verbinding nodig.
• Arduino BT. Dit Arduinoboard is uitgevoerd met een bluetooth-chip, waardoor deze via software kan communiceren
via bluetooth. De BT-versie is een board met vergelijkbare afmetingen en aansluitingen als de
Duemilanove, maar zonder verwisselbare controllerchip van Atmega.
• Arduino mini. Ongeveer hetzelfde als de nano, maar dan nog kleiner, omdat een USB-controller en bijbehorende
connector ontbreken. Voor communicatie met een pc is een optionele USB-B- of RS-232-adapter
nodig.
Naast deze volledig werkend geleverde versies zijn er ook Arduino-bouwpakketten te koop waarbij zelf alle componenten
op een printplaat gesoldeerd moeten worden. Voorbeelden zijn de BoArduino van Adafruit of de Bare Bones
Arduino Board Kit van Makezine. Aangezien dit Amerikaanse versies zijn en Arduino een Europees product is, zal
voor de Europese gebruiker het zelf bouwen weinig financieel voordeel geven.
6.2 Zie ook
• Dwengo, ontwikkelaar van het Dwengo-bord
• Raspberry Pi, singleboardcomputer
6.3 Externe links
• (en) Arduino.cc: De thuishaven van het Arduinoplatform
• (nl) Arduino.nu: Nederlandstalige informatiebron voor de Arduino

Hoofdstuk 7
Back-up
Een back-up of reservekopie is een kopie van gegevens die zich op een gegevensdrager of binnen een applicatie
bevinden om deze te kunnen herstellen mochten ze beschadigd raken. Meestal wordt de term back-up gebruikt voor
gegevens op bijvoorbeeld de harde schijf van een computer, maar ook van gegevens op andere dragers zoals een
simkaart, binnen een applicatie zoals een databasemanagementsysteem of zelfs niet-elektronische gegevens zoals een
adresboekje kan een back-up gemaakt worden. Deze kopieën worden preventief gemaakt om belangrijke gegevens
veilig te stellen voor het geval de gegevens op de originele drager verloren gaan of beschadigd raken.
Indien nodig kan een back-up weer op een vergelijkbare originele drager teruggezet worden.
Afhankelijk van het soort voorval waardoor de gegevens verloren gaan kunnen verschillende back-up methoden gebruikt
worden:
• Het “per ongeluk” weggooien of beschadigen van een bestand door de gebruiker kan ondervangen worden door
simpelweg een kopie van belangrijke bestanden te maken op dezelfde schijf.
• Het kapotgaan van de harde schijf kan ondervangen worden door een back-up op extra harde schijf te maken
of door een RAID-configuratie te gebruiken.
• Diefstal van een computer of gegevensdrager kan ondervangen worden door de back-up op een extern medium
te maken.
• Een grote brand, overstroming of andere calamiteit kan ondervangen worden door de back-up op een andere
locatie te bewaren.
Bij het opzetten van een back-up strategie moeten bovenstaande overwegingen meegenomen worden. Daarnaast moet
er ook aan gedacht worden dat beschadigingen in gegevens vaak niet meteen opgemerkt worden en dat een recente
back-up misschien al een kopie van de beschadigde gegevens bevat. Het is dus verstandig meerdere back-ups te
bewaren over een langere periode.
7.1 Back-upmethoden
Er zijn verschillende benaderingen mogelijk om een back-up te maken. Deze vallen globaal uiteen in twee methoden:
back-ups van de volledige harde schijf, de zogenoemde image back-ups, en back-ups op bestandsniveau.
Image back-ups zijn vooral geschikt om in geval van een catastrofale fout van een harde schijf, de vervangende schijf
snel volledig identiek in te richten. Back-ups op bestandsniveau zijn daarentegen bedoeld om in geval van fouten
in een of meer bestanden (bijvoorbeeld het onbedoeld verwijderen van een deel ervan, of het verwijderen van een
bestandsmap) de bestanden weer terug te kunnen plaatsen zonder dat daarbij de rest van het systeem beïnvloed wordt.
Ook is het mogelijk om oudere versies van bestanden, voor zover op een van de back-ups aanwezig, terug te plaatsen
zodat deze met de huidige versie vergeleken kunnen worden.
Back-ups op bestandsniveau worden veel volgens het volgende schema uitgevoerd:
18

7.2. VERSCHIL TUSSEN ARCHIVERING EN BACK-UP 19
• Een volledige back-up per periode. De lengte van de periode kan afhangen van de hoeveelheid gegevens,
de mate waarin deze veranderen en de capaciteit van het gebruikte back-up-medium. Meestal is deze periode
een week, soms twee weken of een maand. Deze back-ups worden om archiefredenen in het algemeen langer
bewaard, ook al is er een nieuwere volledige back-up gemaakt.
• Een incrementele back-up per dag. In deze back-up worden alleen die bestanden opgeslagen die sinds de
vorige volledige of incrementele back-up zijn veranderd. Om een volledige bestandsmap terug te plaatsen zijn
de laatste volledige back-up, en alle daar op volgende incrementele back-ups nodig.
• Een progressieve back-up, ook wel “incremental forever back-up method” genoemd. Dit is een variant op
incrementele back-up waarbij de eerste incrementele back-up natuurlijk een volledige back-up is. Vervolgens
worden alleen nog maar incrementele back-ups gemaakt. Om een volledige bestandsmap terug te plaatsen
zijn geen verschillende back-ups nodig, in plaats daarvan bouwt de back-upserver een lijst van terug te zetten
bestanden die vervolgens vanuit de opslag naar de client worden gestuurd.
• In plaats van een incrementele back-up kan ook een differentiële back-up gemaakt worden. Hierbij worden
steeds alle bestanden opgeslagen die sinds de laatste volledige back-up zijn veranderd. Om een volledige
bestandsmap terug te plaatsen zijn de laatste volledige back-up en de laatste differentiële back-up nodig.
Ook het simpelweg kopiëren van belangrijke files is een vorm van back-up, die in bepaalde situaties effectief kan zijn.
7.2 Verschil tussen archivering en back-up
Een back-up is altijd een reservekopie die gebruikt wordt om in het geval van een calamiteit de verloren gegevens zo
snel mogelijk terug te zetten. De gegevens die veilig gesteld moeten worden kunnen daarbij veranderen en moeten
daarom regelmatig opnieuw gekopieerd worden. En als alles goed gaat en er geen calamiteit optreedt moet een back-up
nooit terug gelezen worden.
(Digitale) archivering is de lange-termijnopslag van informatie die bewaard moet blijven, bijvoorbeeld ten behoeve
van het bedrijfsbelang en/of wettelijke regelingen of uit culturele overwegingen. De informatie in archieven wordt
niet dagelijks benodigd maar moet wel op verzoek relatief snel benaderbaar zijn. In tegenstelling tot een back-up
bevat een archief altijd originele gegevens, het verlies van het archief betekent ook het verlies van de originele data.
Daarom is het belangrijk dat van een archief een reservekopie (een back-up) gemaakt wordt.
Kenmerkend voor archieven is dat onveranderlijke informatie over een (zeer) lange periode beschikbaar gesteld en
regelmatig benaderd wordt. Kenmerkend voor back-up is dat meestal veranderlijke informatie over bepaalde periode
(zolang de gegevens geldig zijn) in kopie gehouden wordt en hopelijk nooit benaderd hoeft te worden.
Soms wordt een back-up gebruikt om oudere niet meer actuele versies van data alsnog te bewaren voor het geval dat
gemaakte wijzigingen ongedaan gemaakt moeten worden. Omdat het origineel bestand op de oorspronkelijke locatie
in dit geval niet meer bestaat, is dit echter geen back-up (reservekopie) maar een archief (origineel) en zou – als het
een belangrijke versie is – wederom geback-upt moeten worden.
7.3 Zie ook
• Digitaal archiefsysteem
7.4 Externe links
• Verschillen in eisen aan de hardware voor digitaal archief en back-up
• Een back-up is geen archief

Hoofdstuk 8
Bandkabel
Bandkabel in twee soorten
Een bandkabel (Eng. flat cable) is een plat soort kabel met meerdere aders. Aan het begin en het eind van de
kabel kunnen connectoren zijn gemonteerd, waarmee de kabel bijvoorbeeld als verbinding tussen een apparaat en
een moederbord kan worden bevestigd. Een bekende aansluiting die vaak gebruikmaakt van bandkabel is de IDEaansluiting.
Voor allerlei toepassingen zijn verschillende aantallen aders nodig.
Doorgaans wordt het type kabel van grijze, crèmewitte of beige kunststof gemaakt, waarbij de eerste ader met een
afwijkende kleur (bijvoorbeeld felrood of zwart) wordt gemarkeerd. Er bestaan echter ook varianten waarin iedere
ader een eigen kleur heeft, met dezelfde kleurenreeks als gebruikt voor het coderen van weerstanden. Als er meer
aders zijn dan de 10 kleuren, dan wordt het kleurenpatroon herhaald.
8.1 FFC
De bandkabel wordt ook wel aangeduid als de FFC (flexible flat cable). Onder dit begrip vallen theoretisch alle kabels
die zowel flexibel als plat zijn.
20

8.1. FFC 21
De FFC, inclusief connectoren, van de Samsung SGH-U700 mobiele telefoon.
Met de term FFC wordt echter voornamelijk verwezen naar de miniatuurversie van de bandkabel. Deze variant bestaat
vaak uit een dun plastic oppervlak, waar zich kleine metalen geleiders op bevinden. De variant wordt vooral gebruikt
in elektronica waar de onderdelen zo compact mogelijk in de behuizing zitten, zoals mobiele telefoons en laptops.

Hoofdstuk 9
Barebone
Er zijn veel barebone-pc’s met kleine afmetingen
Een barebone is een nog niet volledige pc die bestaat uit de systeemkast, het moederbord, de elektrische voeding en
ventilatie.
De koper van een barebonecomputer moet nog een geheugenkaart, een processor, een harde schijf en soms gewenste
in- en outputkaarten (videokaart, netwerkkaart, geluidskaart) toevoegen om er een werkende pc van te maken.
Bij de meeste barebones zijn geluid-, netwerk- en FireWire-kaarten reeds in het moederbord geïntegreerd. Als het
model tevens VGA onboard bevat, ontbreekt vaak het AGP- of PCI Express-slot. Ze hebben meestal ook maar één
PCI-slot.
22

Hoofdstuk 10
BASIC Stamp
De BASIC stamp is een kleine microcontroller, ontwikkeld door Parallax, die vaak gebruikt wordt door hobbyisten
om bekend te raken met de basisprincipes van microcontrollers, zoals het aansturen van een servomotoren, LEDs,
etc. . Hij staat bekend om zijn kleine formaat en is populair omdat hij eenvoudig te programmeren is in een variant
van de BASIC programmeertaal.
10.1 Specificaties
De BASIC Stamp heeft ongeveer de grootte van een postzegel en komt in de vorm van een DIP,alzietheternietuit
als één enkele behuizing. De PCB van de BASIC Stamp beschikt over alle elementen waarover een microprocessor
moet beschikken, dit houdt in:
• De microcontroller zelf met CPU. Bij de Stamp zal deze een ingebouwde ROM hebben met daarin de BASIC
interpreter.
• Een inwendige klok waarop het systeem zal draaien
• EEPROM: het geheugen van de BASIC Stamp is niet vluchtig, hierdoor zal hij zijn taken kunnen uitvoeren,
ook nadat de BASIC Stamp losgekoppeld is geweest van de voedingsbron. Het programma blijft bewaard totdat
de BASIC Stamp gereset wordt of het programma wordt overschreven.
• Voeding: Deze kan zowel een adapter zijn voor de netspanning of een 9V batterij
• 16 of 32 I/O pinnen (afhankelijk van het model)
• Spanningsregulator; De BASIC stamp werkt zelf op 5V, de spanningsregulator zal er dan voor zorgen dat er
gebruikgemaakt kan worden van een 9V batterij, dit maakt het geheel mobieler.
10.2 Programmeren
De BASIC Stamp maakt gebruik van een variant van de BASIC programmeertaal, PBASIC. PBASIC is zeer gelijkaardig
aan de gewone BASIC taal, enkel zullen hier meer functies ingebouwd zijn die worden gewijd aan de
microcontroller. Deze functies zijn o.a. PWM, het opzetten van een IIC communicatie of het besturen van LCD
schermen, etc.
Door middel van een seriële verbinding met een computer wordt een programma geüpload naar de EEPROM; hierdoor
zal het programma bewaard blijven op de microcontroller als deze wordt losgekoppeld van de spanningsbron.
Om een programma naar de BASIC Stamp te schrijven is er dus geen speciale programmer (een stuk hardware dat
de EEPROM zal beschrijven) nodig.
23

24 HOOFDSTUK 10. BASIC STAMP
Input/Output
Pins 8-15
Interpreter
Chip
Input/Output
Pins 0-7
EEPROM
20MHz
Oscillator
5V Voltage
Regulator
Schematisch overzicht van de BASIC Stamp 2
10.3 Soorten
Er zijn op dit moment 4 soorten van de Stamp
• BASIC Stamp 1 (BS1)

10.4. ZIE OOK 25
• BASIC Stamp 2 (BS2)
• Spin Stamp: gebruikt SPIN in plaats van PBASIC
• Javelin Stamp: gebruikt een variant van Java in plaats van PBASIC
Van de BS2 zijn er nog verschillende varianten (BS2e, BS2pe, BS2px, BS2sx, BS2p24, BS2p40) naargelang het
model is er een snelle werktijd, extra I/O mogelijkheden, etc. Sommige varianten op de BS2 maken ook gebruik van
een Parallax SX processor in plaats van de PIC die de BS1 en BS2 gebruiken.
10.4 Zie ook
• Arduino
• Raspberry Pi
• Dwengo, ontwikkelaar van het Dwengo-bord
10.5 Externe links
• “Wat is een Basic Stamp?" – Uitleg over de BASIC stamp
• “Comparing PBASIC 2.5 control structures to the old PBASIC” – By Tracy Allen, EME Systems, 2003 [Engels]
• Parallax Forums – Discussion Forum [Engels]
• Parallax, Inc. – Corporate website, home of the Basic Stamp and Basic Stamp 2 [Engels]

Hoofdstuk 11
Bestandsserver
Een bestandsserver (of file server) is een server die Network Attached Storage ter beschikking stelt aan clients.
Veel gebruikte protocollen zijn FTP, HTTP, NFS en SMB. Bestandsservers kunnen RAID gebruiken om de snelheid
en betrouwbaarheid van het lezen en schrijven te vergroten.
Een bestandsserver dient ervoor te zorgen dat bestanden volledig en zonder een enkele fout worden overgebracht naar
de client. Dit in tegenstelling tot een streaming server zoals die bij streaming media wordt gebruikt. In dat geval is het
minder belangrijk dat alle beelden foutloos overkomen maar staat het afleveren van een continu doorlopende stroom
- een video zonder haperingen - centraal (zie ook downloaden versus streamen).
26

Hoofdstuk 12
BlueTrack
BlueTrack is een muis-technologie ontwikkeld door Microsoft. Deze muistechnologie is de opvolger van de laseren
led-muis. BlueTrack werd ontwikkeld omdat de eerder genoemde muizen niet op alle oppervlakken operationeel
zijn. De muizen die met BlueTrack zijn uitgerust, werken op bijna alle soorten ondergrond (bv. graniet, tapijt en hout)
met uitzondering van helder glas en spiegels.
12.1 Werking
BlueTrack-muizen behoren nog steeds tot de optische muizen. Deze gebruiken een led-licht straal en registreren hierna
de weerkaatsing van het licht op een CMOS sensor en kunnen zo de verplaatsing van de muis berekenen. De werking
van de BlueTrack is net hetzelfde, enkel zijn er een paar hardwarematige aanpassingen gebeurd in vergelijking met
laser- en led-muizen.
Allereerst wordt er geen gebruik meer gemaakt van het rode ledlicht, dat we allemaal kennen van de optische muizen,
maar van blauw ledlicht. Het blauwe licht is minder gevoelig voor stof en oneffenheden dan het rode, dit zorgt voor
een betere nauwkeurigheid op minder effen oppervlakken. Het blauwe licht zorgt ook voor beelden met een hoger
contrast en een hogere resolutie en dus voor een betere weergave op de sensor.
Ten tweede is de blauwe straal vier maal groter waardoor het oppervlak die het licht beslaat groter is, met als gevolg
meer weerkaatsing en een betere weergave van de ondergrond op de sensor. Verder wordt gebruikgemaakt van
een diffuser, deze zorgt ervoor dat er een optimale verstrooiing is van het licht. Microsoft ontwikkelde een CMOS
chip met geavanceerde algoritmes en pixelarchitectuur die de grote hoeveelheid weerkaatsend licht op een snelle en
nauwkeurige manier kan verwerken om zo de exacte beweging van de muis te volgen.
12.2 Uitvinder
Mark DePue (Microsoft Platforms Engineering Manager) is de uitvinder van deze technologie. Hij studeerde af aan
de universiteit van Californië. Hij kwam op het idee om de technologie te ontwikkelen, omdat zijn vrouw haar laptop
de ganse dag door het huis meezeulde en daarom overal wilde kunnen werken met een normale muis in plaats van
een touchpad. De muis moest op verschillende ondergronden perfect bruikbaar zijn.
12.3 Referenties
• (en) Microsoft Mouse and Keyboard - BlueTrack
12.4 Externe link
• Video: BlueTrack-technologie voor muizen
27

Hoofdstuk 13
Boordcomputer taxi
De boordcomputer taxi (BCT) is in samenwerking met een vertegenwoordiging vanuit de Nederlandse taxibranche,
de Inspectie Verkeer en Waterstaat (IVW) en consumentenorganisaties ontwikkeld.
Om de BCT publiekelijk bekender te maken is een website ontworpen waarop nieuws met betrekking tot de BCT
staat.
Doel van het apparaat is om het taxivervoer te verbeteren door registratie en de handhaving veiliger, efficiënter en
inzichtelijker te maken (waardoor oneerlijke concurrentie beter tegengegaan zou dienen te gaan worden).
13.1 Wettelijke regeling
Artikel 79 van het Besluit personenvervoer 2000 bepaalt dat de vervoerder die taxivervoer verricht er zorg voor draagt
dat in een auto waarmee taxivervoer wordt verricht een op correcte wijze functionerende boordcomputer aanwezig is
waarvoor een typegoedkeuring is verleend. Er is een overgangstermijn tot 1 juli 2014 (tot dan geen boordcomputer
verplicht maar dan wel werkmap en controledocument gebruiken). [1][2]
13.2 Werking
De BCT moet volgens een 122 pagina’s tellende regeling gaan functioneren. [3] Voor de BCT worden diverse chipkaarten
gebruikt. Namelijk een chauffeurskaart, inspectiekaart, keuringskaart en een ondernemerskaart. Deze kaarten worden
respectievelijk gebruikt door de chauffeur, de controleur, de monteur/ijkmeester en de ondernemer. Op de kaart
van de chauffeur worden onder meer de rij- en rusttijden geregistreerd.
13.3 Registratie
De BCT registreert behalve de rij- en rusttijden van de chauffeur ook de gps-posities met vaste intervallen, de kilometerstand
van het voertuig, de gereden afstand, locatie van start en stop van een rit en de gereden ritten. Tevens
moet de ritprijs automatisch overgenomen worden van de in het voertuig aanwezige taxameter.
13.4 Invoering
De bedoeling was dat de BCT halverwege 2009 zou worden ingevoerd. Door problemen met de chip in de verschillende
kaarten werd door de verantwoordelijke staatssecretaris Tineke Huizinga het project vooralsnog met zes maanden
uitgesteld naar november 2009. [4] De chip bleek namelijk makkelijk te kraken. [5][6] Gedurende een overgangstermijn
tussen 1 november 2009 en 31 december 2011 dienen alle Nederlandse taxi´s te worden voorzien van de BCT.
Vanaf 1 juli 2012 moeten de rittenstaat en het werkboekje uiteindelijk definitief zijn vervangen door de in alle taxi’s
aanwezige BCT.
28

13.5. SUBSIDIE 29
13.5 Subsidie
Op 31 maart 2010 is bekend geworden wat de subsidie voor de BCT zal zijn. Bij aanschaf van een boordcomputer
taxi geeft de overheid zeshonderd euro subsidie. Dat heeft de minister van Verkeer en Waterstaat bekendgemaakt. Het
bestuur van KNV heeft aangegeven dit bedrag met een positief advies voor te willen leggen aan de ledenvergadering.
Ook het handhavingsbeleid krijgt een positief advies van het bestuur. De ledenvergadering van KNV vond plaats op
12 april. [7]
13.6 Weerstand
Vanuit de branche komt steeds meer weerstand tegen dítmaal dus de BCT, mede omdat dit systeem gebaseerd zou
zijn op verouderde systemen. Een deel van de branche ziet meer in de reeds bestaande, online registratiesystemen, die
vele malen efficiënter zouden zijn. Een ander deel van de branche beziet het geheel als de zoveelste geldverkwisting,
zonder overtuigd te zijn van de voordelen voor de taxibranche.
Tevens is er 'enige' scepsis vanwege de uitstel van de invoering naar (vooralsnog) november 2009. Dit mede vanwege
het eerdere debacle en de opvolgende uitstellingen van invoeringsdata ten aanzien van een gewraakte tarievenstructuur
en bijvoorbeeld het uiteindelijk eenvoudig kunnen manipuleren van de (vooraf vermeend nagenoeg niet te manipuleren)
digitale tachograaf. [8] Vele dure beloften dat oneigenlijke concurrentie ingedamd zou worden, bleken in de
praktijk vooral voor aanvullend (en des te moeilijker aantoonbaar) frauderen te zorgen. [9]
13.7 KNV Taxi Akkoord
Tijdens de KNV ledenvergadering van maandag 12 april 2010 is de invoering van de Boordcomputer Taxi (BCT)
door een meerderheid van de aanwezigen aangenomen. KNV is daarmee dus akkoord met de invoering van de Boordcomputer
Taxi.
13.7.1 Kamervragen
Op 13 mei 2009 heeft staatssecretaris Huizinga schriftelijke vragen van de Tweede-Kamercommissie voor Verkeer
en Waterstaat over de boordcomputer voor taxi’s waarin ze haar standpunten omtrent de boordcomputer verdedigt. [10]
13.8 Externe link
• Taxitransport op Ilent.nl

Hoofdstuk 14
Bootsplash
De bootsplash van Knoppix
Bootsplash is het grafische opstartscherm van een computer.
De Engelse term verwijst naar een vlek of plens tijdens het opstarten (booten) van de computer.
De bootsplash kan een simpele tekst zijn, maar kan ook een afbeelding zijn. Het kan voor verschillende doeleinden
gebruikt worden. Zo kan een bedrijf zijn naam bootsplashen, zodat het altijd duidelijk is dat de computer van het
bedrijf afkomstig is. Dit wordt vaak gedaan door BIOS-fabrikanten.
30

Hoofdstuk 15
Chemische computer
Een chemische computer is een onconventionele computer die gebaseerd is op informatie die is opgeslagen in
verschillende concentraties van chemicaliën. De berekeningen van de computer geschieden per chemische reactie.
Chemische computers zijn nog in een experimenteel en ontwikkelstadium.
De basis van de eerste chemische computers ligt in een ontdekking van de Sovjet-wetenschapper Boris Beloesov, die
in de jaren 1950 een combinatie van zouten en zuren wist te maken die met chemische reacties afwisselend doorzichtig
en geel werd - een cyclische reactie.
Inmiddels zijn chemische computers toegepast om meetkundige problemen op te lossen en het zoeken van een kortste
route in een plattegrond. [1][2] Ook wordt onderzoek gedaan naar de mogelijkheden om neurale netwerken op basis
van chemische processen te bouwen. [3] 31

Hoofdstuk 16
Class of service
Class of Service (CoS) is een methode om aan IP-pakketten kenbaar te maken met welke prioriteit ze in het netwerk
behandeld moeten worden. Binnen de IP-header wordt hier het TOS-veld voor gebruikt. Routers inhetpadnaarde
eindbestemming moeten deze manier wel ondersteunen en tevens moet de applicatie/hardware in staat zijn het TOS
veld op de juiste prioriteit te zetten.
32

Hoofdstuk 17
Computerarchitectuur
Met de computerarchitectuur, of kortweg de architectuur, van een computersysteem wordt de opbouw van de fundamentele
operationele structuur van een computersysteem bedoeld. Een weergave van een computer- of processorarchitectuur
bevat de functionele omschrijving van de vereisten, in het bijzonder snelheden en verbindingen, en ontwerptoepassingen
van een computer of processor. [1][2] Grotere computersystemen, zoals computerclusters, bestaan uit meerdere
computers die in een computernetwerk met elkaar verbonden zijn. Computerarchitectuur en netwerkarchitectuur
beginnen in elkaar over te lopen als het bijvoorbeeld om (deels) gedistribueerde databases gaat. [3]
17.1 CPU-architectuur
Instruction Fetch
Instruction Decode
Register Fetch
Execute
Address Calc.
Memory Access
Write Back
IF ID EX MEM WB
Next PC
Adder
Next SEQ PC
RS1
RS2
Register
File
Next SEQ PC
Zero?
Branch
taken
MUX
PC
Memory
IR
IF / ID
Sign
Extend
Imm
ID / EX
MUX
MUX
ALU
EX / MEM
Memory
MEM / WB
MUX
WB Data
Schematische weergave van de uitvoering van een instructie door een MIPS-CPU.
De eerste twee figuren rechts laten een schematische weergave van de instructieverwerking door een MIPS RISCprocessor
en het halfgeleidermateriaal in een MIPS-processor zien. Het schema laat zien hoe een instructie verwerkt
wordt door een eenvoudige CPU met een Von Neumann-processorarchitectuur.
33

34 HOOFDSTUK 17. COMPUTERARCHITECTUUR
Het halfgeleidermateriaal in de NEC VR5000 RISC-processor.
17.1.1 Instructieverwerking
De instructie wordt verwerkt in een cyclus waarin vijf stappen onderscheiden kunnen worden:
1. de instructie, de gegevens en adressering worden tijdens de IF-stap (instruction fetch) uit het geheugen opgehaald,
2. de gegevens voor het uitvoeren van de instructie worden tijdens de ID-stap (instruction decode) in het registergeheugen
van de processor geplaatst,
3. de instructie wordt met de gegevens in de registers tijdens de EX-stap (execute) verwerkt,
4. de resultaten in de registers worden tijdens de MEM-stap (memory access) in het geheugen opgeslagen en als
de instructie helemaal is uitgevoerd krijgt de processor de opdracht om de volgende IF-stap uit te voeren,
5. als de instructie in stap vier nog niet volledig is uitgevoerd dan volgt de WB-stap (write back) met de opdracht
om de volgende ID-stap in de verwerkingscyclus van de instructie uit te voeren.
In het schema is de rol van functionele eenheden, zoals arithmetic logic units (ALU’s) en multiplexers (MUX), in het
verwerkingsproces met symbolen weergegeven.

17.2. SYSTEEMARCHITECTUUR 35
17.1.2 Geheugen en gegevensopslag
Tijdens de uitvoering van de IF-stap worden de gegevens uit het geheugen gelezen. Meestal draait een processor op
een hogere klokfrequentie dan de perifere hardware of de geheugenchips op een moederbord. In dergelijke gevallen
wordt met het rood gekleurde vakje in het schema het cache geheugen van de processor bedoeld. Tijdens de MEMstap
worden de verwerkte gegevens uit de registers in het geheugen opgeslagen. De datacommunicatie met de perifere
hardware en de geheugenchips verloopt niet op het niveau van elementaire instructies voor de CPU maar wordt door
speciale microcontrollers verricht die de geheugenhiërarchie van de computer beheren.
17.1.3 Instructies en verwerkingscycli
Naast het wegschrijven van de resultaten naar het geheugen wordt in de MEM-stap gecontroleerd of de verwerking van
de instructie voltooid is. Als er meer verwerkingscycli doorlopen moeten worden dan wordt de WB-stap uitgevoerd.
Omdat de gegevens die in de MEM-stap in het geheugen opgeslagen werden nog in de registers staan hoeven ze niet
ingelezen te worden zodat de processor direct met het uitvoeren van de ID-stap verder kan gaan.
Hoeveel verwerkingscycli nodig zijn voor het uitvoeren van een instructie hangt af van het type instructie. Een binaire
bits-gewijze logische operatie kan in een enkele cyclus uitgevoerd worden. Voor het uitvoeren van een optelling van
twee gehele getallen zijn meerdere cycli nodig en het uitvoeren van een vermenigvuldiging vraagt om een veelvoud
van het aantal verwerkingscycli dat nodig is voor een optelling.
17.2 Systeemarchitectuur
In hedendaagse toepassingen worden vaak meerdere CPU’s met grotere functionele eenheden, zoals FPU’s, een GPU,
DMA en een USB-hub, samen op een System on Chip of SoC ondergebracht. Computerarchitectuur kan in een breder
verband ook gedefinieerd worden als de wetenschap en de kunst van het selecteren en verbinden van hardwareonderdelen
om computers te bouwen die voldoen aan eisen van functionaliteit, prestatie en kostprijs. De term wordt
bijvoorbeeld gebruikt voor:
• het ontwerp van de CPU, de instructieset en de adressering op de kleinste schaal,
• een SoC die toegepast kan worden in embedded systems, smartphones, tabletcomputers en toepassingen voor
mobiel internet,
• een moederbord met een videokaart en de aansluitmogelijkheden voor randapparatuur van desktopcomputers
en gaming computers,
• hardware-ontwerp op een bredere schaal, zoals in het geval van mainframes, supercomputers en computerclusters. [4][5][6]
De verzameling machine-eigenschappen moeten ontwikkelaars van besturingssystemen en toepassingen begrijpen om
de computer te kunnen programmeren.
Computerarchitectuur wordt als vak op alle informaticascholen behandeld.

Hoofdstuk 18
Computervirus
Een computervirus (in het dagelijks taalgebruik wordt meestal kortweg over virus gesproken) is een vorm van schadelijke
software (malware). Het is een computerprogramma dat zich in een bestand kan nestelen, bijvoorbeeld in
bestanden van een besturingssysteem. Computervirussen worden als schadelijk beschouwd omdat ze schijfruimte en
computertijd in beslag nemen van de besmette computers. In ernstige gevallen kunnen virussen binnenin de computer
schade aanrichten, bijvoorbeeld het wissen en verspreiden van gevoelige gegevens. In zeer ernstige gevallen kan de
gebruiker zelfs de totale controle over de computer verliezen.
Hoewel er veel verschillende computervirussen bekend zijn, komt er slechts een fractie daarvan “in het wild” voor. De
Wildlist Organization International houdt een maandelijkse lijst bij van de virussen die in het wild zijn aangetroffen.
Maandelijks worden er enkele duizenden verschillende virussen in het wild aangetroffen. Veel bestaande virussen zijn
niet virulent genoeg om zich zelfstandig te verspreiden.
Het in omloop brengen van een computervirus is een misdrijf, zowel in het Nederlandse Wetboek van Strafrecht als
in het Belgische Strafwetboek.
18.1 Andere soorten malware
Computervirussen die zich ongemerkt in een computersysteem nestelen en vermenigvuldigen moeten onderscheiden
worden van Trojan horses. Trojaanse paarden zijn programma’s die andere dingen doen dan ze voorgeven, bijvoorbeeld
de computer gemakkelijker toegankelijk maken voor andere virussen of spam versturen. Wormen zijn geen
virussen maar worden wel vaak zo genoemd. Het zijn zelfstandige programma’s die zich direct over het netwerk verspreiden.
Als de schade pas aangebracht wordt op een vooraf bepaald tijdstip, zoals bij een tijdbom of op het moment
dat de software een bepaalde - vooraf vastgelegde - verandering waarneemt, spreekt men van een logic bomb.
18.2 Geschiedenis
In 1984 beschreef de Amerikaan Fred Cohen in zijn thesis Computer Viruses – Theory and Experiments een functioneel
computervirus voor het Unix-besturingssysteem. In 1987 publiceerde de Duitser Ralph Burger in het boek
“Computer Viruses, a high tech disease” de complete broncode van een werkend virus voor MS-DOS. Bijna alle
computervirussen uit de periode 1987 tot circa 1991 zijn gebaseerd op de publicaties van Cohen en Burger. De Nederlander
Jan Terpstra pionierde in deze periode via zijn BBS als een van de eersten met het opsporen en onschadelijk
maken van computervirussen. Hij wordt gezien als één van de grondleggers van de antivirusindustrie.
Oorspronkelijk (vanaf circa 1988) verspreidden virussen zich vooral via software op diskettes en (illegale) cd-roms.
Sinds e-mail een grote vlucht genomen heeft verspreiden virussen zich vooral via e-mailprogramma’s en dragen zij
bij aan de hoeveelheid junkmail die de doorsnee internetgebruiker ontvangt. Ze maken daarbij vaak gebruik van het
adresboek dat de gebruiker in zijn e-mailprogramma heeft gemaakt. De meest gebruikte en daardoor gevoeligste e-
mailprogramma’s zijn Microsoft Office Outlook, Outlook Express, Windows Mail, Google Mail en Windows Live
Mail. Macrovirussen verspreiden zich voornamelijk via Office-bestanden.
Uit een verslag van IBM bleek dat het aantal bekende computervirussen in 2004 met 25 procent toegenomen was tot
36

18.3. INVLOED VAN HET BESTURINGSSYSTEEM 37
112438. Ongeveer 6 procent van de gescande e-mails in 2004 bevatten een virus. Het aantal geïnfecteerde e-mails
ligt daarmee dubbel zo hoog als in 2003 (3 procent). In 2002 was dat slechts een half procent.
18.3 Invloed van het besturingssysteem
Virussen komen het meest op het besturingssysteem Microsoft Windows voor. Andere besturingssystemen zoals
GNU/Linux en Mac OS X, worden minder vaak blootgesteld aan computervirussen. Sinds eind jaren 2000 komt hier
langzaam verandering in door de stijgende populariteit van andere besturingssystemen. Deze zijn vaak niet aangepast
om bescherming te bieden tegen virussen. Over de redenen dat Windows een geliefd doelwit is voor virusschrijvers
kan men speculeren, maar de volgende redenen worden vaak aangegeven:
• Windows is een populair besturingssysteem, waardoor virusmakers zich sneller hierop zullen richten; ze hebben
immers een grotere doelgroep.
• Veel Windows-programma’s pogen zo gebruiksvriendelijk en idiotproof te zijn, dat de veiligheid hiervoor het
veld heeft moeten ruimen.
• Windows was van oorsprong gericht op personal computers, terwijl andere besturingssystemen zoals Linux en
Mac OS X, vanaf de grond af zijn opgebouwd met het oog op meerdere gebruikers en netwerkgebruik. Werking
en veiligheid van Linux en OS X zijn hierdoor veel beter bestand tegen de gevaren van internet.
Dit betekent echter niet dat deze besturingssystemen niet beschermd zouden moeten worden. Ze kunnen immers
“drager” zijn van virussen en wormen voor Windows-systemen. Als besmette bestanden op bijvoorbeeld een Linuxsysteem
staan, kan het voorkomen dat de Windows-machines virusvrij gemaakt zijn, maar dat er daarna weer een
nieuwe besmetting gebeurt via die bestanden. Tegenwoordig wordt ook aangeraden antivirusprogramma’s aan te
schaffen voor Mac OS X.
Tegenwoordig komen virussen meer en meer voor GNU/Linux en Mac OS X (bijvoorbeeld MacShield). GNU/Linux
was in 2011 een populair doelwit op dedicated servers,. Omdat dedicated servers de laatste jaren betaalbaarder zijn
geworden voor particulieren en GNU/Linux een gratis besturingssysteem is, komt dit meer en meer voor.
18.4 Levensloop
Computervirussen hebben een zekere levensloop, gaande van het creëren tot het uitroeien van het virus. Het creëren
gaat om de tijd die de programmeur nodig heeft om een virus te ontwikkelen. Vervolgens komt het virus tot stand
en wordt het gekopieerd naar een strategische plaats zodat het zo vlug mogelijk verspreid kan worden. Daarna volgt
de reproductie. Een virus vermenigvuldigt zich een aantal keren vooraleer het actief wordt. Voor bepaalde virussen
vindt vervolgens een activeringsprocedure plaats. Het ogenblik waarop iemand de aanwezigheid van een virus
vaststelt, wordt de ontdekking genoemd. Zodra de ontdekking is gebeurd, zullen software-ontwikkelaars trachten de
aanwezigheid van het virus vast te stellen. Na deze assimilatie volgt de uiteindelijke uitroeiing.
18.5 Bestrijding
Er is een complete industrie die softwarepakketten ontwikkelt om virussen te bestrijden, zowel voor Windows als
voor Mac OS X. Naast de softwarepakketten die op pc’s of servers van bedrijven draaien is er nog een technologie
om virussen te bestrijden, de zogenaamde managed e-mail solutions. Hierbijwordtdemailalopdeservervande
e-mailaanbieder gecontroleerd op virussen en spam. Het voordeel hiervan is dat een geïnfecteerde mail niet in het
eigen systeem van de gebruiker komt en daar dus geen kwaad kan uitrichten.
18.6 Wijzen van verspreiding
Voorbeelden van manieren waarop een virus in een computer kan doordringen zijn:

38 HOOFDSTUK 18. COMPUTERVIRUS
• Websites
• USB-sticks
• diskette
• geheugenkaarten
• cd-rom, dvd ...
• modem (niet via internet, bijvoorbeeld BBS)
• e-mail
• bestanddeling (bijvoorbeeld Kazaa, LimeWire en andere p2p-systemen)
• misbruik van bugs (vulnerabilities) in software
• door het aankoppelen van een besmette harddisk
• Infectie door in BIOS genestelde code. Alleen het wissen of het verwijderen van de harde schijf heeft dan geen
zin.
• Infectie door in de batterijchip van een laptop genestelde code. Dit is een nieuw onderzoeksgebied en komt nog
heel zelden voor.
• Infectie via de draadloosnetwerkkaart. Hiervoor zijn hardware specifieke instructies nodig. Via een bufferoverflow
zou hiermee toegang verschaft kunnen worden tot de computer zelf.
• Open netwerkpoorten en het niet gebruiken van een wachtwoord, een makkelijk te kraken of een makkelijk
te achterhalen wachtwoord (bijvoorbeeld omdat hetzelfde wachtwoord overal gebruikt wordt door iemand).
Hierdoor kan er externe code verstuurd worden naar deze computer.
• Windows Update (en mogelijk ook andere authentieke updatemethoden). Deze verspreidingsmethode is voor
het eerst gesignaleerd in Flame. Het was mogelijk gemaakt door een Man-In-The-Middle en het gebruik van
valse certificaten, die gegeneerd konden worden door zwakheden in het md5-algoritme.
18.6.1 Verspreiding per e-mail
De e-mails die een virus bevatten proberen meestal de indruk te wekken dat ze een belangrijke boodschap bevatten en
afkomstig zijn van een bekende afzender die men kan vertrouwen. Vaak is de schijnbare afzender iemand waarin de
persoon in kwestie in het verleden al contact mee heeft gehad. Dit komt doordat de e-mailadressen in het adresboek
vaak gebruikt worden voor de verzending van zulke berichten. Valse virusberichten worden hoaxes genoemd.
Ook een bekende truc is het misbruiken van de naam van een firma zoals de virusmail MS Update Announcement.
Deze e-mail lijkt bedrieglijk echt en er wordt in gesuggereerd dat door uitvoer van het bijgevoegde programma de
computer wordt beveiligd tegen de nieuwste virussen. De afzender is echter niet Microsoft en de bijlage is een virus.
Verder zijn e-mails met virussen die de indruk wekken afkomstig te zijn van een mailserver of internetprovider
ook populair. Dat zijn berichten zoals “Mail Delivery failure” of “Internet Provider Abuse” of iets gelijkwaardigs.
Sommige virussen zijn in staat om de e-mails af te stemmen op het e-mailadres van de geadresseerde, zo kan iemand
met bijvoorbeeld een @yahoo.com-adres een e-mail krijgen die schijnbaar van de helpdesk van Yahoo afkomstig is
maar in werkelijkheid van iemand anders.
Door het inlassen van een valse melding dat het bericht virusvrij is trachten sommige virussen de kans op infectie te
verhogen. Toch zijn er ook nog steeds veel 'domme' virussen die zich beperken tot gewoon een “Hi” of “see attached
file”.
Bij verspreiding via e-mail is het virus meestal bijgesloten in bijlage. De bestandsnaam kan vast zijn maar ook op basis
van het e-mailadres van de ontvanger of volstrekt willekeurig. Meestal is er een poging gedaan om te verbergen dat
het een uitvoerbaar bestand is. Een constructie zoals data.txt.pif is gebruikelijk (deze truc werkt echter alleen op computers
met het Microsoft Windows-systeem). Men maakt hier handig gebruik van de optie die sommige e-mailclients
hebben om de bestandsextensie te verbergen. Hierdoor is het schijnbaar een onschuldig tekstbestand. Ongelukkig
genoeg is deze optie standaard ingeschakeld op de meeste versies van Microsoft Outlook, Outlook Express.

18.7. SOORTEN VIRUSSEN 39
De bestandsextensie van het virus kan verschillen. Macrovirussen kunnen aanwezig zijn in documenten die een macrotaal
ondersteunen die programma’s kan opstarten zoals het geval is bij Microsoft Word, Microsoft Powerpoint,
Microsoft Excel of Microsoft Access.
De recentere virussen maken gebruik van de spoofeigenschap: het sturen onder een e-mailadres van iemand anders.
18.7 Soorten virussen
Vroeger waren er allerlei typen virussen die op hun eigen manier schade aanrichtten.
Zo waren er bestandsvirussen die viruscode aan programma’s toevoegden die de extensie EXE of COM hebben. Als
er zo'n programma wordt gestart, wordt het virus geactiveerd. Dan kan het virus zich naar andere bestanden kopiëren.
Bootsectorvirussen voegden gegevens toe aan het opstarten van een besturingssysteem.
Macrovirussen werden verspreid in bestanden met een macro erin, zoals Word-documenten.
Zoals reeds gezegd zijn computerwormen en Trojaanse paarden geen virussen, maar wel andere vormen van malware.
18.7.1 Mailvirussen
Dit zijn de 'ouderwetse' virussen die zichzelf als bijlage verspreiden via e-mail. Tijdens een besmetting kan er een
mailserver automatisch geïnstalleerd worden, zodat er geen gebruik hoeft te maken van een e-mailprogramma op de
geïnfecteerde computer. Ook de mailserver van de internetprovider waar de besmette computer mee is verbonden,
hoeft niet te worden gebruikt. Internetproviders controleren streng op dit soort virussen dus de kans is groot dat de
berichten er direct zouden worden uitgefilterd als ze via de provider verstuurd zouden worden.
Door een goede virusscanner te installeren en die altijd up-to-date te houden kan men zich wapenen tegen deze
virussen. De meeste internetproviders filteren de geïnfecteerde mail er al uit. Bij sommige providers moet er daarvoor
extra betaald worden.
18.7.2 Mobiele virussen
Ook voor mobiele telefoons bestaan er tegenwoordig virussen. Een echte doorbraak blijft echter uit, ondanks het feit
dat mobiele telefoons en smartphones aan het uitgroeien zijn tot volwaardige computers.
Uit een studie van een groep netwerkdeskundigen onder leiding van hoogleraar Albert-László Barabási (Northeastern
University, Boston, Verenigde Staten) blijkt dat we hiervoor vooral moeten kijken naar de besturingssystemen van
de mobiele telefoons. Er zijn namelijk heel veel verschillende besturingssystemen, zoals dat ook het geval is bij pc’s.
Virussen kunnen enkel worden overgedragen tussen twee apparaten met hetzelfde besturingssysteem.
De onderzoekers rekenden uit dat minstens 10% van alle mobiele telefoons hetzelfde besturingssysteem moet hebben
alvorens een epidemie mogelijk is. Om tot dat resultaat te komen bekeken ze gedurende een maand de telefoongegevens
van zes miljoen mobiele abonnees. Met die gegevens stelden ze een simulatie op met mobiele telefoongebruikers
waarin ze ongeremd virussen konden loslaten.
Na een heleboel virusuitbraken kwamen ze dus tot de conclusie dat of een epidemie uitbreekt afhankelijk is van
de populariteit van een welbepaalde telefoon. Een populaire telefoon zal immers meer kans hebben om een andere
telefoon tegen te komen met hetzelfde besturingssysteem waarop het virus kan worden overgedragen.
De overdracht
De overdracht van mobiele virussen kan op drie manieren: via bluetooth, via mms of via het internet.
Hoe een besmetting gebeurt via internet ligt voor de hand. De gebruiker van de telefoon downloadt het virus rechtstreeks
van het internet en besmet zo zijn telefoon. Deze methode is de minst efficiënte van de drie omdat de overdacht
niet gebeurt van telefoon naar telefoon en kan zo ook aangezien worden als een buitenbeentje.
De bluetooth-methode is heel wat efficiënter. De reeds besmette telefoon zoekt contact met andere telefoons binnen
zijn bereik en eens hij een vatbaar slachtoffer heeft gevonden kopieert het virus zichzelf naar de andere telefoon. De

40 HOOFDSTUK 18. COMPUTERVIRUS
bluetooth-methode is een goede manier om een virus snel te verspreiden over korte afstand, maar heeft als nadeel dat
verspreiding over grotere afstand niet mogelijk is.
De laatste methode is veruit de efficiëntste. Een telefoon stuurt automatisch een mms naar iedereen uit zijn netwerk
met in de bijlage geen foto of filmpje, maar wel een virus. Als de ontvanger de mms dan opent en instemt om het
'filmpje' te bekijken, heeft het virus vrij spel en kan het zich verder verspreiden.
18.7.3 Andere
• Bootsectorvirus. Dit virus voegt gegevens toe aan het opstartgedeelte van een computer die het besturingssysteem
moet starten (de bootsector).
• Macrovirus. Dit virus wordt verspreid door bestanden met een macro erin. Voorbeelden zijn Word-documenten.
• Tijdbomvirus. Dit virus wordt pas actief op een bepaalde datum of tijd (1 april en vrijdag de dertiende zijn
daarbij populair). Hierbij kan elk soort virus worden geactiveerd.
• Logic bomb. Dit virus activeert als er een bepaalde, voorgeprogrammeerde, verandering optreedt in de computer.
Hierbij kan elk soort virus worden geactiveerd.
18.8 Zie ook
• Lijst van malware
• Phishing
• Spam
• Social engineering
• Trojan horse
• Computerworm
18.9 Referenties
• Backer, J. 2009. Mobiele epidemie, Quest, oktober 2009, p. 108-110
• Ministerie van economische zaken. April 2000. Gids voor internetgebruikers, p. 47-48
• Wokke, A. 24 april 2009. Mobiele virussen gaan zicht verspreiden via mms (http://tweakers.net/nieuws/59787/
mobiele-virussen-gaan-zich-verspreiden-via-mms.html), (accessed 30 november 2009)
• Wang, P. , González, M. , Hidalgo, C. , Barabási, A. 2009. From human mobility pattern to mobile virus’s
spreading (http://puwang.barabasilab.com/Talks/Venice_PPT.pdf), (accessed 30 november 2009)
• Pruyn, R. 28 september 2007. Mobiele virussen lopen twintig jaar achter, (http://www.itprofessional.be/news.
cfm?id=73682]), (accessed 30 november 2009)
• Metheringham, N. 13 december 2010. Exim Exploit In The Wild Advisory (http://packetstormsecurity.org/
files/96667/Exim-Exploit-In-The-Wild-Advisory.html), (accessed 12 juni 2011)

Hoofdstuk 19
Computronium
Computronium is een hypothetisch materiaal, voor het eerst beschreven door Norman Margolus en Tommaso Toffoli
van het Massachusetts Institute of Technology en bestemd om door computers te gebruiken als programmeerbare
materie om ieder voorstelbaar voorwerp te kunnen maken. [1]
Het refereert ook aan een bepaalde voorstelling van materie, optimaal bewerkt om als substraat [2] voor computers te
dienen. [3]
In de Hitchhiker’s Guide to the Galaxy boeken van Douglas Adams is de hele Aarde voorgesteld als een computer,
ontworpen om het antwoord te vinden op dezinvanhetleven.
De uitvinder en futuroloog Ray Kurzweil verwachtdatnadetechnologische singulariteit eerst de materie van de
Aarde, dan de andere hemellichamen van het zonnestelsel (inclusief de Zon) en vervolgens de rest van het heelal wordt
getransformeerd in computronium omdat dit (waarschijnlijk) de optimale behuizing van een 'superintelligentie' zal
zijn. [4]
19.1 Zie ook
• Toekomst
• Transhumanisme
41

Hoofdstuk 20
Datalink
Een datalink is een vorm van elektronische gegevensuitwisseling via een verbinding tussen twee of meer punten. In
de praktijk wordt vaak een draadloze verbinding gebruikt voor het verzenden van gegevens tussen slechts twee punten.
In zo'n geval wordt een radioverbinding voor het overdragen van de informatie gebruikt. Een welbekend voorbeeld
van een datalink is SMS.
In de luchtvaart wordt veelvuldig gebruikgemaakt van datalinks, een voorbeeld hiervan is Aircraft Communications
Addressing and Reporting System (ACARS).
20.1 Zie ook
• Deep Space Network
• Ruimtesonde
42

Hoofdstuk 21
Defecte pixel
Close-up van een lcd-scherm waarop een dode groene subpixel te zien is.
Defecte pixel is de gebruikte term om een pixel in een beeldscherm (met name tft) of beeldsensor aan te duiden die
niet correct functioneert.
Bij beeldschermen kunnen dergelijke pixels ontdekt worden door “pixelcheckers”, wat niet meer is dan een klein
43

44 HOOFDSTUK 21. DEFECTE PIXEL
Close-up van een CRT-scherm met een dode pixel.
programma dat afwisselend gekleurde vlakken op het volledige scherm projecteert, in de kleuren wit, zwart, blauw,
groen en rood. Er bestaan drie categorieën van defecte pixels: dode pixels, heldere pixels en vaste pixels.
21.1 Dode pixel
De term dode pixel (dead pixel) slaat op een pixel die helemaal geen licht geeft en dus altijd zwart is. De term dode
pixel wordt dikwijls foutief gebruikt bij alle defecte pixels. Dit soort defecte pixels zijn vooral goed zichtbaar op een
lichte (bij voorkeur witte) achtergrond.
21.2 Heldere pixel
Een heldere pixel (hot pixel) is een pixel waarvan alle subpixels constant licht geven. Hierdoor is deze pixel altijd wit.
Deze pixels zijn goed zichtbaar op een donkere (bij voorkeur zwarte) achtergrond.
21.3 Vaste pixel
Een vaste pixel (stuck pixel) zit vast in één kleur, omdat de subpixel van deze kleur blijft oplichten. Deze pixels kunnen
de kleuren blauw, groen en rood hebben. Om deze pixels op te sporen kan men gebruikmaken van deze drie kleuren.
Natuurlijk is een vaste blauwe pixel niet zichtbaar bij gebruik van een blauwe kleur, maar wel bij de twee andere
kleuren. Meestal vallen deze pixels ook op bij een wit en een zwart vlak. Er duiken soms verhalen op van mensen die
beweren dat dit soort pixels hersteld kan worden, door gebruik te maken van zogenaamde “stuck pixel fixers”. Deze

21.4. GARANTIE 45
programma’s projecteren zeer snel verschillende kleuren en proberen hiermee de vaste pixels te herstellen. Of deze
programma’s ook effectief werken, is nog niet bewezen.
21.4 Garantie
Hoewel defecte pixels geregeld voorkomen, vallen ze slechts zelden onder de garantie van de fabrikant. Omdat zij
defecte pixels niet zien als een defect maar als een cosmetische onvolkomenheid, ruilen zij hun producten pas om als
deze een bepaald aantal defecte pixels bevatten (vastgelegd in de ISO 13406-2 norm). Op deze praktijken is al heel
wat kritiek geuit, maar tot nu toe zonder al te veel succes.
21.5 Conformiteit
De winkelier heeft echter de verplichting om een beeldscherm te leveren dat aan de overeenkomst beantwoordt. Dit
wordt ook wel de conformiteitseis genoemd. De, inmiddels opgeheven, geschillencommissie computers vond dat de
koper geen pixeldefecten hoeft te verwachten, tenzij de verkoper aantoonbaar voor de koop heeft gewaarschuwd
voor het eventueel aanwezig zijn van dode pixels. De winkelier heeft de wettelijke dwingende verplichting om het
beeldscherm te moeten vervangen wanneer dit niet aan de overeenkomst beantwoordt.

46 HOOFDSTUK 21. DEFECTE PIXEL
Een foto genomen met een beschadigde beeldsensor

Hoofdstuk 22
Digital dark age
Digital dark age (Engels, vertaald: digitale donkere tijd) is een begrip waarmee een mogelijke toekomstige situatie
wordt beschreven waarbij het moeilijk of onmogelijk wordt om historische documenten te lezen omdat ze opgeslagen
zijn in in onbruik geraakte bestandsformaten of de benodigde hardware en/of software niet meer beschikbaar is. De
naam refereert aan de Dark Ages (de middeleeuwen) en het daarbij behorende (vermeende) gebrek aan geschreven
bronnen.
De huidige tijd waarin veel documenten alleen op digitale media met een beperkte houdbaarheid opgeslagen worden
(in tegenstelling tot bewezen langdurig houdbare media zoals papier, hout en steen) zou in de toekomst beschouwd
kunnen worden als een “zwart gat” in de geschiedenis omdat er (bijna) geen documentatie overgebleven is.
Een oplossing voor het langdurig bewaren van gegevens is de M-DISC. een eenmalig beschrijfbare schijf die volgens
de ontwikkelaars duizend jaar mee kan gaan. [1]
22.1 Voorbeelden
Bij latere analyse van de NASA-bestanden van de Vikingmissies uit 1976 bleek de data onleesbaar omdat deze in
een later niet meer bekend bestandsformaat was opgeslagen. Uiteindelijk slaagde men met de nodige moeite om de
data te verwerken.
Een ander voorbeeld is het Domesday Project van de BBC uit 1986, dat een moderne multimedia-voortzetting was
van het Domesday Book uit 1086, waarbij meer dan een miljoen personen informatie verzamelden over het dagelijks
leven in het Verenigd Koninkrijk in de jaren tachtig. Het Domesday Book is meer dan negenhonderd jaar na dato
nog steeds leesbaar, maar vlak na de millenniumwisseling dreigde het Domesday Project ontoegankelijk te worden
omdat de voor het project noodzakelijke hardware zeldzaam werd.
IT-wetenschappers wisten het project te converteren naar modernere systemen.
22.2 Zie ook
• Linkrot
47

48 HOOFDSTUK 22. DIGITAL DARK AGE
BBC Master-computer met LV-ROM laserdisclezer, waarop het Domesday Project draaide.

Hoofdstuk 23
Domesday Project
Een BBC Master met LV-ROMspeler en trackball, de benodigde hardware in 1986
Het Domesday Project is een Brits multimediaproject uit de jaren tachtig van de vorige eeuw, waarbij getracht werd
een overzicht te maken van het dagelijks leven op lokaal niveau in het gehele Verenigd Koninkrijk. Het Domesday
Project kwam tot stand op initiatief van de BBC en vele Britse burgers, meest scholieren, werden ingeschakeld bij het
“documenteren” van de lokale situatie.
Het project zag het daglicht in 1986 en werd gepresenteerd als herdenkingsproject ter gelegenheid van het 900-jarig
bestaan van het uit 1086 stammende Domesday Book. [1] 49

50 HOOFDSTUK 23. DOMESDAY PROJECT
23.1 Achtergrond
Begin jaren 80 wilde de BBC het grote publiek informeren over de ontwikkelingen op het terrein van computers en
wat er met deze apparaten allemaal mogelijk was. Vervolgens wilde zij een programmaserie, bekend als The Computer
Programme vergezeld doen gaan van een echte, commercieel verkrijgbare microcomputer. Samen met Acorn
Computers werd toen de BBC Micro ontwikkeld, die vanaf december 1981 te koop was. Mede dankzij overheidssubsidies
werd deze computer aangeschaft door de meeste scholen in het Verenigd Koninkrijk. Halverwege de jaren
80 was een sterke groei van het aantal computers op Britse scholen waarneembaar. [2]
23.2 Opzet
De BBC organiseerde het Domesday Project in samenwerking met Acorn, Philips en Logica. Tussen 1984 en 1986
werden meer dan een miljoen Britse burgers, meest leerlingen van zo'n 9.000 scholen, ingeschakeld bij het verzamelen
van geografische en historische gegevens en beschrijvingen van het dagelijks leven in dorpen en steden. Daar
werden foto’s, landkaarten, en video-opnames aan toegevoegd, alsmede ander, professioneel ontwikkeld materiaal,
zoals statistische gegevens uit de volkstelling van 1981. [3] Hiertoe werd het land opgedeeld in blokken van 3 bij 4
kilometer, op basis van de indeling door de Ordnance Survey, het Britse kadaster. Voor elk blok was (op de eerste
laserdisk) ruimte voor 3 foto’s en een paar korte stukjes tekst over de gemeenschap ter plaatse. De tweede disk was
bestemd voor onder andere nationale statistische gegevens, landkaarten, videomateriaal en een soort virtual realityrondwandelingen
langs belangrijke plaatsen. Op deze manier ontstond een soort digitale tijdcapsule over de Britten
en hun dagelijks leven in de jaren 80. Met de bestuurlijke beschrijving van bezittingen en inwoners in het Domesday
Book van 1086 is het project niet te vergelijken.
23.3 Hardware
De editie van 1986 werd uitgebracht op twee LV-ROM (LaserVision Read-Only Memory) laserdisks, met een totale
capaciteit van 1,2 GB, die door Philips in Eindhoven werden ontwikkeld en geproduceerd. Naast een speciaal voor
het project gebouwde laserdiskspeler was voor het gebruik van de gegevens een BBC Master microcomputer met
beeldscherm nodig.
23.4 Gegevensbehoud
Het Domesday Project is een schoolvoorbeeld van het begrip digital dark age, de veronderstelling dat in de toekomst
historische gegevens ontoegankelijk worden, doordat hardware en/of software niet meer beschikbaar zijn, of niet
meer worden ondersteund. Waar het originele manuscript uit 1086 anno 2016 nog goed leesbaar is, dreigde de digitale
variant al rond de millenniumwisseling onbruikbaar te worden, omdat de benodigde hardware niet meer voorhanden
was. IT-wetenschappers wisten het project te behouden, in samenwerking met het Britse National Archives in Londen,
waar het 'Domesday Book' uit 1086 ook bewaard wordt. [4]
23.5 Domesday Reloaded
In 2011 kwam de BBC met het initiatief om de gegevens op de eerste (lokale) disk middels een website toegankelijk
te maken. In mei van dat jaar werd de site gelanceerd, onder de naam Domesday Reloaded. [5][6]
23.6 Externe links
• (en) Officiële site Domesday Reloaded
• (en) “Domesday Redux: The rescue of the BBC Domesday Project videodiscs” Uitgebreid artikel over het
project en de redding ervan in 2003, op Ariadne.ac.uk.

Hoofdstuk 24
Dwengo
Het Dwengo-bord
Dwengo vzw is een vereniging zonder winstoogmerk die ondersteuning biedt aan mensen die graag wil experimenteren
met microcontrollers. Ze werd opgestart binnen het kader van WELEK, een studentengroepering voor elektronicahobbyisten
aan de Universiteit Gent [1] . Dwengo ontwikkelt en verspreidt het Dwengo-bord, een microcontrollerexperimenteerbord
gebaseerd op de PIC 18F4550-chip, en stelt hiervoor artikelen ter beschikking die nieuwe gebruikers
snel op weg helpen met het experimenteren met microcontrollers. Bovendien geven vrijwilligers van de vzw
cursussen aan leerkrachten in het middelbaar onderwijs en ondersteunen ze lesopdrachten in verschillende Vlaamse
technische scholen in samenwerking met RTC Oost-Vlaanderen [2] . Het Dwengo-robotplatform wordt verder ook
51

52 HOOFDSTUK 24. DWENGO
gebruikt in onder andere de jaarlijkse WELEK-robotcompetitie, waarin studenten een autonome robot bouwen en
hiermee met elkaar in competitie gaan. [3] .
24.1 Zie ook
• Arduino, een opensource-ontwikkelbord
• Raspberry Pi
24.2 Externe link
• Dwengo-website

Hoofdstuk 25
Elektronenkanon
Elektronenkanon uit een kathodestraalbuis
Een elektronenkanon is een onderdeel van een kathodestraalbuis of CRT die een intense elektronenstraal in een
vacuüm met een heel hoge snelheid afschiet.
Het bestaat uit een kathode en een aantal metalen plaatjes, die roosters genoemd worden, met een gaatje erin of drie
gaatjes voor een elektronenkanon voor een kleurenbeeldbuis.
De kathode wordt verhit tot ongeveer 1000 graden, waardoor er elektronen vrijkomen.
Het tweede rooster dat ongeveer op een spanning van 500 V staat trekt de elektronen vanaf de kathode door een gaatje
in het eerste rooster. Het gaatje in het eerste rooster dient ervoor om de doorsnede van de bundel te begrenzen. Het
derde en volgende plaatjes dienen ervoor om de elektronen te versnellen (ongeveer tot 30 keV), te focusseren en in
het geval van een kleurenkanon de drie bundels naar een punt te convergeren. Met het focusseren wordt de doorsnede
van de bundel klein gemaakt, zodat het beeld scherper wordt. De bundel mag echter niet te klein van doorsnede
worden, omdat dan moiré kan optreden. Het versnellen van de elektronen is nodig om ze voldoende energie te geven,
die vervolgens in licht kan worden omgezet.
Kleurenbeeldbuizen hebben drie elektronenkanonnen, één voor elk van de primaire kleuren rood, groen en blauw. Ze
zijn in een driehoek opgesteld of in geval van de Trinitron-buis in een lijn. Een schaduwmasker zorgt ervoor dat de
elektronen van elk van de kanonnen alleen maar die fosfor kunnen raken die de bijbehorende kleur heeft.
25.1 Externe link
• (en) The Cathode Ray Tube site
53

Hoofdstuk 26
Europees Computer Rijbewijs
Het Europees Computer Rijbewijs, (Engelse term: The European Computer Driving Licence (ECDL) of The
International Computer Driving Licence (ICDL)) is een diploma voor de basiscomputervaardigheden. Dit rijbewijs
is min of meer vergelijkbaar met een autorijbewijs, maar dan voor computers.
ECDL/ICDL wordt uitgegeven door de in Dublin (Ierland) gevestigde ECDL Foundation, een non-profitinstelling.
ECDL is de naam die in Europa gebruikt wordt, terwijl de naam ICDL gebruikt wordt in de rest van de wereld. De
leergang omvat een aantal examens op verschillende niveaus voor essentiële onderdelen van informatietechnologie,
zoals besturingssystemen, kantoortoepassingen zoals tekstverwerkers, spreadsheets, databases, internet en e-mail.
De missie van de organisatie is om bij de bevolking in de gehele wereld het niveau te verhogen van vaardigheid in het
gebruiken van personal computers en veelgebruikte computertoepassingen en ook van de kennis over informatietechnologie.
De bedoeling is om ECDL/ICDL verder te ontwikkelen, te verbreiden en te promoten als een wereldwijd erkend
ICT-certificeringprogramma dat mensen voorbereidt op participatie in de informatiemaatschappij.
ECDL Foundation streeft naar samenwerking met professionele ICT-organisaties wereldwijd, die op hun beurt ECDL
in hun regio kunnen aanbieden.
ECDL is begonnen in 1996. In januari 2012 hadden al meer dan 12 miljoen mensen uit 146 landen aan het programma
deelgenomen. ECDL/ICDL is inmiddels beschikbaar in 48 talen.
Het standaard ECDL-examen is bedoeld voor iedereen die regelmatig een computer gebruikt. Het toetst voornamelijk
praktische vaardigheden. Beschikbaar lesmateriaal van verscheidene uitgevers wordt officieel goedgekeurd voor het
kan worden verkocht, wat wil zeggen dat ECDL heeft vastgesteld dat alle onderwerpen die in de examens voorkomen
in het lesmateriaal worden behandeld.
Er is een groot en groeiend aantal versies van het examen, aangepast aan de softwareproducten die door grote groepen
kandidaten wordt gebruikt, zodat bijna iedereen het examen kan afleggen in een vertrouwde softwareomgeving.
Op dit moment is het lesmateriaal en het officiële examen in Nederland en België gericht op MS Office, MS Windows
en Internet Explorer. Deze eenzijdigheid is onderwerp van kritiek op ECDL. Het is echter een rechtstreeks gevolg
van het feit dat het aantal gebruikers van andere besturingssystemen (bijvoorbeeld Linux) en kantoortoepassingen
(OpenOffice.org, Corel Suite), dat behoefte heeft aan ECDL, buitengewoon klein is.
De web-gebaseerde examens zijn op basis en Advanced niveau. ECDL Advanced is zoals de naam al zegt, ECDL
voor gevorderden. Er zijn 8 modules: o.a. Tekstverwerking, Spreadsheets, Databases, Presentaties en Digi-veiligheid.
Daarnaast is er een typeexamen en is door ECDL Nederland een typenorm vastgesteld. Naast de examens zijn er
ook diagnoses beschikbaar. De diagnoses meten de mate van vaardig zijn. De examens bewijzen. Als 4 modules zijn
gehaald dan krijgen kandidaten een officieel internationaal certificaat en kunnen bewijzen digi-vaardig te zijn.
26.1 Externe links
• ECDL Nederland
• ECDL België
• ECDL Foundation
54

26.1. EXTERNE LINKS 55
•

Hoofdstuk 27
Event
Een event in een computerprogramma is een gebeurtenis waarop dit programma kan reageren. Het is het besturingssysteem
dat aan het programma meldt wat er gebeurd is. Zo kan een programma vragen “Druk op OK om verder te
gaan”. Er gebeurt dan niets tot het besturingssysteem aan het programma meldt dat op OK geklikt werd.
Een event kan ook een sociale of kunstzinnige gebeurtenis zijn zoals een persconferentie, een vernissage, een happening
of een performance.
27.1 Zie ook
• HTML-event
56

Hoofdstuk 28
Exascale
Exascale computing is het gebruik van een nieuwe generatie geavanceerde computersystemen, waarin de totale capaciteit
van alle processoren de waarde van één exaflops (10 18 floating point operations per second) overschrijdt, maar
waarin ook tot uitdrukking komt dat andere componenten, zoals geheugengrootte en –snelheid, data-opslagruimte,
bandbreedte en latentietijd proportioneel zijn. Vandaar de term “scale”. Het prefix “exa” verwijst naar 10 18 .
Een dergelijke rekencapaciteit in een enkel systeem is vooral interessant voor wetenschappelijke disciplines waarin
grootschalige berekeningen een belangrijke rol spelen. Gedacht kan worden aan de simulatie van fysische, chemische,
biologische en economische processen en systemen. Een geregeld gebruikt voorbeeld is klimaatsimulatie voor het
beter begrijpen van de processen die een rol spelen bij de opwarming van de aarde.
In 2009 verwachtte men dat de eerste echte exascale-faciliteiten rond 2018 operationeel zouden worden.
Twee activiteiten houden zich in het bijzonder bezig met de verkenning en ontwikkeling van het exascaledomein, namelijk
IESP (International Exascale Software Project), en EESI (European Exascale Software Initiative). IESP is een
internationaal samenwerkingsverband, op initiatief van de VS, maar min of meer gelijkwaardig mede gedragen door
Europa en Azië. IESP organiseert workshops en produceert roadmaps. EESI is een Europees project, gefinancierd
vanuit het Zevende Kaderprogramma van de Europese Commissie, en organiseert onder meer de Europese inbreng
in IESP.
28.1 Externe link
• IESP-homepage
57

Hoofdstuk 29
Exidy Sorcerer
Exidy Sorcerer
De Exidy Sorcerer is een computer die oorspronkelijk in 1978 is ontwikkeld door Exidy. Dit bedrijf richtte zich op
de markt van videospellen. In de Verenigde Staten is het niet echt een succes geweest, dit in tegenstelling tot vooral
Nederland. Hierboven staat een foto van Sorcerer zoals deze werd geleverd in de originele verpakking. Merk op dat
de doos eruitzag als een koffertje.
29.1 Historie
Eind 1979 startte Teleac met het uitzenden van de cursus Microprocessors 2 op de televisie. Deelnemers konden zich
inschrijven om in het bezit van een computer te komen. In eerste instantie werd de INDATA’s DAI aangeboden, die
ook in de cursus werd gebruikt. Het Belgische bedrijf kon, door diverse omstandigheden, de overweldigende vraag
58

29.2. SPECIFICATIES 59
niet aan. Als alternatief werd de Sorcerer aangeboden die werd geïmporteerd door het bedrijf Expert. In later stadium
werd de productie van nieuwe machines overgenomen door CompuData in Nederland.
Gebruikers van de Sorcerer konden zich aansluiten bij de gebruikersgroep ESGG (Exidy Sorcerer Gebruikers Groep),
die voortkwam uit de HCC (Hobby Computer Club). Tweemaandelijks kwam de papieren nieuwsbrief uit. Software
verscheen op cassettebandjes, later op floppy disks.
29.2 Specificaties
• Processor Z80
• Upper-Lower case alphanumeric and graphics characters
• Serial I/O V24 (RS232) (300 or 1.200 baud)
• Parallel I/O for Printer
• Interface for S-100 bus expansion
• Dual cassette I/O interface 300 - 1.200 baud
• Video I/O for Monitor
• Alphanumeric Keyboard with numeric Pad
• User programmability in Standard Basic, extended Basic, Cobol and Fortran
29.3 Prijslijst bij de introductie
29.4 Beschrijving
De grafische mogelijkheden van de Exidy Sorcerer waren indrukwekkend in die tijd. Door alleen zwart-witbeeld te ondersteunen,
was een relatief hoge resolutie van 512x240 punten mogelijk. De Sorcerer gebruikte hiervoor een unieke
methode. Door de hoogste 128 ASCII tekens in RAM te plaatsen kon de gebruiker ze zelf veranderen. Groot voordeel
was dat het videogeheugen, dat de 64 karakters op 30 regels plaatste, erg snel was.
Hierboven de 128 standaard lettertekens die vastlagen en in het ROM geheugen waren opgeslagen. De resolutie per
karakter was 8 x 8 bits.
29.5 8-Track cartridges
Aan de rechterzijkant van de Sorcerer zat een gleuf waarin een 8-track cartridge paste, die in plaats van de gebruikelijke
tape een print boardje met een aantal (ep)rom chips bevatte, met daarop een programma. Ten tijde van de
introductie een uniek concept, door het simpel inklikken van een pac was meteen het programma beschikbaar.
De volgende pac’s waren te koop:
• Wordprocessing pac (420 gulden) voor tekstverwerkingsdoeleinden
• Development pac (187 gulden) is een volledige Z-80 assembler/disassembler, line editor, operating system/debugger
met I/O routines
• EPROM pac (75 gulden) voor het opslaan en zelf programmeren van eigen programma’s

60 HOOFDSTUK 29. EXIDY SORCERER
• Standaard Basic Pac bevat Altair 8 Kbyte BASIC (werd standaard meegeleverd of los voor 137 gulden)
Voor tekstverwerking werd het pakket Spellbinder gebruikt. Dit programma was een sterk verbeterde versie van de
Wordprocessing pac en het werd later uitsluitend op diskette geleverd.
29.6 Links op het internet
• Exidy Sorcerer at computer-museum.nl

Hoofdstuk 30
Extensible Firmware Interface
Basisweergave van de manier waarop Extensible Firmware Interface werkt
EFI is een afkorting van Extensible Firmware Interface en is ontwikkeld door Intel, bedoeld om na verloop van
tijd het BIOS te vervangen, dat al sinds de introductie van de IBM PC in 1981 geen grote veranderingen meer heeft
ondergaan.
Het eerste platform dat gebruik maakte van EFI was de IA-64-architectuur van Intel. Sindsdien wordt de techniek
soms gebruikt in de nieuwere chipsets voor de thuiscomputer. Apple koos ervoor om reeds vanaf 2006 EFI te ondersteunen
in alle Macs. Microsoft zou bij Windows Vista ook EFI-ondersteuning inbouwen, maar besloot in maart
2006 om dit nog niet te doen. Microsoft voegde later alsnog EFI-ondersteuning toe in Service Pack 1 voor de 64-bit
versie van Windows Vista. Windows 8 kreeg ook EFI-ondersteuning voor 32-bit processors.
61

62 HOOFDSTUK 30. EXTENSIBLE FIRMWARE INTERFACE
Legend
Operating system
loader
Boot code
Application
Driver
Boot services
are terminated;
operation handed over to
operating system loader
Boot from ordered list of
EFI operating system
loaders is executed
Drivers and applications
are loaded iteratively
Standard firmware
platform initialization
EFI binaries
Boot manager
Value add implementation
API-specified
Upon encountering an error
Een meer gedetailleerde weergave
Dankzij EFI kan er voor hardware-onderdelen voor elk besturingssysteem een standaard EFI-driver geschreven worden.
EFI neemt alle communicatie met hardware voor zijn rekening. Een ander groot voordeel van EFI is de aanwezigheid
van een shell, met ongeveer dezelfde mogelijkheden als MS-DOS 3.2.
MSI heeft voor hun P45-serie al een EFI-update beschikbaar gesteld onder de naam Click BIOS.
30.1 Gebruik
Met de introductie van Intel Sandy Bridge (begin januari 2011) werd er een nieuwe chipset voor de CPU's H67 en
de P67 ontwikkeld. Van de uitgebrachte moederborden (die gelijk liepen met de lancering van Sandy bridge) waren
80% met de 'nieuwe BIOS'. Slechts één moederbordfabrikant gebruikte nog BIOS.
30.2 Nadeel
De ingebouwde beveiliging tegen rootkits is betrekkelijk eenvoudig te kraken. [1]

30.3. EXTERNE LINK 63
30.3 Externe link
• uefi.org

Hoofdstuk 31
Extraction, Transformation and Load
Extraction, Transformation and Load, afgekort ETL, is een begrip uit de informatica. Het benoemt de processen
die gebruikt worden om gegevens uit verschillend gestructureerde databases te verenigen in een andere database,
veelal een datawarehouse.
• Extract: data uit een bron ophalen
• Transform: opgehaalde data omzetten volgens regels en opzoektabellen of combinaties maken van data uit
verschillende bronnen
• Load: de data wegschrijven op een andere plaats
31.1 Volgorde
Zoals de afkorting ETL aangeeft, bestaat het uit drie processen: extract, transform en load. Deze processen gaan als
volgt te werk:
31.1.1 Extract
Het eerste deel van een ETL-proces haalt de data uit de bronsystemen. De meeste datawarehousingprojecten gebruiken
data van verschillende bronsystemen en elk apart systeem kan ook een verschillend formaat/dataorganisatie
gebruiken. Gebruikelijke databronformaten zijn relationele databases en flat files, maar kunnen ook niet-relationele
databasesystemen gebruiken zoals IMS en andere datastructuren zoals VSAM en ISAM. Extraheren vormt de data
om naar een formaat voor het proces van transformatie. Een intrinsiek deel van de extractie is het ontleden van de
geëxtraheerde data, gevolgd door controle of de data aan de verwachte structuur beantwoordt. Indien dit niet het
geval is, wordt de data volledig niet toegelaten. Dit wordt ook wel eens het opschonen van data genoemd.
31.1.2 Transform
Het omvormen van data past een serie van regels of functies toe op de geëxtraheerde data van de bron om de data af
te leiden om geladen te worden naar het einddoel. Sommige databronnen zullen heel weinig of zelfs geen manipulatie
nodig hebben. In andere gevallen zal er één of meer transformatie types toegepast moeten worden om aan de zakelijke
en technische benodigdheden van het einddoel te beantwoorden:
• enkel sommige kolommen selecteren om te laden
• gecodeerde waarden vertalen (bijvoorbeeld het bronsysteem gebruikt andere waarden dan het warehouse voor
bepaalde delen), dit gebeurt automatisch
• vrije vormen van data coderen (bijvoorbeeld waarde “Mannelijk” naar a en “Meneer” naar b mappen)
64

31.2. GEBRUIK 65
• een nieuwe berekende waarde afleiden, dit is een waarde die bestaat uit een bewerking en twee bekende variabelen,
maar het warehouse kent deze nieuwe waarde niet
• data van verschillende bronsystemen samenvoegen
• verschillende rijen samenvatten naar één rij
• kolommen splitsen in verschillende kolommen
• enige vorm van complexe datavalidatie toepassen
• transponeren of pivoteren van data.
31.1.3 Load
De laatste fase laadt de data in het einddoel (meestal de datawarehouse). Naargelang de eisen van de organisatie, kan
dit proces ver gaan. Sommige datawarehouses kunnen elke week bestaande informatie overschrijven met aangepaste,
bijgewerkte data, terwijl andere datawarehouses nieuwe data in een tijdstabel-vorm toevoegen (bijvoorbeeld elke
minuut). De data wordt vervangen op strategisch gekozen momenten, vooral naar behoefte van het bedrijf. Meer
complexe systemen kunnen een geschiedenis bijhouden en een spoor auditten van alle veranderingen van de data, die
geladen was in het datawarehouse.
31.2 Gebruik
31.2.1 Data-uitwisseling
Data wordt van het ene systeem naar het andere gestuurd en omgekeerd. Dit kan voorkomen bij grote ERP-systemen,
waar een verkoop binnenkomt en waar de data die bewerkt moet worden, naar de bron doorgestuurd wordt. Deze
bron bewerkt de data en stuurt die terug naar het eerste systeem (met een update).
31.2.2 System Migration en Legacy Conversion
Data wordt gestuurd van het ene systeem naar het andere. Dit is een eenmalig proces van hoge complexiteit dat vooral
dient om oude batchsystemen om te vormen en andere systemen in het warehouse te implementeren.
31.2.3 Upgraden van infrastructuur
Hierbij wordt de datastructuur veranderd. Het terugmigreren van data hoeft maar een keer.
31.2.4 Instantieconsultatie
Hierbij wordt de ICT-complexiteit verkleind door systemen en platforms weg te doen. Het is een eenmalig proces
van hoge complexiteit.
31.3 Externe links
• (en) Criteria om een ETL-tool te selecteren
• (en) ETL Data warehousing articles

Hoofdstuk 32
Functional Size Measurement
Functional Size Measurement (FSM) zijn methoden ontwikkeld om de omvang van software vast te stellen op basis
van de functionele specificaties.
Er zijn vier ISO/IEC gecertificeerde methoden. Deze voldoen aan de richtlijnen vastgelegd in de standaard 14143.
1. Functiepuntanalyse volgens de International Function Point User Group (IFPUG) en volgens de Nederlandse
Software Metrieken Associatie (NESMA)
2. Mark II van de UK Software Measurement Association (UKSMA)
3. COSMIC Full Function points van Common Software Measurement International Consortium (COSMIC).
4. Use Case Points, een vooral in India gebruikte methode, gebaseerd op omvangbepaling gepubliceerd door
Rational. UCP is niet door ISO/IEC gecertificeerd.
66

Hoofdstuk 33
Hacken
Hacken is het vinden van toepassingen die niet door de maker van het middel bedoeld zijn, speciaal met betrekking tot
computers. Complexiteit speelt hierbij geen rol, integendeel, gemakkelijke en snelle alternatieve oplossingen hebben
de voorkeur. Ook het gebruik van een wasknijper om te voorkomen dat een broekspijp tussen een fietsketting komt
is in principe een hack. “Gewone” uitvindingen en verbeteringen zijn dus geen hacks, zolang ze gebruikt worden
waarvoor ze gemaakt zijn.
Hacken heeft dus niet direct te maken met computersoftware of met veiligheid, al is dat wel waar het om bekendstaat.
Ten onrechte wordt de term hacking vaak gebruikt als synoniem voor cracking of computercriminaliteit. Oorspronkelijk
was het netwerk dat uitgegroeid is tot het huidige internet en wat begon met arpanet geen publiek toegankelijk
systeem, en was toegang al gauw illegaal als men niet werkte bij een overheid of aangesloten bedrijf. Onbekendheid
bij het grote publiek, enkele spectaculaire computermisdrijven en films als WarGames en The Net hebben hier zeker
aan bijgedragen. Volgens dit romantische stereotype wordt bij hacken al snel gedacht aan extreem fanatieke computergebruikers
die eindeloos bezig zijn op hun zolderkamertje langs de beveiliging te komen van de computersystemen
van grote instanties zoals banken of overheden.
In het verleden zijn -soms op indrukwekkende wijze- beveiligingen op puur technische wijze omzeild. Toch zijn bijna
alle spectaculaire computer-hacks gebaseerd op social engineering, waarbij de zwakste schakel, namelijk de mensen
die wél toegang hebben tot het systeem -meestal zonder het te beseffen- op een of andere manier worden gebruikt. Een
bekend voorbeeld is dat van de “monteur” die langskomt en doodleuk bij de helpdesk een wachtwoord vraagt én krijgt
omdat de helpdesk-medewerker, aan het feit dat de man vanaf een intern nummer belt, afleidt dat hij binnengelaten
— dus te vertrouwen — is.
Intussen is het inhuren van “professionele” hackers geaccepteerd als een adequate manier om de beveiliging van
computersystemen te controleren en aan te scherpen. Wanneer hacken wordt gebezigd in de sfeer van (computer)veiligheid,
worden ter analyse gereedschappen gebruikt die een gegeven oplossing testen op veiligheidslekken,
zodat de hacker deze kan verhelpen. Dergelijke tools zijn soms speciaal hiervoor door hackers of computerkrakers
zelf ontwikkeld.
33.1 Oorsprong
De term “hacken” is ontstaan op het Amerikaanse instituut MIT. De eerste hackers waren scholieren uit een treinvereniging.
Elke nieuwe verbinding of verbetering in de treincircuits werd een hack genoemd. Toen de eerste computers
verschenen op MIT waren zij een van de eerste personen die hiermee onofficieel studeerden. Destijds werden computers
bediend met gigantische ponskaarten. Deze moesten met een apart apparaat gemaakt worden. Toen ze elkaars
werk gingen verbeteren, door bijvoorbeeld routines te schrijven die minder (pons)kaarten in beslag namen, is de term
“hack” ook overgenomen in het programmeren.
Omdat computers aanvankelijk nogal beperkt waren qua geheugen, gebeurde het dat programmeurs stukken code
moesten schrappen om een programma kleiner te maken. Volgens ingewijden werd dit ook wel hacken genoemd, net
als andere snelle, makkelijke of in ieder geval onverwachte oplossingen voor computerproblemen. “Hacker” zou in
deze eerste context zijn afgeleid van het Duitse Hacker, als in “iemand die meubels maakt met een bijl”.
Op een dergelijke manier kan een hack slaan op een truc op een heel ander gebied. In de wiskunde kan het slaan op
een slimme oplossing voor een wiskundig probleem. De GNU General Public License wordt door sommigen gezien
67

68 HOOFDSTUK 33. HACKEN
als een hack omdat het slim gebruikmaakt van de wet op de auteursrechten op een manier die de makers van die
wetten niet konden voorzien . Ook het gebruik in deze context heeft zich buiten MIT verspreid.
Denk aan elektronicahobbyisten die eenvoudige aanpassingen doen aan grafische calculators, spelcomputers, elektronische
instrumenten en dergelijke om ze aan te passen of uit te breiden met (voor eindgebruikers) onbedoelde
of verborgen functies. Een aantal techno-muzikanten paste in de jaren 80 hun Casio SK-1-keyboard aan door de
bedrading van de gebruikte chips aan te passen om er vreemde digitale klanken mee te kunnen maken. Die werden
onderdeel van de typische techno-muziekstijl.
Bedrijven reageren zeer verschillend op dergelijke praktijken. Texas Instruments accepteert het openlijk voor wat
betreft zijn grafische calculators en Lego vindt het geen probleem voor wat betreft hun LEGO Mindstorms technische
speelgoed. Canon houdt zich afzijdig van het hacken van hun camera’s met CHDK.
33.2 Zie ook
• Hacker
33.3 Externe links
• MIT gallery of hacks
• On Hacking by Richard Stallman

Hoofdstuk 34
Hackerscollectief
Een hackerscollectief of hackergroep is een informele samenwerking tussen hackers om een specifiek doel te bereiken.
Ze kan goedaardig (white hat), kwaadaardig (black hat) of gemengd zijn (grey hat). Een hackerscollectief kan
verschillende doelen hebben, zoals een politieke agenda promoten (hacktivisme), geld verdienen of louter voor het
hebben van plezier.
34.1 Ontstaan en evolutie
Het ontstaan van hacken ligt bij het gebruik van de telefonie. In telefooncentrales maakten tienerjongens misbruik
van hun macht door te spelen met het doorverbinden van mensen [1] . Om deze reden werden vooral vrouwen gebruikt
voor deze positie. Deze onschuldige vorm van spelen met techniek kan moeilijk hacken genoemd worden, maar was
echter enkel het begin. De combinatie van macht, technische kennis en anonimiteit was zeer aantrekkelijk voor de
jongens.
Het echte hacken begon met de phreaks [2] . In de jaren 1970 en 1980 maakten deze phreaks gebruik van hun technische
kennis om de doorverbindingen in de telefooncentrales te manipuleren en hiervan gebruik te maken om gratis te
telefoneren, maar ook om geheime documenten te stelen en mensen af te luisteren [3] . Zo werd de blue box gebruikt
om de 2600 hertz toon te produceren die tot gevolg had dat de persoon die belde gratis doorverbonden kon worden
[4] . Dit werd ontdekt in 1971 door John Draper via een speelgoedfluitje dat diezelfde toon voortbracht [5] . Steven
Jobs en Steve Wozniak, die bekendstaan voor het opstarten van Apple Computer, Inc., verkochten zulke 'blue boxes’
op hun studentenkoten rond 1975 [4] .
In de jaren 1980 konden deze phreaks via de personal computer, die voordien enkel beschikbaar was aan universiteiten,
hun kennis delen met elkaar en anderen via de bulletin board systems [6] . Deze 'groepen' van hackers konden zo
van elkaar leren en hun technieken optimaliseren. Het is dan ook in deze periode dat de eerste grote hackerscollectieven
worden opgericht. Groepen zoals Masters of Deception en Legion of Doom, pioniers in het hacken, maakten
in die periode naam [7][8] .
In 1983 werd een groep van hackers, The 414’s, gearresteerd door de FBI omdat ze ingebroken hadden in meer dan
60 computernetwerken [5] . In 1984 werd voor het eerst het magazine 2600: The Hacker Quarterly gepubliceerd [5] . In
dit magazine werd informatie over hacken uitgelicht. Het webzine Phrack, over hacken en phreaking, werd in 1985
voor het eerst gepubliceerd [9] . Deze magazines waren, net zoals de bulletin board systems, plaatsen waar de kennis
over hacken gedeeld kon worden.
Brain, het eerste gekende MS-DOS computervirus, werd in 1987 losgelaten op het internet [5] . Hoewel dit virus
eigenlijk geen schade berokkent, is het wel een mijlpaal in de geschiedenis van het hacken.
Doorheen de jaren zijn er andere hackerscollectieven opgekomen. Een van de bekendste hackerscollectieven is
Anonymous. Deze groep haalt regelmatig de pers in verband met haar acties op twitter in verband met accounts
die banden hebben met IS. [10][11] . Anonymous staat voor de vrijheid van meningsuiting, en onderneemt vaak acties
tegen hen die dit in gevaar brengen [12] . De activisten zijn bekend geworden door een reeks operaties en DDoSaanvallen
op websites van overheden, religieuze organisaties en bedrijven. Het motto van Anonymous is: “We are
Anonymous. We are Legion. We do not forgive. We do not forget. Expect us.”
69

70 HOOFDSTUK 34. HACKERSCOLLECTIEF
34.2 Bekende hackerscollectieven
• Anonymous
• Chaos Computer Club
• Legion of Doom
• Lizard Squad
• Masters of Deception
• The 414’s
In België heeft het hackerscollectief Down-Sec ophefgemaaktdooreenaanvaluittevoerenopdesitevanpremier
Charles Michel endesitevanDefensieinverbandmetdezelfmoord van Madison Wintgens. [13]
34.3 Zie ook
• Hacken
• Hacker
34.4 Referenties
[1] Sterling, B. (1994). The hacker crackdown. McLean, Virginia: Indypublish.com, p.26 ISBN 1-4043-0641-2..
[2] Sterling, B. (1994). The hacker crackdown. McLean, Virginia: Indypublish.com, p.36 ISBN 1-4043-0641-2..
[3] Lapsley, P. (2014). Exploding the Phone. Grove Press. ISBN 978-0802122285
[4] Sterling, B. (1994). The hacker crackdown. McLean, Virginia: Indypublish.com, p.60 ISBN 1-4043-0641-2..
[5] Devitt, M. (2001). A Brief History of Computer Hacking. Dynamic Chiropractic, 19, 13.
[6] Sterling, B. (1994). The hacker crackdown. McLean, Virginia: Indypublish.com, p.55 ISBN 1-4043-0641-2..
[7] Slatalla, M., Quittner, J. (1995). Masters of Deception: The Gang That Ruled Cyberspace. Harper Perennial. ISBN 0-06-
092694-5
[8] Phrack Magazine (1990). The history of The Legion Of Doom. Phrack Magazine, 31.
[9] Prack Magazine. (1985). Introduction... Phrack Magazine,1
[10] Het Laatste Nieuws, 16 november 2015, Anonymous verklaart ISIS de oorlog in videoboodschap
[11] Mirror. (1 december 2015). Anonymous hacker reveals how they will destroy ISIS and its ability to carry out terror attacks.
Mirror'.
[12] OfficialAnonymousTV1 (2014). Anonymous - Freedom of Speech 2014. Youtube.
[13] Het Laatste Nieuws, 19 februari 2016, Hackersgroep legt sites premier en Defensie plat

Hoofdstuk 35
Hipster PDA
Hipster PDA
De Hipster PDA is een ironische benaming voor een stapeltje systeemkaartjes gebundeld met een papierklemmetje.
De Hipster PDA of hPDA werd 'uitgevonden' door auteur Merlin Mann, oorspronkelijk als ironische reactie op de
toenemende kosten en complexiteit van personal digital assistants. Door wijdverspreide aandacht in de media en op
blogs, gebruikten heel wat geeks en volgelingen van David Allens Getting Things Done-methodologie gebruik van de
hPDA.
In 2014 kwam er nieuws van een gelijkaardige reactie op smartphones: de NoPhone, een zwart blokje in de vorm van
een smartphone zonder eigenlijke functies.
71

Hoofdstuk 36
Home Theater PC
Een standaard HTPC met toetsenbord als afstandbediening.
Een Home Theater PC (HTPC) is een computer die het doel heeft om media-gerelateerde taken uit te voeren.
Dit kan bijvoorbeeld een normale computer zijn die op een televisie is aangesloten, maar er worden ook speciale
apparaten voor verkocht, zoals de Google Chromecast. Met de opkomst van computers met hiervoor voldoende
grafische capaciteiten in de 21e eeuw zijn HTPC’s een populair medium voor mediaconsumptie geworden.
Een HTPC is voornamelijk te onderscheiden van een normale computer doordat deze is aangesloten op een televisie,
is voorzien van een afstandsbediening waarmee het apparaat vanaf de bank bediend kan worden en is er regelmatig
speciale software op geïnstalleerd, zoals Kodi. Media voor HTPC’s kan van verschillende bronnen komen. Tegenwoordig
wordt hiervoor voornamelijk gebruik gemaakt van streaming services zoals Netflix, maar het komt ook veel
voor dat gebruikers de HTPC verbinden met een NAS of dat de media van een lokaal medium zoals een harde schijf
of een USB-stick wordt afgespeeld.
72

36.1. SOORTEN HTPC’S 73
36.1 Soorten HTPC’s
HTPC’s kunnen verschillende vormen aannemen.
36.1.1 Ingebouwd in TV
Veel moderne televisies (zogenaamde Smart TV’s) hebben functionaliteiten van HTPC’s ingebouwd. Dergelijke televisies
hebben als voordeel dat er geen extra apparatuur aangesloten hoeft te worden met bijbehorende bekabeling,
maar hebben als nadeel dat ze vaak traag zijn, er regelmatig ondersteuning voor bepaalde software en bestandsformaten
ontbreekt en losse alternatieven voor weinig geld een prettigere oplossing bieden. [1][2]
De tweede generatie van de Chromecast.
36.1.2 Gespecialiseerde apparatuur
Als alternatief op Smart TV’s zijn speciale apparaten verkrijgbaar die niet veel anders kunnen dan media afspelen.
Deze kunnen op verschillende manieren werken. De populaire Chromecast van Google heeft bijvoorbeeld geen afstandsbediening
of menu dat weergegeven wordt op de televisie, maar moet met een app op een smartphone ingesteld
worden, waarna apps van derde partijen, zoals Netflix of YouTube de optie bieden om een videofragment niet op
de bewuste smartphone, maar op de Chromecast af te spelen. De Chromecast kan dus niet worden bediend als de
gebruiker geen smartphone heeft.
Ook Apple heeft een mediaspeler uitgebracht, de Apple TV. Deze onderscheidt zich met een simpele bediening die
van een afstandsbediening gebruik maakt. Op de Apple TV kunnen applicaties van derde partijen worden geïnstalleerd.
Dit zijn op dit moment voornamelijk apps voor streaming services zoals Netflix en Hulu, maar sinds de vierde
generatie Apple TV zijn er ook andere apps, zoals games voor beschikbaar. [3]
Met Android TV heeft Google een platform gemaakt waarmee derde partijen een eigen mediaspeler kunnen maken
en gebruik kunnen maken van één ecosysteem, waardoor alle mediaspelers met dit systeem meteen toegang hebben

74 HOOFDSTUK 36. HOME THEATER PC
tot alle beschikbare apps voor Android TV. Een bekende Android TV mediaspeler is de Nvidia Shield Android TV.
Bijzonder aan de Shield is de mogelijkheid om games af te spelen vanaf een computer die voorzien is van een Nvidia
videokaart.
Het menu van de HTPC-software Kodi.
36.1.3 Spelcomputers
De meeste moderne spelcomputers beschikken, naast de mogelijkheid om videospellen te spelen, over verschillende
mogelijkheden om media te consumeren. De eerste console die dit mogelijk maakte, was de originele Xbox. Deze had
een harde schijf ingebouwd, waarop het mogelijk was om muziek op te slaan en vervolgens af te spelen. Voor mensen
met een gemodificeerde Xbox was het zelfs mogelijk om de software Xbox Media Player te installeren, waarmee het
mogelijk was om verschillende mediabestanden, zoals foto’s en video’s, af te spelen op de Xbox. Het Xbox Media
Player project is later uitgegroeid tot de succesvolle mediasoftware Kodi.
De Playstation 3 werd geadverteerd als een console die naast een apparaat voor games ook zeer geschikt was voor
entertainment. Zo had het naast een Blu-raydiskspeler een grote harde schijf ingebouwd, waar mediabestanden van
verschillende formaten op konden worden opgeslagen en vanaf worden afgespeeld. Verder had de console ondersteuning
voor het DLNA-protocol, waardoor via het lokale netwerk bestanden vanaf andere computers konden worden
afgespeeld. Later kwamen er ook streaming diensten voor de console beschikbaar, zoals een speciale YouTube app
en Netflix.
De Xbox One heeft naast verschillende mogelijkheden om media te bekijken als één van de belangrijkste nieuwe
functies de mogelijkheid om een settopbox op de console aan te sluiten, welke vervolgens via de console is aan te
sturen door middel van stemherkenning.
36.1.4 Computers
De meest letterlijke vorm van een HTPC is een zelfgebouwde computer die speciaal is ingericht op het afspelen
van media op een televisie. Deze aanpak heeft een aantal voordelen. Zo kan de gebruiker op inschatting van zijn
behoeften zelf zijn hardware kiezen en kan de gebruiker ook bepalen welk besturingssysteem er op de computer
draait. Zo kan de gebruiker de HTPC zo eenvoudig of uitgebreid maken als hij zelf wil. Als de gebruiker bijvoorbeeld
lage eisen heeft aan zijn apparaat en het alleen wil gebruiken om materiaal binnen een lokaal netwerk af te spelen,
kan hij genoegen nemen met een Raspberry Pi waarop Kodi geïnstalleerd staat. Aan de andere kant van het spectrum
kunnen gebruikers ervoor kiezen om een krachtige computer te bouwen zodat de HTPC ook dienst kan doen voor
het spelen van videospellen.

36.1. SOORTEN HTPC’S 75
De binnenkant van een zelfgebouwde HTPC.
Verschillende fabrikanten maken behuizingen die speciaal voor HTPC’s zijn vormgegeven. Deze onderscheiden zich
door een plat en breed ontwerp, dat qua vorm overeen komt met de apparaten die regelmatig in TV meubels voorkomen,
zoals een versterker of een settopbox. Verder komen er vaak extra functies voor, zoals een display aan de
voorkant van de behuizing die bijvoorbeeld de voortgang van een film kan weergeven.
Zelfgebouwde HTPC’s worden vaak bediend met een draadloos toetsenbord waar een touchpad in verwerkt is.
Software
Voor computers die als HTPC’s worden ingezet, is veel verschillende software beschikbaar, die allen hun voor- en
nadelen hebben.
Windows Een eenvoudige aanpak is om een versie van Windows te installeren. Dit heeft als voordeel dat de computer
zeer veelzijdig is; er is immers een heleboel software voor beschikbaar en elke denkbare toepassing is mogelijk.
Windows is echter niet ontworpen om gebruikt te worden op een televisiescherm van een grotere afstand en is erg
afhankelijk van bediening met een muis, wat onhandig is vanaf de bank.
Kodi en alternatieven Er zijn verschillende speciale programma’s beschikbaar, die een HTPC op een vergelijkbare
manier laten werken als een gespecialiseerd apparaat zoals een Android TV. Deze programma’s zijn eenvoudig in het
gebruik en hebben veel mogelijkheden, maar missen soms ondersteuning van bepaalde Video on Demand services.
Voorbeelden van dergelijke programma’s zijn Kodi, Plex en het inmiddels verouderde Windows Media Center.
Steam OS Voor de gebruiker die zijn HTPC ook veel wil gebruiken om videospellen erop te spelen, is SteamOS
een mogelijkheid. Dit besturingssysteem tracht een spelconsole-achtige ervaring naar het PC platform te brengen,
met een interface die gemaakt is om eenvoudig bestuurd te kunnen worden met een gamepad.

76 HOOFDSTUK 36. HOME THEATER PC
36.2 Mediabronnen
Een HTPC kan met meerdere soorten mediabronnen contact maken.
Een Synology NAS systeem kan gebruikt worden om grote mediabestanden te bewaren.
Lokale opslag
De meest voor de hand liggende aanpak voor de opslaglocatie van de media is op de HTPC zelf. De HTPC is in dit
geval voorzien van een ruim opslagmedium zoals een harde schijf of er is een USB-stick aangesloten waar bijvoorbeeld
een af te spelen film op staat.
Apparaten in het lokale netwerk
Voor de wat meer ervaren gebruiker is het gebruik van een NAS een zeer aantrekkelijke mogelijkheid. Dit is een
simpele computer die aan het lokale netwerk wordt aangesloten. Deze computer is voorzien van een grote hoeveelheid
opslagcapaciteit en is (na goed ingesteld te zijn) gemakkelijk bereikbaar vanaf alle computers in hetzelfde netwerk
en eventueel zelfs via het internet. Hierdoor hoeven alle grote mediabestanden maar op één locatie opgeslagen te zijn
en zijn ze zo vanaf alle computers binnen het thuisnetwerk eenvoudig te bereiken.
Video on demand
De laatste jaren winnen streaming services snel aan populariteit, nu de meeste huishoudens beschikken over een
breedband internetverbinding die snel genoeg om video’s in hoge kwaliteit over te kunnen streamen. Deze diensten
zijn het eenvoudigst in het gebruik en daarom zeer toegankelijk, maar moeten het vaak afstaan tegen alternatieve
optie op het gebied van aanbod en beeld/audiokwaliteit, aangezien er een hoge mate van compressie is toegepast om
goed te kunnen werken bij gebruikers met minder snel internet.

Hoofdstuk 37
Image and Scanner Interface Specification
ISIS (voluit Image and Scanner Interface Specification) is een industriestandaard om data via een scanner in een
computer in te lezen. Het is een alternatief voor het bekendere TWAIN.
Terwijl TWAIN bedoeld is voor desktop-pc’s en thuisscanners, werd ISIS ontwikkeld voor het professioneel gebruik.
Het werkt (meestal) via een snelle SCSI-interface, en is sneller en heeft meer mogelijkheden dan TWAIN. ISIS wordt
sinds 1990 ontwikkeld en onderhouden door een commerciële firma, EMC Captiva, voorheen Pixel Translations
geheten, terwijl TWAIN door een industriecomité wordt ontwikkeld en onderhouden.
De meeste (document)scanners kunnen tegenwoordig met beide scan-interfaces overweg.
37.1 Externe links
• (en) EMC Captiva
• (en) Vergelijking tussen ISIS en TWAIN door EMC Captiva
77

Hoofdstuk 38
Inkapselen (netwerk)
Inkapselen wordt bij computernetwerken gebruikt om een Upper Layer Protocol in te sluiten in een Lower Layer
Protocol. Dit is een abstracte methode om toe te laten dat de verschillende lagen functionaliteit bijvoegen.
Het internet is bijvoorbeeld gebaseerd op het Internet Protocol (IP — meer bepaald IPv4) en de meeste toepassingen
gebruiken zowel het User Datagram Protocol (UDP) of Transmission Control Protocol (TCP). Dus, een stukje van
de gebruikersgegevens wordt geëncapsuleerd in een UDP datagram dat dan weer wordt geëncapsuleerd in een IP
pakket die vervolgens verzonden wordt over een data link layer protocol (bijvoorbeeld, ethernet). De data link layer is
verantwoordelijk voor de fysieke transmissie van de data; IP voegt daar de addressing van de individuele computers
aan toe; UDP voegt er de “Adressering van de Toepassing” aan toe (namelijk: de poort specifieert de service zoals
een web of FTP server).
Zowel het OSI model en internet protocol suite gebruiken encapsulatie.
Bij het inkapselen wordt de meer abstracte laag de the “upper layer protocol” (ULP) terwijl de meer specifieke laag
de “lower layer protocol” (LLP) genoemd wordt. In het voorbeeld UDP is de ULP ten opzichte van IP terwijl ethernet
de LLP ten opzichte van IP.
78

Hoofdstuk 39
Interactive voice response
Interactive voice response (IVR) is een telefonische toepassing om opdrachten via telefoontoetsen (DTMF) of de
stem door een computer uit te laten voeren. Dergelijke systemen worden in de volksmond ook wel “spraakcomputer”
genoemd (in België ook wel “stemcomputer”). IVR-systemen worden voornamelijk ingezet om de telefonische bereikbaarheid
van bedrijven te vergroten. Door middel van keuzemenu’s wordt de beller zonder tussenkomst van een
menselijke operator te woord gestaan of doorverbonden naar de juiste afdeling.
Indien een IVR systeem de functie van beantwoorden vervult spreekt men van een inbound (inkomend) systeem.
Wordt er automatisch door een computer uitgebeld met een vooropgenomen boodschap of met dynamisch gegenereerde
audio om de beller over iets te informeren dan spreekt men van een outbound (uitgaand) systeem.
Organisaties kunnen kiezen om een IVR systeem te integreren in hun telefooncentrale of om deze buiten de bedrijfsmuren
te plaatsen in een zogenaamde hosted of managed IVR oplossing.
Door de continue ontwikkeling van spraaktechnologie (spraakherkenning, stemherkenning en text-to-speech) worden
IVR systemen steeds intelligenter en zijn ze steeds beter in staat om ook gesproken woorden en volledige zinnen van
de beller te begrijpen. De verwachting is dat in de nabije toekomst alle IVR systemen spraakgestuurd zullen zijn.
39.1 Zie ook
• Spraakherkenning
79

Hoofdstuk 40
Killerapplicatie
Een killerapplicatie of 'killertoepassing' (Engels: killer application , afgekort killer app) is een computerprogramma
dat zo aantrekkelijk en bijzonder is dat mensen bepaalde computer hardware, spelconsole en/of besturingssysteem
speciaal kopen om dat programma te kunnen gebruiken.
Over het algemeen noemt men als eerste voorbeeld van een killerapplicatie het programma VisiCalc, een spreadsheet
op het Apple II-platform. De machine werd gekocht door duizenden mensen in de financiële sector.
Het volgend voorbeeld is een andere spreadsheet, Lotus 1-2-3. De verkoop van IBM's IBM PC was maar matig
geweest voor het uitbrengen van 1-2-3, maar enkele maanden later was het de best verkopende computer.
Een killerapplicatie kan een belangrijke nichemarkt vormen voor niet-mainstream platformen. Aldus PageMaker en
Adobe PostScript gaven de niche van het grafisch ontwerp en desktop publishing aan de Apple Apple Macintosh op
het eind van jaren 80, een niche die het tot de dag van vandaag nog steeds behoudt, hoewel pc's met Windows-versies
van deze applicaties kunnen draaien sinds begin jaren 90.
De term wordt in een aantal nieuwe gevallen gebruikt. Zo zette het nut van e-mail veel mensen aan tot het gebruik
van het internet, terwijl de Mosaic-webbrowser vaak de eer krijgt de eerste snelle groei van het World Wide Web
te hebben geholpen. De term wordt ook gebruikt voor computerspel, bijvoorbeeld bij Halo, en die de gebruikers
aanzetten tot het het kopen van een bepaalde spelcomputer speciaal voor die spelen. Men spreekt dan vaak van een
killergame.
Ontwikkelaars van nieuwe technologieën steken tegenwoordig veel moeite in het zoeken naar of ontwikkelen van de
volgende killerapplicaties voor hun technologie, in de hoop dat die de doorbraak zal betekenen om de technologie te
verspreiden. Dit leidde tot de steeds groeiende lijst van opties op bijvoorbeeld mobiele telefoons, zoals tekstberichtjes,
digitale camera's, enzovoort, hoewel velen blijven zeggen dat de killerapplicatie voor de telefonie het rechtstreeks
peer-to-peer verzenden van de stem is (ook wel bekend als bellen),enditaltijdalgeweestis.
Computerexperts gebruiken de term vaak door te verwijzen naar andere technologieën, om het belang ervan aan leken
duidelijk te maken. In deze context verwijst het begrip killerapplicatie naar een bepaald gebruik van een technologie
die die technologie populair en succesvol heeft gemaakt. De term wordt in het bijzonder gebruikt wanneer de technologie
voorheen al bestond, maar niet van de grond kwam voor de introductie van de killerapplicatie. Voorbeelden
hiervan kunnen zijn:
80

Hoofdstuk 41
Kloon (computer)
In de computerwereld werd aan het eind van de 20e eeuw gesproken van een kloon in de zin van een computer die
technisch volledig uitwisselbaar is met de oorspronkelijke personal computer van IBM. Deze term is echter door de
snelle ontwikkelingen op dit terrein in onbruik geraakt. Zie IBM PC-compatibel.
Daarnaast werd de term ook gebruikt voor een merkloze computer.
81

Hoofdstuk 42
Kwantumcomputer
De kwantumcomputer is in 1981 als een mogelijke nieuwe vorm van computerarchitectuur voorgesteld door Richard
Feynman. In de jaren daarna ontwikkelden David Deutsch en Peter Shor het concept verder.
42.1 Werking
Deze computer maakt gebruik van de kwantumeffecten verstrengeling en superpositie, die kwantumdeeltjes zoals een
elektron of foton onder bepaalde omstandigheden kunnen vertonen.
• Kwantumverstrengeling van een gepaard elementair deeltje betekent dat er een verbinding bestaat tussen deze
twee deeltjes, die onafhankelijk is van de onderlinge afstand. Als de toestand van een deeltje gemeten wordt,
weet men ook onmiddellijk wat de toestand van het andere deeltje is, hoever zij ook van elkaar verwijderd zijn.
• Superpositie van een deeltje betekent dat bijvoorbeeld de spin hiervan (normaal maar één mogelijke waarde)
alle mogelijke waarden tegelijkertijd kan aannemen.
Door deze eigenschappen heeft de kwantum-binaire eenheid qubit tegelijkertijd een binaire waarden tussen 0 en 1
bit. [1][2][3] Dankzij beide fenomenen stijgt de capaciteit van kwantumcomputers exponentieel met het aantal qubits.
Waar een klassieke computer 64 bits nodig heeft om 2 64 waardes uit te drukken, heeft een kwantumcomputer over
het algemeen slechts zes qubits nodig. [4] Gerelateerd aan dit verschijnsel is de tijd die een kwantumprocessor nodig
heeft om berekeningen uit te voeren: deze processors kunnen 2 n berekeningen uitvoeren in de tijd dat een klassieke
processor 1 berekening kan uitvoeren. Hierdoor kan de kwantumcomputer enorm snel parallelle berekeningen
uitvoeren die met conventionele computers onmogelijk zijn.
42.1.1 Binaire computer versus kwantumcomputer
Om een simpel voorbeeld te geven van een kwantumcomputer ten opzichte van een tegenwoordig gebruikelijke binaire
computer, kan men zich het als volgt voorstellen als er de volgende vraag wordt gesteld:
'Er zijn tien deuren en achter één ligt een appel, achter welke deur ligt die appel?'
Ervan uitgaande dat de appel zich bijvoorbeeld achter deur nummer acht bevindt, zal de normale computer deur
nummer één openen, kijken of de appel daarachter ligt, en daarna de deur sluiten en naar de volgende deur gaan.
Dit proces zal de computer herhalen totdat hij de appel heeft gevonden. Een kwantumcomputer daarentegen zal alle
deuren tegelijk openen en al na de eerste cyclus de appel achter deur nummer acht vinden.
42.2 Kwantumprocessor stabiliteit
Een nadeel van processors die met qubits werken is dat kwantumeffecten als verstrengeling en superpositie zeer gemakkelijk
verstoord raken. De kunst is daarom om deze speciale kwantumtoestand lang genoeg stabiel te houden om
82

42.3. GEVOLGEN 83
gegevens te kunnen invoeren, te verwerken, en uit te lezen om zinvolle uitkomsten te krijgen. Het onderzoek betreffende
kwantumprocessors richt zich tot nu het meest op het beheersbaar maken en aanhouden van deze kwantumtoestand.
Door de grote (theoretische) mogelijkheden wordt er tegenwoordig, na aanvankelijke scepsis, wereldwijd
veel geld in onderzoek gestoken en vordert men gestaag in de richting van een mogelijk prototype.
42.3 Gevolgen
Als men erin slaagt een goed werkende kwantumcomputer te maken zou dat een grote hulp voor wetenschappelijk
onderzoek zijn. Men zou in staat zijn gigantische hoeveelheden data te analyseren en hier allerlei verbanden en patronen
uit te destilleren. Aangezien dit een van de fundamentele voorwaarden is om tot nieuwe wetenschappelijke
inzichten te komen zal dit een enorme revolutie voor de wetenschappen betekenen. Ook zou men dan zeer gedetailleerde
simulaties kunnen laten draaien om theorieën te testen en te verfijnen. Waarschijnlijk zal dan eveneens de rest
van de maatschappij de gevolgen merken in bijvoorbeeld de entertainmentindustrie (films, games, enz.).
Een minder gewenst gevolg zou zijn dat men dan een ander systeem zou moeten zoeken om bijvoorbeeld gevoelige
informatie op internet te versleutelen. Tegenwoordig gebruiken veel programma’s daar priemgetallen voor. Een actueel
voorbeeld is het online-bankierprogramma dat de meeste banken gebruiken om transacties veilig en snel te laten
verlopen. Hierbij worden twee zeer grote priemgetallen gebruikt die met elkaar vermenigvuldigd zijn. Een 'normale'
computer kan deze twee getallen onmogelijk vinden binnen een redelijke tijd. Maar een kwantumcomputer zou dit
in principe wel kunnen. Dan zou een criminele computerhacker snel grote aantallen versleutelde transacties kunnen
onderscheppen en voor eigen gewin kunnen aanpassen. Van de andere kant kunnen softwarebeveiligingsexperts van
banken natuurlijk ook eveneens kwantumcomputers gebruiken om een nog moeilijker breekbare code te ontwikkelen
die dan zelfs met een kwantumcomputer niet te achterhalen zou zijn.
42.4 Nederlands onderzoek
De TU Delft is met haar afdeling Qutech center onder leiding van Leo Kouwenhoven, dat in 2013 speciaal opgericht
is om binnen 6 jaar een werkend prototype kwantumcomputer te realiseren, een van de meest vooraanstaande
researchcentra ter wereld. [5][6]
42.5 Externe links
• Dossier quantumcomputer van NewScientist Nederland
• onderzoeksgroep Quantumtransport TU Delft
• onderzoeksgroep Quantumcomputing Universiteit van Oxford met veel achtergrondinformatie.
• artikel op natuurkunde.nl geschreven voor bovenbouw middelbare scholier.
• Onderzoeksgroep: in a nutshell http://youtu.be/JhHMJCUmq28
• http://www.nu.nl/tech/4256632/ibm-maakt-kwantumcomputer-beschikbaar-via-cloud.html

Hoofdstuk 43
Laptop
Een laptop uit 2004
Een laptop, schootcomputer of notebook is een draagbare computer die in principe op de schoot kan worden
gebruikt. Laptops worden vooral gebruikt door mensen die op verschillende locaties met hun computer werken. In de
praktijk worden laptops vaak op een bureau of tafel geplaatst. Een netbook is een lichtere en vaak goedkopere laptop.
Een laptop heeft het merendeel van dezelfde componenten als een vaste computer, met inbegrip van een beeldscherm,
een toetsenbord, een aanwijsapparaat zoals een touchpad (ook bekend als een trackpad) en/of een pointing stick en
luidsprekers in een enkele eenheid. Een laptop wordt gevoed door elektriciteit via een wisselstroomadapter en kan uit
de buurt van een stopcontact worden gebruikt door de oplaadbare batterij.
84

43.1. VAN DRAAGBARE COMPUTER NAAR LAPTOP 85
De Osborne 1 (1981), met 10,7 kg wel draagbaar, maar geen laptop
43.1 Van draagbare computer naar laptop
De eerste draagbare computers verschenen in het begin van de jaren tachtig. Zij waren in vergelijking met de huidige
laptops log, onhandig en zwaar, zoals de Osborne 1 die meer dan 10 kg woog. Het scherm was vaak niet meer
dan een paar centimeter groot. Een van de eerste computers die men met recht laptop zou kunnen noemen, was de
GRiD Compass die in 1982 op de markt kwam - maar door zijn hoge prijs (ca. 8000 Amerikaanse dollar) vooral
terechtkwam bij managers en de Amerikaanse overheid. Vanaf halverwege de jaren tachtig kwamen fabrikanten als
Toshiba met 'betaalbare' laptops.
De technologie van laptops heeft een flinke ontwikkeling doorgemaakt en sinds ongeveer 2005 doet een grote krachtige
laptop niet onder voor een middelmaat desktop-pc. De kleinere laptops zijn door de warmteontwikkeling van de
processor nog wel veel beperkter in snelheid dan een desktop.
43.2 Kenmerken
Enkele kenmerken van gangbare laptops zijn:
• Een gewicht van ongeveer 0,9 tot 3,9 kg (laptops van de eerste generatie waren zwaarder)

86 HOOFDSTUK 43. LAPTOP
De GRiD Compass (1982)
• Een processor met variabele klokfrequentie (om een laag energieverbruik te kunnen instellen)
• Een opklapbaar beeldscherm
• Een ingebouwd toetsenbord
• Een ingebouwde knop, pointing stick, touchpad of trackball,diealsmuis werkt
• Een accu waarop enige uren gewerkt kan worden.
• Een voedingsadapter die de laptop van elektriciteit voorziet en die tevens als acculader dienstdoet
• Een kleine ingebouwde harde schijf.
• Een cd-rom, cd-rw, dvd-drive, dvd-rewriter, blu-ray-drive en/of een blu-ray-rewriter
• Ingebouwde luidsprekers, en vaak ook een ingebouwde microfoon en webcam.
• Communicatiemogelijkheden: een ingebouwd modem, een geïntegreerde netwerkkaart, en/of draadloze aansluitingen
zoals wifi, infrarood of Bluetooth
• Enkele USB-poorten
• Een kleine RAM-module, vaak in de vorm van een SO-DIMM.
• Een moederbord, waarop alle apparaten worden aangesloten
Doordat veel onderdelen kleiner en minder universeel zijn dan de vergelijkbare onderdelen voor desktopsystemen,
resulteerde dit aanvankelijk in een hogere prijs voor een laptop ten opzichte van een vergelijkbare desktop-pc.

43.3. SOORTEN LAPTOPS 87
43.3 Soorten laptops
Er worden veel verschillende soorten laptops geproduceerd. Zo zijn er onder andere laptops, notebooks, netbooks.
In de volksmond wordt er weinig onderscheid gemaakt tussen een laptop en een notebook. Daarnaast zijn er ook
nog meer gespecialiseerde laptops, zoals gaming laptops,school laptops desktopvervangende laptops en laptops voor
audio/video. Tegenwoordig komen ook tablet pc’s op de markt die als laptop ingesteld kunnen worden, door ze aan
te sluiten op een toetsenbord.
43.4 Zie ook
• Pda
• Tablet-pc
• Netbook

Hoofdstuk 44
Lifehack
De term life hack [1] (of life hacking) [2] verwijst naar onconventioneel gebruik van ICT en andere simpele hulpmiddelen
die je helpen om te gaan met overvloed aan informatie.
44.1 Geschiedenis
De Britse technologiejournalist Danny O'Brien introduceerde de term life hack nadat hij een groep super-productieve
programmeurs over hun wijze van werken had geïnterviewd. Voor O'Brien tekende zich het patroon af dat deze programmeurs
verbazingwekkende scripts bedachten en gebruikten, en gebruik maakten van sluipweggetjes om hun
werk gedaan te krijgen. O'Brien vatte zijn onderzoek samen in een presentatie genaamd Life Hacks: Tech Secrets of
Overprolific Alpha Geeks. [3] De term life hack sloeg erg aan en O'Brien bleef hem op verschillende andere conferenties
verder uitdragen.
44.2 Definitie
De oorspronkelijk definitie van de term life hack slaat terug op kleine slimme programmaatjes, shell scripts en andere
CLI hulpmiddelen waarmee gegevensstromen verwerkt kunnen worden, zoals e-mail en RSS feeds. Te denken valt
aan hulpmiddelen om bestanden te synchroniseren, taken te volgen, geheugensteuntjes voor gebeurtenissen of e-
mailfilters.
Gaandeweg verbreedde zich de betekenis, totdat alles dat op een slimme onconventionele manier een probleem oplost
een life hack genoemd werd. De term werd populair in de weblog community’s. Life hacks worden er enerzijds
toegepast ter bescherming tegen overvloed aan informatie, anderzijds juist om meer prestaties te kunnen leveren.
Lifehacking is volgens Nederlands lifehacking-docent en -pionier Martijn Aslander [4] een mix tussen timemanagement,
kennismanagement en persoonlijke ontwikkeling, met een vleugje Web 2.0 en een vleugje MacGyver. Het gaat
er volgens hem over hoe je informatie opspoort, organiseert, filtert en deelt, overzicht houdt en voorkomt dat je gaat
lijden aan informatiestress. Lifehacking gaat over meer doen, in minder tijd met minder stress, zodat je slim kunt
bewegen in de informatie en netwerksamenleving.
“Life” verwijst naar het persoonlijk aandachtsgebied om een probleem op te lossen, zoals persoonlijke productiviteit,
organisatie of werkprocessen. “Hack”, “hacking” en “hacker” hebben hun wortels in computer- en geek gemeenschappen,
speciaal in die rondom open source computercode. Volgens de gezaghebbende Jargon File kan hack het kortst
samengevat worden met “an appropriate application of ingenuity”, oftewel een passende vindingrijke oplossing.
44.3 Ontwikkelingen
Danny O'Brien gaf zijn eerste presentatie over lifehacks in februari 2004. Na de conferentie heeft O'Brien even aan
een website lifehacks.com gewerkt, maar die is nooit van de grond gekomen. In September 2004 publiceerde Merlin
Mann 43Folders, [5] een weblog over productiviteitstrucs en life hacks, waarbij hij de Hipster PDA uitvond.
88

44.4. EXTERNE LINKS 89
Weblog network Gawker Media introduceerde een blog toegewijd aan life hacks, Lifehacker.com, in januari 2005.
In mei 2005 lanceerde onafhankelijk blogger Leon Ho [6] de website Lifehack.org. [7]
O'Brien and Mann schrijven een gezamenlijke column “Life Hacks” voor O'Reilly’s Make magazine, [8] voor het eerst
in februari 2005. Evenzo presenteerden O'Brien and Mann een sessie Life Hacks Live [9] op een conferentie [10] in
2005.
De American Dialect Society verkoos lifehack (1 woord) als de opvolger van bruikbaarste woord van 2005 na
podcast. [11]
In voorjaar 2007, wordt een cursus life hacking gegeven op de University of Texas at Austin. [12]
In Nederland is men niet achtergebleven. Aan de NHL Hogeschool wordt het vak lifehacking gedoceerd.
44.4 Externe links
• Interview: Father of “life hacks” Danny O'Brien at Lifehacker.com
• Cory Doctorows aantekeningen bij Danny O'Briens eerste Life Hacks presentatie
• Gina Trapani als auteur van Lifehacker en Upgrade Your Life

Hoofdstuk 45
Mactel
Mactel is de populaire aanduiding voor een mogelijk nieuwe pc van Apple. De naam is een combinatie van Macintosh
en Intel.
In 2005 maakte Steve Jobs, topman van Apple Inc. bekend dat het bedrijf een overgang aan het opstarten was van
de toepassing van PowerPC-microprocessors van Motorola en IBM naar processoren van Intel. Een opvallend voornemen,
omdat de processoren van Intel vooral opgenomen zijn in pc’s van de concurrenten van Apple.
Als een van de redenen voor de transitie heeft Jobs genoemd dat Apple teleurgesteld is in de ontwikkelingen van
IBM’s PowerPC-technologie. Apple verwacht dat Intel meer aan de behoefte van het bedrijf kan voldoen.
90

Hoofdstuk 46
Midrange computer
Midrange computers zijn computers die in kracht en capaciteit het midden houden tussen mainframes en personal
computers. Nagenoeg alle grote bedrijven en instellingen werken met een of meer midrange computers, waarop de
bedrijfssoftware draait. Tegenwoordig fungeren PC's als werkstation van deze midrange computers. In feite zijn het
dus kleine mainframes.
Vanaf 1975 brachten tal van leveranciers hun midrange computers op deze zeer snel groeiende markt. IBM (systeem 3,
32, 34, 36 en 38), Philips (P4000), MAI (basic four), HP (HP/9000), Nixdorf, Wang, Unisys, Bull en Kienzle hadden
in 1985 veel klanten. Deze eerste generatie midrange computers hadden allemaal hun eigen besturingssysteem dat
steeds moest worden aangepast aan de nieuwste mogelijkheden. De torenhoge onderzoek- en ontwikkelingskosten en
de scherpe prijzen vanwege de moordende concurrentie, bekeerden veel leveranciers tot het besturingssysteem Unix.
Het gemeenschappelijke Unix groeide via dialecten uit tot de hedendaagse besturingssystemen SCO/Unix, HP/UX,
SUN/Solaris en IBM/AIX. Naast deze op Unix-gebaseerde besturingssystemen worden i5/OS (de vroegere AS/400)
(OS/400) en Windows Server vandaag gebruikt voor de hedendaagse midrange computers van SUN, IBM en HP die
deze markt beheersen.
91

Hoofdstuk 47
Mini-pc
Links een mini-pc, rechts een DVD-station
De mini-pc is een kleine volwaardige pc waarbij tijdens het ontwerp de nadruk heeft gelegen op de afmetingen. Bij
desktop-pc systemen kan een overweging zijn om een grote pc-kast te ontwerpen om daarmee voldoende ruimte te
creëren voor 3,5” disk-bays en DVD-drives. Voor mini-pc’s is een groot aantal bay’s niet gewenst en zal een DVDdrive
niet intern worden opgenomen.
Uit ruimte-overwegingen is de mini-PC doorgaans voorzien van één 2,5” hard disk drive (HDD) of één solid state
drive (SSD).
Aangezien bij het ontwerp van de mini-pc de focus ligt op de geringe afmetingen wordt intern niet de meest krachtige
CPU opgenomen. Opgenomen vermogen van de CPU moet laag zijn omdat warmte-afvoer via dissipatie over een
klein oppervlak zal moeten plaatsvinden. Een bijkomende gewenste eigenschap is dat de moderne mini-PC fanless is.
Aanvankelijk zag men de mini-pc vooral voor consumenten toepassingen als media-player en interface tussen internet
en de tv.
Operating systemen waren aanvankelijk vergelijkbaar met die van de desktop-pc’s, maar er is een ontwikkeling naar
Android en Windows 7 of 8.1 embedded ingeval van mini-pc’s voor consumenten-toepassingen. Voor industriële
toepassingen worden door een groot aantal producenten inmiddels ook mini-PC systemen ontwikkeld. De focus bij
92

93
de ontwikkeling van een industriële mini-pc ligt iets minder op afmetingen en meer op:
• Voedingsspanning: in de industrie doorgaans een gebied van 10 tot 30 Volt DC, zodat ze gevoed kunnen worden
uit zowel 12VDC of 24VDC voedingsbron.
• Temperatuurbereik
• Aanwezigheid van één of meerdere COM-poorten, bij voorkeur zowel RS232 als RS485. In de industrie wordt
RS232 en RS485 nog veelvuldig gebruikt voor communicatie naar externe apparatuur zoals kaartlezers, radiomodems
en PLC-systemen.
• Aanwezigheid van meerdere USB-poorten
• Montagemogelijkheid op de montageplaat van een schakelkast of montagemogelijkheid op DIN-rail
In de industrie wordt de mini-pc ingezet in toepassingen als:
• besturing van delen van machines en productie
• gegevensverzameling
• presentatie/ informatie
• interface-doeleinden

Hoofdstuk 48
Minicomputer
PDP-1
De term minicomputer stamt uit de jaren zestig en zeventig, toen computers nog grote apparaten waren die een hele
zaal vulden, en waar een heel bedrijf gebruik van maakte (mainframe). Een aantal leveranciers bracht voor het eerst
een kleiner model computer op de markt, geschikt voor een kleine werkgroep of zelfs voor een enkel individu. Zo'n
computer was altijd nog zo groot als een flink bureau of een kast, maar toch zo klein dat hij 'minicomputer' genoemd
kon worden. Belangrijke fabrikanten waren DEC en Wang.
DEC heeft een belangrijke rol gespeeld in de 'emancipatie' van de computer; hun eerste model werd namelijk niet
'computer' genoemd maar 'Programmable Data Processor', de PDP-1. Hiermee kon hij door een afdeling aangeschaft
worden zonder de aandacht te trekken van de systeembeheerders en IT-managers. De PDP-1 had als een van de eerste
computers een toetsenbord en beeldscherm, in plaats van invoer met ponskaart of ponsband. Van de opvolgers waren
de PDP-8 en PDP-11 bijzonder succesvol; op een PDP-7 werd in 1969 door Ken Thompson en Dennis Ritchie het
UNIX-besturingssysteem ontwikkeld.
94

95
Behalve voor persoonlijk gebruik werden minicomputers ook veel toegepast voor het besturen van machines en chemische
fabrieken.
De generatie die erop volgde had vaak een 32-bit-processor en werd 'supermini' genoemd.
Tegenwoordig is de term 'minicomputer' niet echt gangbaar meer, de grens tussen krachtige pc, workstation en server
is vervaagd. De term zou nog gebruikt kunnen worden voor alle computers die qua prestatie en functie tussen de
personal computer en mainframe of supercomputer in liggen, en die niet op pc- of Apple Macintosh-architectuur
gebaseerd zijn. Hieronder vallen dan bijvoorbeeld de diverse 64-bit-modellen van de firma Sun, Silicon Graphics,
Inc, Hewlett Packard (niet de pc-lijn, maar Alpha-, Itanium-, HP-3000- en HP-9000-servers) en IBM (AS/400, die
door IBM zelf 'midframe' genoemd werd).
• PDP-7
• PDP-8
• PDP-11

Hoofdstuk 49
Moonsound
De Moonsound is een geluidskaart voor MSX-computers, kwam uit tijdens de Tilburg computerbeurs in 1995 [1] , en
is ontworpen door Henrik Gilvad van Sunrise Swiss. De Moonsound kwam in een cartridge-behuizing en kan worden
ondersteund door spellen en demo’s. De Moondsound heeft een mini-jackuitgang voor zijn (stereo)geluid, maar heeft
verder geen ingangen. Er kan dus niet mee worden gesampled. De MSX turbo R beschikt wel over een ingebouwde
PCM-sampler.
De Moonsound wordt ondersteund in MSX-emulators, zoals blueMSX en openMSX. [2][3]
49.1 Specificaties
De Moonsound is gebaseerd op de Yamaha YMF278B OPL4 geluidschip, en heeft de volgende specificaties:
• Heeft een eigen master-clock waarmee de toonhoogte van geluiden bepaald wordt. Andere geluidsuitbreidingen
op MSX zijn afhankelijk van de snelheid die op de bus staat; als deze afwijkt van 3,58MHz dan kloppen de
tonen niet meer.
• 24 wave-kanalen.
• 18 2-operator (op) FM-kanalen, indien men een 4-op-kanaal wenst dan gaat dit ten koste van een extra kanaal,
dus bijvoorbeeld 6x 4op + 6x 2op (hetgeen tevens de maximum combinatie is).
• FM kanalen zijn panbaar, hard links, midden en hard rechts.
• 8 golfvormen voor de FM-operators.
• 3 FM-algoritmes, 1 feedback.
• Wave-kanalen zijn panbaar in 16 stappen.
• 2 megabyte Wave-ROM van Yamaha met General MIDI-klanken..
• Het standaard model dat werd aangeboden in de jaren 90 kwam met 128 kilobyte SRAM voor eigen samples.
Recente modellen komen met 1 megabyte. De maximale hoeveelheid SRAM die gebruikt kan worden is 2
megabyte, een gangbare 'standaard' echter is 640 kilobyte.
49.2 Populariteit
Technisch gezien is de Moonsound een geavanceerde geluidsuitbreiding op MSX. Met voldoende SRAM (bijvoorbeeld
640 kilobyte) is het mogelijk om - voor een 8 bit systeem - krachtige muziek te maken. Het ontbrak echter
aan goede software in de eerste periode na de release, waardoor de Moonsound minder breed ondersteund is dan
bijvoorbeeld de MSX-Music/FM-PAC. In de heroplevingsjaren van de MSX nam de ondersteuning weer wat toe en
ontstonden er ook nieuwe initiatieven om nieuwe trackers te schrijven.
96

49.3. DE ROM 97
49.3 De ROM
De Moonsound had technisch gezien plaats gehad voor een DSP-chip (voor galm, echo, enz.) maar dit is nooit gerealiseerd.
De ROM van Yamaha bevat klanken die ook terug te horen zijn in keyboards uit die tijd. Deze keyboards
hadden echter doorgaans wel een DSP-chip aan boord. De klanken van de ROM zijn op zichzelf gemiddeld van
kwaliteit. Een DSP-chip in keyboards compenseert aanzienlijk, maar de Moonsound heeft deze DSP chip dus niet.
Het resultaat is dat de klanken droog klinken en soms blikkerig/lo-fi.
De speciale Moonblasters, die destijds zijn gebouwd zodat er in ieder geval software was bij de release, hadden in
theorie de mogelijkheid gehad om een praktische en gevarieerde set instrumenten te maken van het ROM, maar dit is
niet gebeurd. Het resultaat is dat de helft van de klanken lijkt op de andere helft. Van die helft is een deel onpraktisch
of weinig muzikaal. Dit is echter een beperking van de software, niet van de hardware. Muziek die gebruikmaakt van
640 kilobyte aan eigen geluiden lijkt qua klank dan ook niet op muziek die louter is gemaakt met klanken van de
ROM. Er is bijna sprake van eenzelfde soort verschil als bij een MP3 en een midifile.
49.4 Moonsound Music Studio (afgekort: MS²)
Het in ontwikkeling zijnde pakket Moonsound Music Studio zal een oplossing bieden voor de limitaties van de oude
Moonblaster for Moonsound-software, door alle instelbare parameters van de Moonsound geheel te ondersteunen.
49.5 Verkrijgbaarheid
De Moonsound was verkrijgbaar bij Sunrise for MSX. [4]

Hoofdstuk 50
Mote
Een mote is een zeer kleine mini-computer, zo groot als een 50 eurocent muntstuk, die eigenhandig kan werken en
communiceren en in een netwerk informatie kan opvangen en verwerken.
Specificaties huidige capaciteit (30 maart 2006): Processor (ARM):
• 12 MHz
• 64 kB RAM
• 512KB Flashgeheugen
98

Hoofdstuk 51
Multimedia
De term multimedia wordt op verschillende manieren gebruikt.
1. Voor computertoepassingen waarin verschillende media worden gebruikt. In deze context zijn media geluid
(bijvoorbeeld muziek in een mp3- of MIDI-bestandsformaat), stilstaand (bijvoorbeeld foto's) en bewegend (bijvoorbeeld
animaties of video) beeld, andere informatie (bijvoorbeeld tekst), alsook invoermedia als toetsenbord,
aanraakscherm, joystick, MIDI-klavier enz.
2. Om het verschil tussen drukwerk (papier is de beelddrager) en computergestuurde uitingen (computerscherm
is de beelddrager) weer te geven. Multimedia staat in die betekenis voor een (doorgaans interactieve) uiting op
bijvoorbeeld een cd-rom, een dvd of een website.
3. In de context van kunst en ontwerp staat multimedia voor een benaderingswijze die zich buiten de traditionele
categorieën begeeft. De term wordt meestal gebruikt in relatie met nieuwe media-ontwerpen en kunstdisciplines.
Deze hebben immers per definitie een grensoverschrijdend karakter. De diverse producten die daaruit
voortkomen noemt men mediakunst.
4. De term multimedia wordt ook vaak gebruikt als verzamelnaam voor visuele en auditieve opslag, weergave en
transmissie van informatie, zoals foto, film, bandopname, televisie, internet, e.d.
99

Hoofdstuk 52
Netwerkneutraal datacenter
Een netwerkneutraal datacenter (of carrier-neutraal datacenter) is een datacenter die verbindingen toestaat tussen
meerdere telecommunicatie-serviceproviders en/of colocatieproviders toestaat. Netwerkneutrale datacenters bestaat
over de hele wereld en verschillen in grootte en vermogen.
Terwijl sommige datacenters eigendom zijn van en geëxploiteerd worden door een telecommunicatie- of internetserviceprovider,
worden netwerkneutrale datacenters beheerd door een derde partij die weinig of geen rol heeft in het leveren van
internet aan de eindgebruiker. Dit bevordert de concurrentie en diversiteit doordat een server in een colocatiecentrum
één provider, meerdere providers of alleen verbinding terug naar het hoofdkwartier kan hebben terug naar de
onderneming die eigenaar is van de server.
Een voordeel van hosting in een netwerkneutraal datacenter is de mogelijkheid om van aanbieder te wisselen zonder
de server fysiek te verplaatsen naar een andere locatie.
100

Hoofdstuk 53
Objectvoorstelling
Een objectvoorstelling is binnen de digitale beeldverwerking een voorstelling van een gesegmenteerd object, die deze
in een compacte en/of essentiële vorm weergeeft. Hierdoor kan er op efficiënte wijze analyses en vergelijkingen op
de eigenschappen van het object uitgevoerd worden. Er zijn twee aspecten waarop men een voorstelling kan baseren:
• Aan de hand van externe kenmerken (de rand van het object);
Wanneer vooral de vorm van belang is
• Of interne kenmerken (de pixels in het object)
Wanneer zaken als kleur of textuur van belang zijn
53.1 Methoden
In deze sectie beschrijven we enkele van de meest bekende methoden om een objectvoorstelling op te stellen. Normalisatie
is bij deze methoden een essentieel aspect, zodat veranderingen als rotatie en schaal geen invloed hebben.
53.1.1 Randen volgen
De randen volgen methode (Moore boundary tracing) definieert van een binair beeld de randen volgens wijzerzin.
Het startpunt (B 0 ) is de voorgrondpixel (1) die het meest linksboven in de afbeelding ligt. Het punt C 0 wordt gedefinieerd
als de meest westelijke buur van B 0 .AlsgevolgzalC 0 altijd een achtergrondpixel zijn. Extra voorwaarde: er
mag geen enkele voorgrondpixel de rand van de afbeelding raken.
1. De buren van B worden gecontroleerd in wijzer zin, te beginnen bij C. Men stopt bij de eerste voorgrondpixel
die men tegenkomt.
2. Die pixel wordt nu B en de pixel die daarop voorafging C
3. Herhaal stappen 1 en 2 totdat de nieuw gevonden B = B 0 en de daarop volgende B = B 1 . Dan is de rand zeker
helemaal rond gesloten.
101

102 HOOFDSTUK 53. OBJECTVOORSTELLING
Als beginvoorwaarde van deze techniek mogen geen voorgrondpixels de kanten van de afbeelding raken.
53.1.2 Kettingcodes
Een kettingcode is een manier om een gedefinieerde rand voor te stellen. We zien de rand dan als een opeenvolging
van korte lijnsegmenten die een bepaalde oriëntatie hebben. De oriëntatie van elk randsegment wordt met een
codenummer voorgesteld. We kunnen daarbij werken met 4- of 8-connectiviteit.
Freeman Chaincode - 4 en 8 connectiviteit
Het opstellen van de kettingcode:
1. De rand wordt op een raster gelegd, vervolgens wordt de rand op de roosterknooppunten gesampled.
2. Men kiest een beginsample en noteert telkens de richting naar de volgende sample in het rooster (volgens de
4- of 8-connectiviteit).
Om invloed van ruis te beperken en om een meer rudimentaire voorstelling van de rand te geven kan er voor een
groter rooster geopteerd worden.
Normalisatie
Om de kettingcode te normaliseren kunnen we twee technieken toepassen:
• Normaliseren voor rotatie:
Elke richting wordt relatief genomen t.o.v. het vorige punt (wijzerzin)
Voorbeeld: “10103322” wordt “3133030”

53.1. METHODEN 103
• Normaliseren voor startpunt:
We kiezen het startpunt zo dat ons ketting code het kleinst mogelijk getal vormt.
Voorbeeld: “3133030” wordt “0303133”
53.1.3 Signaturen
Een signatuur is een eendimensionale voorstelling van een rand. Er zijn verscheidene types signaturen zoals, de slope
density function en de afstand tussen zwaartepunt en rand.
Afstand tussen zwaartepunt en rand
De afstand tussen het zwaartepunt en de rand wordt op een eendimensionale grafiek uitgezet t.o.v. verandering van
de hoek.
1. Het zwaartepunt van het object wordt bepaald.
2. Het startpunt op de rand wordt gespecificeerd.
3. De afstand tussen het zwaartepunt en het randpunt wordt opgemeten.
4. Het volgende punt op de rand wordt genomen. (de hoek wordt vergroot)
5. Stap 3 en 4 worden herhaald tot het oorspronkelijk startpunt terug wordt bereikt (na 360°)
Uit deze signatuur kunnen bepaalde kenmerken van randen duidelijke op eendimensionale wijze weergegeven worden:
zo geeft een vierhoek duidelijk vier pieken, een driehoek duidelijk drie, etc.
Normalisatie
Een signatuur is translatie-onafhankelijk. Het is ook mogelijk om de signaturen verder te normaliseren om zo ook
rotatie- en schalings-onafhankelijkheid te bekomen.
• Normaliseren voor rotatie
• Er moet een conventie bestaan over het startpunt.
Er kan bijvoorbeeld afgesproken worden dat het punt het verste van het zwaartepunt de startpositie is.
• Normaliseren voor schaal
• De randen normaliseren tussen 0 en 1 of
• Elke sample door de variantie van de signatuur te delen. Dit is minder ruisgevoelig dan de vorige methode
maar vergt meer berekeningen.

104 HOOFDSTUK 53. OBJECTVOORSTELLING
Signatuur - Vierkant

Hoofdstuk 54
Overflow (informatica)
In de informatica is er sprake van overflow als het resultaat van een berekening te groot is om opgeslagen te worden
in het betrokken register of geheugenadres. Er wordt onderscheid gemaakt tussen beheerste overflow, waarbij
er een carry optreedt als het resultaat van een optelling of een aftrekking van getallen van een unsigned type niet
gerepresenteerd kan worden. Door de carryvlag af te vragen kan nagegaan worden of er overflow geweest is. Echte
overflow treedt op als het resultaat van een berekening een teken heeft dat niet overeenkomt met het verwachte teken,
zoals wanneer het optellen van twee positieve getallen een negatief resultaat blijkt te geven. Het is daarom nuttig de
overflowvlag te controleren na het optellen of aftrekken van getallen in two’s complement representatie.
Er zijn verscheidene methoden om met overflow om te gaan:
1. Ontwerp: door de correcte datatypen te gebruiken en rekening te houden met de optredende tekens en grootte
van de getallen.
2. Vermijden: door zorgvuldig tevoren de bewerkingen na te gaan en met de volgorde rekening te houden kan
vermeden worden dat overflow optreedt.
3. Afhandelen: als verwacht wordt dat overflow zal optreden, kan het geconstateerd worden en op de juiste wijze
afgehandeld worden.
4. Voortplanting: als een resultaat te groot is om opgeslagen te worden, kan er een speciale waarde aan toegekend
worden om aan te geven dat overflow is opgetreden, waarna bij alle volgende bewerkingen deze waarde behouden
blijft. Zodoende kan aan het einde van een lange berekening geconstateerd worden dat ergens overflow
geweest is en hoeft niet bij elke stap afzonderlijk te worden gecontroleerd. Dit wordt vaak door Floating Point
Hardware (FPU) ondersteund.
5. Negeren: Vaak ook wordt er geen rekening met overflow gehouden en het optreden ervan eenvoudig genegeerd.
Dit kan natuurlijk onjuiste resultaten opleveren en tot een crash van het programma leiden.
54.1 Zie ook
• IEEE 754
105

Hoofdstuk 55
Personal digital assistant
Twee voorbeelden van een pda
Een personal digital assistant ofwel een persoonlijke digitale assistent (ook: palmtop, zakcomputer of handpalmcomputer),
kortweg pda, is een klein draagbaar toestel dat computer-, telefonie-, fax- en netwerkfuncties combineert.
Een pda dient vooral als mobiele telefoon en persoonlijke agenda. Pda’s worden grotendeels als verouderd
beschouwd door de opkomst van de smartphone.
De term Personal Digital Assistant werd bedacht door John Sculley, voormalig topman van Apple in de periode
1983–1993.
106

55.1. KENMERKEN 107
55.1 Kenmerken
Een pda is een 'handheld'-pc (handcomputer) die een modern, digitaal alternatief vormt van de papieren agenda. Een
pda biedt immers een adresboek, kladblok, agenda en telefoonlijst. Vaak zijn er nog meer functies, zoals rekenbladen,
tekstverwerking, databasemanagement, software voor het beheer van financiële zaken, uurwerk, rekenmachine,
spelletjes, mobiele functies en gps-navigatie.
Een Personal Information Manager (PIM) is vaak onderdeel van een pda. Het stelt de gebruiker in staat om tekst in
te voeren die later snel geraadpleegd kan worden, zoals een telefoonlijst.
Wat de pda voor veel pc-gebruikers zo aantrekkelijk maakt, is de mogelijkheid om gemakkelijk gegevens uit te
wisselen tussen de pc en de pda. Dit geldt met name voor automatische synchronisatie, waarbij wijzigingen op de
pc worden bijgewerkt op het draagbare toestel en andersom. Bij de meeste pda’s wordt een houder meegeleverd
die aangesloten wordt op een stopcontact en via een USB-kabel met de pc verbonden kan worden. Via deze USBverbinding
worden gegevens gesynchroniseerd. Zo kan bijvoorbeeld ingesteld worden dat nieuwe e-mail uit “postvak
IN” op de bureaucomputer automatisch naar de pda wordt overgezet.
Kleine maar krachtige draagbare technologie heeft altijd op veel aandacht kunnen rekenen. In het bijzonder van
mensen die op zoek zijn naar de laatste gadgets. De pda past in deze visie naast een ander bedrijfsitem van de jaren
90, de mobiele telefoon. De interesse vanuit de bedrijfswereld voor de pda is vooral te danken aan de voortdurend
toenemende rekenkracht van deze toestellen. Het idee bestaat uit gemakkelijk gegevensbeheer gecombineerd met
telefonie en internettoegang.
Een van de ontwerpproblemen was de vraag hoe de gegevens in te voeren. Het minitoetsenbord bleek niet erg handig
om op te typen. Hierna kwam de Graffiti-tekenherkenningsoftware op de markt, die een aanraakscherm en een
afgeslankt (gemakkelijk, snel aanleerbaar) alfabet gebruikte om gegevens te digitaliseren.
Het eindresultaat is dat de markt opgesplitst is in twee grote segmenten: apparaten met toetsenbordje en met een
aanraakscherm uitgeruste toestellen zonder toetsenbord. De keuze van de eindgebruiker tussen deze twee hangt af
van persoonlijke voorkeur en gewenste functionaliteit. Met betrekking tot deze twee soorten modellen ontwikkelde
Microsoft dan ook twee verschillende versies van zijn Windows CE.
55.2 Hardware
Pda’s zijn kleine computers met een processor, die al het rekenwerk uitvoert. Gegevens invoeren kan via een toetsenbord
of aanraakscherm. De uitvoer gebeurt via een scherm (dat in zowel in kleur als in zwart-wit kan zijn).
55.2.1 Processor
Pda-processoren zijn anders opgebouwd dan desktopprocessoren omdat ze energiezuinig en kleiner moeten zijn.
Daarom zijn ze ook minder krachtig dan desktopprocessors. De kloksnelheid ligt normaal gesproken tussen de 600-
1000 MHz. De meest gebruikte processor is van het merk Qualcomm.
55.2.2 Werkgeheugen
Qua RAM-geheugen moet de pda het veel minder stellen dan de pc’s: 64 MB tot 128 MB is de standaard. Dit
verklaart ook waarom er specifieke besturingssystemen en toepassingssoftware geschreven dienen te worden voor
deze toestelletjes.
Een pda heeft meestal geen harde schijf, alle data worden op geheugenchips bijgehouden. Het is op de meeste pda’s
wel mogelijk om het geheugen uit te breiden met flashgeheugen. Nieuwere modellen hebben wel een schokbestendige
harde schijf en ook zijn er harde schijven die in CompactFlash-slots passen.
55.2.3 Scherm
Het scherm is steeds kleiner dan een laptop. Het aantal pixels en kleuren varieert van 160 x 160 met 16 grijswaarden
tot 640 x 480 met 65536 kleuren.

108 HOOFDSTUK 55. PERSONAL DIGITAL ASSISTANT
55.3 Software
55.3.1 Besturingssystemen
Microsoft heeft altijd al de kunst begrepen om de situatie om te keren op de technologische domeinen die het wil
controleren, en dus wordt de oorlog van de besturingssystemen uitgebreid tot het land van de kleine pc’s. Momenteel
is het overgrote deel (meer dan de helft) van de pda’s voorzien van het Symbian-besturingssysteem (dat wordt
ondersteund door verscheidene constructeurs zoals Nokia, Sony, Panasonic en Samsung). [1] Microsoft Windows CE
had het andere grote aandeel hierin. Hiernaast bestaan er ook EPOC OS en eCos/M3 of de nu ook in Nederland
opkomende Javabesturing van BlackBerry.
Symbian
Symbian is het besturingssysteem met het grootste marktaandeel, dat komt onder andere doordat het geen hoge
systeemeisen stelt, waardoor de fabrikanten waaruit Symbian is ontstaan (Nokia, Ericsson, Panasonic en Samsung)
zonder zeer krachtige hardware toch een goed en soepel werkend systeem hebben kunnen neerzetten. Symbian staat
onder de kenners bekend als het besturingssysteem met de grote compatibiliteit met andere besturingssystemen op
pda’s. De kern van het Symbiansysteem zoals die nu is, is gebaseerd op het oude EPOC-platform van Psion. Symbian
is daarna een eigen leven gaan leiden en Psion is hernoemd naar Psion Teklogix, dat zich vooral is gaan richten op de
zakelijke markt.
Windows CE
Toen Microsofts Windows CE in de herfst van 1996 werd aangekondigd was er een veertigtal bedrijven dat zei CEcompatibele
hardware of software te zullen produceren. De eerste op CE gebaseerde pda’s schoten echter te kort:
enerzijds door tekortkomingen van het besturingssysteem, anderzijds door de korte standby-tijd die het gevolg was van
de stroomverslindende hardware. Ondanks talloze verbeteringen verloor CE samenwerkende bedrijven, waaronder
ook grote namen als NEC, Motorola en Philips.
Kleurenschermen werden vanaf CE 2.0 ondersteund, RISC-processoren vanaf versie 2.1.
Velen zien Microsofts beslissing om CE de 'look and feel' van de traditionele Windows-omgeving te geven als de
oorzaak van de fouten die het systeem bevat. Daardoor is CE een besturingssysteem dat simpelweg te complex is voor
systemen als pda’s. Dit hoewel de architectuur van CE schaalbaar is en het bedrijven de mogelijkheid biedt alleen die
modules te gebruiken die ze nodig hebben. Microsofts oplossing was het ontwikkelen van twee verschillende versies
van CE: Handheld PC voor de pda met toetsenbord en Pocket PC voor pda’s zonder toetsenbord.
EPOC OS
Psions OS EPOC ondersteunde eerst enkel RISC-processoren die de ARM-architectuur gebruikten, in een latere versie
werd het echter overdraagbaar naar elke hardware-architectuur. Totdat Psion een joint venture aanging (genaamd
Symbian) in 1998 met Ericsson, Nokia en Motorola was er voor dit besturingssysteem vrijwel geen support te krijgen.
Enkel Philips toonde enige blijk van interesse. Met de oprichting van Symbian wilden deze bedrijven een nieuw
besturingssysteem, gebaseerd op het vroegere EPOC, ontwikkelen dat mobile computing en draadloze technologieën
verenigt om het internet bereikbaar te maken, messaging en gemakkelijke gegevensuitwisseling mogelijk te maken,
en dit alles moet in je borstzakje passen.
EPOC32 zal in twee versies beschikbaar zijn: een voor de pda’s en een andere voor de tablet-pc. Enkele eigenschappen
(gegeven door Symbian) van EPOC32 zijn: de modulariteit, schaalbaarheid, laag stroomverbruik en compatibiliteit
met RISC-chips, zoals de StrongARM.
eCos/M3
eCos/M3 is een niet alom bekend besturingssysteem voor de pda’s, maar daarom niet bepaald minderwaardig. Ook al
verklaart Microsoft meer schrik te hebben van Symbian, eCos/M3 kan ook een geduchte concurrent blijken te zijn in
de toekomst. Het gaat hier over een op eCos van Red Hat Linux gebaseerd besturingssysteem ontwikkeld door Red
Hat & 3G Lab Ltd. voor de draadloze pda’s en smartphones.

55.3. SOFTWARE 109
Palm OS
Het succes dat Palm OS kende is te danken aan het succes dat de Pilot heeft gekend in de jaren 90 (in 1999 beweerde
Palm Computing 70% van de hele pda-markt te bezitten). De Palm-pda’s meest in het oog springende eigenschappen
waren het hemdzakformaat, hun elegante grafische interface en de bijzonder gemakkelijke synchronisatie met de pc
en omgekeerd (door middel van 1 enkele druk op de knop).
Naast het enorme aantal programmeurs dat voor dit platform begon te schrijven, steeg ook het aantal bedrijven dat
licenties voor het OS nam (zoals IBM, Nokia, Sony en zelfs een concurrent op de pda-markt, Handspring Inc.).
Dat Palm OS het gebruik van kleurenschermen pas in de Palm IIIc (lente 2000) ondersteunde, was te wijten aan het
feit dat ze hun naam van batterijbesparend besturingssysteem niet kwijt wilden.
Enkele software-items die standaard aanwezig zijn op Palm OS zijn onder andere agenda, adresboek, takenlijst, uitgavenbeheersoftware,
rekenmachine, kladblok en spelletjes. De gegevensinvoer gebeurt met behulp van Graffiti.
Palm OS werkte samen met enkele bedrijven om Palmtoestellen op afstand te beheren (Computer Associates TNG
Management Support software).
Newton OS (Newton Intelligence)
Newton Intelligence is het besturingssysteem van de Newton MessagePads. Bijzonder aan dit systeem is dat het
eigenlijk een volledig besturingssysteem is (vooral de 2.x-versies). Versie 1.0 was nogal slecht en veroorzaakte mede
de flop van de Newton. 1.3 was een stuk beter en versie 2.1 is nog altijd beter dan welk ander pda-besturingssysteem
dan ook, al is het in 1998 uitgekomen. Er zijn mensen die van hun Palm uit 2002 overgestapt zijn naar een tweedehands
Newton 2000 of 2001 na het zien van dit systeem. Echter, nadat 1.0 in de kranten voor gek gestaan had, gingen de
meeste mensen naar Palm.
55.3.2 Toepassingen
In het beginstadium van de pda’s was er nog niet echt een vaste set gebruikte PIM-applicaties. Deze software is door de
tijd heen geëvolueerd en nieuwe toepassingen en/of spelletjes zijn toegevoegd. Hieronder krijg je een lijst van software
die tegenwoordig op een Palm-size, stylus-based pda aanwezig is, naast enige vorm van tekenherkenningssoftware.
• Agenda met planner
• Takenlijst
• Telefoon/adresboek
• Readers voor digitale boeken
• Kladblok
• Tekenapplicatie
• Software voor het beheer van financiën
• Rekenmachine
• Alarm / timer
• Wereldklok
• Bestandbeheerder
• Geluidsrecorder
• Datasynchronisatie
• Printerconnectie
• Beheer van voorraden en bestellingen in supermarkten

110 HOOFDSTUK 55. PERSONAL DIGITAL ASSISTANT
Dankzij mobiel internet is het ook mogelijk om via e-mail te communiceren en websites te raadplegen via de
webbrowser. De toestellen met toetsenbord kunnen daarnaast afgeslankte versies bevatten van tekstverwerkers, rekenbladsoftware,
spellingscontrole en een aangepast woordenboek.
55.4 Oorsprong en evolutie
Algemeen aanvaard is dat Psion de ontwerper is van het “pda-genre”. Hun eerste organiser werd in 1984 gelanceerd.
Deze was iets smaller, maar langer en dikker dan een pakje sigaretten. Hij was gebaseerd op 8 bitstechnologie en
bevatte standaard 10 kB niet-vluchtig geheugen, een database met zoekmogelijkheid, enkele rekenfuncties en een lcdscherm
met ruimte voor 16 tekens. Hij had een ingebouwde klok en kalender. Een optioneel wetenschappelijk pakket
maakte van dit toestel een programmeerbare computer die de mogelijkheid had wetenschappelijke programma’s te
draaien.
Hierna kwam de Psion II waarvan er tot 1990 ongeveer een 500.000-tal verkocht werden. De derde versie, de zogenaamde
Series 3a (daterend uit 1993), was de eerste die de verbinding tussen desktop-pc en organiser mogelijk
maakte.
Psions succes wekte de interesse van andere bedrijven voor de pda-markt. Een van de eerste concurrenten die een
vergelijkbaar toestel lanceerde was Apple Computer met de Newton MessagePad rond 1993. Al snel volgden andere
elektronicafabrikanten met vergelijkbare producten: Hewlett-Packard, Motorola, Sharp Electronics en Sony.
Apple gebruikte op de eerste 2 modellen het door Apple zelf ontwikkelde Newton-besturingssysteem met tekenherkenningssoftware,
maar zette de ontwikkeling ervan na verloop van tijd stop. Het bleek niet betrouwbaar of niet snel
genoeg te werken.
Rond 1995 kwam Palm Computing met Pilot-toestellen zonder toetsenbord op de markt. Deze gebruikten de eerder
genoemde Graffiti-software.
55.5 Vergelijking met de smartphone
De smartphone, onder andere van Ericsson, Motorola en Nokia, maakt gebruik van een eigen besturingssysteem
of van Symbian, geërfd van Psion. Uiterlijk verschilt een pda (waaronder de nieuwe Pocket PC) niet veel van een
smartphone, maar de filosofie achter beide producten verschilt sterk.
Pda’s zijn digital assistants ofwel zakcomputers met daarbovenop een antenne. Daartegenover is een smartphone
een mobiele telefoon met pda-functies. De draadloze Pocket PC heeft een groter scherm dan de smartphone, wordt
bediend met 2 handen en een stift en bevat (in tegenstelling tot de smartphone) softwarepakketten als Pocket Word
& Excel. Dankzij de kleine ingebouwde microfoon kan de Pocket PC ook als mobiele telefoon dienen, maar hij is
toch iets te groot gebouwd om dit als handig te ervaren.
Beide producten ondersteunen vaak GPRS, UMTS en bluetooth.
Naast de pda en smartphone is er ook nog de tablet-pc, maar deze hoort niet direct in deze vergelijking thuis omdat
hier de telefoon-functie ontbreekt, waardoor het in wezen een computer is.
55.6 ICR
Typen op een te klein toetsenbordje is traag en wordt na een tijd frustrerend. “Schrijven” op je pda is een veel
aantrekkelijker idee. Veel pda’s hebben technologie aan boord die aan Intelligent Character Recognition (ICR) ofwel
handschriftherkenning doet. Hierdoor kan de gebruiker met een pen op het beeldscherm schrijven waarna de pda het
handschrift herkent en omzet in letters.
Voor het menselijke oog is het verschil tussen een getekend huis en een woord meer dan duidelijk, maar wat maakt nu
juist het verschil? De computer kan op twee manieren te werk gaan om dit te ontdekken. De simpele manier is degene
die Graffiti gebruikt: het verstaat de vorm van elke letter en zet die om naar zijn digitale equivalent. Het probeert geen
woorden of context te kennen. Om het nog simpeler te maken, maakt Graffiti gebruik van eigen aangepaste vormen
voor elke letter die de gebruiker dient te kennen. Deze vormen gelijken sterk op ons authentiek alfabet en zijn naar
verluidt in minder dan 20 minuten aangeleerd.

55.7. SYNCHRONISATIE 111
Apples Newton had een andere aanpak: het leerde het handschrift van de gebruiker “lezen” en naar woorden omzetten
aan de hand van enkele standaardtestjes. Dit systeem werd handiger en slimmer naargelang je het meer gebruikte. Je
kon meer dan één gebruiker definiëren op je pda en moest er dus voor opletten in je eigen profiel te werken, teneinde
de tekenherkenning van een medegebruiker niet in de war te sturen. Zoals reeds vermeld werd Newton geen succes.
55.7 Synchronisatie
Indien de mogelijkheid niet bestond gegevens van en naar de pda te versturen en te synchroniseren met de data op
desktop-pc’s zouden verschillende softwaretoepassingen (zoals tekstverwerking) niet bijzonder veel nut hebben op
de pda, aangezien maar weinig toestellen printen via een parallelle printerpoort ondersteunen. Het is dan ook niet
verwonderlijk dat dit onderdeel van de pda in de loop der jaren beduidend verbeterd werd, mede dankzij externe
bedrijven die hardwarecomponenten (zoals pda-docking cradles) ontwierpen, alsook softwaretoepassingen die het
synchroniseren vergemakkelijkten en zo efficiënt mogelijk maakten.
De meeste pda’s worden geleverd met een zogenaamd docking station, dat de connectie naar en van de pc via een
parallelle, seriële of USB-kabel legt en bevat meestal ook een voedingskabel waarmee je de batterij van je pda kunt
herladen. Twee draadloze verbindingsmogelijkheden winnen echter meer en meer terrein op het synchronisatiegebied:
IrDA (infrarood) en de nieuwere en snellere Bluetooth-technologie. Ook is het inmiddels mogelijk om via WLAN te
synchroniseren.
55.8 Expansiemogelijkheden
Naast de standaardmogelijkheden om de pda met de pc te verbinden, zijn er meer en meer mogelijkheden hem uit te
breiden door toevoeging van gsm, printer, extra geheugenkaartjes, modem of andere hardware.
Enkele voorbeelden zijn:
• CompactFlash: standaard, algemeen ondersteunde geheugenkaartjes, die ondanks hun klein formaat een relatief
grote hoeveelheid data kunnen bevatten.
• Seriële poorten, modems, netwerkkaarten, gsm-netwerkadapters en gps-systemen zijn enkele voorbeelden van
toepassingen die mogelijk zijn op CompactFlash-kaartjes.
• SmartMedia, Memory Stick, MultimediaCard en Secure Digital zijn allemaal geheugenuitbreidingen, maar
geproduceerd door verschillende fabrikanten, met elk hun voor- en nadelen.
• PC Card: ook wel PCMCIA-kaart genoemd, is de oudste standaard in expansietoepassingen. Ze zijn erg gangbaar
bij laptopcomputers. Voor gebruik op een pda is er meestal een adapter nodig, maar vanwege hun relatief
hoge stroomverbruik zijn deze kaarten niet erg gangbaar op pda’s.
De grootte van deze verschillende kaartjes varieert: de kleinere zijn meestal alleen geheugenuitbreiding; de grotere
modellen bieden ook extra mogelijkheden, bijvoorbeeld een andere soort verbinding met de buitenwereld.
55.9 Externe links
• Wikipedia voor pda’s met internet (alle talen)
• Wikipedia voor pda’s met internet (Nederlands)

Hoofdstuk 56
Plaatsvervangend karakter
Het plaatsvervangend karakter (␚) is een karakter dat gebruikt wordt in plaats van een ander teken. Dit teken kan
ongeldig zijn, maar het is ook mogelijk dat dit teken gewoonweg niet kan worden weergegeven.
In de ASCII en de Unicode tekensets wordt dit karakter vertaald naar het nummer 26 (hex 1A). Standaard toetsenborden
geven deze code door wanneer de Control-toets en de Z-toets tegelijk worden ingedrukt (Ctrl+Z).
56.1 Toepassingen
In MS-DOS wordt dit teken gebruikt om een eind van een bestand of gebruikerinvoer aan te duiden in een interactief
command line venster. Dit gedrag werd geleend van het eerdere CP/M besturingssysteem.
In Unix-gebaseerde besturingssystemen wordt dit teken meestal gebruikt om het huidige uitgevoerde proces te staken.
Het gestaakte proces kan vervolgens worden voortgezet in de voorgrond (interactieve) modus, in de achtergrond of
zelfs worden beëindigd.
Het Unicode veiligheidsoverwegingen verslag suggereert dit teken als een veilige vervanging voor tekens die tijdens
een conversie naar een andere tekenset niet aanwezig zijn.
112

Hoofdstuk 57
Platform (informatica)
Een platform is in de ICT een basis waarop software ontwikkeld wordt. De bekendste platformen zijn:
• Java, .NET
• Windows, Linux, Mac
• LAMP
57.1 Het platform-idee van software-ontwikkeling
Om goed het principe van een platform te begrijpen, is het nodig om te begrijpen wat platformloze softwareontwikkeling
inhoudt. In dit hoofdstuk kijken we eerst naar de “originele” manier van software-ontwikkeling; daarna
beschouwen we wat het ontwikkelen op basis van een platform toevoegt.
57.2 Originele software-ontwikkeling
De traditionele manier van software-ontwikkeling heeft zich gedurende een aantal decennia ontwikkeld na de introductie
van de eerste elektronische computers in de jaren 40. De eerste computers werden bediend door het invoeren
in elektronische vorm van commando’s die direct door de processor van de computer uitgevoerd konden worden.
Na 1945 werden geleidelijk aan mechanismes ontwikkeld om het invoeren van commando’s makkelijker te maken.
Eerst kwamen de hardware-hulpmiddelen (toetsenborden en monitoren), snel gevolgd door de eerste programmeertalen
en besturingssystemen. Een programmeertaal is een middel om commando’s op te stellen voor een processor door
gebruik te maken van een syntaxis die door mensen te begrijpen is, in plaats van gebruik te maken van de syntaxis die
direct leesbaar is door de processor. Een besturingssysteem is een programma dat de functies van de onderliggende
hardware makkelijk toegankelijk maakt voor derde partijen – gebruikers of software.
Met het verloop van de jaren werden zowel programmeertalen als besturingssystemen uitgebreid om de basisfunctionaliteit
van de hardware makkelijker toegankelijk te maken voor ontwikkelaars van software. Onder meer werden
modernere programmeertalen uitgebreid met meer abstracte functionaliteit om met minder moeite meer te kunnen
doen en werden besturingssystemen voortdurend uitgebreid met ondersteuning voor verschillende hardware die zelf
ook steeds meer mogelijkheden bood. Daarnaast werden ook meer en meer algoritmes en datastructuren ontwikkeld
als “standaardoplossingen” om in een gegeven programmeertaal resultaten te bereiken.
57.3 Van basis tot platform
Hoewel de beschikbare software voor de ondersteuning van het ontwikkelen van software gaandeweg over meer
en meer mogelijkheden kwam te beschikken en het abstractie-niveau van met name de programmeertalen toenam,
bleef het lange tijd zo dat alles wat meer dan het basisniveau was van hardwarebediening per programma door de
113

114 HOOFDSTUK 57. PLATFORM (INFORMATICA)
programmeur zelf geschreven moest worden. De introductie van de muis, bijvoorbeeld, maakte het makkelijker om
de computer te bedienen. En al snel werd de muis geïntegreerd in het besturingssysteem, in die zin dat de meeste
besturingssystemen het mogelijk begonnen te maken om de bewegingen van een muis te volgen door middel van in het
besturingssysteem ingebouwde ondersteuning. Dat wilde echter niet zeggen dat ieder programma dan maar meteen
met de muis bediend kon worden -- hoewel het voor programmeurs mogelijk werd om te letten op het bedienen van
de muis door de gebruiker, moest ieder programma nog altijd omgebouwd worden om op de muis te reageren. Dat
wil zeggen, ieder programma kon te allen tijde opvragen of er veranderingen waren opgetreden in de positie van de
muis door te luisteren naar elektronische signalen die vanuit de muis bij de computer binnen kwamen -- het vertalen
van die signalen in een “beweging” en het weergeven daarvan aan de gebruiker (bijvoorbeeld door middel van een
cursor) moest de gebruiker zelf doen. En dit moest per programma gebeuren en voor ieder programma opnieuw.
Hetzelfde gebeurde na de introductie in de personal computer van grafische hardware die het mogelijk maakte om
mooie plaatjes op het scherm te toveren. Hiermee werd het mogelijk om programma’s te voorzien van grafische
interfaces. Dat wil zeggen, programma’s konden de hardware instrueren om gekleurde lijnen op het scherm te zetten
om het scherm, lijn voor lijn, te vullen met kleuren totdat het geheel een grafische interface voor de gebruiker werd.
Ook deze moeite moest per programma opnieuw uitgevoerd worden.
Kortom, hoewel de programmeertalen steeds abstracter werden, bleef het eeuwige en steeds erger wordende probleem
van de originele manier van software schrijven dat de nieuwe mogelijkheden veel sneller toenamen dan behapstukt
kon worden door enkele programmeurs die van basis-programmeertalen gebruik maakten.
Sinds halverwege de jaren 70 werd op dit groeiende probleem gereageerd vanuit de ICT-gemeenschap door systemen
te introduceren waarin gaandeweg steeds meer vaak voorkomende taken in de vorm van herbruikbare code beschikbaar
werden. Dit begon met de introductie van software-bibliotheken: verzamelingen van vaak voorkomende stukken
code die hergebruikt konden worden -- bijvoorbeeld door knip- en plakwerk, of later door bij het compileren het
hergebruiken automatisch te laten verlopen, simpelweg via een commando om een bepaald stuk voorgedefinieerde
code te gebruiken. Uiteraard ondergingen ook deze bibliotheken een steeds verdergaande ontwikkeling en abstractie.
Was een grafische bibliotheek eerst iets waarin bijvoorbeeld code te vinden was om een ingekleurde driehoek op het
scherm te tekenen (in plaats van deze zelf helemaal op te hoeven bouwen), modernere grafische bibliotheken bestaan
uit complexe stukken code die hele knoppen, dialogen en vensters op het scherm kunnen produceren met een hele
rits opties erbij ter configuratie van het geproduceerde object.
Uiteraard ontstonden er vele en verschillende van dergelijke hulpmiddelen. Soms onderling concurrerend op het gebied
van een bepaald probleem (er zijn vele grafische bibliotheken beschikbaar), soms sterk specialiserend op een
bepaald doel (niet zomaar een grafische bibliotheek, maar een grafische bibliotheek voor gebruik op het Linux besturingssysteem).
De grote diversiteit en doorgaande ontwikkeling in hulpsystemen zorgde er al snel voor dat niemand in staat was om
een overzicht over het geheel te houden. Sinds het midden van de jaren 80 is het dan ook gebruikelijk dat softwareontwikkelaars
zich specialiseren in het gebruik van een bepaalde verzameling van hulpmiddelen -- een programmeur
schrijft bijvoorbeeld niet zomaar eens software, hij is bijvoorbeeld gespecialiseerd in het schrijven van software die
draait op het Windows besturingssysteem -- en hij is dan ook zeer bekend met het gebruik van de grafische bibliotheek,
de hogere niveau muisroutines, de netwerkondersteuning enzovoorts die geboden worden door Windows, maar niet
noodzakelijk bekend met dezelfde faciliteiten als ze op een andere manier aangeboden worden.
Uit de hierboven beschreven trend zijn zogeheten ontwikkelplatforms ontstaan: ver doorontwikkelde verzamelingen
van hulpmiddelen die de ontwikkelaar van software in verregaande mate ondersteunen bij het schrijven van software
door het aanbieden van allerhande functionaliteit in de vorm van kant en klare, herbruikbare blokken.
57.4 Trends in platforms
Zoals het idee van een ontwikkelplatform zelf uit een trend ontstaan is, zo zijn platforms zelf ook altijd aan trends
onderhevig geweest. De voornaamste trends die de ontwikkeling van platforms vorm gegeven hebben, zijn abstractie
en veelomvattendheid.
57.4.1 Abstractie
Een van de duidelijkste trends in de ontwikkeling van het platformprincipe is de vergroting van de afstand van de
programmeur tot de hardware. Was het ooit zo dat een programmeur voor alles wat hij deed direct de hardware moest

57.5. PLATFORM EN GEMEENSCHAP 115
aansturen door middel van grote aantallen zeer simpele instructies op hardware niveau (of dicht tegen dat niveau aan),
tegenwoordig behoort het tot de voornaamste functie van ieder platform om ervoor te zorgen dat een programmeur in
één enkele instructie een hele, complexe actie uit kan voeren (het tekenen van een venster in een grafische interface
in vol ornaat, het openen en gebruiken van een netwerkconnectie, etc.). Het idee hierachter is dat een programmeur
zich zo veel mogelijk kan concentreren op de specifieke taak die hij uit wil voeren in plaats van zeer veel tijd te
verdoen aan het uitcoderen van zeer vaak voorkomende en dus saaie stukken code. Dit heeft bovendien (hopelijk) het
voordeel dat de ontwikkeltijd van stukken software omlaag gaat en daarmee ook de kosten. En bovendien voorkomt
het hergebruik van eenmaal ontwikkelde en betrouwbaar bevonden stukken code het ontstaan van eindeloze fouten
in vaak voorkomende stukken code die anders steeds opnieuw geschreven zouden moeten worden.
57.4.2 Veelomvattendheid
Een andere trend binnen de platformontwikkeling is zonder enige twijfel ook die om steeds meer functionaliteit in
één platform aan te bieden, zodat een programmeur meer en meer kan zonder hulpmiddelen van “buitenaf”. Was
een platform vroeger bijvoorbeeld zoiets als de C-taal in combinatie met de wxWindows grafische bibliotheek, tegenwoordig
omvat een beetje platform hulpmiddelen voor het opzetten van grafische interfaces, het regelen van de
bediening ervan (middels toetsenbord, muis, joystick, touchscreen, enzovoorts en uiteraard netjes geabstraheerd tot
een “bedieningshandeling” zodat de programmeur zich niet hoeft te bekommeren om welk apparaat precies gebruikt
wordt om de interface te bedienen), het opzetten van netwerk- of Internet-verbindingen, het omgaan met bestanden in
allerlei formaten (met name XML), wiskunde-functies, het omgaan met verzamelingen en andere abstracte datatypes,
en het omgaan met multimedia-onderdelen.
Als onderdeel van deze trend kan het ontstaan gezien worden van platforms die een zeer gespecialiseerde, sterk geïntegreerde,
verticale kolom vormen vanuit de programmeur naar ondergelegen niveaus, soms tot op hardware niveau.
Bekende voorbeelden hiervan zijn het Wintel-platform (waarin de programmeur zich specialiseert in het programmeren
en gebruik van Windows op de Intel-familie van processoren voor desktop applicaties), het Gnu/Linux/Qt/KDE
platform (een directe concurrent van Wintel op basis van Linux, Gnu software, de QT bibliotheek en de KDE omgeving)
en LAMP (Linux, Apache, MySql, PHP -- een platform dat zich richt op het ontwikkelen van web-applicaties).
Een bijzondere positie hierin wordt ingenomen door het Java platform (dat zich specifiek richt op de JVM machine
als onderliggende computer -- maar waarin de JVM een abstracte computer is die in software wordt uitgevoerd,
waarmee het platform uitwisselbaar wordt over alle fysieke hardware heen) en de J2EE uitbreiding hierop (J2EE is
dan weer een platform gericht op de ontwikkeling van zakelijke applicaties in een netwerkomgeving). Het openen
van de lagergelegen platformlagen voor algemene toegang om zo een “platform-platform” te bouwen (zoals Java met
de JVM doet) zou ook best een nieuwe trend kunnen worden. Het concurrerende .Net-platform van Microsoft is, met
een andere insteek, op hetzelfde idee gebaseerd.
57.5 Platform en gemeenschap
Een laatste “onderdeel” waarover een platform tegenwoordig moet beschikken om zich met recht een platform te
kunnen noemen, is een “community” -- een gemeenschap van gebruikers die op zijn minst gespecialiseerd zijn in
het gebruik van dat platform en dat platform voor vrijwel al hun dagelijkse ontwikkelwerk gebruiken. Het ideaal
is echter de situatie waarin de gebruikers niet alleen gespecialiseerd zijn, maar vooral ook actief betrokken zijn
bij hun platform. In deze situatie ontstaat namelijk een platform met een zeer dynamische aard, waarin de verdere
ontwikkeling van het platform gevoed wordt door de wensen, ideeën en uitvindingen van de gebruikers (de leden van
de gemeenschap) en niet alleen door de trends van buiten. Een platform met een levendige gebruikersgemeenschap
heeft veel meer mogelijkheden om een trendsetter van technologische ontwikkelingen te worden in plaats van alleen
maar een volger. Bovendien helpt een actieve gemeenschap een platform makkelijker ingang vinden in algemene
software-ontwikkeling, zowel door de beschikbaarheid van specialisten als door de aanwezigheid van mensen die het
platform aan kunnen dragen als oplossing voor een bestaand probleem.
Ten slotte zorgt een gemeenschap ook voor groei van een platform in de vorm van aanwas van nieuwe gebruikers -- een
actieve en groeiende gemeenschap geeft aanleiding tot het opzetten van diverse en makkelijk toegankelijke opleidingen
voor gebruikers die met het platform willen beginnen en is ook een bron van ondersteuning voor nieuwe gebruikers,
zowel via traditionele congressen en gebruikersgroepen als via moderne vraagbaken als het Internet. Hiermee tekent
zich ook een derde trend in platformontwikkeling af: de trend dat het platform meer en meer ook een sociaal karakter
krijgt, naast een technisch en zakelijk karakter.

116 HOOFDSTUK 57. PLATFORM (INFORMATICA)
57.6 Zie ook
• Spelcomputers worden vaak ook aangeduid als platform bij videospellen

Hoofdstuk 58
Programmeren (computer)
Programmeren is het schrijven van een computerprogramma, een concrete reeks instructies die een computer uitvoert.
Dit is de taak van een softwareontwikkelaar of programmeur. Programmeren wordt in het algemeen niet direct
in machinetaal gedaan, maar in een programmeertaal. De programmacode die wordt geschreven heet broncode en
wordt door een assembler, compiler of interpreter omgezet in machinecode. Programmeren wordt ook wel coderen
genoemd.
58.1 Overzicht
Met compilers die dezelfde programmeertaal naar verschillende machinetalen omzetten, wordt het mogelijk om
programmatuur te schrijven die niet gebonden is aan een specifieke processor. Bovendien ondersteunt een programmeertaal
een hoger niveau van abstractie dan machinetaal, waardoor programma’s gemakkelijker te begrijpen en te
wijzigen zijn.
De omvang van programmeerwerk verschilt sterk. Veel programma’s bestaan uit enkele regels broncode, die na eenmalig
gebruik worden afgedankt; maar ook programma’s met miljoenen regels broncode, die gedurende tientallen
jaren worden gebruikt en aangepast door duizenden programmeurs, zijn niet zeldzaam.
Ook de aard van het programmeren kan sterk uiteenlopen: verschillende soorten toepassingen vereisen verschillende
soorten kennis. Zo zal een programma dat via een grafische gebruikersinterface met eindgebruikers communiceert
zaken als venster, tekstblok, invulbaar tekstblok, indrukbare knop gebruiken terwijl een programma voor statistische
berekeningen ondersteuning zal bevatten voor bijvoorbeeld variantie en exponentiële distributie.
Daarom hebben veel programmeertalen allerlei toepassingsspecifieke bibliotheken. Daarnaast wordt een gegeven
programmeertaal vaak inherent minder geschikt geacht voor het uitdrukken van bepaalde soorten programma’s, omdat
de manieren van uitdrukken die de taal ondersteunt niet goed op het probleem aansluiten. Dit leidt vaak tot het
ontwikkelen van nieuwe talen.
Er bestaan dan ook duizenden verschillende programmeertalen, [1] waarvan de meeste nog in gebruik zijnde talen aan
voortdurende wijzigingen onderhevig zijn, zoals bij natuurlijke talen.
Een programma kan ook verschillende talen combineren. Professionele softwareontwikkelaars zijn gespecialiseerd in
bepaalde talen en bepaalde soorten toepassingen aangezien er zoveel programmeertalen bestaan.
58.2 Methodes
• Backtracking
• Extreme Programming
• Functioneel programmeren
• Gestructureerd programmeren
• Objectgeoriënteerd programmeren
117

118 HOOFDSTUK 58. PROGRAMMEREN (COMPUTER)
een stukje broncode in de programmeertaal BASIC
• RUP
• SADT
• Unified Software Development Process

58.3. ZIE OOK 119
58.3 Zie ook
• Hello world
• Functionele analyse
• Versiebeheer
• Refactoring
• Testen
• Validatie
• Documentatie
• Algoritme
• Optimalisatie
• Service-oriëntatie
• Programmeertaal
• Object-oriëntatie
• Lambdacalculus

Hoofdstuk 59
Realtimeklok
Realtimeklok op een ouder AT moederbord.
Een realtimeklok (Real-time Clock, RTC (en) ) is een computerklok (meestal een geïntegreerd circuit) diede
tijd bijhoudt, ook als de computer uitstaat. Zulke klokken worden gebruikt in alle soorten computers waaronder alle
moderne personal computers. RTC’s kunnen ook teruggevonden worden in veel embedded systems.
Enkele modellen zijn de DS1307 van Maxim en de PCF8563 van Philips.
Realtimeklokken worden gevoed door een knoopcel die niet verbonden is met de normale voeding van de computer.
Klokken die niet realtime zijn, kunnen daarentegen niet werken als de computer uitstaat.
RTC mag niet verward worden met "realtime computing" of met "CPU clock" (waarbij de processorklok de uitvoering
van instructies regelt).
Vroeger waren RTC modules op computermoederborden duidelijk zichtbaar zoals in het plaatje te zien is. Tegenwoordig
zijn ze bijna altijd geïntegreerd in de chipset van het moederbord.
120

Hoofdstuk 60
Rekencapaciteit
Rekencapaciteit is de capaciteit om te rekenen. Hoe sneller een computer iets uitrekent, hoe groter zijn rekencapaciteit.
Hoe groter de sommen die een computer kan uitrekenen, hoe groter de rekencapaciteit.
Een supercomputer heeft dus een erg grote rekencapaciteit.
De rekencapaciteit van een computer wordt initieel bepaald door de kloksnelheid van de processor, de Front Side
Bus en het werkgeheugen. Als er vele berekeningen worden gedaan, wat meestal het geval is, spelen de cache van de
processor en de snelheid van de harde schijf voor virtueel geheugen ook een rol.
Rekensnelheid wordt aangeduid in de eenheid Hertz (Hz). Moderne werkstations hebben een rekensnelheid van enkele
gigahertz.
121

Hoofdstuk 61
Retrocomputing
De Engelse term retrocomputing is het gebruik van oude hardware of software.
Retrocomputing kan als hobby zijn, maar een serieuze toepassing is het werkend houden van oude computers vanwege
de culturele waarde. Oude computers en vooral oude spelcomputers die uit eenvoudige hardware zijn opgebouwd,
kunnen als hobby aangepast worden. Verder worden oude spellen nog gespeeld, uit nostalgische waarde, of omdat ze
nog steeds weten te boeien. Een emulator kan gebruikt worden om oude spellen op moderne computers te spelen.
Een vorm van retrocomputing is ook de Commodore 64 DTV, een joystick waarin de oude Commodore 64 is nagemaakt.
61.1 Zie ook
• Retro-gaming
• Geschiedenis van de computer
61.2 Externe links
• http://www.catb.org/~{}esr/retro/ The Retrocomputing Museum
122

61.2. EXTERNE LINKS 123
Apple II computer

Hoofdstuk 62
Segmentatie (digitale beeldverwerking)
Segmentatie is binnen digitale beeldverwerking het opsplitsen van een afbeelding in segmenten (groepjes pixels die
bij elkaar horen) volgens bepaalde eigenschappen van de afbeelding om zo de belangrijke informatie uit een afbeelding
te halen.
62.1 Toepassingen
Segmentatie kan gebruikt worden bij gezichts- en vingerafdrukherkenning, objectherkenning of bij het herkennen van
wegen, bossen en weilanden op satellietfoto's. Enkele toepassingen bevinden zich ook binnen de medische wereld in
een beeldvormend onderzoek om zo bijvoorbeeld de grootte van een tumor te kunnen meten.
62.2 Methoden
Gebaseerd op de verschillende eigenschappen van een afbeelding zijn er verschillende methoden om een afbeelding
te segmenteren.
62.2.1 Randdetectie
Segmenten van een afbeelding onderscheiden zich meestal door een abrupte overgang in intensiteit, zo heeft de weg op
een satellietfoto een andere intensiteit dan de omliggende weilanden. Deze overgangen (randen of edges) duiden dan
de scheidingslijnen tussen de verschillende segmenten aan. Belangrijk hierbij is dat er bepaalde marges ingebouwd
moeten worden omdat deze scheidingslijnen wel eens onderbroken kunnen zijn.
62.2.2 Histogram gebaseerd
Segmenten van hetzelfde type hebben ongeveer dezelfde kleur en intensiteit, zo hebben weilanden allemaal ongeveer
dezelfde kleur groen. Bij deze techniek berekent men het histogram van een afbeelding, deze vertoont normaal
pieken en dalen rond bepaalde kleuren of intensiteiten. Door de pieken te isoleren kan de afbeelding opgedeeld worden
in segmenten waarbij elk segment elementen van hetzelfde type bevat. Door deze techniek te combineren met
randdetectie krijg je betere resultaten dan met randdetectie alleen.
62.2.3 Groeiende zones
Deze methode tracht alle segmenten in één keer te vinden door te vertrekken van enkele selectief gekozen startpunten
van waaruit zones gevormd worden. Alle omliggende pixels worden vergeleken en aan de zone toegevoegd als ze
gelijkaardig zijn, zo groeit de zone als het ware tot deze een volledig segment vormt. Het resultaat hiervan is eigenlijk
net omgekeerd als dat van randdetectie.
124

62.3. SOFTWARE 125
62.2.4 Watershed transformatie
Watershed segmentation is gebaseerd op het idee dat een afbeelding ook kan bekeken worden als een topografisch
landschap met heuvels en valleien. De hoogten in het landschap worden dan gedefinieerd door grijswaarde van de
pixels die ze voorstellen. Op basis van deze 3D voorstelling verdeelt de waterscheidingstransformatie deze afbeelding
in catchment basins. De hoeveelheid bassins, en dus ook de mate van detail, of tegenovergesteld de duidelijkheid van
grote regio’s kan aangepast worden door een minimum in te stellen voor elk bassin. Dit minimum moet bekeken worden
als zijnde 'water' in een vallei. De hoeveelheid water in het bassin moet zorgvuldig gekozen worden. Bij te weinig
zal men oversegmentatie krijgen (te veel regio’s), en bij te veel water verliest men alle detail (undersegmentation).
Watershed is echter sterk gevoelig voor beeldruis. Daarom is voorgaande filtering van essentieel belang.
62.3 Software
Er bestaan verschillende softwarepakketten om aan segmentatie te doen.
• Insight Segmentation and Registration Toolkit
• Adobe Photoshop
• GIMP
62.4 Externe links
• (en) Principe van watershed transformatie

Hoofdstuk 63
SIBO
SIBO is een algemene aanduiding voor de oudere zakcomputers (of PDA's) van het merk Psion. De naam SIBO
heeft zowel betrekking op het 16-bits besturingssysteem als op de bijbehorende hardware-architectuur die voorkomt
op apparaten vóór de Psion Series 5. Op de Psion Series 5 en oudere modellen wordt een 32-bits besturingssysteem
gebruikt dat EPOC wordt genoemd. Sinds de oprichting van het Symbian-consortium wordt voor de voorkeur gegeven
aan naam Symbian voor dit besturingssysteem.
SIBO heeft betrekking op de volgende apparaten:
- Psion Series 3, 3a, 3c, 3mx en Siena zakcomputers
- HC, Workabout en WorkaboutMX industriële computers
126

Hoofdstuk 64
Simputer
De Simputer is een kleine draagbare computer, die bedoeld is om computers beschikbaar te maken aan voor grote
groepen armen in India en andere ontwikkelingslanden. Het apparaat is ontworpen door de Simputer Trust, een
organisatie zonder winstoogmerk die begonnen is in november 1999. Het woord “Simputer” is een acroniem voor
“simpel, goedkoop en meertalige volkscomputer” (in het Engels: "simple, inexpensive and multilingual people’s computer"),
en is een gedeponeerd handelsmerk van de Simputer Trust. Het bevat text-to-speech software en het draait
op het GNU/Linux besturingssysteem.
64.1 Zie ook
• $100-laptop, een goedkope laptop voor schoolkinderen in ontwikkelingslanden
64.2 Externe links
• Simputer’s officiële homepage
127

128 HOOFDSTUK 64. SIMPUTER
Simputer

Hoofdstuk 65
Slaapstand
De slaapstand is een speciale afsluitmodus in besturingssystemen van computerapparatuur.
Bij het inschakelen van de slaapstand wordt de computer afgesloten, maar blijven eventuele programma’s die op het
moment van afsluiten nog open stonden, behouden. De eerstvolgende keer dat de computer dan weer wordt opgestart,
worden deze programma’s weer geopend en gaan verder waar ze gebleven waren.
Windows slaat in tegenstelling tot de stand-bymodus niet de instellingen op in het werkgeheugen, maar op de harde
schijf.
Bij de meeste computers is de slaapstand standaard geactiveerd, maar bij laptops is dat meestal niet het geval. De
slaapstand kan, zeker bij veel gebruik, flink stroom besparen. Daardoor is de slaapstand beter voor het milieu.
In Windows Vista is de naam Slaapstand veranderd in 'Sluimerstand', de stand-by heet in Vista echter 'Slaapstand',
dit levert vaak verwarring op. Windows Vista heeft soms problemen om weer uit de slaapstand te komen.
129

Hoofdstuk 66
Soundmodule
Korg Triton soundmodule
Een soundmodule, synthesizermodule of rack synth is een synthesizer die geen toetsen bevat. Deze moet bespeeld
worden door middel van een extern keyboard of synthesizer (MIDI-controller), een sequencer of een PC met behulp
van muzieksoftware zoals Cubase of Logic Pro. De aansturing gebeurt via een MIDI-aansluiting, of bij moderne
soundmodules via USB. In beide gevallen wordt het MIDI-protocol gebruikt.
Soundmodules kunnen verschillende vormen van klankopwekking gebruiken. Een soundmodule kan een synthesizer
zijn, een sampler, een digitale piano of een rompler.
Het formaat van een synthesizermodule in de breedte is meestal 19 inch, of de helft daarvan, waardoor het in een 19
inch rek past. Er zijn ook tafelmodel uitvoeringen. De hoogte van een soundmodule wordt vaak aangeduid in U of
unit. Kleine soundmodules zijn vaak 1U hoog, de grotere een meervoud hiervan bijv. 2U of 3U.
Een soundmodule heeft dezelfde voordelen als een volledig instrument, maar kan verkozen worden om de volgende
redenen:
• Kosten — een soundmodule is goedkoper dan het volledige model met klavier
• Ruimte — een soundmodule neemt minder ruimte in
130

66.1. VOORBEELDEN 131
• Uitbreiding — veel soundmodules kunnen verder uitgebreid worden met klanken en geheugen
• Vervanging — wanneer het model verouderd is, kan het makkelijk worden vervangen met behoud van een
favoriete aansturing
Omdat de meeste elektronische instrumenten modulair zijn ontworpen, komen fabrikanten vaak met een moduleversie
van hun volledige instrument met klavier. Veel synthesizermodules zijn een vereenvoudigde uitvoering, denk
hierbij aan minder knoppen op de module, of een kleiner scherm. Het programmeren van de module is hierdoor
lastiger, maar een fabrikant kan ervoor kiezen om de aansturing via een softwarepakket te laten verlopen.
Hardware soundmodules zijn de laatste jaren grotendeels vervangen door software synthesizers, hoofdzakelijk door
de toegenomen rekenkracht van computers.
66.1 Voorbeelden
Enkele bekende of veelgebruikte soundmodules zijn:
• Roland D-550, Sound Canvas serie, JV-1080/2080
• Yamaha TX81Z, Motif Rack, MU-100, TG-500
• Korg M1r, TR-Rack, Triton-Rack
• Access Virus (rackversie en tafelmodel)
• Clavia Nord Rack
• Waldorf Q rack
• Kawai K4r, XD-5
• Kurzweil K2000R
• Roland D-550
• Korg TR-Rack
• Access Virus B tafelmodel
• Clavia Nord Rack 2x
66.2 Zie ook
• Synthesizer
• Software synthesizer

Hoofdstuk 67
Stemcomputer
Stemcomputer in Nederland in 2004
Een stemcomputer of stemmachine is een digitaal stemsysteem bestaande uit een computer met software en randapparatuur,
die speciaal is ingericht om de individuele keuze in een stemming direct elektronisch en digitaal vast te
leggen. Deze vorm van stemmen gebeurt in diverse landen in plaats van het stemmen met potlood en papier (vaak
een stembiljet) of door bijvoorbeeld de gebruikelijke stemming in besluitvormende vergaderingen met het opsteken
van een hand of ander teken. Aan stemcomputers en de gebruikte programmatuur worden speciale eisen gesteld ten
aanzien van betrouwbaarheid, veiligheid, fraudebestendigheid en gebruiksgemak.
Stemcomputers worden in diverse landen gebruikt voor verkiezingen. In de Verenigde Staten worden ook nietelektronische
stemmachines gebruikt, die werken met behulp van een ponskaart of hendels en tandwielen.
132

67.1. TOEPASSING 133
Een stemcomputer in Brazilië
67.1 Toepassing
67.1.1 Nederland
In Nederland werd in 1966 de mechanische stemmachine, in 1978 de elektronische variant en in 1991 de stemcomputers
ingevoerd. Nagenoeg alle gemeentes gebruikten tot 2007 tijdens verkiezingen stemcomputers, waarbij in ieder
stembureau één of meerdere stemcomputers geplaatst werden. De meeste stemcomputers in Nederland werden geleverd
door Nedap (85% in 2001) en door Sdu (10% in 2006). De Sdu-computers werkten als gewone pc's, die van
Nedap waren speciale apparaten met computeronderdelen. De ministerraad heeft echter besloten vanaf 2009 weer
met het potlood te gaan stemmen. Hierdoor is het gebruik van de stemcomputer dus afgeschaft.
Controverse over stemcomputers in 2006 en 2007
In Nederland moeten stemcomputers worden goedgekeurd door Brightsight, een van TNO afgesplitst bedrijf. De
aanbieder van de stemcomputers is verantwoordelijk voor het verkrijgen van de goedkeuring. De overheid vereist
enkel een (type-)goedgekeurd apparaat; de onderliggende evaluatierapporten worden niet gevraagd. De broncode van
de bij verkiezingen gebruikte stemcomputers en de evaluatierapporten konden dientengevolge geheim blijven. Zelfs
al zou de broncode openbaar zijn, dan kan de kiezer nog niet controleren of de stemcomputer waarop hij zijn stem
uitbrengt, overeenstemt met het goedgekeurde type en voorzien is van de software die uit de officiële broncode is
gecompileerd. Ook maken deze machines geen tastbaar en direct verifieerbaar bewijs. Dit maakte het voor de kiezer
onmogelijk onder meer de uitgebrachte stem(men) later te kunnen controleren. Ook voor onafhankelijke waarnemers
was het onmogelijk om de verkiezing op fraude te controleren. Aangezien er geen papieren registratie van de keuze
van de kiezer plaatsvond, was er geen mogelijkheid voor handmatige hertelling om bijvoorbeeld fraude aan te kunnen
tonen. Dit staat in scherpe tegenstelling tot het klassieke stemproces zoals dat in de wet is vastgelegd en dat een grote
mate van controleerbaarheid weet te verenigen met het stemgeheim. In veel landen is er om deze redenen discussie
ontstaan over de wenselijkheid van het gebruik van stemcomputers. In Nederland is de actiegroep "Wij vertrouwen
stemcomputers niet" bezig met een campagne voor controleerbare verkiezingen.
Op 30 oktober 2006 keurde minister Nicolaï de Sdu stemcomputers van Amsterdam en 34 andere gemeentes af op
basis van een onderzoek door de AIVD, waaruit bleek dat de door de stemcomputers afgegeven elektromagnetische
straling tot op enkele tientallen meters afstand nog opgevangen en geanalyseerd kon worden. Hierdoor was het

134 HOOFDSTUK 67. STEMCOMPUTER
Bedieningspaneel van de Nedap stemcomputer voor de medewerker van het stembureau
stemgeheim niet gewaarborgd. De 35 gemeentes die de Sdu-stemcomputers wilden gebruiken hadden tezamen 1187
(circa 10% van de) stemcomputers in gebruik.
Het AIVD-onderzoek en de afkeuring van de Sdu-stemcomputers hadden tot gevolg dat tijdens de Tweede Kamerverkiezingen
van 22 november 2006 en de Provinciale Statenverkiezingen van 7 maart 2007 in een aantal van die 35
gemeentes weer gestemd werd met het rode potlood. In bijna alle andere gemeentes werd tijdens die twee verkiezingen
nog wel gestemd met de Nedap-stemcomputers. De actiegroep "Wij vertrouwen stemcomputers niet" spande
mede om die reden een rechtszaak aan. De rechter oordeelde daarover op 1 oktober 2007 dat de stemcomputers van
Nedap achteraf niet goedgekeurd hadden mogen worden én daarom niet bij die verkiezingen gebruikt hadden mogen
worden [1] . De OSCE nam de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november 2006 waar en concludeerde op 12 maart
2007 zijn bevindingen waarin onder meer staat: Om het vertrouwen in stemcomputers te versterken, en om zinvolle
hertellingen en controles mogelijk te maken, zou de wetgeving een paper-trail of vergelijkbare procedure moeten regelen.
Stemcomputers die de stemmen alleen in software tellen en die geen onafhankelijke controle op hun functioneren
toelaten zouden moeten worden afgeschaft. [2]
Advies over gebruik van stemcomputers eind 2007
Op 27 september 2007 bracht de Commissie Korthals Altes aan de staatssecretaris van Binnenlandse Zaken Ank
Bijleveld het adviesrapport 'Stemmen met vertrouwen' uit, waarin werd aanbevolen geen stemcomputers meer in te
zetten en eventueel als alternatief een nieuw te ontwikkelen stemprinter te gaan gebruiken. Op die voorgestelde stem-

67.1. TOEPASSING 135
printer brengt de kiezer dan zijn of haar stem uit, waarna de stemprinter vervolgens een papieren stem produceert die
in een stembus wordt gedeponeerd, zodat de uitgebrachte stemmen na sluiting van de stemming elektronisch kunnen
worden geteld door een stemmenteller. Indien noodzakelijk kunnen de stemmen ook handmatig worden geteld. De
stemprinter zal met TEMPEST-maatregelen moeten worden afgeschermd tegen afluisteren. De staatssecretaris liet
in een reactie op het adviesrapport van de Commissie weten de aanbevelingen over te nemen en de goedkeuringen
voor de huidige generatie stemcomputers in te trekken. Als gevolg hiervan zal de Nederlandse kiezer weer met het
potlood stemmen.
Ophef naar aanleiding van de Gemeenteraadsverkiezing 2010
Tijdens de gemeenteraadsverkiezing op 3 maart 2010 zijn veel onregelmatigheden geconstateerd, zoals twee mensen
in een stemhokje en gesjoemel met machtigingskaarten en legitimatie. In een aantal gemeenten is daarom een
hertelling uitgevoerd, iets dat met de tot voor kort gebruikte generatie stemcomputers niet mogelijk was geweest.
Daarnaast heeft het tellen van de stemmen weer “ouderwets” lang geduurd, iets dat de samenleving de laatste jaren
bij het gebruik van stemcomputers ontwend was geraakt. Dit heeft van diverse zijden de roep om herinvoering van
de stemcomputer doen klinken. Het valt daarbij op dat de argumenten van transparantie en controleerbaarheid naar
de achtergrond lijken te verdwijnen, en de nadruk komt te liggen op het vermeende ouderwetse karakter van het rode
potlood.
Commissie onderzoek elektronisch stemmen in het stemlokaal
De Commissie onderzoek elektronisch stemmen in het stemlokaal beveelt aan [3] om (zoals hierboven al ongeveer beschreven)
een stemprinter in te voeren die de stem niet opslaat, maar alleen print, waarna de kiezer dit biljet in een
stembus deponeert.
De commissie beveelt verder aan:
• de stemprinter te voorzien van maatregelen gericht op het terugbrengen van compromitterende straling zodat
de stemprinter binnen een straal van 8 meter niet zonder bijzondere inspanningen kan worden afgeluisterd;
de commissie meent dat dit haalbaar is als het aantal kabels wordt beperkt en niet gekozen wordt voor een
touchscreen
• pogingen tot het afluisteren van compromitterende straling of het plaatsen van camera’s strafbaar te stellen
Initiatiefwet VVD
Op 14 maart 2016 diende de VVD een initiatiefwet in bij de Tweede Kamer om experimenten met stemmen via computer
mogelijk te maken: Voorstel van wet van het lid Taverne houdende een tijdelijke experimentenregeling voor het
gebruik van elektronische voorzieningen bij verkiezingen (Tijdelijke experimentenwet elektronische voorzieningen
bij verkiezingen) [4] .
De vaste commissie voor Binnenlandse Zaken, belast met het voorbereidend onderzoek van dit wetsvoorstel, heeft
op 8 april 2016 verslag uitgebracht van haar bevindingen [5] . Hierin geven de vertegenwoordigers van de fracties hun
reacties en stellen ze vragen aan de indiener van het wetsvoorstel.
67.1.2 België
In België is er een burgerinitiatief dat een controleerbare inzet van stemcomputers bij verkiezingen beoogt (zie externe
links).
67.1.3 Frankrijk
In Frankrijk moeten stemcomputers voldoen aan een programma van 114 eisen dat van 17 november 2003 dateert.
De stemcomputers dienen te zijn gecertificeerd door een onafhankelijk bureau - Veritas of Ceten-Apave. Drie typen
stemcomputers zijn toegelaten. Nedap is marktleider in Frankrijk; de andere twee toegelaten stemcomputers zijn van
iVotronic en Indra.

136 HOOFDSTUK 67. STEMCOMPUTER
De Groenen en de PCF verzetten zich tegen het gebruik van stemcomputers en riepen op tot een openbaar debat. De
actiegroep ordinateurs-de-vote.org begon een handtekeningenactie tegen stemcomputers vanwege oncontroleerbare
verkiezingen. Verschillende gemeentes in Île-de-France annuleerden vervolgens hun bestellingen van stemcomputers
die waren bedoeld voor de Franse presidentsverkiezingen van 2007.
67.2 Onderzoek naar controleerbaarheid en veiligheid
Er wordt wetenschappelijk onderzoek gedaan naar mogelijkheden om controleerbaarheid bij elektronische verkiezingen
te verbeteren, bijvoorbeeld door middel van cryptografie. Deze methoden worden echter in commerciële
systemen vaak niet of in beperkte mate gebruikt.
67.3 Alternatieve betekenissen
Het begrip stemcomputer wordt (voornamelijk in België) ook gebruikt voor een computer die iemand (telefonisch)
te woord staat, zogenaamde Interactive Voice Response-systemen.
67.4 Stemmen via internet
Met stemmen via internet wordt vaak bedoeld stemmen vanuit de privésfeer, bijvoorbeeld thuis achter de computer.
Een van de problemen hierbij is dat anderen mee kunnen kijken en kunnen controleren waarop gestemd wordt.
Hierdoor zijn anderen in staat druk uit te oefenen op de kiezer om voor een bepaalde partij te kiezen. Zeker als de
kiezer wil stemmen op een partij die in zijn kringen controversieel is kan dit voor een ongewenst effect zorgen. Om
dit te voorkomen en te garanderen dat de kiezer zonder druk van anderen zijn keus heeft gemaakt is het stemgeheim
in de wet opgenomen en wordt dit vereist op plaatsen waar gestemd wordt. [6] Het stemgeheim is buiten het stemhokje
niet gegarandeerd, het is daarom wettelijk niet mogelijk belangrijke verkiezingen via internet te laten verlopen.
67.5 Zie ook
• Verkiezingsfraude
• Stembiljet
• Wij vertrouwen stemcomputers niet
67.6 Externe links
• “Wij vertrouwen stemcomputers niet” met artikelen over stemcomputers
• Burgerinitiatief in België voor controleerbare verkiezingen
• “Komt de stemcomputer terug?" Henk van de Kamer in PC-Active 274
• “Wordt de nieuwe stemcomputer wel veilig?" Henk van de Kamer, HCC webzine cursus”
67.7 Referenties
• Engelstalig overzicht van het gebruik van stemcomputers in Nederland
• Artikel waarin Peter Knoppers (TU Delft) beschrijft waarom volgens hem het gebruik van stemcomputer ongewenst
is
• Rapport van de commissie Hermans - Stemmachines een verweesd dossier (PDF)

67.7. REFERENTIES 137
• Adviesrapport 'Stemmen met vertrouwen' van de Commissie Korthals Altes, minbzk.nl
• Reactie staatssecretaris Bijleveld op advies 'Stemmen met vertrouwen'
[1] Rechtbank Amsterdam, LJN: BB4541,Voorzieningenrechter Rechtbank Amsterdam , AWB 07/2340 en AWB 07/2268, uitspraak
1 oktober 2007
[2] (en) Office for Democrat Institutions and Human Rights, The Netherlands. Parliamentary elections 22 november 2006.
OSCE/ODIHR Election Assessment Mission Report, Warschau, blz. 16
[3] http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/rapporten/2013/12/18/eindrapport-commissie-onderzoek-elektronisch-stemmen-in
html
[4] VVD wil weer elektronisch stemmen Nu.nl
[5] https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-33354-8.pdf Verslag Tweede Kamer commissie BZ, t.z. voorbereiding Tijdelijke
experimentenwet elektronische voorzieningen bij verkiezingen.
[6] Wet- en regelgeving, Wet tot afdwingen van stemgeheim Afdeling II Hoofdstuk J P4 Artikel 15, 16 november 2012

Hoofdstuk 68
Stored program-computer
Een stored-program computer (in letterlijk Nederlands: computer met opgeslagen programma) is een computer
die de programma-instructies opslaat in zijn elektronisch geheugen.
Een computer met een Von Neumann-architectuur slaat programmagegevens en instructiedata in hetzelfde geheugen
op; een computer met een Harvard-architectuur heeft aparte geheugens voor het opslaan van het programma en de
data.
Vele vroege computers, zoals de Atanasoff-Berry-computer, waren niet herprogrammeerbaar. Zij voerden een enkele
hard-bedraad programma uit. Als men een ander programma wilde draaien, moest een groot deel van de computer
opnieuw bedraad worden, wat in praktijk dus betekende dat men zich wel twee keer bedacht voordat men besloot om
op een computer een nieuw programma te draaien. Aangezien er geen programma-instructies waren, was er natuurlijk
ook geen opslag van het programma nodig.
Het idee van een stored-program computer kan worden herleid naar het in 1936 geïntroduceerde theoretische concept
van een universele Turing-machine. [1] Von Neumann was zich bewust van het artikel van Turing over universele
Turing-machines en hij bracht het belang ervan onder de aandacht van zijn medewerkers.
In hetzelfde jaar 1936 anticipeerde Konrad Zuse in twee octrooiaanvragen ook dat machine-instructies in dezelfde
opslagruimte konden worden opgeslagen als de data.
68.1 Voetnoten
[1] B. Jack Copeland, Colossus: the secrets of Bletchley Park’s codebreaking computers (zie hier), 2006, Oxford University Press,
ISBN 978-0-19-284055-4, blz. 104.
138

Hoofdstuk 69
Tabletcomputer
Een tabletcomputer of kortweg tablet is een mobiele computer waarin een aanraakscherm, batterij en computerhardware
worden gecombineerd tot één plat, rechthoekig apparaat. Het aanraakscherm, meestal 7 tot 12 inch (18
tot 30 cm) in diagonaal, is voor de gebruiker de voornaamste interactiemogelijkheid. Veel tablets beschikken tevens
over meerdere sensors en mogelijkheden voor draadloze dataverbindingen. Het idee van een tabletcomputer stamt
uit het midden van de twintigste eeuw en werd later gepopulariseerd in sciencefiction. Hoewel sinds eind jaren 80
mondjesmaat tablets op de markt kwamen, beleefde het concept pas een brede doorbraak in 2010, toen het Amerikaanse
computerbedrijf Apple de iPad presenteerde. Inmiddels bezitten in Nederland zo'n 7,4 miljoen mensen een
tablet. [1]
69.1 Kenmerken
69.1.1 Scherm en behuizing
Tablets zijn platte, rechthoekige computers; over het algemeen zijn moderne tablets minder dan 2 cm dik, terwijl
de breedte en hoogte afhangen van de schermmaat en de breedte van de omlijsting rond het scherm. Meestal wordt
een schermdiagonaal van 7 inch (18 cm) beschouwd als ondergrens voor tablets, al bestaat een tussencategorie producten
(phablets, een portmanteau van de woorden phone en tablet) die in schermgrootte het midden houden tussen
smartphones en tablets. De meeste tablets hebben een scherm dat niet groter is dan 12 inch. Over het algemeen wegen
tablets zo'n 300 tot 1500 gram.
De voorkant van een tabletcomputer wordt gedomineerd door het aanraakscherm. Dit scherm is een van de belangrijkste
kenmerken van een tablet: in plaats van met een muis, trackpad of trackpoint, zoals bij een traditionele pc
gebruikelijk, bedient de gebruiker een tablet vooral met aanrakingen. Eerdere modellen tablets waren erop gemaakt
om bediend te worden met een styluspennetje: elementen van de gebruiksomgeving waren relatief klein, en bovendien
maakte men gebruik van een resistief aanraakscherm, dat reageert op druk. Tegenwoordig zijn tablets ontworpen
voor bediening met vingergebaren. Hiertoe is de gebruikersomgeving opgeschaald, zodat elementen zoals knoppen
groot genoeg zijn om aan te raken. Daarnaast wordt gebruikgemaakt van een capacitief aanraakscherm, dat al bij
lichte aanraking reageert. Bij veel tablets wordt dan ook geen styluspen meer meegeleverd. Naast het scherm hebben
tablets normaliter ook nog enkele fysieke knoppen die specifieke functies vervullen, zoals het in- en uitschakelen van
het apparaat.
69.1.2 Hardware
Achter het scherm van de tabletcomputer zitten een batterij en computerhardware. Fabrikanten maken doorgaans
gebruik van een zogenaamde system-on-a-chip, een concept waarbij alle componenten (processor, werkgeheugen,
grafische chip, chips voor de draadloze verbindingen) geïntegreerd worden op één printplaat, wat ruimte en geld
bespaart. De batterij is groot genoeg voor een gebruiksduur van gemiddeld 2 tot 6 uur. In tegenstelling tot veel desktopen
laptopcomputers is de integratie van de hardware meestal zodanig dat tablets nauwelijks door de gebruiker kunnen
worden voorzien van vervangende componenten.
139

140 HOOFDSTUK 69. TABLETCOMPUTER
Google Nexus 9
69.1.3 Sensors en verbindingen
Over het algemeen beschikken tablets over verschillende sensors, zoals een lichtsensor (om de helderheid van het
scherm automatisch aan te passen aan omgevingslicht), nabijheidssensor, microfoon en één of twee camera('s) voor
foto en video. Daarnaast zijn vaak voorzieningen voor positiebepaling aanwezig, zoals GPS, een digitaal kompas en
een oriëntatiesensor. Voor verbinding met andere apparaten en het internet zijn tablets vrijwel geheel afhankelijk

69.2. GESCHIEDENIS 141
Google Nexus 7 en Apple iPad Mini
Acer Iconia-tabletcomputer
van draadloze dataverbindingen, zoals wifi, Bluetooth en (soms) 3G/4G: de dunne behuizing laat weinig ruimte voor
fysieke aansluitpoorten. Zodoende zijn er - naast de genoemde voorzieningen voor draadloze verbindingen - vaak
alleen een (micro)USB-poort en een hoofdtelefoonaansluiting beschikbaar op het apparaat. In sommige gevallen
beschikken tablets ook over een kaartlezer voor microSD-kaartjes; door het plaatsen van een geheugenkaartje kan
het opslaggeheugen worden uitgebreid en ontstaat een extra mogelijkheid voor datauitwisseling met andere apparaten.

142 HOOFDSTUK 69. TABLETCOMPUTER
AT&T EO-tablet-pc (1993)
69.2 Geschiedenis
Het concept van een tabletcomputer vindt zijn oorsprong in systemen die handgeschreven karakters moesten analyseren
en omzetten in tekst; het eerste patent voor een dergelijk systeem dateert uit 1915. Het duurde echter tot 1956
voor er daadwerkelijk een systeem werd gepresenteerd dat werkte met de nog jonge digitale computer. In de decennia
daarna waren tabletcomputers vooral te vinden in sciencefiction. Het bekendste voorbeeld is wellicht een scène uit
de film 2001: A Space Odyssey, waarin de protagonist een nieuwsuitzending bekijkt op een tablet. Wetenschappers
bedachten ondertussen concepten als de Dynabook, een in 1968 door informaticus Alan Kay bedachte tablet gericht
op kinderen. [2]
In 1989 lanceerde het bedrijf GRiD Systems Corporation de GRiDPad, die wordt beschouwd als de eerste tabletcomputer
op de consumentenmarkt. Het 2 kilo zware apparaat kostte ruim 2400 dollar, draaide op MS-DOS en
beschikte over een monochroom lcd-scherm. De GRiDPad werd vooral bediend met behulp van een styluspen, die
aan het apparaat vastzat met een kabeltje. Het systeem kon geschreven tekens omzetten in tekst met een door Jeff
Hawkins ontworpen handschriftherkenningssysteem. [3] In de loop van de jaren 90 werd het oerconcept van de GRiD-
Pad verder doorontwikkeld door verschillende computerbedrijven. Sommige tabletprojecten resulteerden uiteindelijk
in daadwerkelijke producten, zoals de EO Personal Communicator (in de Verenigde Staten uitgebracht door
telefoonmaatschappij AT&T) en de Apple Newton; beide waren als nicheproduct redelijk succesvol. Een aantal andere
projecten om een tabletcomputer te ontwikkelen, waaronder een concept van de Amerikaanse krantenuitgever
Knight Ridder en het OMI-NewsPAD-project van de Europese Unie, kwam niet verder dan de prototypefase. Ta-

69.2. GESCHIEDENIS 143
bletcomputers bleven al met al nog nicheproducten, mede door hun hoge prijs; vergeleken met huidige tablets waren
ze daarnaast nogal log en zwaar.
Voorbeeld van een tablet-pc
Eind jaren 90 begon Microsoft aan een eigen tabletproject in een poging tabletcomputers te introduceren bij een breder
publiek. Dat resulteerde in 2001 in de Microsoft Tablet PC-specificatie. Aan de hand van deze specificatie werden
een aantal apparaten uitgebracht (gelijkend op de hedendaagse hybride laptop-tablets) die draaiden op een aangepaste
versie van Windows. Ze waren voornamelijk bedoeld voor kantoorgebruik en het maken van aantekeningen. [4] Tabletpc’s
bleken geen groot succes: de apparaten waren te zwaar om in één hand vast te houden (essentieel voor mobiel
gebruik) en bovendien was de meegeleverde software, ondanks de gedane aanpassingen, niet erg geschikt voor gebruik
als tablet.
In 2010 introduceerde Apple de iPad. De gebruiksomgeving van het apparaat was speciaal ontworpen voor gebruik
met vingergebaren, in tegenstelling tot eerdere apparaten, die vooral bediend werden met een styluspen. In tegenstelling
tot de eerdere tablet-pc’s week Apple af van de PC-specificatie: in de iPad werd een energiezuinige ARMprocessor
toegepast. Door technologische vooruitgang waren dergelijke processors nu krachtig genoeg voor veel taken
die eerder slechts op een pc konden worden uitgevoerd; daarnaast zorgden verbeteringen in batterijtechnologie voor
dunne en lichte batterijen met een lange werktijd. Al snel bleek de iPad een enorm succes, wat een doorbraak betekende
voor tabletcomputers: andere fabrikanten, zoals Samsung, Asus en Sony, brachten snel eigen tablets uit. Deze
apparaten volgden het concept van de iPad: ze werden bediend met vingergebaren en bevatten een ARM-processor.

144 HOOFDSTUK 69. TABLETCOMPUTER
Steve Jobs toont de iPad voor het eerst aan het publiek (2010)
Vaak draaiden deze tablets op het besturingssysteem Android van Google, dat begin 2011 een speciale tabletversie
van dit systeem uitbracht (Android Honeycomb). Microsoft liet haar eerdere tablet-pc-concept varen en kwam in
2012 met een nieuwe versie van Windows (Windows 8) met een gebruiksomgeving die gemakkelijk met vingergebaren
kan worden bediend. Daarnaast introduceerde het bedrijf ook eigen tablets (Microsoft Surface). Vanaf 2010
vertoont de verkoop van tablets een zeer sterke stijging. Het onderzoeksbureau Gartner becijferde dat alleen al in
2013 ruim 195 miljoen tablets zijn verkocht. [5]
69.3 Soorten tabletcomputers
69.3.1 Naar besturingssysteem
Een belangrijke eigenschap van een tabletcomputer is het besturingssysteem dat wordt meegeleverd. Over het algemeen
zijn tablets er slechts op gemaakt om nieuwere versies van het meegeleverde besturingssysteem te kunnen
draaien - andere besturingssystemen kunnen vaak niet of met grote moeite worden geïnstalleerd. De keuze voor het
besturingssysteem is belangrijk; deze bepaalt immers de gebruiksomgeving en de programma’s (ook wel apps) die
op de tablet kunnen worden geïnstalleerd.
Op dit moment zijn drie besturingssystemen voor tablets dominant:
• iOS van Apple. Dit systeem draait alleen op tablets van deze fabrikant; door de grote populariteit van Apple’s
tablets heeft iOS toch een aardig marktaandeel veroverd.
• Android van Google. In tegenstelling tot iOS is Android grotendeels open source, waardoor het in principe
door iedere hardwarefabrikant vrij gebruikt kan worden. Daarom is het een populaire keuze voor goedkopere
tablets.
• Windows 8.1/RT van Microsoft. Windows is beschikbaar voor zowel tablets met processor op basis van de
x86-processorarchitectuur (Windows 8.1), als voor tablets met een ARM-processor (Windows RT). Hoewel
beide varianten er hetzelfde uitzien, heeft Windows 8.1 als voordeel dat ook oudere Windows-programma’s op
dit systeem werken. Met de komende versie van Windows (Windows 10) zal Windows RT worden uitgefaseerd.

69.3. SOORTEN TABLETCOMPUTERS 145
Microsoft Surface Pro 3, een tablet met Windows 8.1 als besturingssysteem
69.3.2 Naar vormfactor
Naast 'standaard'-tabletcomputers bestaan ook apparaten met een bijzondere vormfactor. Een veelvoorkomende variatie
op het standaardconcept van de tablet is een hybride kruising tussen een tablet en een laptop (ook wel convertibles
genoemd), waarmee wordt getracht de voordelen van beide apparaten te combineren. De transformatie tussen laptop
en tablet kan op verschillende manieren plaatsvinden. Zo zijn er laptops waarbij het scherm 360 graden kan
omklappen, zodat het apparaat met het toetsenbord omlaag als tablet kan dienen. Een andere mogelijkheid is een
speciaal scharnier waarmee het tabletscherm als het ware opklapt boven een toetsenbord. Ook veelvoorkomend is
een systeem waarbij de tablet simpelweg kan worden losgekoppeld van het toetsenbordgedeelte. Hybride apparaten
beschikken vaak over meer fysieke aansluitpoorten dan andere tablets; daarnaast is de processor soms een stuk
krachtiger. Hierdoor kunnen ze wel groter en zwaarder zijn dan normale tablets.
Naast kruisingen tussen tablets en laptops bestaan ook kruisingen tussen tablets en mobiele telefoons (phablets). Deze
zijn vaak iets kleiner dan de gemiddelde tablet, en hebben uiteraard de mogelijkheid om te bellen.
Tablets met een bijzonder gebruiksdoel hebben soms ook een aangepaste vormfactor die daarop is gericht. Een voorbeeld
zijn tablets die speciaal geschikt zijn voor het spelen van spellen; deze worden ook wel eens uitgevoerd met
joysticks en fysieke knoppen naast het scherm.
69.3.3 Naar schermeigenschappen
Zoals beschreven loopt de schermgrootte van tabletcomputers uiteen van minder dan 7” (18 cm) tot meer dan 12”
(30 cm). Naast de schermgrootte zijn er een aantal andere eigenschappen die het scherm definiëren. De hoogtebreedteverhouding
kan bijvoorbeeld variëren van 16:9 (meer ruimte in de breedte; geschikter voor het bekijken van
films) tot 4:3 (meer ruimte in de hoogte; geschikter voor surfen en kantoortoepassingen). Daarnaast is de schermresolutie
van belang; hogere resoluties bieden meer scherpte en/of werkruimte. Het gebruikte schermtype is meestal
lcd, maar soms worden ook AMOLED-schermen toegepast. Als laatste beschikken sommige tabletschermen over
extra’s zoals een extra digitizer, een sensorlaag waarmee - in combinatie met een speciale styluspen - nauwkeuriger
kan worden getekend op het beeldoppervlak.
E-readers lijken op tablets qua vormfactor: ze bestaan vaak uit een dunne behuizing met daarin een groot, aanraakgevoelig
scherm. Bij deze apparaten wordt meestal gebruikgemaakt van een scherm gebaseerd op e-inktechnologie.

146 HOOFDSTUK 69. TABLETCOMPUTER
Asus Transformer Pad TF101, een tabletcomputer met afkoppelbaar toetsenbordgedeelte
Samsung Galaxy Note-serie, een voorbeeld van phablets
Omdat een dergelijk scherm geen licht geeft, is het rustiger voor de ogen. De aanwezigheid van een e-ink scherm
maakt een e-reader echter minder geschikt voor multimediatoepassingen dan een tablet: e-ink schermen zijn in de

69.4. ZIE OOK 147
regel monochroom en hebben een lage verversingssnelheid.
69.3.4 Naar processorarchitectuur
De processorarchitectuur waarop een tabletcomputer is gebaseerd bepaalt mede welke software op het apparaat zal
werken. Op dit moment wordt de tabletmarkt verdeeld tussen processors gebaseerd op het ARM-ontwerp van ARM
Holdings en processors die werken met de x86-instructieset van Intel en AMD. ARM-processors zijn te vinden
in alle tablets van Apple en alle tablets die draaien op Windows RT; ze worden ook gebruikt in veel tablets die
draaien op Android. Soortgelijke processors worden ook vaak gebruikt in smartphones. Processors op basis van de
x86-architectuur zijn vooral terug te vinden in Windows-tablets: ze zijn namelijk compatibel met oudere Windowssoftware
voor pc’s. Bovendien zijn er varianten beschikbaar die sneller zijn dan de krachtigste ARM-processors, wat
ze een goede keuze maakt voor hybride apparaten.
69.4 Zie ook
• E-reader
• Phablet

Hoofdstuk 70
Tower (pc)
Een illustratie van een computer setup met een Tower-behuizing
De term tower (Engels voor toren) wordt in de computerindustrie voornamelijk gebruikt voor de rechtopstaande
computerbehuizingen (anders dan de desktop- of serverbehuizingen).
In een tower is het moederbord meestal aan een extra schot aan de rechter zijkant van de kast bevestigd, met de
AGP- en PCI-kaartslotten geplaatst nabij de bodem van de kast, naast een serie aan voorgedrukte openingen in de
achterkant van de tower. Een extra versteviging aan de linkerkant van de kast, op dezelfde hoogte als de bovenkant
van het moederbord montage scherm, zorgt voor een extra rustpunt voor de computervoeding die aan de achterkant
met enkele schroeven bevestigd kan worden.
Vooraan de kast is meestal een pc-speaker aan de binnenkant van de kast bevestigd en kunnen enkele extra USBpoorten
aanwezig zijn. Enkele 15 cm brede poorten, of een binnenbehuizing waarin zulke poorten niet afzonderlijk
zijn afgeschermd, zorgen voor een bevestigingspunt voor cd-rom-spelers, dvd-rom-spelers en andere componenten.
Sommige bedrijven gebruiken deze poorten voor bevestigingspunten van andersoortige componenten. De Creative
Soundblaster X-Fi Fatal1ty, bijvoorbeeld, bestaat uit een geluidskaart te bevestigen op een PCI-poort aan de ach-
148

149
terkant, maar heeft een extra component die aan de voorkant bevestigd moet worden in een van de voorgenoemde
poorten. Deze component heeft enkele geluids in- en uitgangen en draaiknoppen voor volume.
Enkele 102mm (4 inch)-poorten kunnen meestal onder de 15 cm brede poorten worden gevonden, meestal voor 3,5
inch-drives. Met de komst van USB-sticks is dit echter sterk afgenomen in nieuwe modellen, al hebben de meeste
toch nog steeds ruimte voor 1 zo'n poort. Aan de binnenkant van de kast, direct onder de voorgenoemde poorten, zijn
in de meeste gevallen ruimtes beschikbaar voor de interne harde schijven.

Hoofdstuk 71
Trinitron
Beeldscherm met Trinitronbeeldbuis
Trinitron is een door Sony ontwikkelde technologie voor kleurenbeeldbuizen.
De Trinitrontechnologie werd ontwikkeld in de jaren 1960. Trinitron is een beschermde merknaam. In tegenstelling
tot de beeldprojectie bij klassieke kleurenbeeldbuizen staan de elektronenkanonnen inéénlijnenwordthetbeeldop
een schaduwmasker van verticale lamellen geprojecteerd. Door de verticale lamellen draagt meer oppervlakte van
het beeld bij aan de lichtopbrengst. In alle geval meer dan bij de constructie waar de elektronenkanonnen en het
schaduwmasker in een driehoekspatroon staan. Ook is de convergentie eenvoudiger.
Kenmerkend voor de Trinitron is de stabilisatiedraad. Dit is een horizontale draad die het schaduwmasker stabiliseert.
Deze is - voor de oplettende kijker - net zichtbaar als een donkere horizontale lijn in beeld. Grote schermen
hebben in sommige gevallen twee stabilisatiedraden. Ondanks deze stabilisatie wordt het beeld (tijdelijk) vervormd
bij mechanische schokken.
150

Hoofdstuk 72
TWAIN
TWAIN is de bekendste industrie-standaard om data via een scanner in een computer in te lezen.
Het woord twain is een verouderd synoniem voor two. Soms wordt de naam onterecht uitgelegd als de afkorting voor
Technology Without An Interesting Name [1] (“technologie zonder interessante naam”) of varianten hierop.
TWAIN is een API die grafische applicaties, zoals DTP (Desktop Publishing) en beeldverwerkingsprogramma’s, de
mogelijkheid biedt om de scanner aan te sturen en de gescande beelden schijnbaar automatisch te importeren.
TWAIN wordt sinds 1992 ontwikkeld door een comité van betrokken partijen, de TWAIN Working Group. Het
systeem is bedoeld voor gebruik door desktop-pc’s en thuisscanners. De applicatie die standaard met een scanner
meegeleverd wordt, moet met TWAIN ondersteund kunnen worden. Door de toename van het aantal scanners en de
uitbreiding in functie en complexiteit van de gebruikte scanapplicaties is het bijhouden van de TWAIN-standaard
lastig.
Een alternatieve technologie voor TWAIN is ISIS.
72.1 Externe link
• (en) TWAIN Working Group
151

Hoofdstuk 73
Two’s complement
Waarden voor een 8-bitsgetal
Two’s complement of 2-complement is een getalsrepresentatie voor gehele getallen (integers) die in computers algemeen
wordt gebruikt.
Het is niet alleen associatief, maar heeft maar één representatie voor '0'. Het 2-complement is gelijk aan het 1-
complement plus 1 als de tekenbit '1' is, dus bij negatieve getallen.
Positieve getallen worden ook hierin voorgesteld door een bitrij beginnend met een 0 en negatieve beginnend met
een 1, maar het tegengestelde bestaat nu uit een bitrij die verkregen wordt als het verschil met de bitrij met allemaal
0-en en een 1 als extra bit ervoor geplaatst. Deze bitrij stelt dan het getal 2 n voor bij een representatie met n bits. De
representatie komt neer op het rekenen modulo 2 n . Het positieve getal 79 bijvoorbeeld wordt (met 8 bits) voorgesteld
door 01001111 en −79 door 10110001. Tellen we beide op, dan krijgen we als som de rij 100000000, die overigens
zelf in de representatie niet voorkomt.
Uit het bovenstaande kan afgeleid worden dat de representatie in 2-complement verkregen wordt door bij de representatie
in 1-complement 1 op te tellen: −79 in 1-complement (8 bits) 10110000; tel er 1 bij op: 10110000 +
00000001 = 10110001, de voorstelling van −79 in 2-complement.
Net als bij 1-complement wordt bij 2-complement de meest significante bit gebruikt om aan te geven of een getal
positief is of negatief. Deze meest significante bit heeft echter een andere betekenis dan bij 1-complement: in plaats
van de rol van een soort minteken te vervullen, staat de meest significante bit (zeg, bit nummer n) voor −1 ∗ 2 n−1 .
De rest van de bits wordt “normaal” geïnterpreteerd en een negatief getal wordt dan ook gevormd door de positieve
waarde van de minder significante bits op te tellen bij −1 ∗ 2 n−1 .
Door deze definitie van getallen is de hoogste waarde die gerepresenteerd kan worden met een bitrij waarvan de meest
significante bit de waarde 1 heeft, de waarde −1. In tegenstelling tot 1-complement is er dus niet zoiets als −0 in
2-complement notatie. Bijgevolg is het aantal representeerbare negatieve waarden in 2-complement ook 1 groter dan
het aantal representeerbare positieve waarden: van −1 ∗ 2 n−1 tot en met 2 n−1 − 1 .
De relatie tussen positieve en negatieve waarden is dan ook als volgt:
Zijb=0b n−1 ···b 0 een bitrij die de waarde N representeert. Dan is (met dezelfde definitie voor complement
van een bit als bij 1-complement) de bitrij die -N representeert gelijk aan 1b ∗ n−1 ···b ∗ 0 +1
.
Het idee is als volgt: stel dat met een bitrij de waarden −1∗2 n +1 tot en met 2 n −1 zou kunnen worden gerepresenteerd
in 2-complement notatie (dus dan zou de interpretatie van de meest significante bit −1 ∗ 2 n +1zijn in plaats van
−1 ∗ 2 n ). Voor iedere representeerbare negatieve waarde -N geldt dan: −N =(−1 ∗ 2 n +1)+(2 n − 1 − N)
. Gegeven een waarde N, vinden we de waarde (2 n − 1 − N) door van alle bits behalve de meest significante het
complement te nemen. Tellen we deze waarde op bij −1 ∗ 2 n +1(door ook de meest significante bit 1 te maken),
dan vinden we (−1 ∗ 2 n +1)+(2 n − 1 − N) =−N . Echter, we hadden afgesproken dat de waarde van de
meest significante bit −1 ∗ 2 n is en niet −1 ∗ 2 n +1. Om die ontbrekende 1 te compenseren, moet er 1 bij de
complement-notatie opgeteld worden om bij N de waarde -N te vinden.
Als voorbeeld vinden we −77 uit 77 in 2-complement als volgt:
152

153
77 = 01001101 2 ---------------- not alles inverteren (is not) −78 = 10110010 2 1 = 00000001 2 1 erbij optellen (is inc)
---------------- + −77 = 10110011 2 en we hebben het 2-complement
Een andere uitleg is:
77 = 01001101 2 77*= 00110010 2 = 50 alles inverteren behalve het tekenbit −128 = 10000000 2 het tekenbit inverteren
50 = 00110010 2 optellen bij het geïnverteerde getal ---------------- + −78 = 10110010 2 nu zijn alle bits
geïnverteerd 1 = 00000001 2 1 erbij optellen ---------------- + −77 = 10110011 2 en we hebben het 2-complement
Dus in het kort is 2-complement gelijk aan 1-complement (inverteer alle bits) met daarbij 1 opgeteld. De 2-complement
representatie van een integer is vooral zinvol in verband met het optellen van getallen in hardware. Als 2-complement
gebruikt wordt, maakt het niet uit of een of beide operanden negatief zijn. Hierdoor is een optelschakeling op een
computerchip eenvoudiger te implementeren dan voor andere representaties. Een aparte schakeling om een getal van
een ander getal af te trekken, hoeft niet te worden gemaakt. In dat geval wordt een van de operanden negatief gemaakt
alvorens deze op te tellen.

Hoofdstuk 74
Video Electronics Standards Association
De VESA of Video Electronics Standards Association werd in 1988 als non-profitorganisatie opgericht om interfacestandaarden
voor pc’s, werkstations en andere computeromgevingen op te zetten en te beheren.
De VESA is gevestigd in Milpitas, Californië in de Verenigde Staten.
Standaarden die door VESA zijn ontwikkeld zijn onder andere:
• 1998: Video Interface Port (VIP)
• 1999: Enhanced Display Data Channel Standard, Version 1
• 1999: BIOS Extensions / Display Data Channel Standard, Version 1.1
• 2002: Video Signal Standard (VSIS), Version 1, Revision 2
• 2003: Monitor Control Command Set (MCCS) Std. Version 2
• 2004: Digital Packet Video Link (DPVL) Std. Version 1
VESA is ook een mechanische standaard om beeldschermen en televisietoestellen aan de muur of een monitorarm
te bevestigen. Deze standaard is metrisch. Hij bestaat uit vier montagegaten voor M4-schroeven, geplaatst in een
vierkant met zijden van 75 of 100 mm, of vier gaten voor M6-schroeven in een vierkant van 200 mm.
74.1 Externe link
• www.vesa.org
154

Hoofdstuk 75
Visor
Visor is de naam van een reeks PDA's die tussen 1999 en 2002 door het Amerikaanse bedrijf Handspring op de
markt werden gebracht. Er zijn verschillende uitvoeringen, zoals de Visor Solo, Visor Deluxe, Visor Edge en Visor
Platinum.
155

156 HOOFDSTUK 75. VISOR
Handspring Visor

Hoofdstuk 76
Wet van Fitts
De wet van Fitts maakt het mogelijk om de tijd te berekenen die een gebruiker nodig heeft om van een bepaalde
startpositie naar een doel-object (bijvoorbeeld een knop in een interface, of een getekend object in een tekenprogramma)
te bewegen met behulp van een bepaald input device - in de meeste gevallen een muis of een trackball. De
wet van Fitts is zodoende een belangrijk gegeven in de ergonomie van de computer.
Dit wiskundige model (gepubliceerd door Paul Fitts in 1954) levert de benodigde tijd als een functie van de afstand
tot het object en de grootte van het object.
Wiskundig ziet dit er als volgt uit:
T = a + b log 2
( D
W +1 )
waar
• T is de gemiddelde tijd die nodig is om de beweging uit te voeren. Meestal wordt hiervoor het symbool MT
gebruikt - Movement Time.
• a and b zijn constanten die afhangen van de gebruiker (of gemiddeld worden genomen over een bepaalde groep
of zelfs alle gebruikers) en het gebruikte input device.
• D is de afstand van de startpositie tot het midden van het doel. Meestal wordt hiervoor het symbool A gebruikt
- Amplitude.
• W is de breedte van het doel, gemeten in de richting van de beweging (dus wanneer de startpositie zich recht
onder het doel bevindt, is W de hoogte van het doel, terwijl als de startpositie zich op dezelfde hoogte als het
doel bevindt, is W de breedte van het doel).
In de praktijk betekent deze vergelijking dat des te kleiner of verder weg objecten zijn, des te langer het duurt en des
te moeilijker het wordt om het object goed te raken.
76.1 Wiskundige details
De logaritme in de wet van Fitts wordt ook wel de index of difficulty (ID) genoemd, en wordt gemeten in bits. Dit
wordt als volgt wiskundig beschreven:
ID = log 2
( D
W +1 )
T = a + bID
De eenheid van b is dus tijdseenheid per bit (bijvoorbeeld ms/bit). De constante a is in het ideale geval 0; een taak
met een ID of moeilijkheidsgraad van 0 bits zou ook 0 tijd moeten kosten. In de praktijk is dit echter niet het geval
157

158 HOOFDSTUK 76. WET VAN FITTS
en geeft deze constante aan hoeveel 'extra' tijd de gebruiker kwijt is aan andere zaken dan puur de beweging - zoals
het herkennen van het aan te klikken object of het werken met een 'ingewikkelder' input device als bijvoorbeeld een
trackball of stylus. De waarden van constanten a en b veranderen dus mee met de gebruiker en de condities waaronder
aangewezen of geklikt moet worden.
Daarnaast kent de wet van Fitts een index of performance (IP) die ook wel throughput (TP) genoemd wordt. De
eenheid hiervan is in bits per tijdseenheid, waarmee de IP dus aangeeft hoeveel bits een gebruiker gemiddeld per
tijdseenheid kan verwerken - los van een bepaald gespecificeerd doel.
Er zijn twee manieren waarop IP wordt gedefinieerd:
• IP = 1/b, met als nadeel dat de constante a wordt genegeerd.
• IP = IDgemiddeld/MTgemiddeld, met als nadeel dat gewerkt wordt met een willekeurig gekozen gemiddelde
voor ID.
Fitts zelf definieerde ID oorspronkelijk als volgt:
ID = log 2
( 2D
W
)
76.2 Verwijzingen
• Oorspronkelijk werk
• Paul M. Fitts (1954). The information capacity of the human motor system in controlling the amplitude
of movement. Journal of Experimental Psychology, volume 47, number 6, June 1954, pp. 381-391.
(Reprinted in Journal of Experimental Psychology: General, 121(3):262-−269, 1992).
• Paul M. Fitts and James R. Peterson (1964). Information capacity of discrete motor responses. Journal
of Experimental Psychology, 67(2):103-−112, February 1964.
• Vervolgwerk
• The first application of Fitts’ law to HCI
• Stuart K. Card, William K. English, and Betty J. Burr (1978). Evaluation of mouse, rate-controlled
isometric joystick, step keys, and text keys for text selection on a CRT. Ergonomics, 21(8):601-−613,
1978.
• Extending Fitts’ law to 2 dimensions (bivariate targets)
• I. Scott MacKenzie and William A. S. Buxton (1992). Extending Fitts’ law to two-dimensional tasks.
Proceedings of ACM CHI 1992 Conference on Human Factors in Computing Systems, pp. 219-−226.
http://doi.acm.org/10.1145/142750.142794
• A. Murata. Extending effective target width in Fitts’ law to a two-dimensional pointing task. International
Journal of Human-Computer Interaction, 11(2):137-−152, 1999.
• Johnny Accot and Shumin Zhai (2003). Refining Fitts’ law models for bivariate pointing. Proceedings
of ACM CHI 2003 Conference on Human Factors in Computing Systems, pp. 193-−200. http://doi.
acm.org/10.1145/642611.642646
• Extending Fitts’ law to goal passing and crossing
• Johnny Accot and Shumin Zhai (2002). More than dotting the i’s --- foundations for crossing-based
interfaces. Proceedings of ACM CHI 2002 Conference on Human Factors in Computing Systems,
pp. 73-−80. http://doi.acm.org/10.1145/503376.503390
• Overzichten
• Stuart K. Card, Thomas P. Moran, Allen Newell (1983). The Psychology of Human-Computer Interaction.
• I. Scott MacKenzie (1992). Fitts’ law as a research and design tool in human-computer interaction.
Human-Computer Interaction, volume 7, 1992, pp. 91-139.

76.2. VERWIJZINGEN 159
• Meyer, D. E., Smith, J. E. K., Kornblum, S., Abrams, R. A., & Wright, C. E. (1990). Speed-accuracy
tradeoffs in aimed movements: Toward a theory of rapid voluntary action. In M. Jeannerod (Ed.), Attention
and performance XIII (pp. 173-226). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. http://www.umich.edu/
~{}bcalab/Meyer_Bibliography.html
• A. T. Welford (1968). Fundamentals of Skill. Methuen, 1968.
• Met betrekking tot de twee conventies om IP te berekenen:
• Shumin Zhai (2002). On the Validity of Throughput as a Characteristic of Computer Input, IBM Research
Report RJ 10253, 2002, Almaden Research Center, San Jose, California. PDF

Hoofdstuk 77
Wifi-MAC-laag
De Linksys WRT54G-router bevat een 802.11b/g-radio met twee antennes.
De wifi-MAC-laag is de MAC-laag, onderdeel van de datalinklaag van het OSI-model, voor draadloze netwerken
die de IEEE 802.11-standaard (wifi) gebruiken. De MAC-laag staat in voor de communicatie tussen wifi-stations
door de toegang tot een gedeeld kanaal te coördineren en de protocollen te gebruiken die de communicatie over het
draadloos medium versterken. De laag maakt gebruik van een fysieke 802.11-laag, zoals 802.11a of 802.11n, om
zijn taken te vervullen. [1]
77.1 Wi-Fi-certificatie
Wi-Fi is een certificatielabel voor draadloze datanetwerkproducten. Deze producten werken volgens de internationale
standaard IEEE802.11 (draadloos ethernet). Deze standaard gebruikt de 2,4GHz-5GHz-frequentieband. Deze frequentieband
mag onder bepaalde voorwaarden zonder licentie gebruikt worden. De vereisten worden bepaald door de
Wi-Fi Alliance. Het Wi-Fi-logo mag pas worden gebruikt wanneer een onafhankelijk certificatiebureau heeft aangetoond
dat aan bepaalde vereisten voldaan zijn. Deze vereisten zijn onder andere op vlak van functionaliteit, prestatie
160

77.2. BASISWERKING 161
en interoperabiliteit. Dit laatste is belangrijk want de gebruiker zal waarschijnlijk een draadloze opstelling gebruiken
met toestellen van verschillende fabrikanten.
De Compaq 802.11b -PCI card
77.2 Basiswerking
Wifi maakt gebruik van radiogolven en werkt in twee richtingen. Met behulp van een wireless PCI-kaart is een node
in staat draadloze verbindingen te maken. De kaart bevat een uniek MAC-adres zodat de node waarin de kaart is
ingebouwd geïdentificeerd kan worden binnen het draadloos netwerk. Data wordt gecodeerd door de wireless PCI
card van een node en de gecodeerde data wordt uitgezonden met behulp van een antenne. Een wireless router pikt
het signaal op en decodeert de data. Dit proces werkt ook in twee richtingen.
77.3 MAC-frametypes voor wifi
Voor overdracht van data worden frames gebruikt met een vaste structuur. Elk frame bestaat uit een aantal velden. De
framestructuur is vast bepaald voor de standaard 802.11. De frames bevorderen zowel transmissie als management
en controle. De frames zijn onderverdeeld in verschillende delen (ook bepaald volgens de standaard). Elk frame heeft
een MAC-header, een payload en een frame-check-sequence. De payload is niet altijd aanwezig.

162 HOOFDSTUK 77. WIFI-MAC-LAAG
Een overzicht van het wififrame op de MAC-laag van het OSI-model
Datatransportframe
De eerste twee bytes van de MAC-header is een controleveld.
Dit framecontroleveld bestaat uit verschillende subvelden:
• Protocolversie: 2 bits die de protocolversie bepalen.
• Type: 2 bits die mee het type WLAN-frame helpen identificeren.
• Subtype: 4 bits, type en subtype samen bepalen exact 1 frame.
• ToDS en FromDS: 2 bits (1 voor elk), geeft aan of het data frame voor een DS of van een DS komt (distributed
system). Control- & managementframe 0, dataframe 1.
• More fragment: 1 bit, geeft aan of er nog een frame komt dat aansluit op het huidige.
• Retry: 1 bit, sommige frames moeten 2 keer verzonden worden, deze bit staat op 1 als het frame al een keer is
verzonden.
• Power management: 1 bit, power-managementstatus na verzending (toegangspunten moeten een connectie onderhouden
en zetten dus nooit de power-saverbit).
• More data: 1 bit, om frames te bufferen die ontvangen zijn in een distributed system (voor stations in powersavermodus,
de bit toont aan dat er nog een frame geadresseerd is aan het station).
• WEP: 1 bit, deze bit is 1 als het frame niet geëncrypteerd is of gedecrypteerd wordt.
• Order: 1 bit, deze bit wordt op 1 gezet wanneer de “strict ordering delivery"-methode gebruikt wordt. Hier is
de volgorde van frames van belang.
Het controleveld bestaat uit 16 bits en dus 2 bytes in totaal.
De volgende twee bytes zijn voorbehouden voor het duration-ID-veld. Dit veld kan onder drie vormen voorkomen:
Duration, Contention-Free Period (CFP) en AssociationID (AID).
Een 802.11-frame kan tot vier adresvelden bevatten. Elk veld kan een MAC-adres opslaan, dit neemt 6 bytes in
beslag. Adres 1 is de ontvanger, adres 2 de zender, adres 3 wordt door de ontvanger gebruikt voor filterdoeleinden.
Het Sequence Control veld bestaat uit 2 bytes en dient voor het bepalen van de orde van de frames (opeenvolging)
en het elimineren van dubbele frames. De eerste 4 bits worden als fragmentatienummer gebruikt (aantal frames dat
bij elkaar horen), de laatste 12 bits zijn de sequentienummers die de volgorde bepalen. Het Quality of service-veld is
optioneel en bestaat uit 2 bytes.
Al de vooraf besproken velden bepalen de MAC-header.

77.3. MAC-FRAMETYPES VOOR WIFI 163
De payload van het frame kan variëren van 0 tot 2304 bytes plus extra velden die voor beveiliging zijn toegevoegd
(inkapselen) en velden met informatie van hogere lagen van het OSI-model.
Dan is er ten slotte de Frame Check Sequence (FCS). FCS bestaat uit de laatste 4 bytes van het 802.11 frame. FCS
is een Cyclic redundancy check (CRC). CRC is een manier om de integriteit van het ontvangen frame te controleren.
Wanneer een frame wordt verzonden, berekent de zender de FCS. De FCS wordt dan achteraan het frame gehangen
en het frame wordt verzonden. De ontvanger berekent zelf de FCS en vergelijkt de uitkomst met de FCS die de zender
heeft berekend. Als de twee overeenkomen wordt er aangenomen dat het frame foutloos is overgebracht.
Buiten de frames voor het verzenden van data, zijn er nog twee andere type frames.
Management Frame
Deze frames onderhouden en zetten de verbindingen op. Hieronder een lijst van enkele subtypes-managementframes.
• Authenticatieframe:
• De draadloosnetwerkkaart stuurt een authenticatieframe uit naar het toegangspunt. Hierop accepteert het
toegangspunt door een eigen authenticatieframe. Encryptie wordt hier al bepaald.
• Association-request-frame:
• De draadloosnetwerkkaart (van een station) stuurt dit frame naar het toegangspunt. Hiermee kan het
toegangspunt resources toewijzen en synchroniseren. Het frame bevat informatie over de draadloosnetwerkkaart
zoals de ondersteunde datarate(s) en de SSID (Service Set Identifier) waarmee het station wil
communiceren (de SSID onderscheidt verschillende draadloze netwerken). Als de verbinding door het
toegangspunt wordt geaccepteerd, wordt er geheugen gereserveerd en krijgt de draadloosnetwerkkaart
een association ID.
• Association-response-frame:
• Dit frame wordt van toegangspunt naar station gestuurd. In dit frame wordt een verbinding geaccepteerd
of afgewezen. Als de verbinding geaccepteerd wordt, bevat dit frame een association ID en ondersteunde
datarates en andere informatie.
• Beacon-frame:
• Dit frame wordt regelmatig uitgestuurd door een toegangspunt om zijn bestaan aan te tonen en andere
parameters (zoals SSID) bekend te maken aan draadloosnetwerkkaarten in de omgeving.
• Deauthentication-frame:
• Dit frame wordt verstuurd wanneer een station de draadloze verbinding van een ander station wil verbreken.
• Disassociation frame:
• Als een station de verbinding wil verbreken, stuurt het dit frame. Het MAC-adres van de draadloosnetwerkkaart
wordt van de associatietabel verwijderd. Zo komt er ook geheugen vrij op het toegangspunt.
• Probe-requestframe:
• Een station dat informatie van een ander station nodig heeft, gebruikt dit frame.
• Probe-responseframe:
• Dit frame wordt verstuurd door een toegangspunt wanneer het een probe-requestframe heeft ontvangen.
In het responseframe staan parameters van andere stations.
• Reassociation-requestframe:
• Wanneer een station uit het bereik van een toegangspunt valt en in het bereik van een ander toegangspunt
komt (met een sterker signaal), stuurt het een reassociation-requestframe. Het nieuwe toegangspunt
probeert de informatie over het station te verkrijgen van het vorige toegangspunt.

164 HOOFDSTUK 77. WIFI-MAC-LAAG
• Reassociation-responseframe:
• Dit frame wordt door een toegangspunt verzonden en accepteert of wijst de reassociation request van een
draadloosnetwerkkaart af. Verder bevat dit frame associatie-informatie zoals ondersteunde datarates en
een association ID.
Controleframe
Controleframes maken de uitwisseling van frames tussen stations mogelijk. Hier volgt een lijst van controle frames
die vaak gebruikt worden in de 802.11-standaard.
• Acknowledge-frame (ACK):
• Nadat een station een frame heeft ontvangen, zal het een ACK-frame verzenden naar het zendende station
als de data foutloos is overgedragen. Als het zendende station dit frame niet ontvangt, zal het na een
bepaalde periode het dataframe opnieuw versturen.
• Request to Send (RTS)-frame:
• Samen met CTS-frames, zorgt dit frame voor een lagere kans op collisions (botsingen) voor toegangspunten
met verborgen stations. Dit frame wordt verzonden door een station wanneer die een verbinding
wil aangaan met een ander station. Dit is de eerste stap voor het maken van een verbinding.
• Clear to Send (CTS)-frame:
• Het antwoord dat een station geeft wanneer het een RTS-frame krijgt. Het geeft aan of de dataframeoverdracht
gestart mag worden. Andere stations worden voor een bepaalde tijd op hold gezet.
77.4 Externe links
• (en) 802.11 WLAN Packets & Protocols
• (en) 802.11 Wi-Fi Virtueel Lab
• (en) 802.11 MAC
• (en) How Wi-Fi works

Hoofdstuk 78
Wij vertrouwen stemcomputers niet
Logo “Wij vertrouwen stemcomputers niet”
Wij vertrouwen stemcomputers niet is een Nederlandse actiegroep met als doel dat alle verkiezingen voor gemeenteraad,
Provinciale Staten, Tweede Kamer en Europees Parlement zo verlopen dat iedere burger in principe toezicht kan houden
op een eerlijk verloop. De groep is een initiatief van Rop Gonggrijp, voormalig hacker en mede-oprichter van
165

166 HOOFDSTUK 78. WIJ VERTROUWEN STEMCOMPUTERS NIET
internetprovider XS4ALL.
78.1 Stemcomputer ongeschikt voor verkiezingen
“Wij vertrouwen stemcomputers niet” stelt dat stemcomputers (in Nederland gebruikte men toen de Nedap ES3Ben
SDU Newvote) ongeschikt zijn voor Tweede Kamerverkiezingen en/of gemeenteraadsverkiezingen. Volgens de
actiegroep is de stemcomputer eenvoudig te compromitteren en het geheel niet beveiligd. Daardoor is het kiesproces
voor kiezers oncontroleerbaar en is het stemgeheim niet gewaarborgd.
Door een uitzending van EénVandaag op 4 oktober 2006 [1] kreeg de actiegroep veel aandacht.
78.1.1 Slecht beveiligd, manipuleerbaar
In de uitzending van EénVandaag werd getoond hoe veel stemcomputers vrijwel onbewaakt worden opgeslagen door
gemeenten. Ook demonstreerden enkele technici hoe de stemcomputer met een eenvoudige ingreep te manipuleren
is. De bevindingen van een diepgaand technisch onderzoek zijn vastgelegd in een rapport [2]
78.1.2 Stemgeheim in gevaar
In het rapport [3] bevestigt de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst dat het stemgeheim met de beschikbare
stemcomputers gecompromitteerd wordt. Door de AIVD was vastgesteld dat bij de Sdu Newvotes en de Nedap ES3A
stemcomputers op afstand door middel van radiosignalen kan worden opgevangen wat de kiezer op het beeldscherm
ziet.
78.1.3 Goedkeuring ingetrokken, gebruik geschorst
Als gevolg van de campagne van deze actiegroep zijn Kamervragen gesteld en heeft minister Nicolaï van Bestuurlijke
vernieuwing en Koninkrijksrelaties maatregelen aangekondigd. Op 30 oktober 2006 heeft de minister gerapporteerd
aan de Tweede Kamer dat de goedkeuring voor het gebruik van Sdu Newvote-stemcomputer met onmiddellijke
ingang van rechtswege is geschorst [4] , nadat De Nedap ES3B-stemcomputers kunnen volgens de minister voor het
merendeel wel gebruikt worden, aangezien de fabrikant een oplossing heeft voor het lek dat werd aangetoond door
de actiegroep. Een deel van de Nedap stemcomputers is ook afgekeurd omdat deze van een type zijn (Nedap ES3A)
dat meer radiostraling afgeeft dan de andere types.
78.1.4 Rechter veroordeelt gebruik stemcomputers
Het AIVD-onderzoek en de afkeuring van de SDU Newvote en Nedap ES3A stemcomputer hadden tot gevolg dat
tijdens de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november 2006 en de Provinciale Statenverkiezingen van 7 maart 2007
in een aantal van die 35 gemeentes weer gestemd werd met het rode potlood. In bijna alle andere gemeentes werd
tijdens die twee verkiezingen nog wel gestemd met de Nedap ES3B-stemcomputer. De actiegroep “Wij vertrouwen
stemcomputers niet” spande mede om die reden een rechtszaak aan. Op 1 oktober 2007 werd de rechterlijke uitspraak
bekendgemaakt dat de stemcomputers gebruikt bij verkiezingen in november 2006 en maart 2007 nooit goedgekeurd
hadden mogen worden. [5]
78.1.5 Rode potlood terug
Op 16 mei 2008 maakte het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties bekend dat stemmen weer
met het rode potlood en papier ging gebeuren en de stemcomputer in de toenmalige vorm niet zou terugkeren.
78.2 Tegenbeweging

78.2. TEGENBEWEGING 167
78.2.1 Onderzoek of elektronisch stemmen opnieuw kan worden ingevoerd
De Tweede Kamer riep minister Plasterk van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties eind 2012 op om te onderzoeken
of elektronisch stemmen opnieuw kan worden ingevoerd.
Op 7 maart 2013 kondigde minister Plasterk van Binnenlandse Zaken aan dat er opnieuw gekeken zal worden naar
het gebruik van stemcomputers. [6] . Hij stelde daartoe de Commissie van Beek (Onderzoek Elektronisch Stemmen in
Het Stemlokaal) in.
Rapport Onderzoek Elektronisch Stemmen in Het Stemlokaal
Het eindrapport van de Commissie van Beek (Onderzoek Elektronisch Stemmen in Het Stemlokaal) heet “Elke stem
telt - Elektronisch stemmen en tellen” en is gedateerd 18 december 2013 [7] . Dit rapport is pas in maart 2016 officieel
gepubliceerd.
Citaten:
Elektronisch stemmen en tellen
... De commissie beveelt aan:
• Elektronische hulpmiddelen te gebruiken om het stem- en telproces betrouwbaarder en toegankelijker te maken;
• Daarbij rekening te houden met de door de commissie geformuleerde randvoorwaarden;
• Om één landelijk elektronisch stemsysteem in te voeren, bestaande uit een stemprinter waarmee de kiezer zijn
stembiljet print en een scanner om de stembiljetten elektronisch te tellen;
• Dit systeem geschikt te maken voor alle kiezers;
• In wet- en regelgeving duidelijk tot uiting te laten komen dat het papieren proces leidend is;
• Mocht de door de commissie voorgestelde stemmethode niet geïmplementeerd worden, adviseert zij om in elk
geval elektronisch tellen, gekoppeld aan de invoering van een kleiner stembiljet, te introduceren.
...
Transparantie, controleerbaarheid en integriteit
... De commissie beveelt aan:
• De keuze van de kiezer alleen in voor hem begrijpelijke taal op het stembiljet te printen (geen barcodes);
• In voorlichting te benadrukken dat elke kiezer zelf controleert dat het stembiljet zijn keuze correct weergeeft;
• Gebruik te maken van steekproefsgewijze controletellingen om vast te stellen dat de scanapparatuur correct
heeft gefunctioneerd;
• De praktische uitwerking van controletellingen nog nader uit te werken en daarbij statistische deskundigen te
betrekken.
• Alle processen-verbaal met de telstroken van alle stembureaus te publiceren zodat in theorie eenieder de uitslag
kan narekenen.
...
Stemgeheim en stemvrijheid
... De commissie beveelt aan:
• Vast te leggen dat de stemprinter de stem niet opslaat, maar slechts het stembiljet print. De volgorde waarmee
de stemmen worden uitgebracht kan hierdoor niet worden gekoppeld aan de volgorde waarin de kiezers zijn
toegelaten tot de stemming;

168 HOOFDSTUK 78. WIJ VERTROUWEN STEMCOMPUTERS NIET
• De stemprinter te voorzien van maatregelen gericht op het terugbrengen van compromitterende straling zodat
de stemprinter binnen een straal van 8 meter niet zonder bijzondere inspanningen kan worden afgeluisterd;
• Pogingen om de integriteit van het verkiezingsproces te schenden, waaronder het afluisteren van compromitterende
straling of het plaatsen van camera’s, strafbaar te stellen;
• Het scannen van het stembiljet niet door de kiezer zelf te laten doen, maar na sluiting van de stemming door de
stembureauleden. De scanapparatuur hoeft dan geen voorzieningen te hebben om compromitterende straling
tegen te gaan;
• In het publieke debat te benadrukken dat het stemgeheim ook op andere manieren kan worden geschonden.
Einde citaten.
De commissie doet bovendien een reeks aanbevelingen op het gebied van Toegankelijkheid, Waarborgen, Eisen,
Certificering, Verwerving en Invoeringsstrategie, Kosten, Tijd en Draagvlak.
78.2.2 Initiatiefwet VVD
Op 14 maart 2016 diende de VVD een initiatiefwet in bij de Tweede Kamer om experimenten met stemmen via computer
mogelijk te maken: Voorstel van wet van het lid Taverne houdende een tijdelijke experimentenregeling voor het
gebruik van elektronische voorzieningen bij verkiezingen (Tijdelijke experimentenwet elektronische voorzieningen
bij verkiezingen) [8] .
De vaste commissie voor Binnenlandse Zaken, belast met het voorbereidend onderzoek van dit wetsvoorstel, heeft
op 8 april 2016 verslag uitgebracht van haar bevindingen [9] . Hierin geven de vertegenwoordigers van de fracties hun
reacties en stellen ze vragen aan de indiener van het wetsvoorstel.
Opheffing van de actiegroep “Wij vertrouwen stemcomputer niet” is voorlopig niet aan de orde...
78.3 Zie ook
• Stemcomputer
• Verkiezingsfraude
• Stembiljet
78.4 Externe link
• Website “Wij vertrouwen stemcomputers niet”
• Media-overzicht “Wij vertrouwen stemcomputers niet” met artikelen over stemcomputers
• Burgerinitiatief in België voor controleerbare verkiezingen
• “Komt de stemcomputer terug?" Henk van de Kamer in PC-Active 274
• “Wordt de nieuwe stemcomputer wel veilig?" PC-Active, Henk van de Kamer”

Hoofdstuk 79
Z3 (computer)
De Z3 was de eerste werkende programmeerbare computer ter wereld ontworpen en gebouwd door Konrad Zuse in
1941. De machine maakte voor de berekeningen gebruik van het binaire stelsel. Hij had een klokfrequentie van 5 tot
10 Hz en een woordlengte van 22 bits. De originele Z3 werd in 1943 vernietigd tijdens het bombardement van Berlijn
door de Geallieerden.Indejaren60isereenreplicagebouwdwelkestaatinhetDeutsches Museum te München.
Zuse Z3-replica in het Deutsches Museum in München
79.1 Geschiedenis
Zuse ontwierp en bouwde van 1935 tot 1938 de Z1 waarop de Z3 later is gebaseerd. De Z1 was nog volledig mechanisch
en werkte hooguit een paar minuten. De Z3 gebruikte hetzelfde ontwerp maar maakt gebruik van relais. In 1941
was de Z3 gebruiksklaar. Vergeleken met de Z1 was hij veel betrouwbaarder en hij maakte gebruik van exception
169

170 HOOFDSTUK 79. Z3 (COMPUTER)
handling. Programma’s werden extern op tape opgeslagen waardoor het niet nodig was draden in de computer zelf
om te leiden of schakelaars om te zetten om een programma in te voeren.
79.2 Kenmerken
Het kenmerkende van de Z3 was dat hij het binair stelsel gebruikt om te rekenen wat in computers van tegenwoordig
ook is terug te vinden. Andere computers in de jaren 40 zoals de Amerikaanse ENIAC maakten gebruik van het
decimale stelsel. De Z3 is Turing-compleet waardoor hij dus de titel 'eerste werkende volledig automatische computer'
mag dragen.
79.3 Eigenschappen
• klokfrequentie: 5,3 Hz
• rekeneenheid: zwevendekommagetal, 22 bit, optellen, aftrekken, vermenigvuldigen, delen en vierkantswortel
• gemiddelde rekensnelheid: som, 0,8 seconden; product, 3 seconden
• vermogen: circa 4000 Watt
• gewicht: circa 1000 kg
• elementen: circa 2600 relais
• geheugen: 64 woorden met een lengte van 22 bits
• invoer: decimale zwevendekommagetallen
• uitvoer: decimale zwevendekommagetallen