degezant-dec2

De Gezant, een kabbalistische vertelling

i
de gezant
Een kabbalistische vertelling
Z’ev ben Shimon Halevi
Kether Press
met een nawoord van Oscar Schrover

de gezant
een kabbalistische vertelling
door Z’ev ben Shimon Halevi
vertaling: Oscar Schrover
Boekverzorging: Oscar Schrover
Een uitgave van The Kabbalah Society,
London | Nederland
copyright vertaling Bet El Trust, Londen
isbn-ean: 978–90–812924–1–2
nur: 341
Uit deze uitgave mag niets vermenigvuldigd en/of
openbaar gemaakt worden door middel van druk,
fotocopie, of op welke wijze dan ook, anders dan
na voorafgaande schriftelijke toestemming van de
uitgever of de copyrightholder—de Beth El Trust te
Londen.

Uit de Ringparabel
‘Laat eenieder die geen zwijggeld vraagt
naar liefde streven en de sprong wagen
in het duister om de Kracht uit te dragen
van de edelsteen!
Schiet deze Kracht te hulp, weest zachtmoedig
en biedt God zoete verdraagzaamheid aan,
milde daden en teerhartige toewijding.
En als de krachten van het juweel zich tenslotte
over duizend maal duizend jaren zullen openbaren
bij de kinderen van uw kinderen, zal ik U opnieuw dagen
voor deze rechterstoel. En een wijzere man
zal dan op deze zetel zitten en rechtspreken…’
nathan der weise — Ein Dramatisches Gedicht, in fünf
Aufzuegen van Gotthold Efraïm Lessing (1729–1781).

Voorwoord
HET HELE bestaan wordt, van begin tot het einde, gedragen
door Gods verlangen om God in de spiegel van het universum te
zien. Daarom bestaat de schepping en IS de geschiedenis van de mensheid.
Het leven van ieder individu is gebaseerd op dit verlangen. De
dingen die geschieden, markeren – net als in onze vertelling – de wereldgeschiedenis
en laten zien dat een mens zijn lot kan volgen en
voltooien. Op dergelijke momenten ziet God Zichzelf weerspiegelt
in het gelaat van de volmaakte Adam die als de Uitverkorene van zijn
tijdperk, de Gezant, het Goddelijke onthult.
7

1
DON IMMANUEL Cordovero stond in een lege kamer op de hoogste
verdieping van het huis dat hij had gekocht, en keek uit over de
stad Zeona. Het was een koude lente-morgen, het jaar 1491, het begin
van de lente, de zon op nul graden Ram. Het was de vooravond
van Pasen. De vrijdag voor Palmzondag.
In het zuiden, boven de okerkleurige daken nam Don Immanuel
de kale bergen van Toledo waar. In het noorden keek hij uit over
het rijke groen, dat de droge vlakte onderaan de stad zacht omarmde.
Het was een panorama dat Don Immanuel monter stemde, hoewel
het groen haastig zou verbruinen, vanwege de onbarmhartige
zomer, die – op een bepaalde manier – net zo onbuigzaam was als de
Castiliaanse winter.
De hoogvlakte van midden-Spanje met zijn ijle lucht, zijn klaarblauwe
luchten en helder licht leek te zijn geschapen voor mystici.
En dat bevorderde het werk van de Geest.
Velen hadden zich hier gevestigd en misschien, bepeinsde Don
Immanuel, lag het aan de ijle lucht dat men zich dichter bij de hemel
waande. Deze kleine, afgelegen plaats die alom bekend stond als rustig
en stil, was ideaal om een sabbatsjaar door te brengen.
Zeona was een hoogommuurde stad, neergehurkt bij een rotsachtige
uitloper, boven een doorwaadbare plaats. Een Romeinse brug tilde
de weg, hoewel niet langer van enige betekenis, over de vlakte en
het ravijn heen.
De lokale priester had hem verteld dat de Iberiërs hier een vesting
bouwden om de doorwaadbare plaats te verdedigen, totdat ze verjaagd
werden door de Kelten. Een oudere jood vertelde hem op zijn
9

eurt dat zijn voorouders, Fenicische kooplieden, hier naartoe waren
gereisd en niet vertrokken. Ze hadden van Zeona, voordat de Romeinen
kwamen, een bloeiende stad gemaakt. De stad verloor zijn
oude Keltische naam, toen het officieel deel ging uitmaken van het
keizerrijk. Met de Romeinse naam was een merkwaardige legende
verbonden. De joden die zeer talrijk waren, stelden voor om de stad
ter herinnering aan Jeruzalem, Zion te noemen. De gouverneur, een
christen, had dit voorstel goedgekeurd om zijn geloof te tonen aan
de vele heidenen die zich destijds bekeerden. In de loop der tijd was
deze naam in het plaatselijk dialect verbasterd tot Zeona.
Dit was de achtergrondinformatie die Don Immanuel had weten
te verzamelen, toen hij trachtte te ontdekken of de plaats die een
dagreis noordwaarts was gelegen de stad was die hij in zijn droom
had gezien. Hij was hiervoor speciaal afgereisd, één week weg uit de
hoofdstad, Toledo, en had het nodige ontdekt door alleen maar rond
te dwalen en met diverse mensen te praten. Op de derde dag wist hij
waar de oude Romeinse stad lag en stelde hij vast dat op het centrale
plein de keien van het oude forum lagen. Hij kon de fundamenten
aanwijzen van de vesting der Visgothen, die de Moren gebruikten als
fundament voor hun Alcazar — een massief paleis met verdedigingswerken,
waarvan de hoge Mudejar toren het stadsgezicht bepaalde.
Nog geen tien jaar geleden woonde hier de familie die de stad bestuurde,
nadat hun krijgshaftige voorouders het drie eeuwen eerder
op de Moren veroverden. De herbergier bij wie Don Immanuel
woonde had verteld dat de Dons vanwege schulden, en door een
koninklijk bevel, uit het Alcazar waren verdreven. Het familiehoofd
leefde tegenwoordig, omgeven door bescheiden luister, in het grote
huis aan het plein. En deze Don Faderique de Zeona was niet langer
heerser over de stad, ook al werd hij gouverneur genoemd. De
echte macht lag in handen van burgers, zoals Garcia, de burgemeester
— een koopman.
10

Don Immanuel speelde een rol bij het uitwerken van de plannen
van de koningin om het misbruik van adellijke privilegiën aan banden
te leggen en het verbaasde hem dus niet dat het Alcazar was omgebouwd
tot stadhuis. Maar toen men hem door de verfijnde Moorse
kamers rondleidde, trof hem een onaangenaam gevoel. Het gebouw
beviel hem niet en bezat iets duisters ondanks de met elegant snijwerk
versierde balkons. Vooral de grote colonnade. De traditie wilde
dat hier de harem van de Moren ronddartelde, maar Don Immanuel
voelde dat er iets sinisters zich hier had afgespeeld.
Don Immanuel ontdekte tijdens zijn wandelingen ook dat eeuwenlange
Moorse overheersing goed bewaard was gebleven in de binnenplaatsen
met hun fonteinen, verscholen achter getraliede vensters en
oude poorten. De Arabische stadswijk, met zijn gesluierde vrouwen
en mannen met tulband had zijn oosters karakter behouden. Hier
woonde het overblijfsel van de eens machtige islamitische gemeenschap,
die (na de herovering door de Spaanse koningen) zuidwaarts
was gevlucht naar het islamitische koninkrijk van Granada. Don Immanuel
was erg ontroerd, toen hij de Mullah hoorde roepen op de
toren van de enige moskee in de stad. Het herinnerde hem aan zijn
jeugd en aan gelukkiger dagen in Cordova.
Het symbool van de christelijke reconquista was de grote kerk van
Santiago – voorheen een moskee – aan het plein. De binnenmuren
waren niet langer behangen met citaten uit de Koran, maar overdekt
met beeltenissen van Jacobus, de beschermheilige van Spanje, en van
Maria, de Moeder Gods. Een afbeelding van de Kruisiging hing op
de plaats waar de Moslims zich naar Mekka richtten. De buitenkant
van de kerk had zijn Arabische karakter behouden, maar op de met
patronen versierde toren prijkte een groot ijzeren kruis.
Overal zag men een dergelijke Castiliaanse strakheid. Ze viel volop
te bewonderen bij het klooster van Vera Cruz aan de westelijke poort.
Diens strenge architectuur toonde het onmiskenbaar overwicht van
11

de katholieke Kerk in de stad. Tegen het einde van zijn zevendaags
verblijf in Zeona wist Don Immanuel wat de maatschappelijke verhoudingen
in de stad zoal waren. Op zaterdag ging bijna iedereen
naar de markt die werd gehouden op het plein. Was het niet om te
kopen of te verkopen, dan toch om rond te wandelen en – heel vaak –
om gezien te worden. In deze stoet ontwaarde hij de uiterlijke kenmerken
van de verschillende volken, die zich de afgelopen millennia
in deze streek hadden gevestigd. Aan de vierkante lichamen kon men
gemakkelijk de Keltische afkomst aflezen, terwijl lengte en blond
haar Germaanse voorouders verraadden. Latijnse gelaatstrekken wezen
op Romeinse afkomst, terwijl diegenen die afstamden van de
Arabieren en de Berbers Noord-Afrikaanse gezichtstrekken hadden.
Het viel Don Immanuel vooral op dat er geen etnische spanningen
waren in Zeona. Maar misschien lag dat aan de stad, die zo klein was
dat iedereen elkaar kende. Of misschien lag de stad dermate afgelegen,
dat de geschiedenis het onberoerd liet. De enigen die werkelijk
afgezonderd leefden in Zeona waren de joden. Op hun sjabbat waren
ze nadrukkelijk afwezig op de markt, maar dat was niet het enige
wat ze van de rest van de gemeenschap onderscheidde. Kerkelijke
wetten verplichtten ze ruwe kleding te dragen met een rode cirkel
op de borst. En de mannen mochten hun baarden niet knippen, zodat
ze er onverzorgd uitzagen.
De moren in Castilië vielen niet onder deze wetten – ook niet toen
Granada door christenen werd belegerd – omdat ze sterke islamitische
bondgenoten hadden in het buitenland. De joden ontbrak het
aan een dergelijke steun, en dat was de reden dat ze niet alleen in de
meest armtierige wijk van de stad woonden, maar ook niet langer de
beroepen mochten uitoefenen waar ze in de moorse tijd vermaard
om waren. Ten overstaan van deze vernederingen trokken de joden
zich terug in het getto-leven.
Ook in Zeona zag Don Immanuel dit patroon: eenvoudige ambach-
12

ten en kleinhandel waren de voornaamste bezigheden van de joden.
De enige intellectuele activiteit vond plaats in het leerhuis van de vervallen
synagoge. Niettemin herkende Don Immanuel in het marktgewoel
een aantal bekeerde joden. Ze wandelden over de markt of verkochten
keramiek, of kant, of leer, goederen waar Zeona befaamd om
was. Net als hij waren waren ze conversos. Ongetwijfeld hadden sommigen
zich om sociale, of zelfs om spirituele redenen tot het christendom
bekeerd, maar de meesten van hen hadden hun geloof onder
dwang opgegeven. In de vorige eeuw hadden velen zich bekeerd vanwege
lichamelijke ontberingen. Ze hadden hun kinderen en kleinkinderen,
tenminste voor de buitenwacht, als goede katholieken opgevoed.
De joden die zich tijdens deze donkere tijden niet hadden
bekeerd – en velen waren gestorven ter Heiliging van de Naam – verachtten
deze marranos, of varkens, zoals de christenen de bekeerlingen
noemden. En de joden op hun beurt wantrouwden ze net zo erg,
want velen van deze nieuwe christenen beklommen, vrijgemaakt van
de getto-wetten, snel de sociale ladder van Castilië. Een niet gering
aantal kreeg leidinggevende functies in het bestuur, het leger en zelfs
de kerk, terwijl het merendeel van de conversos een beroep koos dat
ze eerder niet mochten uitoefenen — en ze boekten succes. Een aantal
trouwde met leden van vooraanstaande families en gingen zo deel
uitmaken van de Spaanse aristocratie. De oude christelijke adel haatte
deze indringers, maar kon er weinig tegen doen, omdat de koningin
intellectueel talent waardeerde. Don Immanuel had aan het hof
zelf de nodige ervaring opgedaan met deze jaloezie.
Het was niet moeilijk een medebekeerling of converso te ontdekken.
De joodse gelaatstrekken, waarvan de vreugde en het verdriet
waren af te lezen, lieten zich niet zomaar achter prachtige kleren en
een elegante hoed verbergen.
Ze wisten dat hij één van hen was en knikten in het voorbijgaan
— ter herkenning. Daarom was hij niet verbaasd, toen hij bena-
13

derd en uitgenodigd werd voor een bijeenkomst in het huis van een
zilversmid. Hier ontmoette hij de leiders van de kleine converso gemeenschap
die vertelden dat er zich geen problemen voordeden, ondanks
de toenemende vijandigheid jegens hen en de joden elders.
Zeona was een goed schuiloord. Don Immanuel had dezelfde conclusie
getrokken, toen hij op de zondag de mis in de kerk van Santiago
bezocht. Zijn droombeeld was bevestigd. In deze plaats zou hij
werken om de verdraagzaamheid tussen de godsdiensten te bevorderen.
Al deze gedachten en gevoelens overvielen hem, toen hij in
een kamer stond op de hoogste verdieping, van het huis dat hem in
een droom was getoond.
14

2
DON IMMANUEL kreeg zijn droom, toen de crisis zijn hoogtepunt
bereikte. Terwijl voor de ogen van de koningin in Granada
waarschijnlijk de definitieve nederlaag van de Moren zich voltrok,
moest het rijk bestuurd worden vanuit Toledo. Dit betekende dat
de kroon de politieke twisten en intriges in de hoofdstad niet langer
kon temperen. Wat Don Immanuel vooral zorgen baarde was een
uitwijzigingsbevel voor de joodse gemeenschap, waarin geëist werd
dat men zich bekeerde tot het christendom of het land verliet. Dit
maakte deel uit van het beleid om van Spanje één verenigd katholiek
land te maken. Don Immanuel verzette zich tegen deze aanpak en
trachtte eenieders heilige recht op de vrijheid van godsdienst te redden.
Helaas werd alle aandacht afgeleid door de aanstaande val van
Granada, en dit versterkte de opvattingen over de bekering en uitwijzing
van zowel joden als moslims. De oude christenen redeneerden
dat de aanwezigheid van ongelovigen verhinderde, dat de nieuwe
christenen zich assimileerden. Want ze onderhielden nog altijd
contacten. En vele bekeerlingen vervulden in het geheim hun oude
religieuze plichten en dit net zolang tot de Heilig Officie van de Inquisitie
hen op het spoor kwam.
Het hofleven had Don Immanuel uitgeput. Het laatste jaar was hij
ervan overtuigd geraakt dat er niet veel te redden viel. Zijn plannen
waren verijdeld, vernietigd door vijandigheid en eerzucht en zelfs
vanwege dwaze figuren rond de troon. Hij was lichamelijk uitgeput
en geestelijk teneergeslagen, omdat hij begreep dat verbanning niet
te vermijden was.
15

Af en toe liep hij de joodse wijk van Toledo binnen. Hij was er zich
van bewust dat de exotische markt en de drukke straten snel hun
joodse karakter zouden gaan verliezen en de synagogen worden omgebouwd
tot kerken. Neen, hij had zijn doel niet bereikt. Al zijn offers
waren tevergeefs geweest. Hij was wanhopig tot hij op een nacht
een vreemde droom kreeg, het was na de viering van de plechtige vasten
van de Grote Verzoendag. In zijn droom zag hij een huis tegen de
stadsmuur aangeleund. Het was wit en blauw gekleurd en had vier
verdiepingen, was gebouwd rondom een centrale binnenplaats. Er
waren tien kamers in het huis en de bovenste kamer was gebouwd
in de vorm van een kroon met vier vensters die uitzagen op de vier
windhoeken. Hij wist dat dit geen gewoon gebouw was, maar een
symbool van het universum. En terwijl hij de diepzinnigheid ervan
bewonderde, zei een stem ‘Zeona’.
Toen hij ontwaakte, wist hij dat hij een droombeeld had ontvangen.
Hij had al eerder profetische dromen gehad, maar deze was bijzonder
duidelijk geweest qua beeld en richting. Het kostte Don Immanuel
drie dagen om te ontdekken, dat Zeona een obscuur, klein
plaatsje was in de uitlopers van het gebergte, twintig mijl ten zuiden
van Toledo. Hij besloot er naar toe te gaan en aan het eind van
zijn verblijf werd hem duidelijk wat de reden van zijn reis was. Hij
was van plan geweest verlof te nemen. Zeona was blijkbaar de plaats
om een sabbatsjaar door te brengen. Hier kon hij herstellen en het
esoterische deel van zijn werk voortzetten. De officiële reden voor
zijn aftocht was dat hij teksten aan het vertalen was voor de veeltalige
Bijbel van de Koningin. Hij had stilte nodig om het werk te voltooien
en Zeona was de aangewezen plaats. Het was ver weg van de
hoofdstad, maar voldoende dichtbij om de gebeurtenissen in het vizier
te houden.
Bevestiging kwam in een zijstraat, nabij het plein. Daar zag hij
een blauw en wit huis tegen de stadsmuren aangebouwd. Het was
16

het huis uit zijn droom. Navraag onthulde dat het huis het eigendom
was van een oude edelvrouw die, voordat ze zich in het klooster terugtrok,
het wilde verkopen. De keuze van het tijdstip was karakteristiek
voor de Voorzienigheid.
Toen men Don Immanuel het huis toonde was hij verbaasd geweest.
Het kwam hem allemaal zo bekend voor. Was het de herinnering
geweest of een vooruitziende blik? Hij informeerde naar de
geschiedenis van het gebouw. De oude dame, die heel geleerd was,
antwoordde dat het was opgetrokken op de plaats van een oude heidense
cirkel. Volgens de legende hadden de Romeinen hier een tempel
voor de godin van de wijsheid opgericht, en inderdaad waren
brokstukken daarvan in de kelder terug te vinden. Haar grootvader
had haar verteld dat het huidige huis ontworpen was door een islamitisch
geleerde, die zijn ontwerp baseerde op een mystiek scheppingsmodel.
Een voorouder, een kruisridder, had het huis van de
Moren gekocht, toen Zeona was heroverd. Toen Don Immanuel dit
allemaal had vernomen, wist hij dat hij het huis – ongeacht de prijs –
móest kopen. De oude dame zei dat zij de laatste afstammeling was
van haar familie en het huis niet langer nodig had, omdat ze op het
punt stond postulant te worden in een klooster. Daarom ook stemde
ze er mee in het huis onmiddellijk te verkopen. Alles droeg het teken
van de Hemel, stelde hij vast. De opbrengst van de verkoop werd
gebruikt voor de aanschaf van een klok voor de kerk van Santiago.
Deze werd geïnstalleerd op de dag dat het huis zijn eigendom werd,
op één januari 1491.
Don Immanuel betrok niet onmiddellijk het huis, maar wachtte tot
de zon Aries binnenging, volgens zijn astrologische kennis, het meest
gunstige tijdstip om een nieuw leven te beginnen.
Bij zonsopgang betrok hij het huis en ging alle verdiepingen langs.
Hij werkte zich langzaam naar boven, en zuiverde en zegende iedere
verdieping, iedere kamer met gebed. Dit nam de hele morgen in be-
17

slag. En tenslotte bereikte hij de kroonkamer van het huis; hij stond
waar zijn studeerkamer zou komen en keek oostwaarts in de richting
van Jeruzalem. Toen de nieuwe klok het middaguur sloeg, bad hij dat
het huis ’n aan de Eeuwige toegewijde plaats mocht zijn. Hij hoopte
nog dienstbaar te kunnen zijn, want al zijn plannen waren stukgelopen.
Hij moest zijn onmacht toegeven.
Misschien was het huis hem om een verborgen reden gegeven? Hij
zou wachten op Gods Wil. Toen hij zijn ogen opende, trof hem een
verblindend licht. Hij draaide zich, vrijwel verblind, weg vanwaar hij
de zon dacht. Toen was het licht verdwenen. Nadat hij zich hersteld
had, realiseerde hij zich, dat het niet de zon was geweest. Want die
hing om twaalf uur in het zuiden en niet in het oosten. Hij trilde en
schudde zijn hoofd. Wat betekende dit? Ongetwijfeld zou het hem
te zijnertijd getoond worden. Nadat hij de Hemel had uitgenodigd
zijn leervertrek en heiligdom binnen te gaan, begon hij aan een geleidelijke
afdaling in het huis, hij daalde van het symbolische niveau van
de geest naar het niveau van de ziel af, en zo verder, tot aan de begane
grond die de wereld voorstelde. Toen hij de buitendeur achter zich
sloot, was hij zich ervan bewust dat het huis gevuld was met echo’s
uit het verleden en met vage beelden uit de toekomst. Hij trachtte
de reikwijdte ervan te begrijpen. Het was een mengeling van grote
vreugde en intens verdriet. Maar zulke uitersten, meende hij, terwijl
hij over straat liep, waren hem niet onbekend. Hij was aanvankelijk
gelukkig geweest in de universiteitsstad Cordova, maar had daarna
gekozen voor een heel moeilijke weg. Hij was in conflict gekomen
met zijn familie, vrienden en met de joodse traditie. Hij koos deze
weg, omdat hij geen keuze had dan uit te voeren wat zijn spirituele
mentor hem opgedragen had. Het vereiste dat hij zich bekeerde
en ging deelnemen aan de Spaanse samenleving, opdat hij toegang
kreeg tot het hof.
Achteraf gezien was dit het eenvoudigste deel van de opdracht ge-
18

weest. Toen hij zover was, kreeg hij het heel moeilijk. Hij schudde
zijn hoofd, toen hij het plein overstak. Dat lag allemaal achter hem.
Nu moest hij zijn aandacht vestigen op persoonlijke zaken; bedienden
huren en zijn meubels samen met zijn kostbare boekverzameling
uit Toledo laten komen. Er moesten veel beslissingen worden genomen,
bijvoorbeeld over de inrichting van de kamers. Hij wist aan welke
kamer zijn dochter, Rachel, de voorkeur zou geven — deze lag aan
de straatkant op de tweede verdieping met een prachtig uitzicht op
de bergen. Ze zou daar menig gelukkig uur doorbrengen met lezen en
nadenken, want ze was net als haar moeder een ernstig meisje. Zijn
zwager, Idris Ibn Hakim, kon de grote kamer aan de achterzijde krijgen
die stil genoeg was voor zijn meditatie en schrijfwerk. Zijn eigen
kroonkamer was uitermate geschikt voor ‘het werk’.
Een maand later was het huis gemeubileerd en bewoond. Ze leefden
er eenvoudig, maar verfijnd, en ieder lid van de huishouding leidde
zowel een persoonlijk, als gemeenschappelijk leven. De bedienden
maakten zich snel een gedisciplineerde vrijheid eigen en verrichtten
hun taken in de wetenschap dat, vooropgesteld dat ze hun plicht deden,
zij vrij waren te doen wat hen zoal behaagde. Dit was niet erg
gebruikelijk in een cultuur die streng was ten aanzien van de betrekkingen
tussen meesters en bedienden. Het werd zeer gewaardeerd
door de kok en haar echtgenoot, het manusje van alles, maar niet door
de bediende Lorca die het beschouwde, als een teken van zwakheid.
Niettemin aanvaardde hij de vrijheid, omdat hem dat goed uitkwam
en hij leefde voor de drank. Don Immanuel onderkende Lorca’s
probleem en had hem aangesteld omdat geen ander hem wilde
hebben. Lorca wist dit niet. Don Immanuel meende dat dit het minste
was wat hij kon doen uit dankbaarheid, vanwege het huis. Misschien
kon Lorca door de rust en de bescherming van dit huis met
zichzelf in het reine komen.
19

3
MEN ZAG Don Immanuel – een gezagsdrager – als een vooraanstaand
nieuwkomer en als zodanig aanvaardbaar voor de hogere kringen
in Zeona. Ook het gewone volk aanvaardde heel snel zijn persoonlijke
kwaliteiten, stille waardigheid en intelligentie. In de stad
herkende men al rap de elegante figuur met zijn baard. Velen konden
van dichtbij zijn ernstig gezicht met lachplooien observeren, als hij
hen vroeg wat voor werk ze zoal deden in de stad. Hij was in alles geïnteresseerd.
Niets ontging hem. En ook had men de indruk dat hij
met hen meeleefde. Een aantal mensen vroeg hem om advies, want
hij was niet alleen een filosoof, maar ook een man van de wereld. Op
de markt sprak men al gauw over de wijze die te herkennen was aan
zijn diepblauwe kleren met opvallende knopen die cirkelvormig waren.
Tien concentrische ringen. Velen geloofden dat dit het familiewapen
was, maar een aantal bevroedde dat er meer dan mode achter
stak. En dat was ook zo, maar niemand had het hem ooit gevraagd.
Don Immanuel was van beroep een alfaquim — de oude Moorse
term voor algemeen hofadviseur. Sommigen beweerden dat hij was
aangesteld vanwege zijn grote kennis van de astrologie. Anderen hadden
vernomen dat men in de hoogste kringen zijn opinie over Islamitische
zaken zeer hoogachtte. Een ander gerucht luidde dat hij zijn
ambt bekleedde vanwege een unieke combinatie van praktisch inzicht
en profetie. Al gauw mocht de stad dit talent ervaren en al snel
kwamen zowel de kleine lieden, als de invloedrijken hem om raad vragen.
Veel mensen waren erg dankbaar voor zijn kiesheid wanneer hij
zijn licht liet schijnen over hun problemen. Door zijn zachtaardige,
20

maar onstuitbare diplomatie maakten dat een aantal zich beschaamd
voelde, zonder gezichtsverlies te lijden — zodat ze hun misdragingen
konden corrigeren zonder zich vernederd te voelen. Sterker nog, bij
het regelen van geschillen gaven de meesten er de voorkeur aan om
naar hem toe te gaan, en niet naar de stedelijke rechtbank. Tegen de
zomer van 1491 had iedereen zijn aanwezigheid en morele inwerking
op de gemeenschap van Zeona geaccepteerd. Dat de stad hem hoog
achtte, dat wekte niet overal vertrouwen.
Het meest vijandig gezind was Don Faderique, de gouverneur van
Zeona wiens positie – die al danig was uitgekleed door het koninklijk
bevel – verder door Don Immanuel werd ondermijnd. Hij was een onbeduidend
en bekrompen aristocraat, aangevreten door de tijd. Zijn
kleinzielig gedrag werden ontmaskerd door Toledaanse scherpzinnigheid.
In de omgeving van Don Immanuel voelde hij zich een provinciaal.
En dat stekelde zijn trots, moedigde hem aan iedereen te
vernietigen die zijn aanzien bedreigde. Want hij bezat niets anders.
Als jongeman had hij gepoogd zijn krijgshaftige voorouders te evenaren,
maar hij was slechts een middelmatig soldaat die, toen hij zichzelf
in de oorlog met de Moren trachtte te bewijzen, in een bevlieging
– en het was een dwaze tijd – zijn mannen in een hinderlaag had geleid.
Deze ramp kostte niet alleen vele levens, maar had hem ook opgezadeld
met een verminkende wond, en hem overladen met schande
want hij had tegen duidelijke bevelen in gehandeld.
Dit voorval dwong hem voortijdig het leger te verlaten, en met pensioen
te gaan. Hij zou dus nooit meer de eer van de familie kunnen
redden. Dit verbitterde hem zeer. Hij was alleen nog maar in staat de
schijn van heerser in Zeona hoog te houden, het restant van wat eens
een groot landgoed was geweest. En toen hij dus zag dat de stad deze
converso hoogachtte, beschouwde hij dit als een vergrijp en karakteristiek
voor wat zich in heel Spanje afspeelde, waar zogenaamde
nieuwe christenen de oude christenen van hun overerfde posities
21

verdrongen. Lieden, zoals Don Immanuel die waren er gewoonweg
te veel. Ze slijmden zich sluw omhoog.
Tien jaar geleden had een duel het probleem opgelost, maar hij was
te oud, en deze manier van zaken regelen was verboden. Maar het
maakte niets uit, hij zou zich wel ontdoen van dit parvenu.
De andere vijanden van Don Immanuel vond men in de joodse gemeenschap.
Terwijl velen in de jodenwijk hem als een toonbeeld van
succes beschouwden en op een vreemde manier trots op hem waren,
waren er enkelen die hetzij jaloers waren op zijn rijkdom en vrijheid,
hetzij boos omdat hij het geloof van zijn voorvaderen had opgegeven.
Ook het feit dat hij het getto bezocht en aalmoezen uitdeelde, maakte
hem voor sommigen niet aanvaardbaar, ze zagen het als afkopen
van een schuld, terwijl zij onder de meest erbarmelijke omstandigheden
gebukt gingen. De oude rabbijn zei dat Don Immanuel een goed
mens was en het beste van een heel erg moeilijke situatie poogde te
maken, maar de maatschappelijke en beroepsmatig gefrustreerde jongelui
wilden niet naar hem luisteren.
Don Immanuels 18-jarige dochter, Doncella Rachel, was ook een
geschenk aan Zeona. Zij verleende gratie aan het sociale leven van de
stad, verspreidde levenslust, en beschikte net als haar vader over uitzonderlijke
talenten.
Ze was klein van gestalte, had een lenige figuur en een fijn gesneden
gezicht, dat zij omvlocht met zwart haar. Ze was in de ogen van
velen die haar ontmoetten, de belichaming van elegantie en geleerdheid,
want ze was niet alleen mooi, maar had ook onderwijs genoten.
De meisjes in de stad benijdden haar en trachtten haar te evenaren,
want ze bracht naar deze plattelandsstreek een vleugje hoofdstad. Diverse
meisjes kopieerden haar kleren en gebaren, maar geen kon er
wedijveren met het origineel. De aanwezigheid van Doncella Rachel
maakte dat de jonge mannen hun vaardigheid in het hofmaken overpeinsden,
maar geen jonge kerel durfde haar te benaderen, want nie-
22

mand voelde zich goed genoeg om een jonge vrouw het hof te maken
die zowel Plato kon citeren, als Arabische gedichten opzeggen en in
het meest welluidende Castiliaans kon converseren. Zodoende werd
ze weliswaar bewonderd, maar steeds op afstand. Zeker, ze verkeerde
in de stad met vrouwelijke leeftijdsgenoten, maar deze vriendschappen
bleven beperkt tot sociale wellevendheid, want men had te veel
ontzag voor haar om intiem, in eigen kring met haar te verkeren. Dit
schiep een grote eenzaamheid. Ze las en zong de gedichten van de
troubadours, maar dat waren de enige liefdesavonturen die ze genoot
en ze begon te denken dat al haar kunstzin nutteloos was. Tot overmaat
van ramp vereiste de plattelands etiquette dat al haar ontmoetingen
met jonge mannen onder streng toezicht plaatsvonden — ofschoon
haar vader haar geen duenna-gouvernante had toegewezen.
Hij zei dat God waakte over iedereen die op de Voorzienigheid vertrouwde.
Als de Hemel haar nu maar een goed uitziende vriend gaf,
mijmerde ze, terwijl ze alleen in haar kamer zat, een vriend om haar
te vermaken en te laten proeven van de liefde waarover ze altijd las.
Gebeurde er maar iets, smachtte ze, maar er geschiedde de hele lente
en zomer niets.
23

4
TEGEN DE herfst verliep het huishouden van Don Immanuel zeer
regelmatig, met meditatie, maaltijden, studie en gezinsleven. Wanneer
er bezoek kwam, boden de maaltijden altijd volop gelegenheid
om geestig en interessant te converseren. En Don Immanuel en Rachel
werden regelmatig uitgenodigd om elders te dineren. Idris Ibn
Hakim ging niet altijd met hen mee. Zeona was niet zo kosmopolitisch
als Toledo. Maar hij vergezelde Don Immanuel vaak wanneer
deze de Arabische wijk van de stad bezocht. Op zondagen nam Don
Immanuel Rachel mee naar de kerk van Santiago waar de christelijke
gemeenschap elkaar ontmoette en bad. Hier hadden kleine handwerkers
en handelaren – hoewel niet vertrouwelijk – omgang met
meesterambachtslui, kooplieden en gepensioneerde bestuursambtenaren.
De gouverneur speelde de rol van leider, zittend in de antieke
familiebank in de kerk.
Don Immanuel had eerder gedineerd in het huis van de gouverneur,
maar dat was een kwestie geweest van hoffelijkheid. Ze spraken
elkaar alleen tijdens officiële gebeurtenissen. Don Immanuel aanvaardde
deze situatie, omdat dit normaal was tussen oude en nieuwe
christenen, die geneigd waren zich alleen met de eigen kring in
te laten. Hoewel Don Immanuel vaak werd uitgenodigd bij de rijken
thuis, zag men hem vaak in de woningen van middenstanders en de
armen van de stad. Omdat hij hen wenste te kennen en wilde dat de
mensen hem leerden kennen. Soms praatte hij met een keramist of
smid, poogde een pot te draaien en ijzer te slaan om het ambacht te
ervaren. Dit verbaasde velen, want het was ongebruikelijk dat men-
24

sen van zijn rang belangstelling hadden voor het gewone volk. Hij
won veel respect door deze handelwijze, hoewel niemand begreep
waarom hij dergelijke dingen deed.
Er was echter een reden voor deze belangstelling. Don Immanuel
wilde niet alleen zien wat de dynamiek en structuur van de gemeenschap
was, maar individuen ontmoetten die hun ziel wensten te ontwikkelen.
Terwijl de meeste mensen naar de kerk gingen, de synagoge
of de moskee, omdat het nu eenmaal zo hoorde, waren er altijd
een aantal, die niet slechts uit automatisme een godsdienstige plechtigheid
wilden bijwonen. Deze mensen voelden zich vaak geïsoleerd,
vanwege hun verlangen naar echte spirituele kennis. En dit waren degenen
die Don Immanuel wilde vinden om een esoterische groep te
vormen. Hij was niet in ze geïnteresseerd als christen, jood of moslim,
maar als menselijke wezens, die wilden leven volgens de wetten
van God. Don Immanuel zag alle godsdiensten als uiterlijke vormen
van geloof, meer niet. Voor de buitenwereld was hij een goed katholiek,
want het masker der godsdienst verontrustte hem niet. En het
maakte ook niet uit wat hij deed, zolang het maar dienst was aan God,
die boven alle godsdienst verheven was.
Wanneer hij iemand met soortgelijke opvattingen ontdekte, benaderde
hij hem met listige vragen om te zien of hij er echt zo over dacht.
Indien ze begrepen wat hij zei en antwoordden, dan stelde hij voor
de astrologie-groep te bezoeken die bij hem thuis samenkwam. Als
niet-ketters onderwerp was dit heel aanvaardbaar en een volmaakte
dekmantel voor wat men werkelijk bestudeerde. En als de persoon
de esoterische dimensie achter de gesprekken begreep, werd hij uitgenodigd
de wekelijkse bijeenkomsten van de groep bij te wonen.
De reden waarom Don Immanuel voor de leer der astrologie had
gekozen was, omdat het een volkomen objectief systeem was, een metafysica
zonder religieuze vooroordelen, die gebruikt kon worden om
de Hogere werelden te bespreken, de samenstelling van het Univer-
25

sum uit te leggen en de zin van het leven te verklaren. Door het gebruik
van de astrologische theorie en de toepassingen ervan kon men
veel esoterische beginselen zichtbaar maken, en ze gebruiken om de
ziel te vervolmaken als een beter instrument der lotsbestemming. Tot
nu toe had Don Immanuel drie mensen gevonden, die zichzelf wilden
verplichten tot zelfontwikkeling: een dokter, een koopman en
een voormalig legerofficier. Samen met zijn zwager vormden zij een
groep van vijf.
26

5
DE OUDSTE van de groep was dokter Juan Mora, een saturnale
man van half zestig. Hoewel een christen was hij opgeleid aan de islamitische
school voor geneeskunde in Sevilla waar hij belangstelling
had gekregen voor andere godsdiensten. Men beschouwde hem als
te open en te onbevangen en daarom was hij nooit in aanmerking gekomen
voor een aanstelling op de universiteit; evenmin had hij ernaar
gestreefd een veelbezochte stadspraktijk op te zetten, want hij
was niet geïnteresseerd in geld of aanzien. Hij woonde in Zeona, omdat
deze kleine, niet veeleisende gemeenschap hem de tijd liet ernstig
na te denken over de ware aard van de godsdienst. Don Immanuel
had net op tijd een halt toegeroepen aan het cynisme, dat was
gegroeid tijdens die jaren waarin het hem aan gezelschap van geestverwanten
had ontbroken. Hij beschouwde de groep als een waarachtig
Godsgeschenk.
Mosje ben Avraham was een gezette jood van middelbare leeftijd.
Hij was hartelijk van karakter en zocht net zo hartstochtelijk naar de
waarheid als Mora. Hij zocht niet alleen inzicht, zoals Mora, maar
wilde weten door middel van de liefde. Zijn houding was belangrijk
voor de groep, want hoewel hij de intellectuele discipline miste, zorgde
zijn bijdrage er voor dat het gesprek over een metafysisch onderwerp
een spirituele werkelijkheid deed opengaan. Hij was koopman
van beroep en reisde door heel Spanje en maakte verder ook gebruik
van een familienetwerk, dat zich uitstrekte van Nederland tot India.
Avraham was langs Zeona gereisd om een klant te bezoeken, en herkende
toen de werkwijze van Don Immanuel. Het was dezelfde me-
27

thode die de Soefi’s hanteerden. Hij had onmiddellijk geantwoord en
gevraagd om hem de geheimen van de Kabbalah te onderwijzen. Don
Immanuel had hem met een waarschuwende blik het zwijgen opgelegd
en een glimlach verscheen op zijn gezicht.
Avraham aanvaardde dat hem het zwijgen werd opgelegd, en begreep
dat hij een leraar had gevonden. Hij verbleef de hele zomer in
Zeona. Want hij wilde alles opzuigen wat Don Immanuel hem aan de
Verborgen Kennis, de Hokhmah Nestorah schonk.
Pedro Ocana was het jongste lid van de groep. Hij was een christen,
een voormalig beroepsofficier en dertig jaar oud. Geboren als zoon
van een artisan had hij zich weten op te werken tot kapitein, omdat
zijn superieuren zijn aangeboren discipline erkenden. Er was echter
iets bijzonders gebeurd. Hij was een ander mens geworden na een
veldslag en had zijn ontslag aangeboden als officier. Een aantal beweerden
vanwege een inzinking, anderen omdat hij walgde van de
slachting onder de Arabische gevangenen. De ware reden echter was
een droombeeld dat hij had ontvangen tijdens het beleg van Malaga
waarin hem was getoond hoe ieder door zijn begeerten werd voortgedreven.
Uiterlijk waren de beweegredenen nationalistisch, religieus,
maar de meeste mensen, zag hij, werden voortgestuwd door persoonlijke
eerzucht of bloeddorstigheid. Waarom vocht hij eigenlijk?
Was deze slachting het doel van zijn leven? Hij had het leger verlaten
en was naar huis gegaan om in de ijzergieterij van zijn vader te werken.
Toen hij de ergste wanhoop nabij was, ontmoette hij Don Immanuel
die veel van de vragen kon beantwoorden, de vragen die waren
gerezen tijdens het moment van verlichting.
Idris Ibn Omar Hakim, de zwager van Don Immanuel was een Arabier,
jonger dan Don Immanuel, een geleerde, vertaler van beroep,
een dichter bovendien, die gedreven werd door droombeelden, en
uren over één enkele zin kon nadenken om een idee over de Hogere
werelden beter onder woorden te kunnen brengen. Het was hun ge-
28

meenschappelijke belangstelling in deze onderwerpen die de mannen
had samengebracht.
Ondanks de verschillen in culturele achtergrond konden de joodse
kabbalist en de Arabische soefi door de mystieke ervaring veel met
elkaar delen. Hun kameraadschap van de waarheid werd bezegeld
toen Don Immanuel verliefd werd op de zuster van Hakim, en met
haar trouwde. Toen het drama hen uit Cordova verjoeg, hadden ze gezworen
samen te werken om wille van God en de geestelijke vriendschap.
Het was voor hem van levensbelang te verkeren met anderen,
wier kennis hogere was dan aards inzicht. Om zijn voorspellende gaven
te balanceren, had hij mensen nodig die praktisch waren ingesteld.
Don Immanuel had gezegd dat de samenstelling van de groep
bijna volmaakt was. En dat was hij ook.
Iedere woensdagavond ontmoette de groep elkaar in de studeerkamer
van Don Immanuel. Daar bespraken ze dan hun spirituele oefening
van die week. En wisselden ze ervaringen uit met elkaar. Op deze
manier groeide er een gemeenschappelijk inzicht, iets wat je niet
alleen kon verwerven. Don Immanuel haalde de ene week de astrologische
theorie aan, wat een week later aan de praktijk werd gekoppeld,
om te zien of dat het waar was. Sektarische onderwerpen werden
niet besproken om zich op geen enkele wijze te overladen met de
verdenking van godsdienstige ketterij. Gedurende de hele zomer tot
aan de herfst was dit de werkwijze van de groep, tot Avraham, op een
avond in november onverwacht een bezoeker meebracht, die niet was
uitgenodigd. Dit was typerend voor Avraham. Hij stelde hem voor als
Ezra ben Nahman die net als de groep spirituele kennis najoeg. Don
Immanuel kon de gast niet wegsturen, want dat zou onvriendelijk zijn
en de indruk wekken dat het niet pluis was. Nadat hij Nahman had
verwelkomd, zei hij dat het goed was, dat er een vreemdeling aanwezig
was en dat dit hen zou aansporen nog beter onderscheid te maken.
Alleen bij Nahman drong het niet door dat Avraham weer eens
29

een fout had begaan. Avraham aanvaardde het oordeel en bad dat het
heldere verstand van Nahman zijn uitnodiging zou rechtvaardigen.
30

6
EZRA BEN Nahman was een kleine, mercuriale jood die ongeveer
dertig jaar oud was, een schoenmaker. Beknot door de getto wetten
had hij zich met zijn rechtsgeleerdheid op de Talmoedische studies
geworpen. Op dit terrein werd zijn scherpzinnigheid erkend, al was
het maar door de rabbijn. Dit bevredigde echter niet zijn eerzucht
om een bekend geleerde te worden zoals zijn naamgenoot, de grote
filosoof Rabbijn Nahmanides.
Helaas was zijn droom niet uitgekomen. Als arme zorgdragen voor
een groot gezin en wonen in de achteraf straten van een kleine stad,
verhinderde iedere kans op toelating tot de hogere rabbinale academie
van Toledo. Hij had geen andere keus dan schoenlapper te zijn,
hoewel hij uitgebreid kon citeren en een geleerde woordenstrijd aanvangen.
Wat hij niet kon toegeven was dat zijn falen niet te wijten was
aan de omstandigheden, maar aan zijn angst dat hij niet zo zou schitteren
in de hoofdstad. Dat kon hij niet onder ogen zien en daarom gaf
hij de voorkeur aan zijn illusies — en bleef hij in Zeona.
Toen Avraham hem voor de bijeenkomst uitnodigde, zag Nahman
dit als een erkenning van zijn intellectuele gaven. Maar kon hij wel
naar het huis van Don Immanuel gaan? Hij haatte bekeerlingen. Maar
de bekoring om zijn eruditie tentoon te spreiden was te verleidelijk.
Hij aanvaardde Avrahams uitnodiging. Hij zou Don Immanuel wellicht
uit schaamte naar zijn eigen kudde terugjagen.
Onder dekking van de duisternis verlieten ze de jodenwijk en gingen
vervolgens discreet Don Immanuels huis binnen.
Ze moesten verschillende trappen beklimmen voordat ze in de ka-
31

mer belandden waar de bijeenkomst werd gehouden. Daar ontdekte
hij tot zijn verrassing niet een geheime converso groep, die de leerstellingen
van hun voorvaderen bestudeerde, maar twee christenen
en één moor. Avraham en hij waren de enige joden aanwezig. Nadat
hen gezegd was plaats te nemen, sloten Don Immanuel en de anderen
hun ogen en begonnen aan een diepe, stille meditatie.
Nahman wachtte op iets, dat zou gebeuren, en keek om zich heen.
De kamer was wit en blauw, met donkere Castiliaanse meubels. De
zes stoelen vormden een cirkel met in het midden een tafel met een
grote kandelaar. Er lagen geen boeken voor ze opengeslagen, wat je
zou verwachten bij een bijeenkomst van geleerden, hoewel er veel
boeken in cassette stonden. Enige droegen een Hebreeuwse titel,
maar hij herkende ze niet, andere waren in het Latijn en het Arabisch,
en daarom onbelangrijk.
Op de muur hing een rond houten bord met de sterrenbeelden erop
geschilderd; daarop waren zeven schijven gestoken, die de planeten
voorstelden. Hij wendde zijn ogen af. Astrologie was verboden.
Het aanvaardde andere goden en dat was tegen de tien geboden. Don
Immanuel had iedere voeling met zijn oude geloof verloren.
Klaarblijkelijk was hij niet, zoals vele conversos, tenminste in het geheim
een jood. Hij had alle hebbelijkheden van de ongelovige overgenomen.
Juist toen Nahman deze conclusie trok, sprak Don Immanuel
een smeekbede uit :
Gij barmhartige God,indien Gij het wilt stort deze nacht Uw Heilige Geest
over dit gezelschap uit,opdat we Uw Aanwezigheid mogen ervaren…
Toen stond hij op en stak de kaars aan. Er heerste een lange stilte in de
kamer. Eenieder opende zijn ogen alsof hij terugkwam van een verre
afgelegen, verzonken plaats, keerde naar de kamer terug, die nu gevuld
was met een vreemde, dynamische vrede.
32

De ceremonie maakte indruk of Nahman. De eenvoud ontroerde
hem en een ogenblik voelde hij zich één met de anderen. Het verbijsterde
hem. Het ritueel was niet christelijk, islamitisch noch joods, en
toch riep het een zekere Heiligheid op. Dit beangstigde hem en hij
verzonk in eigen gedachten. Hem zouden ze niet beïnvloedden. Tegen
de tijd dat zijn zelfbeeld hersteld was, discussieerde men over het
Universum als groot theater.
Ocana, de ex-soldaat, beschreef een ervaring uit de oorlog tegen
de Moren. ‘Het was alsof ik een naar een toneelspel keek. De vechtende
legers volgden hun eigen wil, het waren net twee grote levende
wezens die met elkander vochten. De individuele soldaat telde niet.
Iets manipuleerde het leger. Ze wisten niet wat ze elkaar als menselijke
wezens aandeden. Toen ik dit zag, begon ik erover na te denken
of ik in een dergelijk drama wel een rol wilde spelen.’
Men zweeg om de reikwijdte van deze waarneming te laten doordringen.
Daarna zei Don Immanuel: ‘Dit is de wet van de macht van de menigte.
En oorlog is niet het enige voorbeeld. Mode, migratie, in feite
iedere historische gebeurtenis hoort in deze categorie thuis. Waarna
dokter Mora vroeg: ‘Betekent dit dat er geen vrije wil bestaat?’
‘Helemaal niet. Maar om een vrije wil te bezitten moet men op de
eerste plaats een individu zijn en dit is iets zeldzaams.’
‘Wat is een individu?’ vroeg Avraham.
‘Een persoon die een hoge graad van zelfkennis heeft verworven,
en naar die kennis kan handelen.’
‘Stel je voor,’ zei Mora, ‘een mens neemt, zoals Ocana, waar dat hij
zich in een dergelijke toestand bevindt. Kan hij daaraan dan iets veranderen?
Na een ogenblik peinzen, antwoordde Don Immanuel: ‘Het spel
der Schepping moet voltooid worden. De lijn van het verhaal staat
vast. Maar bepaalde details van het persoonlijke lot kunnen gewij-
33

zigd worden. Als het gaat om de lotsbestemming, dat wil zeggen
de belangrijkste keerpunten in het leven, daaraan kan niets veranderd
worden. Omdat het een totaalbeeld betreft, het tijdsgewricht
van een generatie. Daarom onderwierp Socrates, toen hij onterecht
werd veroordeeld, zich aan de terechtstelling, ondanks het aanbod
te ontsnappen. Anders zou hij zijn argument, de wet te respecteren,
ontkrachten. Ocana veranderde zijn leven door het leger te verlaten,
maar ik vermoed dat dit ook zijn lotbestemming was.’
Om de vraag verder uit te diepen, vroeg Hakim toen, ‘Wat voor
keuze heeft men eigenlijk? Wat is het aangrijpingspunt van de vrije
wil?’
Don Immanuel keek naar de astrologische cirkel aan de muur en
zei: ‘Indien een persoon in een situatie verzeild raakt waarin hij volkomen
machteloos is, omdat er iets wezenlijks bereikt moet worden,
dan kan hij zichzelf boven de gebeurtenissen uittillen, zelfs wanneer
zijn lichaam door het vuur moet heengaan.’
‘Hoe kan men op zulk een onthechte manier waarnemen?’ vroeg
Avraham.
Don Immanuel antwoordde: ‘Soms, als het nodig is, maakt de Genade
het mogelijk. Het doel van ons werk is om ons een dergelijk perspectief
toe te eigenen, deze eigenschap permanent te verwerven.
Zo’n levenshouding vergt jaren geduldig werken.’
‘Dit noemt men verdienste,’ merkte Hakim op.
Don Immanuel knikte.
Daarna verbreedde de discussie zich, ging over het verschil tussen
Genade en verdienste, waarna eenieder voorbeelden gaf van momenten
uit het persoonlijke leven waarop de Hemel had ingegrepen. Samen
was men het er echter over eens, dat zonder verdienste of werk
men de volle betekenis van dergelijke momenten niet had begrepen.
De Voorzienigheid, merkte Don Immanuel vervolgens op, zorgde er
niet altijd voor dat de dingen eenvoudiger werden, maar schiep ook
34

problemen om de ontwikkeling te bevorderen. Toen vroeg Avraham:
‘is dit het onderwerp van de oefening die U ons iedere week geeft?’
Don Immanuel knikte en gaf aan dat de bijeenkomst op zijn eind
liep. Iedereen zweeg en zat roerloos.
Deze stilte schokte Nahman uit zijn gedachten over het rabbinale
standpunt betreffende het noodlot. Er was hem geen enkele gelegenheid
geboden te citeren, want ze leerden niet op de wijze van het leerhuis.
Tenslotte zei Don Immanuel: ‘Ik wil dat jullie deze week de planeet
Mars in jullie bestaan bestuderen. Observeer op welke manier
deze kracht zich verbindt met onderscheiden, kiezen en discipline.’
Nahman begreep de bedoeling van het verzoek niet. Don Immanuel
keerde zich naar hem toe en zei in een vlekkeloos Hebreeuws:
‘Hiermee vermeerderen we de kennis over de ziel. Iedere planeet vertegenwoordigt
een aspect van de werkelijkheid. Mars is het equivalent
van het oordeel in de Kabbalah, het joods esoterisch systeem. •
Nahman zat als verdoofd maar hij begreep er nog steeds niets van.
‘Laat ons werk eindigen met onze eed,’ zei Don Immanuel nu in het
Castiliaans waarop iedereen in de groep zijn ogen sloot, behalve een
tamelijk verbijsterde Nahman.
‘Laten we de wereld ingaan om Uw wegen te leren kennen en Uw
wil te dienen.’
Daarop blies Don Immanuel de kaars op tafel uit. Terwijl de smook
van de kaarspit omhoogkringelde, vervaagde de geestelijke Aanwezigheid
die in de kamer hing. Het gezelschap ontspande zich.
‘Komaan,’ zei Avraham tegen Nathan, ‘we besluiten de avond met
wat brood en wijn.’ Ze daalden, met aan het hoofd Don Immanuel,
de trappen van de studeerkamer af, naar de eerste verdieping waar
hen een buffet wachtte.
35

7
DE KAMER op de eerste verdieping waar de groep zich verzamelde
vormde een contrast met de studeerkamer; de muren waren behangen
met grote tapijten en schilderijen met het thema ‘de metamorfose’.
Het prachtigste was de gedaanteverandering van Enoch in de
aartsengel Metraton; erboven hing een dunne gouden schijf, waarin
tien concentrische ringen waren gekerfd. Dit was een kabbalistische
afbeelding van het bestaan.
Op een oogstrelend Perzisch tapijt stond een tafel, gedekt met
brood, wijn en suikergoed. Na een eenvoudig gebed begon het gezelschap
te eten.
Don Immanuel luisterde nu heel ongedwongen naar Avraham, die
uitlegde waarom hij Nahman naar de bijeenkomst had meegenomen.
Hij meende dat Nahman, de meest geleerde jood in Zeona, zeker
moest weten dat er zo’n groep in Zeona bestond.
‘Wat vond U van de bijeenkomst?’ vroeg Don Immanuel.
Nahman haalde zijn schouders op.
Don Immanuel zei dat hij van zijn hart geen moordkuil moest maken.
Nahman schudde zijn hoofd. Hem schoot dit keer geen enkel antwoord
te binnen. Vervolgens welde in hem het verlangen deze converso
te beproeven.
Hij zei: ‘Om eerlijk te zijn, houd ik niet van Uw werkwijze.’ Don
Immanuel knikte en zei op de meest hoffelijke toon: ‘Het lijkt wellicht
ongewoon, maar het is heel traditioneel.’
‘Welke traditie?’ eiste Nahman.
36

‘De weg van het inzicht.’
Nahman fronste zijn wenkbrauwen en vroeg: ‘Uit welk boek haalt
U deze kennis?’
‘Het leven, gerelateerd aan diverse niveaus.’
‘Welke niveaus? vroeg Nahman.
‘In de mens komen we het mineraal, plantaardig en dierlijk niveau
tegen. Op dit ogenblik kijken we naar de maat van de mens. Vanavond
gebruikten we de planeten als sleutels om verschillende aspecten op
dit niveau te bestuderen.’
‘Ongetwijfeld,’ zei Nahman, ‘betekent dit, geloof hechten aan heidense
ideeën.’
‘Helemaal niet,’ antwoordde Don Immanuel. ‘We beschouwen
slechts de macrokosmische processen in de mens die de wetten van
het universum belichaamt en met deze meetrilt.’
Nahman voelde dat hij zich op glad ijs begaf. Zijn kennis van de astrologie
was gering, omdat het een verboden studieonderwerp was.
Hij voelde zich vernederd, terwijl Don Immanuel verder doceerde.
Deze man legde zijn onwetendheid over het onderwerp scherp bloot.
‘Laat ons een eenvoudig voorbeeld nemen als de Maan en de Zon.
De Maan vertegenwoordigt gedachten over alledaagse zaken, terwijl
de Zon de stralende kern van ons innerlijk wezen symboliseert. Dit
zijn duidelijk verschillende niveaus van kennis.’
Er schoten Nahman verscheidene rabbinale commentaren te binnen
waarin astrologie werd afgewezen, maar hij vond er geen welke
de verklaring van Don Immanuel kon weerleggen. ‘Maar,’ sprak hij
meer verveeld dan uit overtuiging, ‘het staat nergens in de Bijbel en
daarom staat het buiten de traditie.’
Deze tegenwerping trok de aandacht van de anderen wier gesprekken
stilvielen.
Don Immanuel antwoordde doodkalm, ‘Het wordt behandeld in
de Zohar en dat is het hoogste gezag aangaande de esoterische tradi-
37

tie van Israël.’ Nahman die niet zomaar voor één gat te vangen was,
antwoordde, ‘Dit boek is een vervalsing, geschreven door Moses de
Leon, die gebruik heeft gemaakt van de naam van een van onze grootste
rabbijnen om het gezag te verlenen.’
Don Immanuel die het gevaar van een geleerd twistgesprek voorvoelde,
antwoordde zacht: ‘Dat is misschien wel zo, maar kennis van
de werkelijkheid is niet exclusief voorbehouden aan één persoon of
traditie. Sterker nog: dit is de reden van het bestaan van onze groep.
Tijdens de bijeenkomst is Hakim niet langer een moslim en zijn Ocana
en Mora niet langer christenen. Gedurende enige tijd worden we
metgezellen van het Licht.’
Nahman voelde dat alle ogen op hem waren gericht. Hij was ziedend.
Hoe kon hij deel uitmaken van zo’n broederschap, als de maatschappij
hem verhinderde zijn talenten te gebruiken. Hij voelde een
grote bitterheid in zich opstijgen, maar hield zich groot om zijn gezicht
niet te verliezen ten overstaan van deze geprivilegieerde afvallige.
Gelukkig werd de spanning gebroken door het geluid van een
meisjesstem. Iedereen draaide zich om toen Rachel binnenschreed
met de knecht Lorca, die een schaal met hete soep droeg. De atmosfeer
in de kamer veranderde en iedereen behalve Nahman wendde
zich tot haar.
Don Immanuel brak het gesprek af, hij was van oordeel dat hij Nahman
maar beter met rust kon laten. Ondertussen hielp Ocana Rachel
met het afruimen van de tafel, terwijl Lorca, waggelend na zijn bezoek
aan de herberg, de soepterrine bijna omver gooide. Don Immanuel
wees de knecht vriendelijk terecht, wat de man verlegen maakte.
Maar dit voorval was snel vergeten, toen Avraham Don Immanuel
ermee plaagde dat hij voor zijn dochter nog geen echtgenoot had weten
te vinden.
Rachel antwoordde echter zelf. ‘Wanneer hij en ik klaar zijn, dan
zal de Hemel ervoor zorgen dat we elkaar ontmoeten.’
38

Iedereen lachte. Toen vroeg Avraham, ‘En wat voor een uitgelezen
exemplaar moet de Hemel je geven, Donacella?’
Rachel liet haar hoofd naar links hellen en dacht een ogenblik na.
De hele kamer viel stil, vooral Ocana, die het meisje de hele tijd was
blijven aankijken.
Ze antwoordde, ‘Ik wil een man die heel anders is dan ik, om mijn
belangstelling te wekken, maar die in wezen hetzelfde is.’ Ocana’s
gelaat bewolkte.
Avraham schudde zijn hoofd en zei: ‘Waar zul je een dergelijke
echtgenoot vinden?’
Rachel knikte. ‘Inderdaad,’ beaamde ze. Avraham die zich bewust
was van Ocana’s gevoelens, zei toen, ‘Ik ken velen die overal in het
buitenland naar zulk een droom hebben gezocht om het in de eigen
stad te vinden.’
‘Ik niet,’ zei het meisje, ‘ik zou hem ogenblikkelijk herkend hebben.’
‘Dat is niet altijd het geval,’ prevelde Mora.
Rachel die wist dat de dokter nooit was getrouwd, zei zonder een
greintje arrogantie, ‘Ik zal het weten.’
Mora bevestigde haar jeugdige gewisheid, maar zweeg. Want ze
herinnerde hem aan het Moorse meisje waarvan hij gehouden had en
dat hij lang geleden had verloren.
Toen zei Don Immanuel, ‘Ik geloof dat dit Rachels eigen zaken
zijn. Ondertussen wordt de soep koud.’ Nu was het die avond gedaan
met de ernst. Dit onderdeel was bedoeld om iedereen opnieuw
vaste grond onder de voeten te geven. Al gauw waren de gesprekken
weer normaal, totdat iedereen vertrokken was en Don Immanuel en
Hakim alleen achterbleven.
‘Je hebt de hele avond niets gezegd,’ zei Don Immanuel.
Hakim zweeg en antwoordde, ‘Ik had een droomgezicht tijdens
de bijeenkomst.’
39

Don Immanuel apprecieerde de voorspellende invallen van Hakim.
‘Wat was het?’ vroeg hij.
‘Ik zag jachthonden op de markt van Zeona.’
Don Immanuel huiverde.
Hakim vervolgde, ‘Ik geloof dat onze gast de brenger van dit beeld
was.’
Don Immanuel knikte bedachtzaam.
‘Kunnen we niet verhinderen dat hij terugkomt? vroeg Hakim.
‘Neen! Je weet dat je niemand de toegang tot een groep mag weigeren,
tenzij hij het vertrouwen beschaamt.’
‘Nahman is scherpzinnig, maar hij weet niet waar de geest van het
Werk om draait.’
‘Desondanks wordt hij, net als je droomgezicht, gestuurd om een
reden die ongetwijfeld zichzelf wel zal onthullen. Daarom moeten
we dit accepteren, wat zijn komst ook moge betekenen.’
‘Het is de wil van God,’ zei Hakim in het Arabisch.
40

8
DE DAG erna, even voor noen, zat Don Immanuel alleen in zijn studeerkamer.
Op zijn tafel lag zijn horoscoop. Daarnaast lag de efemeris,
de astrologische tabellen waarmee hij actuele standen van de planeten
berekende. Zijn berekeningen lieten zien dat er een belangrijk
astrologisch aspect gevormd werd tussen de planeten die krachtig
inwerken op de aarde. De laatste maand had hij zichtbaar veranderingen
waargenomen in de algemene situatie. Heel Spanje, in feite
heel Europa, wachtte op het einde van de oorlog in Granada. De opwinding
was duidelijk voelbaar. Als zijn berekeningen klopten zou
Granada vallen wanneer Mars een conjunctie maakte met Saturnus
in Schorpioen. Deze climax van de herovering van Andalusië zou
een grote omwenteling betekenen, want het betekende het einde
van een tijdperk. Hij bestudeerde zijn eigen horoscoop om te zien
op welke manier de kosmische standen zijn leven konden beïnvloeden.
Hij zou door het toenemen van de conjunctie ook zulke veranderingen
ondergaan.
En dat kon van alles betekenen, van opnieuw verhuizen — tot sterven.
Hij wist het niet zeker, want hoewel astrologie inzicht gaf, was
het niet honderd procent betrouwbaar. Vele zaken waren onverklaarbaar.
Vooral in zijn geboortehoroscoop. Sinds hij in Zeona woonde,
voelde hij dat er iets rampzaligs stond te gebeuren. Maar hij had
geen idee. Het was alsof men hem verhinderde daarachter te komen.
Hij wierp een blik uit het raam waarachter de novemberzon laag
boven de bergen hing, en dacht na over zijn leven. Komende Kerst
werd hij veertig jaar oud. Geboren in Cordova, in het gezin van een
41

abbijn, was hij opgeleid in de traditie totdat hij enig aanzien had verworven
als geleerde. Ondanks alle kennis voelde hij dat hij nauwelijks
iets wist. De Torah, de Leer werd besproken, maar werd niet levend
voor hem. Iets ontbrak eraan. Hij leidde een streng orthodox
leven, maar dat was niet genoeg. Hij wilde weten wat er allemaal achter
schuilging. op zekere dag ontmoette hij een man waarvan hij aanvoelde,
dat deze de door hem gezochte kennis bezat. Deze man was
geen rabbijn, maar een zilversmid, die bepaalde vragen zo duidelijk
had weten te beantwoorden, dat hij de man had lastig gevallen, totdat
hem werd toegestaan lid te worden van een kleine studiegroep,
die bijeenkwam in een steeg in Cordova. Hier kwam hij in aanraking
met het mystieke aspect van het jodendom, dat hij nooit uit de boeken
zou hebben kunnen leren. Ineens was niets belangrijker geweest
dan Kabbalah. Hij verwaarloosde zijn reguliere studiën en werd daarvoor
berispt. Maar hij vervolgde zijn eigen weg, omdat hij meer geïnteresseerd
was in het verborgen dan het uiterlijke aspect. Een tweede
keerpunt was de ontmoeting met een moslim soefi in het huis van
zijn leraar. Dit vergrootte niet alleen zijn esoterische leefwereld, maar
zo kreeg hij contact met Hakim en zijn toekomstige echtgenote, Refia
— de zoon en de dochter van deze soefi. Door zijn verhouding met
Refia en zijn huwelijk was er verdeeldheid ontstaan, maar hij was er
zich bewust van, dat hun verbintenis gebaseerd was op iets hoger dan
stamgeest. De geboorte van hun kind, Rachel, had hun verbintenis
bezegeld als de bundeling van twee esoterische tradities. Daaruit was
hun spirituele werk gegroeid, want hun huis stond open voor eenieder,
die de waarheid achter iedere godsdienst zocht. Zijn leraar had
hem opgedragen een eigen groep te beginnen. Hij gaf enige gelukkige
jaren les in Cordova, was werkzaam als privaatdocent aan de universiteit,
totdat een vreselijke ramp deze idyllische tijd beëindigde.
Op een herfstdag, escaleerde een anti-joodse mars die was aangewakkerd
door de Inquisitie, in een grootschalig oproer. Velen werden ge-
42

dood, waaronder zijn geliefde vrouw en leraar. Hij en Rachel konden
ontsnappen, omdat hij les in de universiteitsbibliotheek gaf, en zij bij
haar grootouders in de islamitische wijk vertoefde. Dit veranderde de
koers van zijn leven voor de tweede maal. Terwijl hij temidden van de
puinhopen van zijn huis stond, hoorde hij de stem van zijn leraar zeggen,
‘Om zaken te kunnen beïnvloeden moet men van bovenaf werken.’
Hij vatte het letterlijk op en ging over tot het christendom, als
onderdeel van een zorgvuldig uitgedacht plan. Sommigen zagen zijn
bekering als het redden van zijn eigen huid, anderen dachten dat hij
niet goed snik was, of gewoon verder wilde leven.
Het deed er niet toe wat de mensen dachten, want het leek alsof hij
geen keus had dan de taak te aanvaarden, die zijn overleden meester
hem had opgedragen. Dit werd bevestigd door de manier waarop de
Hemel hem buitengewoon snel carrière liet maken, want binnen een
paar jaar was hij adviseur aan het hof waar hij trachtte het regeringsbeleid
te beïnvloeden in overeenstemming met de esoterische beginselen.
Helaas had hij geen succes. En nu was hij dan hier, een gepensioneerde
alfaquim in Zeona.
Laat anderen zich maar bezighouden met het joodse vraagstuk. Hij
had zijn best gedaan om het verbanningsbevel tegen te houden of te
matigen. De vraag was nu: wat zou er gaan gebeuren? Zijn overpeinzingen
werden plotseling onderbroken door herrie in de straat onderaan
het huis. Toen hij naar het raam liep, zag hij dat mensen zich
verzamelden op het plein om te kijken naar een stoet, die zojuist de
stad was binnengetrokken. Aanvankelijk dacht hij dat het ging om de
viering van de naamdag van een obscure heilige, maar daarna herkende
hij de zwart-witte pijen van de paters: Dominicanen; en de uniformen
van hun escorte: de Militia Christi. Dit was het Heilig Officie van
de Inquisitie. Deze informatie was niet doorgegeven door de converso-geruchtenmolen.
Het droomgezicht van Hakim werd bevestigd:
de honden van de Hemel waren aangekomen.
43

9
DE STOET van het Heilig Officie bestond uit drie Dominicaner
monniken, een afdeling soldaten en een aantal schrijvers en bedienden,
met aan het hoofd het vaandel van de Inquisitie, wier reputatie
voor de optocht uitsnelde. De menigte die zich langs de route naar
het klooster van Vera Cruz had verzameld, keek zwijgend naar de
passerende stoet. Zo’n tafereel was niet eerder vertoond in de stad;
de geschoren hoofden en blote voeten van de monniken, de glinsterende
helmen en wapens van de soldaten — de kinderen die langs
de stoet holden raakten er door opgewonden; de ouderen staarden
vooral voor zich uit en vroegen zich af wat dit betekende.
Vooraan, met het vaandel in de hand, liep de kapitein van de Militia
Christi, Alvaro de Oviedo. Hij was een magere man van in de dertig,
intelligent en wreed, de jongste zoon van een aristocraat die geen
geld, titel en landerijen had geërfd. Hij had zijn rang verworven door
zijn talent voor organisatie, maar hij was niet van plan lager officier
te blijven. Hij wilde dat zijn huidige superieuren hem in de toekomst
vreesden en respecteerden. Niets kon Oviedo weerhouden te herwinnen
wat hij na zijn geboorte was kwijtgeraakt.
Achter kapitein Oviedo liep het hoofd der inquisiteurs, Fra Tomas.
Hij was ongeveer vijftig jaar oud en vervulde binnen de Orde de rol
van aanklager. Geboren in de boerenstand beschouwde hij zichzelf
als een geleerd kruisvaarder die overtreders van de kerkwetten opspoorde.
Een dergelijke weerstand moest beteugeld worden, zodat
het gezag van de Kerk niet ondermijnd werd. Hij zag zijn opdracht
als een heilige taak — waarbij hij volledig zijn fantasie kon uitleven.
44

Hij wilde gezien worden als intellectueel, wat hij niet was.
Fra Pablo, de hulp-inquisiteur die achter Fra Tomas liep, was een
man van om en nabij de vijfendertig, een ijveraar voor de Kerk, die
slechts zijn eigen geloof kon verdragen. Hij was bij de ascetische Dominicanen
ingetreden, omdat dit zijn verlangen naar zuiverheid bekoorde.
En dit werd ingegeven door het feit dat hij een onwettig kind
was, voor een kwart Berber — wat zijn Arabische gelaatstrekken verraadden.
Zijn allesoverheersende obsessie was, naar eigen inzichten,
een waarachtig christen te zijn.
De derde Dominicaan was een jonge man, genaamd Fra Juan. Hij
was een wees, opgevoed door nonnen en hij was zonder nadenken
monnik geworden. Hij had de Dominicanen gekozen, omdat ze de
enige religieuze orde waren die niet ontaard was.
Hij was blij dat hij zich had onderworpen aan een gelofte van gehoorzaamheid;
daarmee was het vraagstuk van de keuze verleden
tijd. Afgelopen zomer had zijn abt hem opgedragen het klooster te
verlaten, de wereld in te trekken en te helpen bij het uitdrijven van
ongeloof. Dit was zijn eerste contact met het leven buiten de kloostermuren
van de Orde.
Achter de monniken liepen twee jonge luitenants: Diego de Toro,
een uitgesproken lelijke man, en Howard de Coruna, een erg mooie
jongen.
Ze waren beiden de jongste zoon van een edelman en deden liever
dienst bij de Militia Christi, dan dat ze gingen vechten met de Moren.
In de Militia Christi genoot je zekere voordelen, zoals voortdurend
rondtrekken door het koninkrijk, wat heel wat anders was dan
de schier eindeloze belegering van Granada.
Toro, was een kleine van in de twintig, een varkensbeer. Hij hield
van het leven en wat restte hem anders dan soldaat te zijn…
Coruna die net zo oud was als zijn kameraad, had om dezelfde reden
getekend. Hij genoot van de voortdurende verandering. Daar-
45

door kon hij zijn zelfbeeld als jonge schelm uitdragen. Hij viel op
door de mêlee van Spaanse gelaatstrekken en Engelse huidkleur, wat
hij cultiveerde door zijn blonde haar goed te showen. Hij trok de aandacht
van zowel mannen als vrouwen en hij genoot daarvan.
Rachel was geïntrigeerd, toen ze de stoet het plein zag oversteken.
Het joeg haar angst aan, maar ze raakte ook opgewonden. Eindelijk
doorbrak er iets ongewoons, afkomstig uit de wijde wereld, het saaie,
mechanische bestaan in Zeona. Net als de anderen werd ze geraakt
door het zien van de pijen en de militaire uniformen, monniken en
soldaten die op een tromslag statig voortschreden. Het was een mars
van kerkelijke gestrengheid en macht.
Temidden al van deze ceremoniële vertoning trok in het bijzonder
één persoon haar aandacht. Hij had werkelijk een uitzonderlijk
gezicht, bleek als marmer, omgeven met plukken goudvlas. Ze kon
haar ogen niet van hem afnemen, totdat het tot haar doordrong dat
ze oogcontact hadden. Ze schrok hiervan en draaide zich snel om,
haar geest geschokt, haar lichaam trillend. Had ze hierop gewacht?
Don Immanuel stond met Hakim bij het raam van zijn studeerkamer,
ze zagen hoe de mensen zich verspreiden, nadat de stoet was
verdwenen. Enkele minuten later zag alles er weer net hetzelfde uit
als voorheen, maar ze wisten allebei dat de schijn bedroog. Meer
dan priesters en soldaten was de stad binnengetrokken. Een delicaat
evenwicht was waarneembaar veranderd. De komst van het Heilig
Officie had de vraag geplant: ‘wie zou er een afvallige of ketter zijn?’
‘Er wonen ongeveer tien Converso families in Zeona. Hoeveel Moresco’s
zijn er? vroeg Don Immanuel.
‘Ongeveer evenveel,’ antwoordde Hakim.
Don Immanuel meende dat ze buitengewoon voorzichtig moesten
zijn, want alles wat non-conformistisch was kon verkeerd worden
uitgelegd. Laster en roddel trokken altijd de aandacht van de
Inquisitie, zelfs als ze niet waar was. Er mocht geen enkele smet aan
46

hem kleven. ‘Waarom zijn ze hier?’ vroeg hij Hakim. ‘Zeona is een
onbelangrijke plaats.’
‘Ik vermoed dat ze van hieruit dit bisdom gaan schoonvegen. Na
Kerstmis zullen ze verder trekken. Tenzij ze voldoende vinden om
hier te blijven.’
‘Waarom noemen ze zichzelf het Heilig Officie?’ vroeg Hakim.
‘Dwepers moeten zichzelf rechtvaardigen en verheerlijken. Iedere
sekte heeft zijn eigen fanatici.’
‘Waar zullen ze kwartiermaken?’
‘Ik vermoed in het klooster van Vera Cruz. Maar daar zullen ze hun
vragen niet stellen,’ bromde Don Immanuel.
‘Wat bedoel je?’ informeerde Hakim.
‘Het is een eufemisme voor ondervraging tijdens martelingen; iets
wat Jezus van Nazareth absoluut verboden zou hebben.’
Op dit moment kwam Rachel de trap op en liep de studeerkamer
binnen. ‘Papa, zag je de optocht? Waarom komen deze mannen?’
Don Immanuel knikte en zag dat zijn dochter opgewonden was.
‘Ze willen uitvinden of dat iemand de wetten van de kerk overtreedt.’
Rachel liep naar het raam dat over de stad uitkeek. ‘Waarom zijn
er soldaten bij?’ vroeg ze.
‘Om de monniken te beschermen en het minder prettige deel van
het werk uit te voeren.’ Rachel hoorde niet wat haar vader zei, want
ze herinnerde zich de uitzonderlijk blauwe ogen van de jonge man.
Ze had geen interesse in de Militia Christi, alleen die jonge officier genoot
haar belangstelling.
47

10
IN HET klooster van Vera Cruz vroeg de abt aan de drie Dominicanen
of ze tevreden waren over hun vertrekken.
Fra Tomas antwoordde, ‘Uw gastvrijheid is buitengewoon.’
De abt wist dat de Dominicanen kieskeurig waren en zweeg.
Fra Pablo zei, omdat er geen antwoord kwam, ‘Dergelijk gemak
prikkelt en wekt het genot op.’
De abt glimlachte en antwoordde schertsend, ‘Ik zou niet willen
beweren dat de verdorvenheid hier welig tiert.’
Fra Pablo was niet geamuseerd en vroeg, ‘Dit klooster werd gebouwd
met fondsen, geschonken door de kerk?’
De abt knikte. Fra Tomas sneed het onderwerp verder aan, ‘Deze
gelden zijn niet uitgegeven om God te verheerlijken, maar voor
zijn zogenaamde dienaren die ermee willen prijken dat ze kerkvorsten
zijn.’
De abt verstijfde, nam een ernstige, verdedigende houding aan.
Fra Pablo hernam, ‘De gelofte van armoede en kuisheid zijn betekenisloos,
wanneer bisschoppen vrouwen verkrachten die gaan biechten.’
De abt die de felheid van Fra Pablo niet was ontgaan zei, ‘Mijn
broeder, die tijd is voorbij.’
Fra Pablo negeerde deze vriendelijke opmerking en verklaarde,
‘Niets mag nog ooit de kerk bedreigen.’
Fra Juan die had staan te luisteren, was onthutst over deze woordenwisseling.
Nog nooit had hij zijn superieuren zo horen spreken.
De abt die zijn verbijstering waarnam vroeg om het gespreksthema
48

te veranderen: ‘Het werk van het Heilig Officie is nieuw voor de jonge
broeder hier?’
Fra Tomas knikte en zei, ‘Fra Juan heeft altijd in afzondering in het
klooster geleefd. Ons is de opdracht gegeven hem te onderrichten in
de taken van de Inquisitie.’
Fra Juan boog zijn hoofd en bad.
‘Je hebt nog veel te leren, mijn zoon,’ zei de abt, maar Fra Juan begreep
de hint niet.
‘Vertel ons wat je vandaag hebt geleerd,’ maande Fra Tomas.
‘Ik heb geleerd wat het doel is van de Groot-inquisiteur,’ antwoordde
Fra Juan gehoorzaam. Het gezicht van de abt verstrakte een weinig,
‘Ach. Onze broeder Torquemada.’
Fra Tomas die dit als een uitnodiging opvatte zei, ‘Ik heb hem uitgelegd
dat de Groot-inquisiteur ons werk beschouwt als de geestelijke
kracht achter de reconquista.’
De abt beaamde en stelde vast, ‘Als biechtvader van de koningin is
zijn invloed groot in het koninkrijk.’
Fra Pablo die het gezicht van de abt had bestudeerd, onderbrak
plotseling, ‘Uw familienaam is Arias, is het niet?’
De abt knipperde verrast met zijn ogen. ‘Dat was mijn achternaam,
voordat ik intrad en mijn geloften aflegde.’
‘Is U verwant met de bisschop van Segovia,’ vroeg Fra Pablo.
‘We zijn verre neven.’
‘Waarom is hij naar Rome gevlucht?’
‘Ik heb geen idee.’
Fra Tomas die prooi rook, informeerde vervolgens, ‘Waren uw ouders
joden?’
‘Mijn overgrootouders werden gedoopt aan het begin van de eeuw.’
‘Dat zal zijn geweest tijdens de massale bekeringen door broeder
Vincent Ferrer,’ stelde Fra Tomas vast.
‘Ja, ze werden door de heilige zelf gedoopt.’
49

‘Vijfendertigduizend bekeerlingen. Een bijzondere prestatie voor
een enkeling,’ zei Fra Pablo.
‘Met enige hulp van de gelovigen,’ zei de abt, die aan de meute achter
de heilige dacht.
Fra Tomas ontging de conclusie niet. De abt die voelde dat hij zichzelf
te veel bloot had gegeven, zei: ‘Als dit alles is, dan neem ik nu afscheid.’
Fra Tomas knikte en de abt trok zich terug. Nadat hij vertrokken
was zei Fra Tomas tegen Fra Juan, ‘Observeer onze gastheer en steek
iets op over dit soort nieuwe christenen — want het maakt niet uit of
ze tot de derde generatie behoren. De jood in de abt mag dan weliswaar
slapen, maar hij is aanwezig.’
‘Ze zijn overal,’ zei Fra Pablo terwijl hij aan zijn crucifix friemelde.
Fra Tomas gromde, ‘En daarom zijn we hier. Mijn bevelen heb ik
rechtstreeks van de Groot Inquisiteur ontvangen. Er is iemand in Zeona
die moet worden uitgeroeid, vernietigd.’
Fra Juan knikte maar hij begreep niet wat dit betekende. Het was
niet aan hem om commentaar te leveren, hij diende slechts te gehoorzamen.
50

11
ELDERS IN het klooster maakten de drie officieren het zich gemakkelijk.
Kapitein Oviedo keek uit over de stad, naar het fort Alcazar en
verwijlde in gedachten bij het tijdvak waarin een man een dergelijke
plaats eigenhandig had kunnen veroveren. Maar die tijd was voorbij.
Oorlog tussen aristocraten was verboden door een kroon, zo machtig
dat zelfs de koningin over de kerk regeerde. Terwijl hij nadacht
over het bestuur in Spanje, spraken zijn twee jongere kameraden over
een meisje dat ze nabij het plein hadden gezien, toen ze de stad binnen
marcheerden. ‘Alleen zij was het aankijken waard,’ zei Toro, die
een slok uit zijn heupfles nam.
‘Inderdaad, dat was ze,’ merkte een bedachtzame Coruna op, en
herinnerde zich haar ogen die op hem waren gevestigd geweest.
De kapitein draaide zich van het venster af, ging zitten en begon
in een klein boekje aantekeningen te maken over wat hij zag als het
machtsevenwicht tussen de volkeren. Eens zouden deze gedachten
onmisbare leesstof zijn voor de staatsmannen van Europa, bijna een
standaardwerk over politiek.
‘Ze had de blik van een maagd en het lichaam van een courtisane.
Ruimschoots voldoende om een heilige in brand te steken,’ zei Toro
zijn mond afvegend met de rug van zijn vlezigdikke hand.
Coruna dacht er over na — het was maar vreemd zo’n elegantie ver
weg van de hoofdstad. Hij zei, ‘Ja, ze is onmiskenbaar ons doel.’
‘Ja, ja, laat haar de hoofdprijs zijn,’ viel Toro hem bij.
Oviedo keek van zijn schrijfwerk omhoog en zei, ‘Ik word ziek van
jullie dom getwist over vrouwen.’
51

‘Misschien wordt armoede van ons verlangd, maar kuisheid…’
‘Neen,’ zei Toro om hem gunstig te stemmen.
Coruna lachte en zei — want hij was niet bang voor de kapitein, ‘Ik
moet vaststellen dat de jacht ook jou bekoort.’
Oviedo keek de andere kant op, want hij kon de starende blik van
zijn jeugdige ondergeschikte niet langer verdragen. Deze jongen kende
zijn zwakheid. Waarop Coruna zijn goudgelokte hoofd schudde,
en eraan toevoegde ‘ik begrijp eigenlijk niet, mijn kapitein, dat U zich
daar steeds over opwindt.’
Oviedo schreef wat in zijn boek en zei, ‘In een dergelijk gezelschap
moet men zich vermaken. Alles is beter dan niets.’
‘U bent niet romantisch, kapitein,’ zei Coruna.
Toro genoot ervan dat Coruna de kapitein kon prikkelen, en opjagen
zonder terechtwijzing. Oviedo ging door met schrijven, maar zei,
‘Coruna, je houdt alleen van jezelf.’
Coruna antwoordde niet. Hij oefende macht uit over Oviedo, maar
hij wist dat hij daar geen misbruik van moest maken en hield dus zijn
scherpe opmerking voor zich.
‘Wat vind je? Zullen we haar de hoofdprijs maken?’ vroeg Toro om
de stilte te breken.
Oviedo keek van zijn notitieboek omhoog en zei, ‘Toro jij jaagt een
hoer nog de stuipen op het lijf. De naam stier past goed bij je.’
Coruna lachte en Oviedo, wiens gevoel voor verhoudingen terugkeerde,
zei, ‘Zij is degene.’ Zijn tijd zou wel komen.
Daarop zei Coruna, ‘Ze is ongetwijfeld de mooiste prooi van alle
steden waar wij geweest zijn. Het zal een genot zijn haar te nemen.’
‘Waarom geloof je dat jij de wedstrijd zult winnen? vroeg Toro.
Coruna zweeg. Hij herinnerde zich het oogcontact.
‘Het meisje heeft blijkbaar een opleiding genoten. Ze zal niet zo
maar een minnaar nemen,’ stelde Oviedo vast.
‘Je hebt haar dus ook gezien,’ zei Coruna.
52

Oviedo knikte. ‘Mijn belangstelling heeft ook een professionele
kant, terwijl jij het meisje slechts als bloem wenst te plukken.’
‘Dat is beter dan haar als opstap gebruiken,’ zei Coruna.
‘En ik dan?’ vroeg Toro.
‘Hoezo, jij!’ snauwde Oviedo.
‘Het is mijn beurt om haar als eerste het hof te maken,’ zei Toro.
Coruna lachte.
Oviedo zei vervolgens, ‘Coruna, onze stier bezit een stijl, die sommige
vrouwen waarderen.’
Toro wist niet of hij dit als een compliment of als een belediging
moest oppakken.
‘Dat is dan afgesproken, kapitein. Laat Toro een eerste poging wagen.
Ik zal de laatste zijn.’
‘Ik stel vast dat je succes in de liga van de liefde je buitengewoon
vrijgevig laat zijn,’ stelde Oviedo vast.
‘Jegens hen die ik liefheb,’ zei Coruna.
Dit keer ging Coruna te ver.
De kapitein knikte en bezwoer in stilte, dat er een dag zou komen
waarop hij Coruna zou vernederen. Hij behoefde alleen maar het juiste
moment af te wachten. Hij zei, ‘Zoek uit wie ze is, haar naam en
rang in deze stad.’
Toen boog hij zich weer over zijn schrijfwerk en werd het stil in
de kamer.
Na een lange pauze, zei Toro in gedachten mijmerend, en het was
eigenlijk niet voor de anderen bedoeld, ‘Dit is helemaal niet zo’n
slecht leven. We betalen geen belastingen, en wat heeft een mens als
het er op aan komt nodig behalve eten en een bed?’
De anderen antwoordden hem niet; dat deden ze nooit.
Toro knorde en dronk zijn heupfles leeg. Wie zou ditmaal de wedstrijd
winnen? Misschien zou de vrouw voor hem capituleren? Hij
was per slot van rekening een geboren edelman, en bezat de mooiste
53

verzameling kleren. Hij verviel tot fantasieën, verzonk in de wijnroes
waarmee hij de werkelijkheid van zijn alledaags bestaan ontvluchtte.
54

12
DE AANWEZIGHEID van de Inquisitie in Zeona had tot doel
dat mensen de verschillen gingen opmerken, die ze eerder als vanzelfsprekend
hadden aanvaard. Kennissen liet men vallen, vriendschappen
bekoelden en de verhouding tussen de verschillende gemeenschappen
begon te veranderen. Met name iedere converso was
bijzonder omzichtig bij zijn omgang met joden en Arabieren, opdat
niemand het Heilig Officie zou vertellen, dat hun banden met het
oude geloof nog steeds sterk waren. Er groeide een nieuwe atmosfeer
in de stad, toen de mensen zich ervan bewust werden, dat bepaalde
personen in de stad roddels verzamelden. Het gerucht ging
dat het Heilig Officie navorsingen deed, maar de meesten beschouwden
dit als een listigheid om handelsrivalen te kunnen beschuldigen.
Niemand had zich tot dan toe bekommerd om de verhoudingen tussen
de geloofsgemeenschappen in de stad. Er was ook een positieve
kant, de niet-kerkelijke medewerkers van het Heilig Officie zag men
overal op straat en in de herbergen, terwijl de officieren voor diners
werden uitgenodigd. Deze activiteiten waren niet verboden, want
dit was een onderdeel van het inlichtingen verzamelen. En men wilde
vertrouwen wekken. Zodoende raakte de stad al gauw gewend
aan de aanwezigheid van het Heilig Officie. Het maatschappelijk leven
in Zeona kon wel een injectie gebruiken en tal van soldaten bezochten
families met dochters, die geen echtgenoot in de stad konden
vinden.
De aanwezigheid van de Inquisitie beroerde nauwelijks de joodse
en Arabische gemeenschappen, omdat ze juridisch geen onderwerp
55

van onderzoek waren. Aan zichzelf overgelaten, overpeinsden ze de
dreiging van noodgedwongen vertrek uit het land, de verbanning, die
men aan het Hof besprak. En het ging dan niet zozeer om de arabieren
maar om de joden, die de lakmoesproef waren voor het ‘Een Katholiek
Spanje’ beleid. De joodse adviseurs van de koningin bereidden
een tegenzet voor om het voorstel te blokkeren, maar de joden
van Zeona hadden net als hun overige geloofsgenoten zo hun twijfels
over de uitslag. Dat maakte dat ze nauwelijks aandacht hadden voor
de conversos, die hun keuze hadden gemaakt. De Inquisitie maakte
deel uit van hun beloning.
Don Immanuel vervulde op onberispelijke manier zijn religieuze
en sociale plichten. Maar omdat hij uit ervaring wist wat de gevaren
van direct contact waren, vermeed hij iedere gelegenheid om de leden
van het Heilig Officie te ontmoeten. Dit betekende dat Rachel geen
enkele mogelijkheid had de jonge officier met het buitengewoon gele
haar te ontmoeten. Ze werd door verschillende vriendinnen uitgenodigd
om bij hen thuis te komen dineren, maar ze wees dit op een
discrete manier af — de instructies van haar vader opvolgend. Dit was
moeilijk want ze voelde zich buitengesloten van al het opwindende.
Sterker nog, haar nieuwsgierigheid aangaande deze man werd zodanig
geprikkeld dat ze haar trots vergat en haar vriendinnen vroeg wat
voor mannen de officieren waren, in het bijzonder degene die, wist
ze nu, Howard de Coruna heette.
Ze was verrukt, toen ze ontdekte, dat hij wist wie zij was. Een kleine
stad daar waren voordelen aan verbonden. Hun vluchtig oogcontact
was geen fantasie geweest. Bijgevolg kon Rachel verscheidene
malen Coruna op afstand gadeslaan, maar er deed zich geen gelegenheid
voor waarin ze formeel aan hem kon worden voorgesteld. Dit
aanvaardde ze, omdat ze er van overtuigd was, dat het noodlot hun
uiteindelijk zou samenvoeren. En indien ze elkaar niet konden ontmoeten
bij een vriendin thuis, dan was er altijd nog het traditione-
56

le nieuwjaarsfestival in de stad, waar, zo had men haar verteld, een
oud gebruik het toeliet dat de jongeren zelf een danspartner kozen.
Op de kerstavond van 1491 kwam de christelijke gemeenschap van
Zeona bijeen in de grote kerk van Santiago. Vooraan stonden de gouverneur,
de burgemeester en de vooraanstaande burgers van de stad.
Don Immanuel stond, net als de andere conversos, tussen de middenstanders
en diegenen die een vrij beroep uitoefenden. Daarachter
hadden zich de kooplieden met hun gezinnen opgesteld. Helemaal
achteraan hurkten de armen, bibberend vanwege de sneeuw, die door
de deur naar binnenwoei. Eveneens aanwezig waren de drie monniken
van het Heilig Officie. Fra Tomas had besloten deze kerstavond
in de stad te vieren en niet in de kloosterkapel. Want hij wilde dat
ze de aanwezigheid van de Inquisitie voelden. En hij wilde ook zijn
boodschap verkondigen. Dit was het begin van de campagne. Na het
zingen van de kerstliederen, beklom hij de preekstoel om de eerste
homilie te houden. Het was ongewoon stil in de kerk. Dit zou een
heel andere kerstpreek zijn dan de preek, die hun priester onveranderlijk,
ieder jaar weer afstak. Toen alle ogen op hem gericht waren,
begon hij:
‘En in een parabel zei Hij tot hen: Indien er onder U één is die honderd
schapen bezit en er één verliest, verlaat hij dan niet de overige
negenennegentig en gaat hij niet op zoek totdat hij het gevonden
heeft? De Heer verklaart dat de Hemelen luider zullen jubelen over
een zondaar die berouw heeft, dan over negenennegentig rechtvaardigen
die geen bekering behoeven.’
Fra Tomas pauzeerde hier en liet zijn blik dwalen over de gezichten,
die verlicht werden door flakkerende kaarsen. Buiten rukte de
Castiliaanse vrieswind aan de stad op de rots. Hij ontwaarde verschillende
joodse uitziende gezichten in de congregatie. Hoevelen beoefenden
nog hun oude godsdienst, bepeinsde hij. Hij hernam, ‘En ik
zeg U, mensen van Zeona, dat de Goede Herder nog altijd zijn verlo-
57

en schaap zoekt. Laat niemand twijfelen aan de geestdrift waarmee
de kerk zoekt. Tegen de zondaars zeggen we: belijd. Tegen de gelovigen:
lijd ons naar deze verloren zielen. Helpt ons ze redden. Wees
een goede nabuur. Dit is mijn boodschap voor Kerstmis.’ Hij pauzeerde
en zag dat de vreugdevolle stemming van de congregatie plotseling
verdwenen was.
Hij beschouwde de ernstige reactie als eerbetoon aan de majesteit
van het Heilig Officie. Hij opende zijn armen in een gebaar van ontferming
en zei toen — hetgeen hij altijd na deze preek deed: ‘De kerk
biedt vooreerst een periode van genade aan. Opdat degenen die gezondigd
hebben naar voren komen en zich uit eigen vrije wil bekeren.
Het Heilig Officie kent ook mededogen, het vergeeft en zuivert
alle vrijwillige boetelingen.’ Toen hij zag dat hij zijn doel had bereikt,
liet hij zijn armen zakken in een uitnodigend gebaar, en zei: ‘Indien
er één onder U honderd schapen bezit, verlaat hij dan niet de overige
negenennegentig en gaat hij niet op zoek totdat hij het gevonden
heeft? Hier eindigt de leerrede.’
58

13
HET WAS een somber gezelschap dat de kerk van Santiago verliet.
De kerstboodschap van welwillendheid, van liefde voor allen
was vergald door de preek van de Dominicaan. Men had tien mooie
kerstliederen gezongen, maar deze waren bezoedeld net als alle preken,
die na deze toespraak kwamen. Het was een onbewuste reactie,
maar allen hielden zich ver van de conversos en de morescos. Enigen
groetten nog wel, maar dat was meer uit beleefdheid. De opzet van
Fra Tomas was geslaagd.
Buiten viel de sneeuw op het plein en de mensen draalden niet lang
voordat ze naar huis gingen. Op de treden van kerk stonden de burgemeester
en Don Faderique die, terwijl de mensen de kerk verlieten,
de eerbewijzen in ontvangst nam waar hij als gouverneur recht op
had. Geen Castiliaanse winter kon maken dat hij zijn positie uit het
oog verloor. Hij knikte naar diverse mensen en maakte enige grapjes.
Toen Don Immanuel de kerk uitkwam met Rachel verstrakte het
gelaat van de gouverneur. ‘Vrede met U Gouverneur en mijnheer de
Burgemeester.’
De gouverneur groette, maar antwoordde niet en dus zei Garcia,
de burgemeester, ‘Een gezegend jaar U toegewenst, edelachtbare.’
Hij bewonderde Don Immanuel, die – net als hijzelf – zich omhoog
had gewerkt.
‘Indien God het wil,’ antwoordde Don Immanuel.
‘Het was een ernstige kerstsermoen,’ zei Garcia, die het gesprek
wilde voortzetten. ‘Alleen voor ketters en afvalligen,’ zei de gouverneur.
Don Immanuel begreep de wenk, maar verkoos niet te reageren.
59

‘De kerstliederen waren prachtig, vind je ook niet Rachel?’ wendde
hij zich tot zijn dochter. De gouverneur, die deze gelegenheid om dit
parvenu te vernederen niet voorbij wilde laten gaan, vroeg: ‘Garcia,
heeft het stadsbestuur de conversos in Zeona geregistreerd?’
De burgemeester schudde zijn hoofd. De gouverneur bromde en
zei, ‘Maakt niet uit, je kunt een bekeerling aan zijn neus of zijn naam
herkennen.’
Don Immanuel trok Rachel aan de arm om door te lopen. De gouverneur
was echter nog niet uitgesproken. Hij zei, ‘Ongetwijfeld zijn
er velen aan het hof die zowel hun naam als godsdienst hebben veranderd
om promotie te maken.’
‘Niet alleen de titel maakt de edelman,’ reageerde Don Immanuel.
‘Toen ik jong was,’ verklaarde de gouverneur, ‘moest een Don soldaat
zijn.’
Don Immanuel knikte en antwoordde, ‘Die tijd is voorbij. Vandaag
de dag heeft het land bestuurders nodig en diplomaten. Door
een goede redenering behaalt men vaak hetzelfde resultaat als met
een militaire campagne die levens kost.’
De gouverneur was razend door deze verwijzing naar zijn eigen
militaire blunder. Hij knarste met zijn tanden, terwijl hij een onverschillige
houding aannam. Mensen verlieten nog altijd de kerk. Zij beschouwden
hem tenminste als een echte aristocraat. Hij haatte deze
nieuwe christen en alles wat hij vertegenwoordigde. Toen vroeg hij,
‘Garcia, heeft het Heilig Officie de stadsarchieven reeds doorzocht?’
‘Jawel, Mijnheer, de kapitein van de Militie heeft ze reeds onderzocht.’
‘Een bekwaam officier,’ stelde Don Immanuel vast.
‘Joodse financiers verzamelen hun informatie en waarom zou het
Heilig Officie dat ook niet doen? merkte de gouverneur op.
‘Inlichtingen verzamelen is een onderdeel van de internationale
handel. De Lombarden en de Medici hadden zo hun eigen metho-
60

den. Men kan ze echter niet met de werkwijze van de Inquisitie vergelijken.’
‘Wat bedoelt U daarmee? ’ eiste de gouverneur.
‘Ik heb zo mijn twijfels over het omarmen van anonieme getuigen.’
De ogen van de gouverneur glinsterden. ‘Het Heilig Officie behoeft
geen advies van onze nieuwe aristocratie.’
Don Immanuel boog zijn hoofd, maar pareerde deze uithaal met,
‘Spanje wint door een aristocratie die, geschapen door de Kroon,
trouw is aan deze. De oude adel vernietigde het land door voortdurend
oorlogen te voeren. Ik denk dat U, Don Faderique, zelfs moet
toegeven, dat er meer orde heerst in het land.’
De gouverneur zweeg. Don Immanuel wachtte, maar rekende niet
op een antwoord. Hij boog beleefd, ten teken dat hij afscheid nam.
De burgemeester, die de gemoederen wilde kalmeren, vroeg: ‘Don
Immanuel zien we U en de Doncella op nieuwjaarsavond in het Alcazar?’
Don Immanuel glimlachte en zei, ‘Ja we zullen aanwezig zijn. Ik
dank U voor de uitnodiging van het stadsbestuur.’
Rachel knikte, maar zei niets. Een vreselijke angst had haar overvallen.
Ze rilde maar niet van de kou. Don Immanuel zag het, nam haar
arm en zei: ‘Monseigneur, señor Garcia! Uw beiden een Zalig Kerstfeest
toegewenst.’
Daarna staken ze het sneeuwbedekte plein over.
Toen vader en dochter de straat insloegen, die naar hun woning
toeleidde, zei de gouverneur, ‘Hoe kunnen lieden met vreemd bloed
trouw zijn aan Spanje en toegewijd aan de kerk?’
De burgemeester antwoordde in de geest van Kerstmis, ‘Monseigneur,
Don Immanuel is een goed mens. In zijn omgang met mensen
kom ik Christus vaker tegen dan in die van de meeste oude christenen
welke ik ken.’
‘U bent hem gunstig gezind?’ vroeg de gouverneur.
61

‘Monseigneur, hij heeft sedert zijn komst veel voor de stad gedaan.
En voor wat betreft zijn vaderlandsliefde, men heeft mij verteld dat
zijn geslacht al sedert Romeinse tijden in ons land woont.’
De gouverneur schudde zijn hoofd en snoof, ‘Een fabel! Trouwens,
de meeste tijd was ons land onder Moors bestuur. Ik blijf erbij dat
men ze niet als een echt Castiliaans en christen edelman het vertrouwen
kan schenken.’
Na deze opmerking draaide hij zich plotseling om en wandelde
naar zijn grote huis aan het plein, de burgemeester verbijsterd achterlatend,
want die zag beide kanten. Toen de gouverneur zijn huis
was binnengegaan, zei Garcia luid, ofschoon het plein verlaten was,
afgezien van een vreemde, Bijbels uitziende bedelaar, die het hele
vertoon luisterend had gadegeslagen, ‘Don Immanuel is een zoon
van God. De stad is gezegend door zijn aanwezigheid.’
‘Het is zo,’ zei de bedelaar in oud-Hebreeuws en loste in het niets
op. De burgemeester zag hem niet verdwijnen; maar niemand had
hem daar opgemerkt, behalve Don Immanuel.
62

14
OP KERSTMORGEN zat Don Immanuel één uur voor het opgaan
van de zon, te mediteren in zijn studeerkamer. Hij werd geboren tijdens
zonsopgang en hij deed deze oefening om inzicht te krijgen in
zijn lot.
Kijkend naar het oosten, wachtte hij op het verschijnen van de
zonneschijf, terwijl het teken Steenbok op de horizon rees. Op dit
tijdstip van het jaar, het begin van de winter, was alles op het laagste
punt aanbeland en kon de Geest zich manifesteren. Het heidens
feest van de zonnewende markeerde deze bijzondere tijd en Don Immanuel
overpeinsde de betekenis ervan, in relatie tot Chanoekah, het
joodse Lichtfeest dat de komst van de Geest in de duisternis symboliseerde.
Wachtend op het rijzen van de zon maakte zijn bewustzijn
van lichamelijkheid plaats voor een hoger bewustzijn. Hij gebruikte
een kabbalistische methode om het bewustzijn van de vier elementen
in zijn lichaam op te roepen. Eerst voelde hij het wezen van de
aarde, de hardheid van het skelet, toen overdacht hij het wezen van
het waterige in het bloed dat door zijn aderen vloeide. Hij verplaatste
zijn bewustzijn naar het wezen van de lucht, dat in zijn longen en
door zijn neusgaten stroomde en het wezen van het vuur in zijn lichaamswarmte.
Hij overpeinsde daarna zijn plantaardige ziel en zag
hoe het at en uitscheidde — net een grote plant, die in zijn lichaam
woonde en mettertijd verouderde. Hij nam een slok uit de beker water
en zag dat de zon nog niet was opgekomen. Hij ging verder met
zijn onderzoek van de Nefesh, de rusteloze dierlijke ziel. Zelfs nu ritselde
deze nog onrustig, en bedacht een dozijn redenen om iets op-
63

windender te ondernemen dan louter zitten. Hij herinnerde zich de
strijd tijdens het oefenen van de Nefesh. Soms liet hij de teugels uit
zijn handen glijden, zoals in zijn aanvaring met de gouverneur. Vaardig
had hij zichzelf verdedigd en de aanval ingezet, maar was vergeten
dat men met zulke twistgesprekken niets won. Hij schudde zijn
hoofd. Zou hij ooit meester zijn? Nadat hij had vastgesteld dat de
zon nog altijd niet op de horizon stond, overdacht hij zijn menselijke
ziel. Terwijl de lagere niveau ’s het verstrijken van het moment
ondergingen, kon de ziel het hele leven overzien. Door zijn oog kon
hij waarnemen hoe hij van een zorgeloos kind een vroegrijpe jongen
werd en van een hartstochtelijke adolescent een volwassen man. Het
was alsof deze veertigste verjaardag de zonnewende van zijn leven
was. Dit was de les die hij deze morgen had geleerd.
Hij zag zichzelf als jong rabbijn, herinnerde zich zijn eerste ontmoeting
met zijn vrouw. Ze was een mooi meisje uit een Berbergezin,
met de zware oogleden van Arabische vrouwen. In deze ogen huisde
echter niet alleen vrouwelijke bevalligheid, maar ze onthulden
ook de kwaliteit van de ziel en de kennis dat zij in een andere tijd, op
een andere plaats, elkaars levenskameraad waren geweest. Volgens
de Kabbalah herkent men zijn zielspartner, omdat de ziel dat beeld
voor de geboorte heeft gezien. Dat zijn vrouw moslima was, was voor
hem een complete verrassing. Hij had niet alleen de tegenstand van
zijn eigen familie moeten overwinnen, maar ook van de jood in zijn
bloed. Het conflict werd opgelost door het inzicht dat Adam en Eva,
moslim noch joods waren, maar mens. Zijn huwelijk werd voltrokken
in het huis van zijn leraar. Hij begreep wat er aan de hand was en
had hen getrouwd met een tijdloze, esoterische huwelijksinzegening.
Er was niemand aanwezig geweest, toen de meester zei, ‘Laat dit huwelijk
een symbool zijn, en de getuigenis dat allen zonen en dochters
van God zijn.’
Terwijl Don Immanuel zich de krachtige aanwezigheid van de geest
64

herinnerde die neerdaalde, werd hij naar een hoger bewustzijnsniveau
getild. De afmetingen van de ruimte rondom veranderden plotseling.
De tijd leek te bevriezen. Zelfs de hemelen leken stil te staan.
Niets werd geboren en niets stierf er weg. En op dat moment drong
het tot hem door dat er een lichtende gestalte voor hem stond.
Don Immanuel kon het wezen niet goed onderscheiden, maar hij
wist dat het de bedelaar was, die hij op het kerkplein had opgemerkt,
maar ditmaal was er geen vergissing mogelijk, zijn kleren, staf en vurige
ogen verraadden hem. Don Immanuel zag de verschijning een tel
en toen was deze verdwenen.
‘Je tijd is gekomen. Maak jezelf klaar,’ sprak een stem diep in hem.
Toen begon het universum weer te draaien. De dingen vergrijsden
voor zijn ogen, terwijl de hemel langzaam begon te draaien. En op
dat moment zag Don Immanuel de gloeiende kam van de zon boven
de horizon uitstijgen, zijn stralen over het landschap uitgietend. De
kamer liep vol licht, diep zijn wezen doordringend.
Don Immanuel was ontzet. Hij was op iets diepzinnigs in zijn leven
gestoten. Hij wist niet wat het was, maar hij realiseerde zich dat het
dit was waarop hij zich jarenlang had voorbereid. En nu was het moment
daar. De profeet Eliah was het hemzelf komen vertellen. Waarlijk,
dit was zijn geboortedag. •
•
De verschijning van de bedelaar in het verhaal vestigt de aandacht op
de profeet Elia als traditionele Verkondiger van de verlossing van Israël
en de leraar van de verborgen traditie. Belangrijk voor de middeleeuwse
receptie van Kabbalah was het door kabbalisten gedeelde geloof dat
de leraren van rabbijn Isaac de Blinde door Elia zelf waren onderwezen
(vgl. rabbijn Isaac van Akko).
65

15
TERWIJL DE stralen van de zon door de straten van Zeona
gleden, zaten Avraham en Nahman in het leerhuis in de joodse wijk.
Een ogenblik onderbraken ze de discussie, die de hele nacht had geduurd,
om naar de dageraad te kijken. De kamer waarin ze zich bevonden
was klein, gevuld met boeken en een zevenarmige kandelaber.
Dit was Nahman’s toevluchtoord voor de armoede.
Nadat hij de kaars had uitgeblazen, zei Nahman, ‘Het is een feit dat
Don Immanuel van zijn geloof is afgevallen.’
Avraham die zich realiseerde dat het misschien een vruchteloze
nacht was geweest, zei, ‘Neen, dat is niet waar.’
‘Ik vind dat hij onze traditie en volk in de steek heeft gelaten,’ zei
Nahman.
Avraham schudde zijn hoofd, ‘Verwissel gebruiken niet met godsdienst.
Hij aanbidt nog altijd dezelfde God.’
‘Ontken je wat de Torah zegt over de joden als het uitverkoren
volk?’ Avraham sloeg zijn handen voor zijn ogen. Vertwijfeld verlangde
hij naar slaap. Hij antwoordde, ‘Wij werden uitverkoren om te laten
zien wat goed kan verlopen, wanneer we de Wet gehoorzamen
en verkeerd loopt als we het niet doen. Onze geschiedenis geeft daar
uitstekende voorbeelden van. Onze studiegroep houdt zich niet bezig
met groepsgebruiken, maar met de ontwikkeling van individuen.
Het doel van de bijeenkomsten is het werk van de ziel te bevorderen,
ervoor te zorgen dat we verantwoording dragen, opdat onze
handelingen bewust gericht zijn op het dienen van God. Dit is het
ware doel van de religie.’
Wanhopig gooide Nahman zijn handen in de lucht en zei, ‘Ik be-
66

grijp je niet, Avraham. Je bent een man die veel verbazingwekkends
in de wereld heeft gezien en toch lijk je wereldvreemd. Je bent volledig
in de ban geraakt van de leringen van die man.’
Avraham dacht lang na voordat hij antwoord gaf. Hoe kon hij Nahman
duidelijk maken, dat Don Immanuel zijn leven had veranderd?
Er was een tijd geweest dat hij alle godsdienst afdeed als vormelijke
rituelen die mensen uitvoerden, omdat het de oude gebruiken van
hun volk waren. Op zijn reizen had hij aanhangers van allerlei godsdiensten
ontmoet, allen spraken op hun eigen manier uitvoerig over
God. Ofschoon velen oprecht waren, was er geen die echt wist wat
de zin van het Universum was. Slechts één man had deze vraag beantwoord.
Don Immanuel was weliswaar geen gewoon mens, maar
hij was een man die blijkbaar spirituele kennis bezat. Hoe kon hij dit
aan Nahman uitleggen?
Don Immanuel had eens verklaard dat een persoon niet voorbij
zijn eigen niveau kon zien en Nahman bevond zich nog op het niveau
van de boekenwijsheid.
‘Avraham, je kunt niet ontkennen dat Don Immanuel een afvallige
is,’ zei Nahman die opnieuw de aanval inzette.
Waarop Avraham scherp antwoordde, ‘Nahman, ben je een joods
inquisiteur geworden?’
Nahman stond op en liep naar het raam. Hij was boos en verklaarde
op hartstochtelijke toon, ‘Joden moeten zich tegen assimilatie verzetten
anders gaan ze tenonder als volk. Teveel hebben zich reeds bekeerd.
Dertigduizend in Sevilla. Tienduizend in Segovia. En waarom?
Het is niet altijd de angst. Terwijl we in getto’s huizen, woont Don
Immanuel in een luxe huis. Ik slijt mijn leven bij het schoenlappersblok,
terwijl hij rondreist waar en wanneer hij maar wil. Ik moet me
tevreden stellen met provinciaalse geesten. Het is een situatie van
totale stagnatie.’
Avraham hoorde de bitterheid in Nahman’s stem en had medelij-
67

den met hem. Hij zei, ‘Daarom heb ik je meegenomen naar het huis
van Don Immanuel. De groep geeft je toegang tot een intellectueel
leven, dat je tot nu toe is ontzegd.’
Nahman schaamde zich. Hij had zijn vriend ervan langs gegeven,
terwijl deze hem wilde helpen. ‘Het spijt me, Avraham. Ik ben je niet
ondankbaar. Vergeef me.’
Avraham knikte. Mettertijd zou Nahman wel begrijpen waar de
groep zich werkelijk mee bezighield. Hij kon het tenminste aanvaarden
als een leersituatie. Hij zei, ‘Don Immanuel is een rechtschapen
man. Hij zal zich niet verzetten tegen je opvattingen over de waarheid,
maar hij zal deze wel toetsen.’
‘Dan mag ik hem op basis van diezelfde regel op de proef stellen,’
zei Nahman, die de uitdaging aannam. Avraham beaamde.
‘En,’ vervolgde Nahman, ‘hoe denkt Don Immanuel over Jezus
van Nazareth? Aanvaardt hij hem als de Messias — wat verplicht is
als christen?’
Avraham schudde zijn hoofd, ‘Ik kan geen antwoord geven voor
Don Immanuel, dat moet je hem zelf vragen.’
Nahman knikte. Avraham fronste zijn voorhoofd en raapte zijn
mantel op om weg te gaan en voegde er aan toe, ‘Ik geloof niet dat zulke
vragen onderwerp zijn van onze studiën. We houden ons bezig met
het messias-beginsel in onszelf en hoe we dat kunnen verwezenlijken.’
‘Avraham, ik zal deelnemen aan de groep, al was het maar om er voor
te zorgen dat een mede-jood niet te schade komt.’ Avraham slenterde
naar zijn woning. Hij was niet gelukkig. Wat had hem bezield om
Nahman aan Don Immanuel voor te stellen? Iets had hem ertoe gedwongen.
Was het een goede of kwade opwelling geweest?
68

16
ALS BURGEMEESTER was Garcia verantwoordelijk voor het
organiseren van het jaarlijks festival, gehouden in het Alcazar. Deze
traditie dateerde uit de tijd dat Zeona van de moslims werd bevrijd
op nieuwjaarsdag, zo’n vierhonderd jaar geleden. Garcia moest
coördineren, en dat deed hij voortreffelijk, omdat hij met iedereen
en met alle bevolkingsgroepen goed overweg kon. Geboren in de armenwijk
van Zeona, had hij de stad verlaten om zijn fortuin te zoeken.
Ondanks de burgeroorlog die woedde, had hij met beide partijen
schrander zaken gedaan. Toen de vrede werd gesloten had hij
een aanzienlijke zaak opgebouwd. Derhalve keerde hij rijker terug
als menig aanzienlijke, ofschoon ze in hem nog altijd het straatschoffie
zagen. Zijn uitverkiezing tot burgemeester was een persoonlijke
triomf. Zijn titel was hem meer waard dan zijn fortuin, want het verschafte
hem het maatschappelijk aanzien waarnaar hij altijd had verlangd.
Dit gevoel werd nog versterkt toen hij de gouverneur vergezeldeop
zijn ronde door de Alcazar, om te zien of de voorbereidingen
voor het festival opschoten. Terwijl ze rond het grote binnenhof liepen
met zijn Moorse pilaren en balkons, toonde men aan de gouverneur
de guirlandes met versieringen, en de vrouwen die de schragentafels
voor het eten dekten, en dat terwijl de kunstenaars de laatste
hand legden aan de uitbundige draperieën en de musici oefenden.
Nadat de gouverneur de zwoegers had gefeliciteerd, gaf hij aan dat
hij de burgemeester onder vier ogen wilde spreken. Toen ze zich
niet langer op gehoorsafstand van het balkon bevonden, zei de gouverneur,
‘Ik wil weten of ik je steun heb?’
69

‘Waarover gaat het precies, Monseigneur?’ vroeg de burgemeester.
‘Het gaat over diegenen die deel uitmaken van het volk binnen het
volk.’
De burgemeester begreep niet wat de gouverneur bedoelde. De
gouverneur fronste zijn wenkbrauwen en zei, ‘De joden in Spanje.’
De burgemeester knikte en werd nerveus, omdat hij onraad rook.
De gouverneur nam het waar maar ging verder, ‘Wij maken deel uit
van dezelfde orde. Onze families zijn oude geslachten.’
De burgemeester zweeg, want het was merkwaardig ingedeeld te
worden bij de oude adel enkel en alleen, omdat hij een oude christen
was. De gouverneur leunde naar voren en zei, ‘Ik ben van zins de
trouw van onze joodse Don op de proef te stellen.’
‘Hij dient de Koningin goed,’ antwoordde de burgemeester, die de
reputatie van Don Immanuel kende.
‘Wellicht, maar we weten maar al te goed wat mensen zoal doen om
een positie te verwerven.’
De burgemeester voelde zich persoonlijk aangesproken en besloot
Don Immanuel te verdedigen. Hij wachtte af.
‘Ik bedoel zijn religieuze verplichtingen,’ zei de gouverneur.
‘Aan zijn geloof heeft men nooit getwijfeld,’ antwoordde de burgemeester.
‘Dan wordt het de hoogste tijd, vermits men het bewijs levert dat
hij een afvallige is.’
‘U heeft bewijs?’ vroeg de burgemeester. De gouverneur lachte en
zei, ‘Verdenking rust op hem.’
‘Met alle respect, Monseigneur, maar dat is niet voldoende,’ vervolgde
de burgemeester.
De gouverneur nam hem aandachtig op en zei, ‘Ik zie dat U de voorkeur
geeft aan onze nieuwe adel.’
De burgemeester voelde dat zijn keel droog werd. In werkelijkheid
bewonderde hij de nieuwe christenen. Ze hadden net als hij gewerkt
70

en geleden. Hij kende de pijn en het genot van hun succes. Hij had
nauwelijks respect voor de oude adel, hield niet van hen die het volk
hadden uitgebuit. Don Immanuel had tenminste zijn positie verdiend.
‘Ere wie ere toekomt. Ze hebben op vele manieren het land geholpen,’
zei hij.
Het gezicht van de gouverneur bewolkte.
‘En wat hebben ze ooit voor ons gedaan?’ vroeg hij.
Het rechtvaardigheidsgevoel van de burgemeester werd geprikkeld
en hij zei, ‘Don Immanuel heeft zijn talenten aan deze stad geschonken.
Vele mensen vragen hem om raad. Zijn wijsheid heeft mij
ook geholpen. Hij is een goed mens.’
‘Garcia, wat wil je zijn: een vriend of een vijand?’
‘Ik wil me niet tegen u verzetten, Monseigneur, maar vele mensen
in de stad zijn dezelfde mening toegedaan.’
‘En neem nu eens aan dat dit toonbeeld van deugdzaamheid in werkelijkheid
een geheime jood is, een afvallig christen? Zou je hem dan
nog steunen?’
De burgemeester voelde opeens dat hij erg voorzichtig moest zijn.
‘Het moet dan wel sluitend bewijs zijn, wil ik er van overtuigd zijn dat
het zo is, Monseigneur.’
De gouverneur knikte. Als hij de opvattingen van de burgemeester
over Don Immanuel onderuit kon halen, dan zouden anderen wel
volgen. Hij zei, ‘De Inquisitie zal wel gauw een reden vinden om hem
te ondervragen.’
Dat verontrustte de burgemeester. Als het zo was, kon hij Don Immanuel
niet steunen. Want verbonden te zijn met zulk een prominent
afvallige, kon zijn eigen reputatie vernietigen. Om zichzelf in te
dekken, zei hij, ‘Monseigneur, indien Don Immanuel schuldig is, zal
ik zelf het vaandel van Zeona voor hem uitdragen. Door de stad. Als
hij op weg is naar zijn Auto-da-Fé.’ De gouverneur knikte. Een Autoda-Fé,
een ‘handeling des Geloofs’, kon de terechtstelling van Don
71

Immanuel zijn. Hij had bereikt wat hij wilde. ‘Ik zal je aan deze belofte
houden, Garcia.’
De burgemeester beet op zijn lip vanwege deze belofte, maar herriep
hem niet. Hijhij wist dat velen in de stad jaloers waren op zijn
succes. Ze zouden verheugd zijn over zijn ondergang, als hij samen
met Don Immanuel struikelde. Garcia zei, ‘Mijn trouw geldt allereerst
Christus.’
De gouverneur lachte tevreden. ‘Señor burgemeester, ik zie dat we
inderdaad dezelfde opvatting zijn toegedaan wanneer we de situatie
in zijn werkelijke afmetingen overzien.’
De burgemeester boog onderdanig, terwijl iets in hem smerig aanvoelde.
Op dit moment zag de gouverneur Don Immanuels bediende,
Lorca de onderste zaal betreden. Te oordelen naar het gezicht van
de man, zou hij weleens nuttige informatie kunnen hebben. De gouverneur
gaf aan dat de conversatie voorbij was. Hij stond op en verwijderde
zich van de burgemeester, terwijl hij nadacht over wat Lorca
hem kon vertellen. Hij had de man royaal betaald om te spioneren,
maar tot dusver zonder resultaat.
Nadat de gouverneur vertrokken was, voelde de burgemeester
zich ziek. Hij moest voorzichtig zijn en de gebeurtenissen afwachten.
Moest hij zichzelf opofferen vanwege een afvallige converso — indien
het waar was? De Hemel zou zich om Don Immanuel bekommeren
wanneer hij onschuldig was. Hij stond op en daalde de trap
af en liep de zaal in. Hij was alleen voor de zijnen verantwoordelijk
en voor niemand anders. Het leven zou doorgaan zoals het altijd verderging,
maar hij wist dat de dingen anders waren, toen hij zichzelf
hoorde schreeuwen tegen enige werklieden. Iedereen in de hal keerde
zich om en luisterde. Nooit eerder hadden de mensen hem zijn
geduld zien verliezen.
72

17
TOEN DE zon op oudejaarsavond onderging werd er al druk gefeest
in het Alcazar. De grote zaal was gevuld met mensen die aten,
converseerden en keken naar het dansen van de traditionele pavanes
en quadrilles. •
Voorin de zaal zat de gouverneur, omgeven door diverse hoogwaardigheidsbekleders,
waaronder de burgemeester in het ambtsgewaad
met de rijkswapens. Aan beide kanten van de zaal, onder de balkongewelven
verzamelden zich groepjes mensen die – over het algemeen
– zich afzonderden.
Een gezelschap was echter een mengelmoes. Dit waren niet de conversos,
die gekomen waren om te laten zien dat zij deel uitmaakten van
de christelijke gemeenschap, maar de groep die zich bij de ingang verzameld
had, en bestond uit Don Immanuel, Dokter Mora, kapitein
Ocana, die tot ieders verrassing niet zijn uniform droeg, en Doncella
Rachel die zonder enige twijfel met haar oriëntaalse bekoorlijkheid
en fraaiste Toledaanse japon La Mas Bonita de la Fiesta was.
Ze was zich daar niet bewust van, omdat ze geheel in beslag werd
genomen door het wachten op Howard de Coruna.
Enige dappere jongemannen vroegen haar ten dans, maar ze weigerde,
totdat haar vader aangaf dat afslaan onbeleefd was. Toen ze
eenmaal danste ontspande ze zich en genoot.
Het eerste indirecte contact kwam toen de mollige luitenant Toro
• Pavane,
een oude statige Italiaanse dans; de quadrille, een oude dans uitgevoerd
door vier koppels in een vierkant
73

van de Militia Christi haar uitnodigde voor een jota. • Ze aanvaardde
omdat ze wist, dat het een teken was dat Coruna zou komen. Plotseling
kreeg alles vaart, werd alles opwinding. De beweging, het gevoel
en het rondwervelen verrukten haar. Onverhoeds genoot ze met volle
teugen van het leven, ervoer haar jeugd, de kracht van haar vrouwelijkheid
en ze verheugde zich daarover.
Don Immanuel observeerde de jaloezie van Ocana, terwijl zij voortdanste
met Toro, zwierig steken wevend in het gezelschap. Toro
droeg een modieus kostuum van groen fluweel met zilver.
Ocana verafschuwde de manier waarop hij met zijn handen Rachel
vasthield. Hij voelde woede in zich omhooggolven, totdat Don Immanuel
hem kalm vroeg, ‘Pedro, Pedro, waar ben je?’
Ocana trok zijn starende ogen van Rachel en haar weerzinwekkende
partner af en keek beschaamd naar de vloer.
Don Immanuel zei, vol mededogen, want hij wist wat er aan de
hand was, ‘Gebruik in zulke momenten het beginsel van Mars om je
hartstocht in bedwang te houden.’
Ocana knikte. Het was moeilijk om theorie in praktijk om te zetten,
maar hij moest het doen.
‘Wat is Mars in de mens?’ vroeg Don Immanuel.
Ocana herinnerde dat deze planeet de heerser was van zijn sterrenbeeld
Schorpioen.
‘Het vertegenwoordigt discipline,’ antwoordde hij.
‘Als dat zo is, pas het dan toe.’
Ocana reageerde als een soldaat die een bevel ontving. Hij hergroepeerde
zijn gevoelens tot een beheersbare kern.
‘Nu til je jezelf van het dierlijke naar het zielsniveau omhoog,’ gelastte
Don Immanuel.
Ocana haalde diep adem en hij voelde zijn staat van bewustzijn ver-
• De jota is een Spaanse volksdans in driekwart maat op het ritme van castagnetten
en de maat van hielklakken.
74

anderen. Op dat ogenblik veranderde alles rondom hem. Gedurende
een ogenblik omvatte zijn waarneming de hele zaal met iedereen erin.
Al gauw drong tot hem door, zou dit schouwspel verdwijnen, en
slechts een vage indruk achterlaten zoals alle gebeurtenissen, die in
de loop der tijd in het Alcazar hadden plaatsgevonden. Ocana knipperde
met zijn ogen, toen hij deze realiteit ontmoette.
Plotseling begreep hij wat de betekenis was van de kleine, dikke
man die met Rachel danste. Als de Hemel wilde dat Rachel de zijne
was, dan zou ze komen en indien niet, dan kon hij er niets aan doen.
Hij knikte berustend. Hij keerde zich naar Don Immanuel om en zei,
‘Dank U wel, mijnheer.’ Woorden schoten te kort, hij kon nauwelijks
uiting geven aan zijn diepe dankbaarheid; zonder Don Immanuel zou
hij wellicht Toro hebben gedood.
Don Immanuel glimlachte en richtte zich tot Mora.
‘Wat neemt U waar, dokter?’ vroeg hij.
Mora keek een ogenblik bedachtzaam naar de menigte wier onnatuurlijke
blijheid hem niet bedroog, want hij wist dat een aantal
aanwezigen het einde van het nieuwe jaar niet zouden halen. Sterker
nog, één persoon – stelde hij vast – die zwaar aan het drinken was,
zou wellicht het nieuwjaar niet eens halen. Het was echter niet de
domheid die hem interesseerde, maar de manifestatie van de planeten
in de mensen. Hij stelde vast dat de zeven planetaire fasen aanwezig
waren, vanaf de vroegste kindertijd, als baby, kleuter, jongere,
adolescent en volwassene; de vroege en latere middelbare leeftijd,
tot aan de bejaarde; evenals de Maan, Mercurius, Zon, Mars, de Jupiter
en Saturnustypen. Ocana had duidelijk een martiaal temperament,
terwijl zijn eigen ernstige natuur onmiskenbaar saturnaal was.
Doncella Rachel met haar uitgelezen schoonheid was zonder twijfel
venusiaans. Hij zei, ‘Ik heb de verschillende typen en fasen van iedere
planeet waargenomen.’ Don Immanuel knikte en zei, ‘Zie je ook
niet de staat waarin iedere ziel zich bevindt?’
75

‘Dat is moeilijk voor mij. En misschien is het omdat ik in de meeste
mensen alleen het plantaardige en dierlijke niveau waarneem.’
‘Dokter, u bent te cynisch.’
Mora was verrast dit te horen, want hij kende de geschiedenis van
zijn leraar. Don Immanuel die zijn reactie waarnam, zei daarop, ‘Misschien
komt het, omdat ik alles zie als onderdeel van het geheel. Op
deze manier staat niets los van God, zelfs het boze niet, omdat dit
ook een doel heeft.’
Mora overdacht wat Don Immanuel gezegd had, terwijl ze Rachel
en de officier van de Inquisitie voorbij zagen dansen. Zie hier, de
schoonheid en het beest. Wat was de betekenis van deze verbinding?
Hij antwoordde, ‘Het is jammer dat het Heilig Officie er anders tegenaan
kijkt. Ze zouden Jezus opnieuw berechten, als hij terugkwam.’
Don Immanuel knikte en sprak diep ontroerd ‘Zo is het altijd geweest
en zo zal het altijd zijn.’
Een verbijsterde Mora wist even niet wat te zeggen, maar Don Immanuel
zei niets meer en Mora aarzelde door te vragen. Ocana had
de opmerking niet opgevangen aangezien hij opnieuw zijn objectiviteit
had verloren, omdat hij zag dat Rachel na de dans naar een donkere
hoek werd weggeleid… Hij wilde Rachel redden maar zijn disxipline
redde hem.
Nu Toro haar voor zich alleen had, poogde hij haar te vermaken met
intieme conversatie. Het was een schamele poging haar te verleiden;
de manier was duidelijk afgekeken en zijn gedrag vond ze weerzinwekkend.
Ze was hier vanwege Coruna, maar betaalde daarvoor een prijs.
Toen Toro ’s pogingen strandden en hij de moed verloor, had ze vooral
medelijden met hem. Dit medelijden vergat ze gauw, toen ze zag
dat Coruna hen op afstand gadesloeg. Hij was inderdaad heel mooi.
Toro, die zich realiseerde dat hij geen kans van slagen had, besloot
zich terug te trekken, voordat hij zijn gezicht verloor.
76

Rachel was verrukt en sloeg met aandacht gade hoe hij naar zijn kameraden
terugliep. Ze sloegen op zijn hoofd en trachten hem duidelijk
op te monteren. Het was zichtbaar dat ze over haar praatten en ze
voelde, dat er iets stond te gebeuren. Tot haar verrassing liep de kapitein
op haar af. Ze was teleurgesteld, maar het was een stap in de richting
van Coruna, dacht ze, terwijl zij met Oviedo de dansvloer opliep.
77

18
KAPITEIN OVIEDO keek terwijl ze dansten naar Rachel. Hij was
van mening dat ze uitstekend danste en hij bewonderde haar elegantie
met de kritische blik van een deskundige. Terwijl ze langs de
dansparen bewogen trachtte hij haar blik te vangen. Ze ontweek hem
echter steeds. Hij was seksueel aantrekkelijk, maar vrouwen lieten
zich er niet altijd door inpalmen, in het bijzonder als ze veel zelfvertrouwen
hadden of onschuldig waren. Het was hem niet duidelijk
wat hier aan de hand was. Rachel was niet alleen mooi, maar van hogere
stand en dat wakkerde zijn eerzucht aan. Een hoer of een burgermeisje
verleiden dat was geen kunst, maar deze Doncella veroveren,
dat zou geen geringe prestatie zijn. Daarmee liet hij anderen zien
wat hij waard was en het zou Coruna vernederen, dít zou hem toegang
verschaffen tot een aanzienlijke familie. Waarom zou hij geen
poging wagen?
Rachel voelde harteloosheid in Oviedo. Hij had meer zwier in zijn
pink dat alle jongemannen in Zeona samen, en toch vond ze hem niet
aardig. Hij was een raar heerschap. Hij riep geen afkeer op, maar was
– ondanks zijn elegantie – niet aantrekkelijk. Sommige meisjes, wist
zij, werden aangetrokken door zijn strenge uiterlijk, maar ze vond
hem gereserveerd.
Toen ze achteraan de rij van dansenden stonden, zag Rachel Ocana
kijken, die naast haar vader stond. Ze wist dat hij om haar gaf en hoewel
haar dat niet onverschillig liet, vond ze hem geen galante ridder.
Pedro de Ocana was tastbaar menselijk. Howard de Coruna was anders,
hij leek direct uit het verhaal van een troubadour weggelopen.
78

Oviedo trachtte met conversatie de aandacht te trekken van Rachel.
Hij vroeg haar over de stad en hoelang ze er woonde. Ze gaf korte
antwoorden. En dat ergerde hem. Toen hij zag dat ze steeds vluchtige
blikken naar Coruna wierp als ze langs dansten, werd hij boos, al
toonde hij dit niet. Hij besloot dat als hij haar niet kon winnen hij haar
zou sarren. ‘Heeft U het laatste nieuws uit Granada al gehoord?’ Ze
schudde haar hoofd. Ze wilde vooral de aandacht trekken van Coruna.
‘De Moren zijn aan het einde van hun Latijn. Ze verhongeren.’
Rachel knikte. Dat was oud nieuws. Waarom vertelde hij dit aan
haar?
Oviedo had zo zijn redenen — ze was half-Arabisch.
‘Men eet er honden en katten en ongetwijfeld ook elkander. Wat
maakt het uit, deze ongelovigen zijn tenslotte slechts dieren.’
Rachel vergat Coruna en was geïrriteerd. Haar aandacht vestigde
zich op Oviedo. ‘Waarom vertelt U me dit?’ vroeg ze.
Hij glimlachte en zei, terwijl ze dansten, ‘Ik dacht dat het interessant
zou zijn om het laatste te vernemen over de barbarij van de Moren.’
Haar Arabische bloed deed haar blozen. Dit vond Oviedo aangenaam.
Hij had haar dus in zijn macht. Met enorme zelfbeheersing antwoordde
ze, ‘U vergeet, kapitein, dat de Moren filosofie, wetenschap
en kunst naar dit land brachten. Ze brachten nieuwe handelskennis
mee en landbouwkunde waardoor Andalusië een bloeiend land werd,
terwijl het christelijke noorden niet erg ontwikkeld was. Als Granada
nu in zulk een staat verkeert, dan ben ik van mening dat de belegeraars
de barbaren zijn.’ Oviedo was onder de indruk van haar reactie.
Ze kende haar geschiedenis. Voor hij echter een antwoord had kunnen
geven, was de dans afgelopen en liet ze hem staan met de verontschuldiging,
dat ze naar haar vader moest terugkeren. Oviedo aanvaardde
beleefd deze tactische nederlaag. Hij kon wachten en haar
argumenten ontzenuwen.
79

Nadat Oviedo naar zijn kameraden was teruggekeerd, vroeg Toro
hem hoe hij het er vanaf had gebracht? Oviedo zei dat ze een beetje
hadden gepraat.
Waarom had het meisje hem laten staan, vroeg Coruna zich af.
Oviedo hield verder zijn mond dicht. Hij was knorrig, omdat hij
wist dat hij zijn kans had verspeeld.
Coruna die zag in welke stemming Oviedo verkeerde, zei niets.
Als zijn stemming zo was, was de kapitein gevaarlijk en kon hij alle
plezier vergallen, die hij met de Doncella kon beleven. Hij zou haar
later wel aanspreken. Hij had voorzichtig oogcontact met haar gezocht
en onderhouden. Ze was klaar, maar hij zou haar laten wachten.
Toen Rachel naar haar vader terugkeerde was deze verwikkeld in
een gesprek met de gouverneur. Ze wisselden beleefd nieuwjaarswensen
uit. Nadat ze triviale zaken hadden besproken, vroeg de gouverneur
om het gesprek op gang te houden. ‘Is er nog nieuws uit Granada?’
‘Zou ik meer weten dan de gouverneur van deze stad,’ antwoordde
Don Immanuel.
De gouverneur vatte dit vormelijke compliment verkeerd op en
antwoordde, ‘U is niet ingewijd in dergelijke zaken? Uw neef Pulgar
is secretaris van de koningin.’
‘Ja maar hij vertelt me niet wat ik moet weten. Ik hoor echter wel
geruchten.’
‘En hoe luiden die?’
‘Koning Abdullah wil schijnbaar onderhandelen over een capitulatie.’
De gouverneur knikte tevreden en zei, ‘Een historisch ogenblik.
Met de val van Granada zal het laatste islamitische koninkrijk verdwijnen.
Het heeft vele eeuwen gekost om ze naar Afrika terug te drijven.’
‘Indien ze gaan, verliezen we onze meest productieve onderdanen.
De Moren zijn de spil van onze economie,’ zei Don Immanuel.
80

‘Dit is een kwestie van geloof en niet van rijkdom,’ verklaarde de
gouverneur. Don Immanuel zag dat Ocana de ontmoeting gadesloeg.
Hij moest, nu hij over het bedwingen van boosheid gesproken had,
zelf het voorbeeld geven. Hij zei, en niet geheel ter stichting van de
gouverneur, ‘Indien we samenwerkten met de Moren zou er een tijdperk
aanbreken waarin alle volkeren hun talenten inzetten voor allen.’
De gouverneur schoof dit idee terzijde. ‘Onmogelijk. Ieder volk
zou vechten om de heerschappij.’
‘Dat heeft men tot nu toe gedaan. Maar het mensenras moet volwassen
worden en ergens beginnen. En waarom niet hier in Spanje
waar vele volkeren eeuwenlang naast elkaar leefden?’
De gouverneur schudde zijn hoofd en zei, ‘Voor mij is de militaire
oplossing de enige manier om Spanje te zuiveren en het land te verenigen.’
‘Zuiver maken, op welke manier?’ vroeg Don Immanuel.
‘Via het bloed,’ sprak de gouverneur met stemverheffing. Hij kon
niet langer zijn boosheid verbergen. Mensen in hun omgeving draaiden
zich om, om te zien wat er gebeurde.
Plotsklaps verspreidde het besef van de botsing zich en beroerde
de hele zaal. Stilte viel stil. Iedereen hield de adem in. De muziek
stopte en de dansers die niet langer door de muziek begeleid werden,
braken hun dans af en wachtten roerloos. Alle ogen waren gericht
op Don Immanuel en de gouverneur. Don Immanuel zag dat dit
het moment was van de waarheid en omdat hij wist dat iedereen het
horen zou, zei hij: ‘Er bestaat geen zuiver bloed in Spanje. Dit is een
mythe. Kijk naar de gezichten rondom U. Ieder ras dat naar dit land
is gekomen vindt U daarin terug. Het enige dat er bijzonder aan is,
is hun menselijkheid — en dat is het evenbeeld van God. Er bestaat
niets zuiverder dan dit, mijn waarde gouverneur.’ De gouverneur
staarde naar Don Immanuel. Hij begreep geen jota van wat er was
gezegd was, omdat hij het helemaal niet van plan was. Hij rekte zich-
81

zelf helemaal uit en verklaarde, ‘Er wordt een Heilige Oorlog in dit
land uitgevochten. We weten wie gelijk heeft en wie gaat heersen.’
Na deze verklaring draaide hij zich om, en verwijderde zich van
Don Immanuel. Velen die de botsing zagen, begrepen niet wat er
plaatsvond, maar de gouverneur verzamelde op dit ogenblik de steun
van al diegenen welke zijn standpunt deelden. De scheidslijn tussen
de volksstammen en de waarheid was getrokken.
Het vertrek van de gouverneur schudde de mensen wakker uit hun
lethargie. Ze begonnen weer met elkaar te praten, toen de muzikanten
hun instrumenten oppakten en het dansen opnieuw begon. In
luttele tellen was alles weer als vanouds en een feeststemming maakte
zich opnieuw meester van de mensen. Alleen Don Immanuel hield
de stille stemming van dit onthullende moment vast. Alle anderen
werden opnieuw aan de tijd geboeid opdat ze vergaten wat hen was
getoond.
82

19
UITERLIJK GEZIEN verliep de viering van het oudjaar tot aan
het middernachtelijk uur normaal. Deze was traditioneel. De mensen
aten, dronken, converseerden en dansten. En temidden hiervan
verscheen Rachels droom. Coruna kwam en vroeg haar een pavane
te dansen. Opeens vervaagde wat tussen haar vader en de gouverneur
was voorgevallen. Niets interesseerde haar meer dan de ervaring
zich dicht bij dit bijzondere schepsel met zijn gouden haar te
bevinden. Terwijl ze vormelijk de danspassen afwerkten, dacht ze,
‘Hij is een soldaat van de Militia Christi.’
Ze huiverde, maar hield zichzelf voor dat bij haar thuis niets de belangstelling
van het Heilig Officie verdiende. Alles was in orde. Ze
moest zulke gedachten van zich afzetten en van de dans genieten. Terwijl
ze het patroon van de dans afwerkten, bestudeerde Rachel aandachtig
met zijwaartse blikken Coruna. Hij was heel anders dan de
mannen die ze in haar leven had ontmoet. In zijn diepblauwe fluwelen
pak met witte, naar de laatste mode gesneden kraag zag hij eruit
als de Adonis op het schilderij in Samuel Halevi ’s paleis in Toledo.
Hij had het profiel van een adelaar en kristalblauwe ogen. De bleke
kleur van zijn huid accentueerde zijn Castiliaanse gezichtstrekken.
Ze had gehoord dat hij half Engels was. Het mêlee was zo exotisch
dat je nauwelijks je blik kon afwenden.
Howard de Coruna had met vele vrouwen geslapen. Het was voordelig
zo aantrekkelijk te zijn. Voor hem was dat de gewoonste zaak
van de wereld. De Coruna zag vrouwen slechts als veroveringen. In
gedachten zocht hij de volmaakte vrouw, maar iedere veelbeloven-
83

de godin was een teleurstelling geweest. En nu was het spel opwindender
dan het doel geworden. Op een dag zou hij zijn partner ontmoeten
en tot dat moment zou hij Spaanse vrouwen de opwinding
bezorgen, die geen plaats had gekregen in hun beschermde leefwereld.
De kunst der verleiding was een aangenaam tijdverdrijf, en van
iedere liefdesrelatie genoot hij, totdat het hem ging vervelen of het
een tikkeltje te ernstig werd. Het rondtrekken van het Heilig Officie,
van stad naar stad, loste dit probleem op.
Een soldaat kende geen vaste verblijfplaats, had geen eigen woning,
ook al waren er drie bastaardkinderen, die aanspraak maakten op zijn
naam. Gelukkig werden ze onderhouden door zijn oudste broer, die
de kosten goed kon dragen. Weliswaar bezat hij niet de titel, maar hij
zou zichzelf vermaken tot een vrouw hem overwon.
Terwijl Rachel met Coruna danste, overviel haar steeds sterker een
merkwaardig gevoel. Telkens wanneer ze Coruna aanraakte werd er
een vuur in haar ontstoken, waardoor ze – en dit had ze nog nooit
eerder meegemaakt – op een buitengewoon intense manier leefde.
Ze werd zich bewust van haar lichaam, terwijl dat (zo nam ze het
waar) om hem heendraaide. Ze begreep niet waarom ze zich zo merkwaardig
gedroeg. Het leek alsof iets uit haar diepste wezen omhoog
steeg en bezit van haar nam. Gelukkig vielen haar bewegingen niet uit
de toon. De dans verbond zich met deze impuls, hoewel ze zichzelf
observeerde, draaiend van de ene naar de andere kant om met haar
lichaam te pronken. Ze ontweek voortdurend zijn staren, terwijl ze
dit eigenlijk wilde begroeten. Toen de pavane eindigde, was ze volkomen
in de war. Wat voor persoon was ze: het verlegen, bedachtzame
meisje, of de sensuele vrouw, die plotseling was opgedoken?
Coruna bleef staan, toen de dans eindigde en vroeg Rachel hem te
volgen naar het balkon.
Terwijl ze een jongeleur het gezelschap zagen vermaken met zijn
postsierlijke kunsten, begon Coruna zijn veldtocht met de vraag,
84

‘Dansen mijn vrienden goed?’ Rachel knikte beleefd. ‘Wees nu eens
echt eerlijk, en vertel me wat je denkt?’ vroeg hij opnieuw. Rachel
werd onaangenaam getroffen door de vraag en antwoordde, ‘De luitenant
moet een beetje meer oefenen en de kapitein kan wellicht zijn
techniek verrijken met een beetje gevoel.’
Coruna glimlachte en zei, ‘Je bedoeld dat Toro als een stier danst
en Oviedo als een slang.’
Rachel lachte nerveus, hoewel zulke vertrouwelijkheden niet van
goede smaak getuigden, vooral omdat het ten koste van zijn vrienden
ging. Er school iets wreeds in hem. Maar ze schoof deze gedachte
terzijde en bewonderde zijn mooie handen, omhuld met kanten
manchetten, en verlangde ernaar door deze aangeraakt te worden.
Coruna begon over zijn leven te vertellen en hoe hij bij de Militia
Christi terecht was gekomen. Terwijl hij sprak, dwaalden zijn gedachten
naar andere dingen af. Ze was een heel mooi meisje. Haar gelaatstrekken
waren Arabisch, hoewel haar vader een bekeerde jood was.
Hij zag onder de fijne brokaten japon de borsten, fraai — een schone
tros, en haar heupen daaronder, goed gevormd, in volmaakt evenwicht
met de taille. Ze was perfect, van de zachte rondingen van haar
heupen tot aan haar gevlochten haar. Er was echter iets dat haar meer
dan louter een hele mooie vrouw maakte. Ze bezat een kwaliteit, die
hij nooit eerder was tegengekomen. Misschien, dacht hij, was dit de
partner die hij had gezocht.
Terwijl Rachel en Coruna op het balkon praatten, werden ze vanaf
beneden gadegeslagen door zijn kameraden.
‘Onze Don Juan zal het meisje nemen,’ zei Toro.
‘Hij mag haar hebben,’ zei Oviedo, terwijl Coruna oprukte.
Toro likte zijn lippen. Deze vaardige vertoning was veel interessanter
dan wat de jongleur zoal te bieden had.
‘De Doncella wordt op de flank verrast,’ zei hij.
Geen spier in het gezicht van de kapitein bewoog, terwijl hij keek.
85

‘Ik houd niet van vrouwen die een opleiding hebben genoten,’ zei
hij, terwijl Coruna zijn hand uitstrekte en op Rachels arm vleide. Ze
deinsde niet terug. ‘Ze staakt alle verzet,’ murmelde Toro.
Oviedo knikte en zweeg.
Hij haatte haar, terwijl hij zag dat Coruna zijn verleidingskunsten
aan haar verspilde.
‘Coruna berooft haar van alle verstand,’ zei Toro, terwijl Coruna
zijn hand voorzichtig naar Rachels schouder liet glijden.
‘Hierna zal ze zonder twijfel haar maagdelijkheid verliezen,’ zei
Oviedo, die wegkeek. Hij walgde. Toro vergaapte zich aan de verrichtingen.
Hij schudde bewonderend zijn hoofd.
‘Hij is als een vlam die een mot aantrekt,’ zei hij.
Oviedo die de jongleur zilveren ballen zag opgooien, vroeg zich
waarom hij hier aandacht aan schonk en zei, ‘Misschien zal onze held
zich branden. Ik stel vast dat deze mooie Doncella hem niet onverschillig
laat. Ja, deze betrekking zou weleens nuttig kunnen zijn.’
Toro begreep niet wat Oviedo bedoelde, en het interesseerde hem
ook niet. Hij staarde gebiologeerd naar Coruna, die naar het meisje
toeboog. Toro beet op zijn lip. Ze bewoog niet. Ze sloot haar ogen,
maar bleef staan. Toro rukte aan de arm van Oviedo, die zich net op
tijd omdraaide om ze te zien kussen. Hij zei, ‘Hij zal haar bezitten,
maar hij zal er voor betalen.’
86

20
DON IMMANUEL was zich ervan bewust dat er iets gebeurde met
Rachel hoewel hij haar niet kon zien. Dit was niet ongewoon, want
door innerlijke ontwikkeling had hij helderziende gaven, waardoor
hij gebeurtenissen kon waarnemen die zich buiten zijn gezichtsveld
afspeelden. Hij had mensen ontmoet die dat ook konden. En nu was
dit talent in hem ontwaakt. Zijn leraar had gezegd dat dit het gevolg
was van innerlijke ontwikkeling.
Hij speurde de zaal af, maar hij zag haar niet; hij bespeurde gevaar,
stelde zijn innerlijk oog in, maar alles wat hij waarnam was een gevoel
van spanning. Hij mijmerde een ogenblik en herinnerde zich, toen
haar horoscoop. Op deze dag maakten de Zon en Venus een kritisch
aspect met haar vijfde huis. Dat kon wellicht een intieme relatie bespoedigen.
De omstandigheden waren gunstig.
Ocana maakte zich ook zorgen om haar. Don Immanuel wist wat
deze voor zijn dochter voelde en een dergelijke relatie zou hem zeer
verheugen. In veel opzichten overlapten hun horoscopen elkaar. De
tijd was echter nog niet rijp. Rachel was nog altijd een meisje. Misschien
had hij haar te goed opgeleid. Misschien zou dit astrologische
aspect de aanstoot geven tot volwassenheid. Gedurende de herfst
werd ze meer en meer een vrouw. Ze was klaar voor de transformatie.
Hij was echter nog altijd haar vader. Hij dacht na over wat de volgende
stap zou moeten zijn. Het was niet goed haar af te zonderen
van het leven, maar wellicht was voor Ocana het moment van handelen
aangebroken.
‘Pedro, waarom vraag je Rachel niet ten dans?’
87

Ocana aanvaardde het verzoek, omdat hij dacht dat alles wat Don
Immanuel zei een bevel was. Maar dit bevel zou hij gaan uitvoeren,
met als ruggesteun het gezag van Don Immanuel, want hij vreesde
dat Rachel hem zou afwijzen, als hij haar uit eigen beweging ten dans
vroeg. Dit was een vreemde eigenschap voor iemand die de dood onder
ogen had gezien. Maar vanaf het eerste moment, dat hij haar op
het plein had gezien, was hij verliefd op haar. Dit verzwakte zijn in de
liefde gebruikelijke aanvalstechnieken. Toen hij ontdekte dat zij de
dochter was van zijn spiritueel leraar was hij opgetogen. En het feit
dat hij haar iedere week na de bijeenkomsten zag, verdiepte slechts
zijn liefde, want zij had een aangeboren kennis van de Geest, die
slechts weinigen bezaten. Hij wist dat ze voorbestemd was zijn vrouw
te worden maar zij wist het zelf nog niet en hij zocht, bedroefd, naar
signalen van bewustzijn dat hij meer was dan slechts een leerling van
haar vader. Terwijl hij zich een weg door menigte baande, deed zijn
hart pijn van verlangen. Dit was de eerste maal dat hij niet wist wat
hij moest doen. Hij was niet bedreven in het hofmaken, zelfs al had
hij hartstocht in zijn leven gekend. Hij was geen welvarend heer, hij
bezat geld noch manieren. Hij kon alleen maar zichzelf aanbieden.
Zijn liefde voor haar was groot, maar zij wist het niet. Don Immanuel
leek hem niet af te wijzen. Dat betekende echter niet dat er tussen
hem en Rachel iets zou gebeuren. Hij voelde zich ontroostbaar, terwijl
hij tussen de gezichten naar haar zocht.
Rachel was volledig van slag vanwege het kussen met Coruna. Dit
was de man waarop ze gewacht had en hij had haar gezoend. Ze kon
het niet geloven. Ze keek naar zijn gezicht. Een ogenblik zag ze het
heel duidelijk, zijn gelaatstrekken waren hard, maar desondanks zo
mooi, zulk een buitengewone symmetrie. Ze deed haar intuïtie af als
verbeelding en stond op, toen haar gevoel voor decorum de overhand
kreeg. Ze wilde hem aanraken, maar trok haar hand uit de zijne. Ze
schreed twee passen achterwaarts als een goede Doncella en veinsde
88

de aftocht. Coruna beantwoordde deze manoeuvre met een tactische
afmars. ‘Doncella, ik hoop niet dat ik U beledigd heb?’
‘Mijnheer, u bent wel erg vrijpostig.’
Coruna boog diep.
Zij bewoog niet. Ze begon te genieten van het spel, zelfs al was het
gevaarlijk. Geen enkele jongeman in Zeona had haar durven te benaderen.
Het was opwindend. Op dit punt schoot haar een gedachte
binnen. Haar vader had eens gezegd, ‘Men moet alles ervaren wat
het leven te bieden heeft.’ Deze uitspraak verleende goedkeuring aan
alles wat ze deed. Haar vader zou zijn eigen levensbeschouwing niet
tegenspreken. Waarachtig, hij was op basis van deze regel met een
Moors meisje getrouwd. Het was gepast dat zij dit voorbeeld volgde.
Ze trok haar mantilla rond zich, terwijl ze naar de trap wandelde. •
Ze moest tenminste de indruk wekken dat ze een dame was. Coruna
volgde haar tactvol op afstand. Hij was tevreden. Dit was het gebruikelijke
aanvaardingspatroon van geveinsde onverschilligheid. Mettertijd
zou ze als een rijpe pruim in zijn schoot vallen.
Toen ze onderaan de trap kwamen, bleven ze enige momenten naar
de dansers staan kijken. Rachel wilde geen afscheid van hem nemen.
Ze aarzelde, maar durfde hem niet aan te kijken. Ze voelde zich aan
de grond genageld door zijn glanzende schoonheid.
Toen Ocana hen achterin de zaal naar de dansers zag kijken werd
zijn keel droog want hij nam een zekere band tussen hen waar. Hij
ging achter een pilaar staan totdat hij de gevoelens, die in hem opwelden,
kon bedwingen. Hij hield zichzelf voor dat de dierlijke ziel
alleen het nabije zag, maar deze viel moeilijk te kooien. Zo vanachter
zijn pilaar, kwam de gedachte bij hem op, dat ze welbeschouwd
net een miniatuur waren uit een geïllustreerd manuscript. Daar raakte
hem, hij was er van slag door. Want de sfeer was onwerkelijk en
•
Mantilla, zwartkanten Spaanse sluier
89

niet van deze wereld. Misschien was het de glans der jeugd, die hen
deze uitstraling gaf.
Zijn hand bewoog naar zijn wang en betaste het litteken van het
zwaard in zijn door veldtochten geharde huid. Hij was al lang geen
onschuldige melkmuil meer. Misschien moest hij wachten totdat Rachel
haar onschuld had verloren? Dit was een merkwaardige gedachte,
maar haar vader had eens gezegd dat ze om wille van haar schoonheid
erg zou lijden. Ocana schudde zijn hoofd. Het spirituele pad leek
soms zo onrechtvaardig. Het enige dat hij wist was, dat hij het juiste
moest doen, zelfs wanneer het zijn hart zou breken.
90

21
TERWIJL DON Immanuel en Dokter Mora het feestgedruis
gadesloegen kwamen twee mannen op ze toegelopen. Mora die zag
dat het conversos waren, trok zich tactvol terug. Een man, duidelijk
de meest assertieve, stelde zich voor met, ‘Don Immanuel, mijn
naam is Martin Lopez en dit is Sancho Mendoza. We zijn, geloof ik,
geloofsgenoten.’
Don Immanuel knikte maar zei niets. Het was bijzonder gevaarlijk
iets te zeggen, dat verkeerd kon worden uitgelegd. De Inquisitie
gebruikte converso-verklikkers. Hij wachtte tot de man verder zou
gaan, terwijl zijn metgezel er zich van vergewiste dat ze niet werden
afgeluisterd.
Lopez vervolgde, ‘Wij nieuwe christenen bevinden ons in een
moeilijke positie. Wat we ook doen, het maakt niet uit, niets kan de
goedkeuring van de mensen wegdragen.’
De andere man knikte. Hij was een vriendelijke, maar schuchtere
ziel. Don Immanuel had medelijden met hem maar stelde zich gereserveerd
op tegen Lopez, die een opportunist was. Zijn uitgekookte
bekering had hem stoffelijke welvaart gebracht, die nu schijnbaar
werd bedreigd. Mendoza was een ander geval. Zijn familie had zich
onder dwang bekeerd, maar het was duidelijk voor Don Immanuel,
dat hij nog altijd de godsdienst van zijn voorouders trouw was. Met
de Inquisitie in Zeona had hij alle reden zich bezorgd te maken. Don
Immanuel knikte naar Mendoza, maar zei niets. De man wist dat Don
Immanuel had geraden wat de toestand was.
Onkundig van deze stille uitwisseling, ging Lopez door over de
91

conversos en dat ze een nieuw soort getto vormden. Mensen van aanzien,
zoals Don Immanuel werden aanvaard, maar niet de andere
standen van de converso gemeenschap. Ze leefden nog altijd geïsoleerd,
zelfs in Zeona waar ze al die jaren rustig hadden gewoond.
Waarop Mendoza het woord nam en zei, ‘Wat kunnen we doen?
Hoe kunnen we ons beschermen tegen deze nieuwe bedreiging?’ — en
bedoeld werd het Heilig Officie. ‘Misschien moeten alle conversos
zich verenigen en vechten,’ zei Lopez.
Don Immanuel schudde zijn hoofd. ‘Dit zal de situatie alleen maar
verergeren.’
Lopez balde zijn vuist en zei, ‘Maar er moet iets gedaan worden.
Waarom niet de aanval kiezen en onze vijanden vernietigen?’
Don Immanuel schudde opnieuw zijn hoofd en zei, ‘Herinner de
slachting van de joden en conversos na de moord op de Inquisiteur van
Saragossa? Neen, dat is niet de oplossing.’
‘Wat dan wel?’ vroeg Mendoza.
Don Immanuel zweeg een ogenblik. Hoe kon hij hen het breder
perspectief van de situatie tonen. Toen zei hij, ‘Het joodse volk maakt
deel uit van een kosmisch proces waarin ze zijn uitverkoren om bepaalde
spirituele beginselen te demonstreren. Dit betekent dat wat
ze ook ondernemen, goed of slecht, ze de Wet van de Reactie aan andere
volkeren laten zien. Onze lange geschiedenis herhaalt deze les
keer op keer in tijden van grote welvaart, tijdens Gouden Eeuwen, en
in tijden van vernietiging — shoah. Een dergelijke lotsbestemming verschaft
ons geen privilegiën, maar betekent dat iedere jood zekere verplichtingen
heeft, zowel collectief als individueel. Dit betekent niet
alleen vasthouden aan oude gebruiken, en ook de Geest openbaren
aan iedere generatie.’
Lopez begreep geen snars van wat Don Immanuel had gezegd.
Mendoza wel.
Lopez zei, ‘Sorry, maar ik ben een mens welke praktisch is inge-
92

steld. Ik wil alleen maar overleven. Kunt U ons helpen?’
Don Immanuel zag dat het inzicht van de man gering was en hield
daar rekening mee, ervan uitgaande dat Lopez de informatie niet zou
misbruiken.
‘Er bestaat een plan voor diegenen die de Inquisitie wellicht zou
kunnen vervolgen — opdat mensen veilig het land kunnen verlaten.
Helaas kunnen er slechts een beperkt aantal mensen gebruik van maken,
want als massa’s deze vluchtroute zouden gebruiken dan zou
men het ontdekken. Indien het erom spant, zal ik U aanbevelen.’
Lopez en Mendoza bedankten Don Immanuel, want ze wisten aan
welk een gevaar hij zich blootstelde.
Mendoza sprak met grote ontroering, ‘Het is goed te weten dat we
ons nog altijd om elkaar bekommeren.’
Don Immanuel schudde zijn hoofd en zei kalm maar nadrukkelijk,
‘U begrijpt mijn motieven niet. Het gaat me niet om volk of ras.’
Mendoza was verbijsterd en vroeg op nauwelijks hoorbare toon,
‘U viert niet meer op de traditionele manier?’
Don Immanuel antwoordde, ‘Ik moet u adviseren dergelijke vragen
niet meer te stellen. Informatie wordt gemakkelijk ontfutseld met
behulp van een eed of door marteling. Het is beter dat U niets weet.’
Mendoza knikte. Hij begreep de wijsheid achter deze discretie wel.
Lopez was tevreden. Een weg was geopend en hij zou ontsnappen.
Hij zei, ‘Kom, we hebben gekregen waarom we gevraagd hebben.’
Mendoza schudde zijn hoofd en zei, ‘Lopez, het is niet zo gemakkelijk
voor mij om mijn spullen te pakken en te verdwijnen. Ik ben de
eigenaar van een apotheek en heb patiënten. Ik kan niet zomaar van
het ene op het andere moment vertrekken.’
Don Immanuel nam het verschil waar tussen beide mannen en realiseerde
zich hoe dit hun beider lot zou bepalen. Lopez was een overlever
en hij zou ontsnappen, terwijl Mendoza, gekooid door zijn geweten,
waarschijnlijk zou blijven en in hechtenis worden genomen.
93

Hij zei, in de hoop Mendoza aan te moedigen, ‘Ik zal Barcelona verwittigen
dat U meekomt.’
‘Ik zal gaan! Wat moeten we doen?’ onderbrak Lopez.
Don Immanuel antwoordde, ‘Vertrek op verschillende dagen en
ontmoet elkaar in Barcelona. Als U daar bent neem dat contact op
met een man, die Gonzalo Santob heet en werkt bij de Italiaanse rederij
Luzzato. Hij zal voor jullie zorgen.’ Lopez greep de hand van
Don Immanuel, maar deze trok hem terug en zei, ‘Ga nu. Er is genoeg
gezegd.’
Er stonden tranen in de ogen van Mendoza, toen ze een buiging
maakten en zich omkeerden. Ze keerden ieder naar hun angstige verwanten
terug, die zich met andere conversos in een kleine groep in een
hoek van de zaal verzameld hadden. Voor hen was deze oudjaarsviering
een nietszeggende gebeurtenis. Ze voelden dat het vangnet rond
hen sloot en ze waren bang. Don Immanuel dacht over zijn eigen positie
na. Ook hij had een keus. Hij hoefde niet in Zeona te blijven. Hij
kon ontsnappen — ‘maar waarvan?’ vroeg hij zichzelf af. Op dit moment
werd hij zich bewust dat er iets op til was. Indien de omstandigheden
anders waren, zou hij het gesprek met Mendoza en Lopez verstaan,
als een wenk te vluchten. Maar dit was onmogelijk, omdat hij
moest ontdekken wat het noodlot voor hem in petto had. De Voorzienigheid
had hem het huis geschonken en grote rust; en nu moest
hij daarvoor betalen. Plotseling begreep hij dat alles wat hem in zijn
leven was overkomen hem naar Zeona had geleid. Hij was op een bepaalde
taak voorbereid, ofschoon de vorm, die deze taak zou aannemen,
nog geopenbaard moest worden.
94

22
NADAT ZE haar beslissing had genomen ging Rachel vastberaden
de uitdaging van de liefde aan. Ze richtte zich tot Coruna en zei, ‘Ik
wil graag dansen.’
Coruna reageerde en leidde haar door een traditionele cossante, die
op dat moment werd gespeeld. • Voor hem was verleiding routine.
In talloze steden had hij zijn kunsten vertoond. Er was echter iets
dat niet hetzelfde was. Terwijl ze om elkander heenbewogen, vooren
achterwaarts naar gelang de dans het gebood, werd hij zich bewust
van de ongewone atmosfeer, die tussen hen hing. Ze was onmiskenbaar
een maagd, maar hoewel hij veel met zulke meisjes had
geslapen, was dit een meer kostbare zaak niet enkel ongerepte onschuld.
Het was niet alleen haar jeugd, die haar zo schitterend deed
stralen, maar iets veel zeldzamers.
Hij sloeg haar aandachtig gade terwijl ze dansten en poogde te begrijpen
wat het was. Het intrigeerde hem en beroerde zijn hart. Hij
was verward. De kracht, die van haar uitging, maakte een diep verlangen
in hem wakker, dat zo anders was dan de seksuele begeerte,
die hij voelde.
Rachel, van haar kant, raakte geboeid door de lichamelijkheid van
hun relatie, terwijl ze met haar geflirt aangaf dat ze in hem geïnteresseerd
was. Ze was verrast over de instinctieve kennis, die ze be-
•
Cossante, ook wel Cosaute. Een dans begeleid door licht, eenvoudig en levendig
gezang. De Cossante is ontstaan in de elfde eeuw aan het Franse hof. Het is een
dichtvorm waarin veel cantigas de amigo zijn gecomponeerd. De Cossante valt op
door eenvoudig rijm, luchthartige herhalingen, parallelen en verwijzingen.
95

zat, toen ze toonde dat ze ernaar verlangde begeerd te worden. Gelukkig
verborg haar gevoel voor etiquette de werkelijke omvang van
de hartstocht, die ze voelde voor Coruna, die nu eens niet wist of hij
voorzichtig, of dapper moest zijn. Dit meisje was een raadsel voor
hem. Het ene ogenblik leek haar gezicht op dat van een aanlokkelijke
lichtekooi en op het andere moment het koude gelaat van een godin.
Opeens was hij niet zeker van zijn gevoelens. Het oorspronkelijke
doel, een eenvoudige verleiding, was aan het vervagen. Hij was
opeens niet meer zeker of hij een wedstrijd wilde winnen of dat hij
haar daadwerkelijk het hof wilde maken. Terwijl ze dansten stelde
hij haar verward voor elders een afspraak te maken, opdat ze elkaar
beter konden leren kennen.
Rachel reageerde nonchalant op zijn voorstel morgen samen te komen
onder de Romeinse brug. Ze mocht niet de indruk wekken dat
dit haar grootste wens was.
Ze antwoordde dat ze wellicht zou komen.
Hij herhaalde zijn voorstel verschillende malen, maar ze verwierp
deze. Toen hij zover was en wilde opgeven, stemde ze in met het oorspronkelijke
tijdstip. Coruna glimlachte over deze vrouwelijke zet.
Ze was inderdaad erg naïef. Zwijgend zetten ze de laatste danspassen
totdat de muziek stopte. Toen ze naar elkaar bogen liep Ocana op
hen af. Rachel schrok, maar hernam zich en zei onmiddellijk, op haar
meest wellevende toon, ‘Pedro ik wil je graag voorstellen aan…’ Ze realiseerde
zich toen dat ze hem niet mocht laten merken dat ze Coruna’s
naam kende. Gelukkig stapt deze naar voren en boog voor Ocana.
‘Luitenant Howard Bartholomew Sidonia de Coruna,’ zei hij.
Ocana knikte korzelig, maar zei niets. Hij wilde niet het rangenspel
spelen.
Coruna negeerde deze onbeleefdheid. Dit was een omhooggevallen
boer. Hij wendde zich tot Rachel en zei, ‘Helaas, ik moet terugkeren
naar mijn kameraden. Tot een volgende ontmoeting.’
96

Tevreden glimlachend liet hij Rachel en Ocana staan.
Terwijl Rachel Coruna met haar ogen volgde, raadde Ocana dat er
iets tussen deze twee was voorgevallen. Inwendig kookte hij maar hij
kon niets zeggen of doen. Ze nam, omdat ze zag dat hij verstoord was,
impulsief zijn hand toen de muzikanten begonnen te spelen en zei,
‘Komaan, Pedro. Laten we dansen, en dansen, en dansen.’
Ocana volgde haar naar de dansvloer en vrijwel onmiddellijk waren
ze opgenomen in een draaiende beweging. Ze zou Howard de
Coruna laten zien dat er ook nog andere aanbidders waren. Ze was
bedroefd over Ocana, maar dit inzicht werd meteen begraven onder
wat plotseling een obsessie was geworden.
Terwijl ze dansten werd Ocana er zich van bewust dat Rachel een
vreemde was geworden. Ze leek zo ver weg. Wat was er gebeurd? Hij
wilde het graag weten, maar hij had geen recht het haar te vragen. Ze
leek gelukkig. Werkelijk, haar ledematen bewogen lustig, terwijl de
zijne werktuiglijk dansten.
Hij trachtte zijn woede te beheersen. Er was geen reden boos te
zijn, zei hij tegen zichzelf. Rachel was niet beledigd. Hij kon Coruna
niet haten, omdat deze haar het hof maakte. Hij had het recht. Maar
anderzijds kende hij types als Coruna, maar of Rachel dit ook deed?
Want ze was weliswaar intelligent, maar ook heel naïef. Wat kon hij
doen? Don Immanuel had gezegd dat het haar keuze was. Wat kon
hij zeggen? Ze was niet zijn eigendom.
‘Wat een oudejaarsavond,’ zei Rachel, toen de dans eindigde. Hij
schudde zijn hoofd maar kon verder niets zeggen.
‘Waarom zo ernstig op deze wonderbaarlijke avond?’ vroeg ze stralend
in zijn gezicht. Hij keek naar zijn schoenen maar gaf geen antwoord.
‘Wat zit je dwars?’ vroeg ze. Ze moest hem opmonteren. Dit bedierf
haar geluk.
Ocana keek recht in haar ogen en zei, ‘Die man! Pas op voor hem?’
97

Haar gelaat verstrakte. Wat had Ocana gezien? ‘Waarom?’ eiste ze.
Hij schudde zijn hoofd. Hij kon niets zeggen. Coruna had geen
misdaad begaan. Rachel tuitte haar lippen en zei, ‘Ik wil geen kwaad
woord over hem horen. Hij is een officier en een heer.’
Ocana bromde. Hij wist precies wat dat betekende. Zijn ervaring
in het leger hadden hem geleerd, dat zulke zaken niet altijd verenigbaar
waren.
‘Zijn manieren zijn werkelijk onberispelijk,’ zei Rachel, die goed
wist dat geen heer een dame tijdens een eerste ontmoeting zou kussen.
Deze tegenstrijdigheid werd handig terzijde geschoven. Als
dochter van haar vader kon ze zich wel enig onconventioneel gedrag
veroorloven. Om haar wankele positie te verdedigen zei ze echter,
‘Ik dacht filosofen zich boven zulke boven zulke kleinzieligheden
verheven achten.’
Deze opmerking deed Ocana’s hart ineenkrimpen.
‘Ik ben een man, net als alle anderen,’ zei hij bars.
Ze knikte, onkundig van zijn probleem. ‘En ik ben een vrouw, als
andere vrouwen en doe wat ik wil.’
Ocana was geschokt door deze verklaring. Het verbrijzelde zijn
fantasieën over haar; en hij zag dat het waar was, toen zij wegstoof
naar enige meisjes, die wilden weten wat zij van Howard de Coruna
vond. Ocana stond enige tijd alleen. Hij voelde zich verlaten, terwijl
de mensen om hem feest vierden. Nog nooit had hij meegemaakt
dat Rachel zo kon doen. Gewoonlijk was ze heel attent. Het leek alsof
een waanzin bezit van haar had genomen. Dit was de donkere zijde
van haar natuur, die hij nooit had gezien — en toch hield hij nog
steeds van haar.
98

23
TOEN OM twaalf uur het Nieuwjaar begon, beierde de nieuwe klok
van de kerk van Santiago voor de eerste keer. Plotseling viel de grote
zaal stil, iedereen stond doodstil, totdat de laatste trillingen waren
weggeëbd. Daarna riep iemand de traditionele nieuwjaarswens
en feestte men met nog grotere bezieling. Dit eerste stiltemoment in
1492 had een grote invloed op Don Immanuel, die met Dokter Mora
op het balkon stond, zijn geest werd in een Hogere Hemel opgenomen.
Het was alsof hem een groter patroon werd getoond en hij
de micro- en macrokosmische processen waarnam in Zeona, Spanje,
Europa en verder. Dit inzicht maakte hem ervan bewust, dat iedere
gebeurtenis, hoe triviaal ook, een bepaald effect had, omdat het de
krachtenstroom in het Universum veranderde. Vorsten konden het
evenwicht van de wereld verstoren, maar dat kon ook zijn eigen bediende
Lorca, die – zag hij – op dat moment een zilveren beker stal.
Deze daad zou de balans van het bestaan een fractie van een graad verstoren.
Het gezicht onthulde hem ook dat vaststond, dat deze man
hem zou verraden. Dit was vreemd, omdat hij zag wat hem wachtte
en wat voorbestemd was gebeuren zou. De gedachte deed hem rillen.
Dit was het voorteken van een beproeving.
Mora zag de huivering door Don Immanuels lichaam trekken en
strekte zijn hand uit om hem te ondersteunen. ‘Het gaat, mijn medische
vriend, slechts om een moment van waarheid.’
Na een lange pauze, zei Don Immanuel, ‘Het is echt waar. Het heden
omvat alle verleden en toekomst. Alles hier bevat niet alleen de
sporen van wat er gebeurd is, maar ook van wat er komen gaat.’
99

‘Op welke manier?’ vroeg Mora. Zonder de feestenden uit het oog
te verliezen, antwoordde Don Immanuel, ‘Mora, ik voorspel dat de
wereld op het punt staat een grote verandering te ondergaan in een
reactie op de hemelse spanningen van schepping en vernietiging. De
burgeroorlogen in Spanje en Engeland en de confrontatie tussen katholieken
en protestanten zijn allemaal signalen van verandering — net
zoals de recente wetenschappelijke ontdekkingen en nieuwe kunstvormen.
Er is sprake van een Renaissance in Europa. Ik voorzie de
ontdekking van nieuwe landen en de stichting van grote rijken. Over
twee eeuwen zullen de mensen anders naar de aarde en de Hemel kijken,
als ze Geest en materie van elkaar losmaken. Wellicht zullen machines
dan de mensheid regeren. Het zal een donkere tijd zijn voor
hen die de Geest volgen. En men zal hun en hun werk honderden jaren
lang laten verkommeren, terwijl er vele revoluties plaatsvinden.
Miljoenen zullen sterven, totdat de mensen opnieuw naar de Goddelijke
wetten gaan leven — of er moet in onze tijd een daad worden
gesteld. Dit is mijn voorspelling.’
Don Immanuel pauzeerde. Er stonden tranen in zijn ogen.
‘Wat kunnen we doen,’ vroeg Mora.
‘We moeten handelen naar wat ons geleerd is, onze spirituele kennis
overdragen aan degenen die willen weten, en alleen handelen als
ons wordt getoond dat we iets moeten ondernemen.’
Mora schudde zijn hoofd. Dit was een ongerijmde situatie. Hier
werd gesproken over het veranderen van de loop der geschiedenis,
terwijl onder hen de mensen dansten, roddelden, dronken, en nu ook
aan het vechten waren. Was dit dezelfde werkelijkheid?
Don Immanuel, die zijn gedachten doorschouwde, zei ‘We moeten
midden in het leven staan, het gezond verstand gebruiken en op zulke
taferelen het bewustzijn richten. Onze taak is confrontatie met het
boze, de voorhoede van de evolutie bijstaan, de Heilige Geest helpen.
Dit is de betekenis van een metgezel van het Licht te zijn.’
100

Dokter Mora beaamde dat voor zichzelf en zweeg, het gezegde
overpeinzend. En weer sprak Don Immanuel, maar ditmaal vanaf
een ander niveau. ‘Vind je niet dat Ocana en Rachel een geweldig
paar vormen?’
Mora blikte omhoog en zag dat Ocana’s pogingen tot hofmakerij
niet erg succesvol verliepen, vooral nu hij concurrentie had.
‘Ik vrees,’ zei Mora, ‘dat Rachel meent dat in deze affaire de Militia
Christi voor ligt.’
Don Immanuel, die de situatie had waargenomen zei, ‘Misschien
op dit ogenblik, maar hij heeft niet de diepte die Rachel nodig heeft
en die Ocana haar kan geven.’
Mora was onder de indruk van Don Immanuels objectiviteit. Hij
zei, ‘Liefde is irrationeel. Wat als Rachel Ocana’s rivaal verkiest?’
Don Immanuel knikte en zei, ‘Ze zal het beeld tot minnaar nemen
en vervolgens ontdekken, dat de man heel anders is. Het zal een pijnlijke,
maar belangrijke inwijding zijn. Rachel is een Stier en moet dus
haar venusnatuur ervaren. Wanneer ze haar hartstocht beheersen
kan, is ze klaar voor haar astrologische wederhelft.’
‘En Ocana is een Schorpioen,’ stelde Mora vast.
Don Immanuel knikte. En toen schoot de burgemeester hem aan.
Mora die bespeurde dat Garcia Don Immanuel alleen wilde spreken,
trok zich terug. Garcia begon, ‘De Doncella heeft veel plezier.’
Don Immanuel knikte en wachtte. ‘Zeona vindt ze waarschijnlijk
een saaie stad na Toledo.’
‘Een dergelijke rust heeft ook zijn voordelen,’ antwoordde Don
Immanuel.
Na een korte pauze zei Garcia, ‘Uwe edelachtbare, er is iets dat
ik U in vertrouwen wil mededelen.’ Don Immanuel keek hem heel
aandachtig aan. ‘Het is mij ter ore gekomen, door geruchten, dat bepaalde
mensen u kwaad willen berokkenen.’ Don Immanuel knikte,
maar zei niets. ‘Uwe edelachtbare, toen ik jong was bestond de wet
101

niet, alleen maar macht. Ik herinner me hoe de oude aristocratie ons,
het gewone volk uitbuitte. Daarom ben ik, wat mij betreft, dankbaar
voor mensen zoals U, die een beter bestuur vertegenwoordigen. Het
maakt mij niet uit of dat iemand een nieuwe christen is. Ik wil alleen
rust en rechtvaardigheid.’
Don Immanuel zweeg. Het was een eerlijke verklaring, maar er
lag iets verscholen achter deze uiting van schijnbare welwillendheid.
Garcia die zag dat reactie uitbleef, zei toen, ‘Daarom wil ik U, en
ik heb grote eerbied voor U, vooraf waarschuwen.’
Don Immanuel keek in Garcia’s ogen. Ze waren bewolkt. De ziel
van deze man was een slagveld. Het sprak in zijn voordeel dat hij in
een vlaag van eerlijkheid over het gevaar had gesproken dat, voelde
Don Immanuel, reeds in de lucht hing. Dit was ook een test voor de
burgemeester. Hij was de eerste van velen in Zeona, die zouden moeten
kiezen tussen het goede en het kwade dat in de stad aan de oppervlakte
verscheen.
Nadat hij zijn geweten had gered, trok Garcia zich terug. Hij wilde
niet op te vriendschappelijke voet verkeren met de meest aanzienlijke
converso in de stad. Hij moest zijn fel betwiste positie beschermen
en de feestelijkheden op een ordelijke manier afsluiten.
Later wandelden Don Immanuel en Rachel zwijgend over de besneeuwde
kasseien van het plein. Het was een heldere nacht en het
grote sterrenbeeld Orion was zichtbaar. En daarboven het bloedrode
oog van de planeet Mars. Ze zeiden geen van beiden iets over zijn
helderheid of betekenis, want beiden overpeinsden ernstig de toekomst.
Nieuwjaar was gekomen en allebei waren bezorgd over wat
komen ging, ook al had eenieder zijn eigen redenen.
102

24
OP NIEUWJAARSDAG bespraken de monniken in het klooster
van Vera Cruz de situatie in de stad. Fra Tomas en Fra Pablo onderzochten
het tot dan toe verzamelde bewijs, terwijl hun leerling
Inquisiteur, Fra Juan, toekeek. Eerst keken ze naar de algemene sociale
en religieuze structuur in Zeona. Er waren zesduizend oude
christenen, driehonderd joden, een duizendtal moren, ongeveer zeventig
nieuwe christenen, waarvan veertig moresco’s en de overigen
waren joodse bekeerlingen. Hun aandacht ging niet uit naar de oude
christenen, omdat de Reformatie Spanje nog niet had beïnvloed.
Met de arabieren en joden had de Inquisitie niets te maken. De moresco’s
zou men links laten liggen, of hard bewijs moest te voorschijn
komen voordat Granada viel. De conversos, dat was een andere zaak.
De Militia Christi had ze geïdentificeerd, wist waar ze woonden, en
observaties van de huizen had enige bewijzen voor verdenking opgeleverd.
In tenminste één huishouden brandde de haard niet op zaterdag,
op de oude joodse sjabbat, wat er op duidde dat ze wellicht
nog altijd de Mozaïsche wetten gehoorzaamden. Terwijl dit op zich
onvoldoende bewijs was, had men tevens vastgesteld dat de familie
op deze dag schone kleren droeg. De monniken besloten echter
te wachten. Nadere observatie zou wellicht leiden naar andere afvalligen,
die de joodse ritus volgden. De andere bewijzen in hun bezit
waren een aantal anonieme brieven waarin op verscheidene mensen
werd afgegeven, sommigen van hen oude christenen. Dat zat Fra
Juan dwars omdat het klaarblijkelijk roddelbrieven waren. Toen hij
zich afvroeg of dat ze wel met de waarheid strookten, zei Fra Tomas,
103

‘Informanten hebben weleens ongelijk, maar niettemin zijn ze nuttig,
omdat er soms bepaalde elementen van waarheid in hun beschuldigingen
te vinden zijn.’
Fra Juan knikte, maar leek niet erg overtuigd.
Fra Pablo zei, verrast over diens twijfel, ‘Dit zijn goede christenen
die als waakhonden optreden, wanneer er bekeerlingen zijn.’
‘Mogen de informanten ondervraagd worden door de personen die
zij beschuldigen?’ vroeg Fra Juan.
Fra Tomas schudde zijn hoofd.
‘Neen. Aanklagers moeten beschermd worden, anders zouden ze
weleens informatie kunnen achterhouden die tot een veroordeling
kan leiden. Sommige afvalligen doen alles om hun misdaad te verhullen.’
Fra Juan voelde dat hij niet verder moest blijven aandringen. Deze
wijze van aanpak stond echter haaks op het natuurrecht. •
Fra Tomas, die zijn verwarring waarnam, zei vervolgens, ‘Heb je
niet gehoord dat sommige afvalligen hun aanklagers trachtten om te
kopen met zwijggeld?’
Fra Pablo ging verder, ‘Vooral in de hoogste sociale kringen. Vele
ontaarde aristocraten, die rijke conversos trouwden trachtten deze
zelfs te beschermen door moorden te plegen.’
Fra Juan fronste zijn voorhoofd. Hij wist niets van de wereld en
hoe het eraan toeging, maar hij voelde dat er iets niet klopte. Hij
vroeg uit nieuwsgierigheid, én om de verbijsterende vraag te onderzoeken
die hem al enige tijd bezighield, ‘Is het waar dat de Groot Inquisiteur
joods bloed heeft?’
• Natuurrecht, een rechtsbewustzijn dat ervan uitgaat, dat ieder mens een aangeboren
gevoel heeft voor het goede en het kwade; de mens weet wat recht is
en rechtvaardigheid. Hij aanvaardt natuurrechtelijke beslissingen uit vrije wil
en vindt deze rechtvaardig, omdat ze overeenstemmen met zijn aangeboren
gevoel voor rechtvaardigheid.
104

Fra Pablo die dit probleem ook met zich ronddroeg, was verontwaardigd
over deze brutaliteit en zei, ‘Je velt een oordeel over de
groot Inquisiteur, die het lichtend voorbeeld is voor onze Orde en
iedere dag opnieuw, ontelbare malen, het bewijs voor zijn toewijding
levert?’
Fra Tomas kwam tussenbeide om Fra Pablo te kalmeren en Fra Juan
te beschermen voor dergelijke gevaarlijke overpeinzingen. Hij zei,
‘De antecedenten van onze Groot Inquisiteur zijn niet belangrijk. Het
gaat ons om de spirituele trouw van het volk.’
Fra Juan boog en zei met grote nederigheid, ‘Ik wil alleen de waarheid
weten. Is dat niet het streven van het Heilig Officie?’
Fra Tomas legde zijn hand op de monnikskap en zei, ‘Je onschuld
verblind je. Mettertijd zul je op ons oordeel afgaan en onze ervaring
onderschrijven.’
Toen zei Fra Pablo, ‘In naam van het Heilig Kruis, herinner je de gelofte
van gehoorzaamheid. Pas op, mijn jonge broeder, zulke vragen
kunnen naar twijfel leiden en vervolgens naar verdoemenis.’ Fra Juan
boog zijn hoofd, nederig, diep. ‘Vergeef me. Ik weet niet wat bezit
van mij nam. Ik trachtte slechts ons werk te begrijpen.’
Fra Tomas tilde Fra Juans hoofd op en zei, ‘Bouw dit heilswerk op
de stevige rots van het geloof, opdat niets je overweldigt. Wees getrouw
aan de opdracht van het Heilig Officie. Laat je nimmer afleiden
van je voornemens door de verontschuldigingen van hen die niet
rouwmoedig zijn; sta niet toe dat de uitroep van de vervloekten je hart
verleidt. Dit is het krijsen van de duivel die wordt uitgedreven. Blijf
tot het bittere einde de duivel achtervolgen. Herinner dat de brandstapel
de afvallige en ketter de mogelijkheid tot redding biedt, omdat
het verbranden hem bevrijdt van zijn duivelse lichaam. De taak
van het Heilig Officie is niet eenvoudig, we moeten streng zijn om
zielen te redden.’
Fra Juan knikte. Hij kon wel zien welke logica er achter hun han-
105

delen schuilging, maar in zijn hart kon hij niet onverschillig blijven
tegenover lijden.
Fra Tomas gaf aan dat ze moesten bidden om leiding bij hun grootse
taak.
Toen ze knielden, stelden Fra Juan vast dat ze gelijk moesten hebben,
of alles wat de Kerk vertegenwoordigde was slecht. Het Heilig
Officie had een doel. Hij moest leren gehoorzamen, zelfs indien het
moeilijk was de methoden te aanvaarden.
106

25
BUITEN HET klooster van Vera Cruz stelde de Militia zich krijgshaftig
in de sneeuw op, ze bereidden zich voor op de mars naar de
stad waar de proclamatie van de Heilige Inquisitie op de deur van
Santiago zou worden genageld. Kapitein Oviedo stond voor de rillende
soldaten, terwijl Toro en Coruna ze in gereedheid brachten.
Oviedo voelde de koude, maar hij toonde het niet. Hij geloofde dat
men zijn ondergeschikten beheersing moest laten zien. Deze behoefte
was dwangmatig. Voor zijn manschappen was hij een enigma.
Toro en Coruna wisten wel beter maar spanden samen, zodat
hun kapitein vrolijk zijn kleingeestige machtsspel kon blijven spelen.
Terwijl Oviedo wachtte bewonderde hij Coruna in zijn wit-zwarte
uniform. Hij werd een moment afgeleid, maar zijn aandacht werd
ogenblikkelijk getrokken door Toro die hem een bijzonder pover saluut
met zijn zwaard bracht.
‘Ter afmars gereed, mijnheer.’
Oviedo bracht een onberispelijk saluut en gaf het teken dat de operatie
kon beginnen. In rijen van drie zetten de soldaten zich in beweging,
achter hem aan, met één officier aan de linker- en één aan de
rechterzijde van de legerafdeling. Ze marcheerden door de straten,
achter de vlag van het Heilig Officie aan. Oviedo droeg een perkamenten
rol welke het publiek informeerde over de plichten van een
goed christen. Op dit ogenblik was hij een commandant, geheel bekleed
met de macht van de Inquisitie. Terwijl de vensters en deuren
werden geopend om de soldaten te zien passeren, rees er een fantasie
in Oviedo’s geest omhoog waarin hij zichzelf aan het hoofd zag
107

van een reusachtig leger dat de grote stad Constantinopel op de Turken
heroverde.
Coruna marcheerde vermoeid. Hij was moe door het gebrek aan
slaap. Zijn harnas en wapenuitrusting waren zwaar. Hij had het grootste
deel van de nacht wakker gelegen en aan Rachel gedacht. Ze had
zijn hart beroerd. Hij had vele vrouwen het hof gemaakt, maar nooit
had iemand dit effect op hem gehad. Was ze anders als al die anderen?
Ze beschikte schijnbaar over een bijzondere eigenschap die hij
nooit eerder was tegengekomen. Terwijl ze naar het plein marcheerden
verontrustte haar beeld hem, het verbijsterde hem.
Toro hield van parades. Alleen op dat tijdstip wilde men naar hem
kijken. Gekleed in volle wapenuitrusting, die zijn buikje verborg, had
hij lef — chuzpa. De meisjes die ze voorbijliepen keken op een nieuwe
manier naar hem, geloofde hij althans. Op zulke ogenblikken was hij
echt een soldaat en officier.
Toen Oviedo de groep soldaten het plein opleidde, kwamen mensen
aanlopen om te kijken. De joden en moren kwamen niet, maar
bleven in hun getto’s. Het volstond dat ze het geluid van de trommel
van de Militia Christi konden horen. Er waren geen conversos op het
plein. Die bleven binnen en staarden uit hun ramen.
Toen het peloton het sneeuwbedekte plein overstak en de kerk naderde,
verscheen de gouverneur op het balkon van zijn huis. Hij lachte
en beantwoordde het saluut dat Oviedo hem bracht. Het peloton
maakte een cirkelbeweging en stelde zich achter Oviedo op, die naar
de menigte keek.
Toen iedereen op het plein zweeg, ontrolde de kapitein het perkament
en zei met hoge, snerpende stem: ‘Volk uit de parochie van Santiago
van Zeona, hoor, hoor. In naam van de Generaal-inquisiteur van
het koninkrijk Castilië, wordt vandaag een decreet afgekondigd waarbij
gedurende een periode van dertig dagen eenieder, die is vervallen
tot ketterij, apostasie, godslastering en tovenarij naar voren kan
108

komen en biechten. Laat deze aanvaarden dat wie oprecht berouw
toont, vergeving zal ontvangen.’
Oviedo pauzeerde een ogenblik om de volledige betekenis van zijn
mededeling goed door te laten dringen. Terwijl de adem voor zijn gezicht
koud wolkte, staarde hij naar de grote menigte, die voor hem
stond. Niemand bewoog. Ze wachtten, stil en aandachtig op wat hij
ging zeggen. Tenslotte vervolgde hij, ‘Allen die bekennen zullen ondervraagd
worden. Eenieder die ontdekt wordt nadat de periode van
genade is verstreken, kan nog altijd op vergeving rekenen indien hij
zijn fouten en de zonden van anderen opbiecht. En tenslotte strekt
de genade van de Kerk zich zelfs uit tot degenen die na hun halsstarrigheid
bekennen. Aldus gegeven op de eerste januari van het jaar
van onze Verlosser, 1492. Getekend Fra Tomas, Inquisiteur van het
Heilig Officie.’
De kapitein liet langzaam de rol zakken, draaide zich abrupt om en
marcheerde naar de kerk waar hij het perkament vastnagelde. Vervolgens
keerde hij naar zijn plaats terug en vaardigde nors een reeks
bevelen uit. De soldaten marcheerden daarna het plein af en de mensen
verzamelden zich rond het perkament, ofschoon de meesten van
hen niet konden lezen.
Terwijl de legerafdeling terug naar het klooster liep, dacht Coruna
aan Rachel. Hij zou haar in de namiddag ontmoeten, wanneer zijn
dienst erop zat. Hij had zijn kameraden niet verteld waar, want hij
wilde eigenlijk helemaal niet over haar praten. Deze terughoudendheid
was Oviedo en Toro opgevallen. Coruna pochte gewoonlijk over
welke bijzondere methode hij zou gaan toepassen. Dat was een ritueel.
Toen ze de soldaten bij het klooster wegstuurden, was Coruna
nerveus vanwege de komende afspraak, terwijl zijn kameraden hem
met grote aandacht gadesloegen.
109

26
RACHEL ZAT in afwachting van haar weerzien met Coruna op haar
kamer. Ze had het grootste deel van de nacht wakker gelegen en beleefde
steeds opnieuw de tijd, die ze met hem had doorgebracht.
Terwijl ze ieder moment herinnerde, ervoer ze een opwindende onrust.
Ze had zich eerder aangetrokken gevoeld tot mannen, maar nog
nooit was de aandrang om zich over te geven zo groot geweest, hoewel
ze nauwelijks wilde overwegen wat daarvan de betekenis was.
Ze was eens gekust in een boomgaard met sinasappelen, maar toen
de man haar lijfje trachtte open te knopen, was ze weggevlucht. Zijn
hartstocht was te gevaarlijk. Nu werd ze verteerd door begeerte.
Terwijl ze nadacht over haar verlangens, hoorde ze de klok het Angelus
luiden — twaalf uur. Nog twee uur. Een dergelijke dwangmatige
bekommernis was haar vreemd. Normaliter wist ze wel raad met
haar tijd en las ze of werkte ze aan haar borduurwerk. Ze had over de
liefde nagedacht en nu was deze gekomen.
Howard de Coruna had een bijzonder effect op haar. Een stem in
haar vertelde haar dat hij een vrouwenversierder was, maar ze negeerde
dit. Haar liefde zou hem veranderen in het edele schepsel dat
— wist zij — achter zijn gekunstelde stijl verborgen lag. Die fraaie gelaatstrekken,
meende ze stellig, waren een uitdrukking van een eigenschap
van de ziel, nietwaar? Dat moest zo zijn. Haar vader had gezegd
dat het uiterlijk voorkomen iets over de mens onthulde. Was ze
dwaas? Ze onderdrukte de gedachte en wierp een blik op de sneeuwbedekte
daken. Ze zouden elkaar ontmoeten onder de Romeinse
brug. Het zou er koud en nat zijn. Ze moest een extra jas aantrek-
110

ken. Dit dwarsboomde een diep vrouwelijk instinct. Ze was gechoqueerd
door het besef dat ze ernaar verlangde de rol van courtisane
te spelen voor de libertijn in Coruna, maar ook deze gedachte onderdrukte
ze, terwijl haar verstand zich verloor in fantasieën. Ze stelde
zich de plaats voor waar ze alleen zouden zijn. Misschien stond een
huis of grot leeg in de bergkloof, waar … Maar hier stopte ze, omdat
ze anders zou moeten toegeven dat ze ook daadwerkelijk bereid was
de proef op de som te nemen. Even voor twee uur vertelde Rachel de
kok, dat ze buiten ging wandelen. Ze wist dat haar vader zou vragen
waar ze gebleven was. Ze ging echter een wandeling maken in de winterzon.
En dit was waar. Onbewust van de koude, haastte ze zich door
de achterafstraten rond de joodse wijk en langs het Alcazar. Ze vertraagde
haar pas eerst toen ze langs de noordelijke poort en voorbij
de Puenta Romana liep. Het was niet druk op straat. Ze was daar blij
over, hoewel ze de reden voor deze vreugde niet wilde aanvaarden.
Toen ze bij het einde van de brug aankwam werd ze bang. In geen velden
of wegen was Coruna te bekennen, hoewel ze met elkaar hadden
afgesproken bij de onderste brugpijlers, in de kloof.
Ze verliet de weg en volgde een oud muilezelpad. Het was steil en
glibberig. Zou ze niet teruggaan? Ze was gek er mee in te stemmen,
want hij zou niet komen. Het was allemaal een wrede grap. Het was
dwaas van haar hier te komen. En toen zag ze Coruna in de schaduw
van een oude boog staan, de kap van een zwarte mantel omlijstte zijn
gezicht. Haar angst loste op, toen ze hem zag glimlachen en wenken.
De grond was glad en glibberig, terwijl ze afdalend, zich een weg naar
hem baande. Hij begroette haar met een handkus. Dit nam al haar
angst weg. Het loonde te komen.
Ze zaten een tijdje rillend in een donkere nis, die Coruna onder de
boog had gevonden. Aanvankelijk zeiden ze niet veel, genietend van
de nerveuze stilte en elkanders aanblik.
Toen Coruna zag dat Rachel rilde, omwikkelde hij haar met zijn
111

mantel. Vervolgens begonnen ze te praten. Coruna gebruikte zijn
gebruikelijke verleidingsdialoog, vastbesloten dat dit niet te serieus
moest worden. Rachel op haar beurt genoot van ieder moment, negeerde
de kou en het druipend water terwijl ze keek naar de luchtspiegeling
voor haar ogen. In haar optiek was Coruna het tot leven
gekomen evenbeeld van Adonis. Ze raakte zijn haar aan om zich ervan
te vergewissen dat het echt was. Dat leek zo, ofschoon alles op
dit punt een droom leek. Ze vroeg, terwijl ze aan een gouden lok frunnikte,
‘Waarom heb je dergelijk haar?’
Coruna wierp zijn hoofd zijwaarts en streelde haar ruggengraat.
Hij antwoordde, ‘Een van mijn voorouders is Engels. Hij maakte deel
uit van het expeditieleger van de Zwarte Prins dat bij Coruna aan land
ging. Hij behoorde tot de familie Howard, maar omdat hij de jongste
zoon was, zou hij geen land erven en dus bleef hij in Spanje en nam
de titel over, die bij het landgoed van mijn overgrootmoeder hoorde.
Vandaar mijn naam en mijn blonde, blanke uiterlijk.
Dit verhaal ontroerde Rachel. Ze vereenzelvigde zich met de romantische
verbintenis tussen twee mensen uit verschillende volkeren.
Coruna nam haar reactie waar en trok haar naar zich toe. Ze liet
haar armen om zijn warme, met uniformjas omklede lichaam glijden.
Hij merkte dit gebaar van intimiteit op, maar benutte de gelegenheid
niet. De ervaring had hem geleerd de handeling uit te rekken om geleidelijk
aan vertrouwen te wekken. Hij streelde haar rug en nek. Hij
zou niet verder gaan totdat hij de tijd rijp achtte. ‘En wat is jouw geschiedenis?’
vroeg hij, hoewel hij al veel wist over haar achtergrond.
Ze verkrampte, toen zijn vingers haar lichaam onder haar japon verkenden
en zei, ‘Ook ik ben van gemengde afkomst. Mijn vader was
joods en mijn moeder Moors — voordat we christen werden.’
‘Zozo,’ zei Coruna, terwijl zijn handen over haar maag heengleden.
Deze beweging verraste hem maar ook Rachel. Ze keek hem verwachtingsvol
aan. Hij boog voorover en kuste haar mond. Haar lippen wa-
112

en koud, maar haar lichaam was gewillig. Hij trok haar dichterbij en
legde zijn hand op haar lijfje. Hij voelde haar borsten onder het stiksel
bewegen.
Plotseling bewoog ze zich naar achteren, duwde zijn hand weg, als
wilde ze niet, maar tot haar eigen verbazing liet ze hem haar japon
openknopen. Ze haalde diep adem tot zijn hand in haar hemd gleed
om haar tepels te betasten. Hij kuste haar vurig. Ze nam waar dat ze
zichzelf overgaf en zijn hartstocht beantwoordde. En hij fluisterde.
‘Dit is niet de plaats.’
Rachel beefde toen hij zijn hand wegtrok. Met veel krachtsinspanning
onderdrukte ze de begeerte, die bezit van haar had genomen. Ze
knoopte langzaam haar keurslijfje dicht. Terwijl ze haar mantel rechttrok,
vroeg ze, ‘Waar kunnen we terecht?’
‘We moeten een kamer in de stad vinden.’
Ze knikte. Maar omdat ze al over het probleem had nagedacht, zei
ze, terwijl het tegen iedere regel was, ‘We zouden naar mij thuis kunnen
gaan, waar eenieder zijn eigen vertrek als zijn paleis mag beschouwen.
Maar dat vereist een discrete aanpak.’
‘Wanneer?’
‘Morgenavond houdt mijn vader één van zijn bijeenkomsten. Tussen
zeven en tien uur wordt hij volledig in beslag genomen. Niemand
zal ons op dit tijdstip storen.’
De operatie werd tot in het kleinste detail voorbereid — een sleutel
wachtte op een geheime plaats.
Het ondergaan van de winterzon markeerde het einde van hun ontmoeting.
Na een ingehouden omhelzing keerden ze ieder langs verschillende
wegen naar hun woonverblijf terug, terwijl ze met moeite
de belofte van de volgende dag beteugelden. Rachel was de verhouding
begonnen, maar daar maalde ze niet om. Ze was niet langer geïnteresseerd
in gezond verstand of behoedzaamheid. Ze beleefde tenslotte
wat ze voor liefde aanzag.
113

27
LORCA HAD een kater toen hij de keukenvloer schrobde. Toen
echter Doncella Rachel binnenkwam, merkte hij op dat ze door de
dienstingang het huis betrad. Dat was vreemd. Wat dit het soort van
informatie waar Don Faderique hem voor betaalde? Hij werkte door,
terwijl zijn wijnbenevelde geest over andere verdachte incidenten nadacht,
maar hij kon zich niets herinneren dat op judaïseren leek. Hij
begreep weliswaar niet wat dit betekende, alleen dat het tegen de
Kerk gericht was. Demonisch. Het moest uitgeroeid worden.
Lorca was een eenvoudig man, geboren op een boerderij, die niet
kon voorzien in het levensonderhoud van het hele gezin. En dus was
hij naar de stad getrokken om de familie van een wijnhandelaar te dienen.
Helaas liet hij zich verleiden en nam hij uit de voorraad van zijn
meester, die onder handbereik lag — totdat men hem dronken ontdekte
en hij werd ontslagen. Dit verbitterde hem, want hij kreeg geen getuigschrift
mee en kon geen gewoon werk vinden. Hij had zijn toevlucht
genomen tot kleine diefstallen. Gelukkig had men hem nooit
betrapt, hoewel zijn drinkebroers zich afvroegen waar hij het geld
vandaan had. Af en toe had hij een klusje, zoals het schilderen van een
keuken, en het was in die omstandigheden dat Don Immanuel hem
ontmoette en besloot hem werk te geven, op voorwaarde dat hij niet
dronk, in de hoop dat hij hem door vriendelijkheid kon genezen. In
aanleg was Lorca erg dankbaar, maar later werd hij somber en stuurs.
Hij verweet Don Immanuel dat hij woonde tussen de nuchtere ellende
van het comfort en de dronken uitgelatenheid van de straat.Hij
begon een hekel te krijgen aan zijn werkgever, die alles bezat, terwijl
114

hij niets had. Hij wist dat Don Immanuel zijn zwakte begreep, en dit
vergrootte zijn vernedering.
Dus toen de gouverneur hem geld had aangeboden om zijn meester
te bespioneren, nam hij het aan, om te kunnen drinken en omdat
hij de welwillendheid haatte die hem beschaamde. Vandaar ook dat
hij bereidwillig de suggestie van de gouverneur aanvaardde dat Don
Immanuel wellicht heimelijk een jood was. Dit ondersteunde de algemene
opvatting dat men geen jood kon vertrouwen en het bevestigde
de jaarlijkse Paasboodschap dat de joden Christus vermoordden.
Op een gegeven moment had hij zich wel afgevraagd waarom ze
hen na 1400 jaar nog altijd vervolgden, maar nu interesseerde hem
dat niet meer. Niemand hield trouwens van de joden. Ze waren anders
en vaak rijker dan de meeste mensen. En daarom was het volkomen
terecht, meende hij, dat hij spioneerde. Hij veinsde dienstbaarheid,
terwijl hij speurde naar iets ongewoons dat zou verklappen dat
zijn meester heimelijk een jood was — wat een premie inhield. Deze
avond had iemand in de herberg geroepen dat het hoog tijd was dat
de stad gezuiverd werd van joden en Moren. Een paar verdedigden
hun ongelovige vrienden als goede mensen, maar ze werden overschreeuwd.
Een blozende zilversmid zei vervolgens dat het de conversos
waren waarvan ze zich moesten ontdoen. De handwerkers in
de stad hadden veel klandizie verloren sinds ze waren gekomen. Een
zure stem achter hem maakte iedereen aan het lachen, door te zeggen
dat het joods vakmanschap beter was, wat de blozende man een
belediging vond. Hij viel echter de spreker niet aan, die de clown van
de herberg was, maar zei dat Zeona zichzelf moest beschermen tegen
de bedrieglijke overtuigingskunsten van de Toledanos. De herbergier
merkte op dat de meeste nieuwkomers christen waren. Er klonk
een hels lawaai en velen zeiden dat de conversos geen gelovigen waren,
zelfs niet wanneer ze naar de kerk gingen. De barmeid zei dat de conversos
alleen maar onder elkaar trouwden, en dat het huwelijk werd
115

voltrokken volgens de wetten van Mozes voordat ze in de echt werden
verbonden door een priester. Lorca ’s vreugde groeide terwijl hij
luisterde. De hele stad had zich sedert de komst van Het Heilig Officie
tegen de ongelovigen gekeerd. Hij bewees de gemeenschap in
wezen een dienst. Misschien moest hij wel naar huis gaan, om zijn
plicht te verrichten, maar hij bleef zitten. Hij bleef net zo lang totdat
hij over het sneeuwbedekte plein naar huis strompelde en op zijn met
jute overdekte matras in een diepe, dronken slaap wegzakte.
De volgende dag ontwaakte hij met hoofdpijn. Hij voelde zich beroerd,
maar stak het vuur aan, veegde de binnenhof en gaf zijn ogen
goed de kost. Toen het licht was verliet Don Immanuel zijn kamer en
kwam hij naar beneden, gevolgd door Hakim, de moor. Hij benijdde
hun het comfort en de warme schapenvellen op hun bed. Doncella
Rachel kwam niet voor twaalf uur te voorschijn. Hij had vooral
een hekel aan haar, omdat ze het onbereikbare vertegenwoordigde.
Hij had eens een meisje het hof gemaakt, maar ze had hem afgewezen
omdat hij geen grond bezat. Dit, en zijn ervaring met vrouwen in
de herberg, die slechts plezier wilden maken, meende hij, hadden van
hem een alcoholist gemaakt. En Don Immanuel en Hakim, beweerde
de echtgenoot van de kok, vertaalden boeken uit een vreemde taal.
Dit was verdacht, maar hij kon niet lezen, en toen hij op een keer
een manuscript van Don Immanuel had geopend, zei het hem niets,
behalve dat hij zich niet kon indenken waarover men zo veel kon
schrijven. Vandaag echter zag hij dat de Doncella rusteloos was. Ze
liep voortdurend heen en weer, van boven naar beneden, maakte korte
wandelingen, en werd slechts rustig in de nabijheid van haar vader.
Tijdens het diner in de vooravond was ze buitengewoon opgeruimd,
trok gekscherend aan de baard van haar oom Hakim, terwijl ze converseerden
over iets dat hoofse liefde heette. Hakim zei dat het idee
afkomstig was van de Arabieren en dat het was overgenomen door
de christenen. Dat vond Lorca onaangenaam, ook al kon hij het ge-
116

sprek niet begrijpen. Nadat hij het avondmaal had opgediend, trachtte
hij zich te herinneren wat er gezegd was. Het zou de gouverneur
van pas kunnen komen.
Na het avondmaal sprak Don Immanuel Lorca aan, omdat hij er
niet goed uitzag en raadde hem aan naar bed te gaan. Lorca’s doorweekte
brein zag dit aan voor een truc om hem ver te houden van die
lui, welke altijd op woensdag kwamen. Hij zou niet naar bed gaan,
maar opblijven en waken. Hij voelde dat er iets uitzonderlijks zou
gaan gebeuren. Om precies zeven uur zag Lorca dokter Mora door
de voordeur naar binnengaan, gevolgd door kapitein Ocana. Dat was
heel gewoon. Kort daarna echter hoorde hij een geluid bij de dienstingang
en zag hij, naar de binnenplaats kijkend, twee gestalten, joden
met kegelvormige hoofddeksels, de achtertrap naar de bovenste
verdieping beklimmen. Hij had ze eerder gezien, maar tot nu toe
had hij er niet over nagedacht wat ze hier kwamen doen, want met
dit soort vragen hield zijn soort zich niet bezig. Maar de dingen waren
veranderd.
Don Faderique had gelijk, er gebeurde vreemde dingen. Hij sloeg
zijn mantel om, glipte naar buiten en liep naar het huis van de gouverneur.
117

28
NA HET aanroepen van de Heilige Geest, zat de kring van Metgezellen
van het Licht doodstil. Dit was hun tiende bijeenkomst. Het
had een tijd geduurd voordat ze in staat waren zonder woord en gebaar
stil te zitten. Tijdens de eerste bijeenkomsten hadden ze allemaal
tegelijk gesproken. Nu zeiden ze alleen iets als het nodig was,
terwijl hun respect voor elkander was toegenomen en een gemeenschappelijke
woordenschat hen verenigde. Deze taal was gebaseerd
op het systeem van de astrologie, die allen kenden, behalve Nahman.
Hij zweeg en concentreerde zich op zijn eed Avraham te beschermen.
Don Immanuel doorbrak de stilte en zei, ‘De laatste keer dat
we elkaar ontmoetten, werd ons gevraagd te letten op de kracht van
het Marsbeginsel in onszelf. Wat hebben we waargenomen?’ De leden
van de groep overdachten een poosje de opgave. Toen zei Ocana,
‘Ik heb vastgesteld dat Mars zich op twee manieren uit: verdedigend
en aanvallend.’ Mora knikte en zei, ‘Dat is interessant, omdat
het martiale in mij zelfbeheersing verraadt, maar ook zeer kritisch is.’
Avraham lachte en zei, ‘Ik ontdekte dat ik niet martiaal weet te onderscheiden.
Ik moet mijn Jupiter-geestdrift beteugelen.’
Hakim dacht na en merkte na een lange pauze op, ‘De Mars in mijn
aard manifesteert zich altijd na het doen, tijdens het onderzoek.’
‘Weet je zeker dat dit Mars is en niet Mercurius?’ vroeg Ocana.
‘Wellicht is het een vermenging van twee beginselen: Mars, die de
gegevens onderzoekt, die zijn verzameld door Mercurius,’ antwoordde
Don Immanuel. Daarna ging de discussie over de interactie van de
planeten in de geest en hoe een sterke Saturnus kon heersen over het
118

inwendige zonnesysteem, waardoor de persoon een saturnusachtige
kwaliteit kreeg.
Mora maakte een grap over zichzelf om zijn flegmatieke aard te illustreren,
terwijl Hakim een gedicht declameerde waarin de ernstige,
maar droge humor van de Steenbok op de korrel werd genomen.
Ze lachten allemaal, omdat de gelijkenis met Mora groot was. Alleen
Nahman glimlachte niet.
Don Immanuel, die problemen voelde aankomen, zorgde ervoor
dat de vrolijke stemming in de groep omsloeg naar een bewustzijn
dat Nahman zou helpen. Hij zei hen dat als ze de idee van Mars niet
konden illustreren, ze het duidelijk niet begrepen hadden. Daar waren
ze het mee eens. Don Immanuel opende vervolgens een boekrol
en hing deze aan de muur. De kring keek er zwijgend naar en overpeinsde
het diagram dat erop geschilderd was.
Het ging, zag Nahman, om de kabbalistische levensboom, die gebruikt
werd in de joodse mystieke traditie. Dit verheugde hem totdat
hij zag hoe Don Immanuel het toepaste. De afbeelding omvatte
tien cirkels verbonden door tweeëntwintig lijnen, die in driehoeken
en kolommen waren gegroepeerd en een heel fraaie geometrische figuur
vormden; Nahman had een dergelijke tekening in het aantekenboek
van de rabbijn gezien.
Het was een beeld van de Goddelijke Wereld waardoor God het
heelal bestuurde. Maar in plaats van de traditionele Hebreeuwse namen,
die verbonden waren met iedere sefirah of cirkel, zag hij de namen
en symbolen van de planeten. Dit choqueerde hem zeer. Terwijl
Don Immanuel uitlegde wat de betrekkingen waren tussen de
planeten en de structuur van de geest, vroeg hij zich af, ‘Waarom
was zijn vriend Avraham hier magie aan het leren?’ Eerst werden de
vier niveaus van de wilskracht, de intelligentie, de emotie en beweging
beschreven, daarna hoe Mars en Jupiter de samentrekkende en
uitdijende eigenschappen van de ziel waren, waarbij de hemellicha-
119

men Maan en Zon de uitwendige en inwendige waarneming vertegenwoordigden.
Terwijl Nahman geboeid werd door de metafysica, wilde hij deze
ideeën niet toelaten tot zijn geest. Ze waren hem volkomen vreemd.
Waarom heidense kennis bestuderen als men de wijsheid van de Talmoed
bezit? Hij had jarenlang de rabbinale commentaren onderzocht;
en nu werd hem verzocht een versneden versie van de Kabbalah
te aanvaarden. Dit was teveel voor hem. Hij zei, met zoveel zelfbeheersing
als hij maar kon opbrengen, ‘Don Immanuel is het niet
verboden om de planeten te zien als goden?’
Don Immanuel stopte met zijn uitleg en voelde gevaar dreigen.
‘Het is verboden ze te aanbidden, maar niet om hun karakter te bestuderen.
De Talmoed bespreekt astrologie op een heel open manier.
Het schrijft zelfs een sterrenteken toe aan elk van de twaalf stammen.’
Nahman sprong op. ‘Waar staat dat?’
Doodse stilte viel over de groep na deze eisende vraag. Dit was een
crisissituatie. Don Immanuel antwoordde, ‘Ik geloof dat je een talmoedische
verwijzing vindt in het Yalkut traktaat over Numeri 418. In
de Haggadah staat ook een commentaar op de vaandels van de stammen.’
Nahman was verrast door het nauwkeurige antwoord van Don Immanuel,
maar hij ging door in de hoop hem te vangen.
‘Hoe luidt deze?’ vroeg hij.
Don Immanuel dacht een ogenblik na om zijn geheugen op te frissen
en verhelderde in vloeiend Hebreeuws, Aramees en Spaans, een
oude rabbinale tekst.
‘Ten oosten van het tabernakel wapperden de vaandels van Judah,
Ischar, en Zebulum, die overeenkomen met respectievelijk Telah of
Ram, Shor of Stier, To’onim of Tweelingen. Ten zuiden waren de stammen
van Reuben, Simeon en Gad, die overeenkomen met Sarten of
Kreeft, Aryeh of Leeuw, en Betulah of Maagd …’
120

Terwijl Don Immanuel de astrologische cirkel van stammen rondging,
in een langzaam, afgemeten ritme, klonk het alsof hij een liturgische
refrein van grote schoonheid uitsprak.
De groep luisterde intens geconcentreerd omdat Don Immanuel
zelden Hebreeuws sprak. De ontmoetingen werden altijd gehouden
in het Castiliaans.
Nadat hij klaar was, vroeg hij of Nahman nog meer rabbinaal bewijs
wilde.
Nahman zat verbluft, omdat hij begreep dat dit een rabbijn voor
rabbijnen was. Zijn geleerde eigenwaan was verwoest. Don Immanuels
superieure geleerdheid overtrof zijn provincialisme. Hij haatte
de man als zijn schoffeerder en de verleider van zijn vriend. Vanaf
dat moment was Don Immanuel voor Nahman de verpersoonlijking
van Lucifer, de briljante maar demonische intelligentie wiens taak
het was Joden weg te leiden van God. Terwijl hij in stilte kookte, besloot
Nahman deze afvallige meester te ontmaskeren, maar hij zou
het juiste ogenblik afwachten.
121

29
TERWIJL DON Immanuel de namen van stammen en hun sterrentekens
reciteerde, wachtte Howard de Coruna op de trap direct onder
het leervertrek. Hij was binnengekomen met de sleutel die Rachel
onder een steen had gelegd, en zocht zich een weg door het
donkere huis totdat hij opeens stemmen hoorde. Hij bleef staan om
te luisteren of iemand hem gehoord had.
Terwijl hij luisterde realiseerde hij zich dat iemand in een andere
taal dan het Castiliaans sprak. Vanwege de Bijbelse namen meende
hij dat het een soort van gebed was. Waren de omstandigheden anders
geweest, hij zou zeer nieuwsgierig zijn, maar hij werd geheel in
beslag genomen door het verlangen Rachel te zien. Hij bewoog zich
op de tast totdat hij tenslotte in het schemer een deur zag kieren. Dit
was het teken. Haar kamer! Hij hield in en riep haar zachtjes, maar er
gebeurde niets. Een ogenblik raakte hij in paniek. Moest hij de terugtocht
aanvaarden? Toen opende zich de deur en blikte Rachel naar
buiten. Ze droeg een lange, witte, geborduurde japon, die tot aan de
hals reikte. Toen ze hem zag, sperde ze haar angstige ogen wijd open
van vreugde. Ze wenkte hem stil naar binnen. Een ogenblik stonden
ze tegenover elkaar, onzeker wat te doen. Daarna strekte ze haar hand
uit om zijn mantel aan te nemen en bood hem een zetel aan. Hij nam
plaats en keek rond, terwijl zij met honing gezoete limonade in een
zilveren beker uitschonk. Haar kamer was wit met groen en had eikenhouten
vensterluiken; Moorse muurkleden en een bed, versierd
met een kanten sprei, die over een ganzenveren quilt lag. Ook stonden
er een borduurraam en drie gouden kandelaars die een aange-
122

naam schemerlicht verspreiden. Een smalle rij boeken stond op de
schrijftafel naast het raam, terwijl in de hoek een kast stond en een
leerbewerkt kamerscherm. Het was een eenvoudige, maar met een
heel verfijnde smaak ingerichte kamer, wat liet zien dat de bewoonster
intelligent was en beschaafd. Terwijl hij nipte aan zijn warme limonade,
keek Rachel hem aan. Tot nu toe was niemand uit de stad
op haar kamer geweest en hier was haar minnaar. Gedurende de afgelopen
nacht en tijdens het wachten overdag, had ze zich voorgesteld
hoe het zou zijn. En nu was het zover. Ze had alle beweegbare
voorwerpen in haar kamer diverse keren verplaatst om een romantisch
effect te creëren, had speciale bonbons gekocht en limonade
gemaakt. Nu had ze geen trek en kon ze alleen maar afwachten terwijl
hij zat en dronk.
Ook Coruna had gemengde gevoelens. Zijn verwachtingen waren
hoog gespannen en hij was bang dat er iets verkeerd zou gaan. Hij had
vrouwen gekend, die plotseling op hun schreden terugkeerden, wanneer
ze geconfronteerd werden met een minnaar. Maar het besef dat
hij was aangeraakt door de liefde was zorgwekkender. Voor de eerste
maal verlangde hij met heel zijn hart naar een opdracht. Zoals Rachel
voor hem zat in het kaarslicht, was ze de belichaming van zijn ideaal.
Hier had hij altijd naar gezocht zonder het ooit te vinden. Hij begeerde
niet alleen haar lichaam, maar beminde haar geest. En dit had hij
nooit eerder meegemaakt.
Rachel stond op het punt hem bij te schenken, toen hij omhoog
reikte en haar taille aanraakte. Ze verkrampte en bleef roerloos staan,
verzette zich niet toen hij de beker uit haar hand nam en neerzette.
De Doncella in haar vond dit heel onbetamelijk, maar de vlaag van
opwinding groeide toen hij zijn andere hand zacht op haar heup vleide
en haar naar een zitplaats op zijn schoot toeleidde. Ze aanvaardde
dit. Een moment hadden ze iets onhandigs en verplaatste hij zijn benen,
omdat haar gewicht pijnlijk drukte, terwijl zij, verlegen vanwege
123

zijn nabijheid, aan zijn kraag frummelde. Toen ontmoetten hun blikken
elkaar. Wat ze in het eerste intieme oogcontact zagen, was echter
niet wat ze verwachtten. Coruna zag in de pupillen van Rachels
ogen de weerspiegeling van zichzelf. Hij was alsof hij het masker zag
van iemand, die hij niet kende.
Rachel ontwaarde op het zelfde moment dat het gezicht voor haar
slechts het gouden gelaat van de jeugd was. Ze nam ook ijdelheid en
wreedheid waar. En de eerste tekenen van onstuitbaar verval waren
in de vage lijnen rond zijn mond zichtbaar. Beiden waren geschokt
door wat ze zagen, maar verkozen allebei te vergeten terwijl de hartstocht
opvlamde en bezit van hen nam. Ze begroeven de waarheid in
hun felle omhelzing, terwijl ze in elkander wilden opgaan. Rachel die
al haar fantasieën over liefde de vrije loop liet, kuste Coruna in een
vlaag van passie. Coruna, bedreven in de minnekunst, streelde haar
teder totdat haar eerste impuls wegstierf. Omdat ze voelde dat hij
zich inhield, stopte Rachel, stond op en keek hem aan. Hij glimlachte
en zei, ‘Intimiteit moet langzaam groeien.’ Ze knikte en verwijderde
een vlecht uit haar ogen. Ze waren allebei bezweet, de druppels
glinsterden in het kaarslicht. Bewust dat ze op een cruciaal punt waren
aangekomen, leunde hij naar voren en drukte zijn lippen op haar
hals, maar hij kuste haar niet. Haar vlees huiverde en ze verkrampte.
Hij stopte en keek haar spottend aan. Ze fronste haar wenkbrauwen,
want ze begreep niet wat hij bedoelde. Hij hief zijn hand omhoog
en plaatste een vinger onderaan de hals en trok die langzaam
over het kantwerk van haar gewaad, tot aan haar borsten, en stopte.
Haar hand kwam omhoog, maar ze hield hem niet tegen, en hij ging
verder tot zijn hand de buikwelving bereikte. Ze sloot goedkeurend
haar ogen en zijn hand gleed naar de maag en verkende met zijn vingers
teder de vorm van haar borsten. Ze huiverde terwijl hij het rijgsnoer
van haar gewaad losmaakte. Haar lichaam verslapte, terwijl hij
het kledingstuk openvouwde om twee stevige borsten te ontbloten.
124

Ze opende haar ogen, toen hij naar voren leunde en deze kuste. Haar
fantasie was waarheid geworden. Ze verzette zich niet toen hij haar
ontkleedde en naakt naar het bed toedroeg.
Gedurende een heel uur bedreven ze de liefde. En ondanks de pijn
van haar ontmaagding genoot ze van de vreugde van de inwijding; en
hij ervoer – voor één keer – de transformatie van seks in liefde. Ze hadden
meerdere malen zwijgend gemeenschap met elkaar, meedrijvend
op het sensuele getij dat hen verenigde tot één enkel wezen totdat de
extase was weggeëbd — en ze hun omhelzing verbraken. Het was tijdens
zulk een moment van diepe rust dat ze de klok van Santiago negen
keer hoorde luidden. Voor allebei was de verlokking om het vertrek
uit te stellen groot, maar hij – behoedzaam in zulke zaken – zei
dat hij zeker voor tien uur weg moest zijn. Hij had dienst en kapitein
Oviedo zou hem zeker bestraffen — hoewel hij haar dit niet vertelde.
Met tegenzin liet Rachel hem vertrekken. Waarachtig, zij was zo moe
dat zij bijna sliep toen hij zich had aangekleed en op het punt stond
de deur uit te glippen. Hij bleef enige tellen staan om het beeld vast
te houden van haar fraaie hoofd met zijn glanzende vlechten, die als
kussen dienst deden. Ze was een wonderlijk meisje. Nog nooit had
hij zich zo voldaan en tevreden gevoeld. Toen hij het trapportaal bereikte,
hoorde hij dat bijeenkomst boven nog altijd in volle gang was.
Hij bleef niet staan om te luisteren. Hij was niet geïnteresseerd. Hij
was voor de eerste keer in zijn leven verliefd.
125

30
OP DE bijeenkomst legde Don Immanuel uit hoe het universum
gevormd was naar Goddelijke patronen, zodat ieder niveau met
de andere meetrilde. Terwijl de schepping zich ontrolde en verschillende
fasen doorliep, vormden de verschillende werelden een keten
van oorzaak en gevolg.
Vandaar dat de gebeurtenissen in de Hemel, die door de Wil van
God in gang werden gezet, op het niveau van de planeten weergalmden,
en zich daarna op aarde manifesteerden. Dit was de basis van
de astrologie. De effecten van de Zon en de Maan kon men waarnemen
in de voortplantingscyclus en groei van planten en dieren, terwijl
de mens, die een meer geraffineerde structuur bezat, ook werd
beïnvloed door de planeten. Dit was nuttig want daardoor was het
mogelijk om, door het bestuderen van de geboortehoroscoop, te zien
welke specifieke tendenzen door de hemelse constellatie bevorderd
werden.
Ocana vroeg naar hun horoscopen.
Don Immanuel zei dat Ocana door de huidige stand der planeten
eerder geneigd was geweld te gebruiken, terwijl Avraham zich meer
zou inhouden en Hakim zich energieker zou voelen.
Mora opperde toen dat de stand van de Maan de snelheid veranderde
waarmee het bloed stolde. Waarop Avraham opmerkte dat
dit het vegetatieve niveau van de mens moest zijn. Ocana zei dat een
goede landbouwer aan de stand van de Maan kon zien, wanneer hij
moest planten.
Hakim stelde toen voor naar de planeten te kijken door middel van
126

hun mythologie en kwam met een korte uiteenzetting naar aanleiding
van zijn studie naar Mercurius. Deze boodschapper der goden, concludeerde
hij, beschouwde men als de verzamelaar en boodschapper
van informatie. Hij was ook, voegde hij eraan toe, de beschermheilige
van dieven, leugenaars, en winkeliers. Daar lachten ze allen
uitbundig om. Hakim zei dat de negatieve kant van Mercurius zichtbaar
werd in de geleerde die alles weet, maar zichzelf niet kent. Op
dit punt gekomen viel er een stilte, omdat het doordrong dat Nahman
in zwijgen zat verzonken. De onuitgesproken suggestie ontging
hem, omdat hij erg boos was.
Don Immanuel, die zijn gesteldheid waarnam, zei, ‘Laat we verder
gaan en de betekenis van de Zon overwegen. Wat is zijn rol?’
De groep dacht enige momenten over deze vraag na, waarna Mora
opmerkte, ‘Deze is het licht van onze wereld.’
Don Immanuel knikte.
‘De Zon vertegenwoordigt het beginsel van de waarheid,’ zei Avraham.
Vervolgens vroeg Don Immanuel, ‘Wat vertegenwoordigt de Zon
in de mens?’
De groep peinsde. Na een poosje zei Ocana, ‘Het is de essentie van
het menselijk zijn, het wezen ervan.’
Don Immanuel antwoordde niet. Hij wilde dat de groep het idee
zonder zijn hulp verder liet uitrijpen.
‘Ja, en omdat hij zo geheel anders is als de planeten, moet hij van
een andere orde zijn,’ overdacht Mora.
‘Ah,’ zei Avraham bij wie het plotseling begon te dagen. ‘Indien het
een lichtend lichaam is, behoort het tot dezelfde categorie als de sterren.
En als bijgevolg de planeten het wezen van de ziel raken, is de
zon het aanrakingspunt met de geest.’
Waarop Don Immanuel zei, ‘Daarom beschouwt men het sterrenbeeld
als de belangrijkste factor. In de zodiak stuiten we op twaalf
127

spirituele menstypen. Dat is de symboliek achter de twaalf stammen
van Israël en de twaalf leerlingen van Jezus.’
Bij het vernoemen van Jezus, blikte Nahman op. Hier was een terrein
waarop hij Don Immanuel in de val kon laten lopen en hem voor
Avraham kon beschamen.
‘Waar precies past Jezus in dit schema?’ vroeg hij. Don Immanuel
vermoedde al waar dit naar toe ging leiden, maar er viel niet aan te
ontkomen.
‘Hij is de synthesis van alle tekens.’
‘Wat is uw opvatting over de Messias, Don Immanuel?’ vroeg Nahman
doodkalm na zorgvuldige afweging.
De groep zweeg, men realiseerde zich dat een onderwerp werd aangesneden
dat normaliter taboe was. Don Immanuel leunde achterover
in zijn stoel en dacht diep na. Hij kon het antwoord uit de weg
gaan, maar dat zou niet juist zijn. Hij moest zijn kennis overdragen.
‘De Messias is de essentiële verbinding tussen de Hogere en lagere
werelden op aarde. Hij is de individu die – hoewel in het lichaam
– voortdurend de Aanwezigheid van God nabij is. Deze volmaakte persoon
is de Messias van zijn tijd waarop de volle genade rust.’
‘Wat is uw opinie over Jezus van Nazareth?’ vroeg Nahman.
‘Sommigen geloven dat hij de Messias is geweest en anderen dat de
Messias nog moet komen. Vanuit mijn standpunt bezien is de Messias
altijd op aarde geweest en zal hij er ook altijd zijn zolang er mensen
bestaan. In ieder tijdperk is een dergelijk wezen aanwezig, al kennen
we hem niet. Neem bijvoorbeeld de zesendertig verborgen heiligen
in de Joodse traditie, de Lamed Vav. Kabbalisten noemen dezen de
Adams van hun tijd. De Soefi’s noemen de messias de Katoeb of de as
van de eeuw; Enoch of Idris zeggen de moslims tegen de gezant. Hij
was de eerste. Mozes was een andere, net als Koning Hezekiah van
Judea. En weer later, koningin Esther. Jezus van Nazareth was de
Messias van zijn tijdperk. Destijds was hij de Gezant zodat mensen
128

het Goddelijke konden zien, geopenbaard in een mens. Hij kwam op
een cruciaal punt van de geschiedenis, toen het geven van een nieuwe
spirituele impuls van wezenlijk belang was. Naar mijn mening past hij
in de rij van individuen die, in opeenvolgende generaties, volkomen
verlichting hebben verwezenlijkt. Voor mij is de messias een staat
van zijn die degene overschaduwt, die op een bepaalde plaats en in
een bepaalde tijd voorbestemd is de Hemelse schakel te zijn om een
bepaalde handeling te verrichten. Jezus was de Gezant van zijn tijd.’
De groep dacht zwijgend na over wat Don Immanuel had gezegd.
Er was een hele nieuwe dimensie voor hen opengegaan, maar toen gebeurde
er iets merkwaardigs. Even verwijdde de kamer zich en verdwenen
de muren. Ze zweefden allen in een onpeilbare kosmische
ruimte, hoorden ijle stemmen, die in koor elkaar toeriepen van de ene
naar de andere zijde van het universum. Krachtige winden sloegen om
hen heen en reusachtige, ijle wezens met vleugels stonden wakend in
een cirkel rondom hun opgesteld. Hakim die niet onbekend was met
zulke visioenen, voelde desondanks zijn lichaam verstijven, hij kreeg
het koud, kippenvel, en zijn haren gingen rechtovereind staan. Hij
keek naar Don Immanuel wiens gelaat met een buitengewone glans
was omgeven. Het was op dit moment dat hij zich realiseerde, dat zijn
zwager de Katoeb zou worden, zelfs al zagen de anderen het niet en
was de man zelf er zich nog altijd niet van bewust.
De manifestatie van de Hogere werelden vervaagde. De muren van
de kamer waren opnieuw massief en de ijle geluiden verdwenen. Er
hing een diepe rust en een intense stilte, totdat het tot hen doordrong
dat de sneeuw zacht tegen de luiken aansloeg. Het duurde enige tijd
voordat de groep zich weer aan de dimensie van de aarde had gewend.
Ze vervolgden de conversatie over de planeten omdat ze zich er van
bewust waren, dat wat ze hadden ervaren niet besproken behoefde
te worden. Nahman was ondertussen nog altijd boos. Hij had niets
gezien en gehoord.
129

31
EEN LAVELOZE Lorca struikelde door de sneeuw naar het huis
van Don Immanuel. Hij keerde terug van de herberg nadat hij het
huis van de gouverneur had bezocht waar hij in de keuken moest
wachten, terwijl Don Faderique zijn diner at. Tenslotte riep de gouverneur
hem naar boven, waar hij werd ontvangen in een grote kamer
met een grote haard, een lange zware tafel en leerbeklede stoelen.
Aan de muren hingen oude wapens, vaandels en wapenschilden.
Het maakte een geweldige indruk op Lorca, terwijl hij de gouverneur
vertelde dat hij deze avond twee joden het huis van Don Immanuel
had zien binnengaan.
De gouverneur vroeg of hij zeker wist dat het joden waren, want gewoonlijk
loog Lorca om zijn geld te krijgen. De aanwezigheid van joden
in het huis van Don Immanuel was op zichzelf geen vergrijp, hoewel
het bedenkelijke mogelijkheden bood.
Dit was de kans om Don Immanuel te vernietigen. In dit geval kon
de pen inderdaad gevaarlijker zijn dan het zwaard. Hij besloot een
anonieme brief te schrijven, gebaseerd op wat Lorca had gezien en
deze naar het Heilig Officie te sturen. Misschien konden ze er iets
mee aanvangen? Het zou op zijn minst hun belangstelling wekken of
een onderzoek bevorderen.
Lorca nam de gouden dukaat aan en ging naar de herberg, hij negeerde
het advies van de gouverneur om naar huis te gaan. Binnen
een uur had hij zijn beloning verkwist aan vrienden, die bleven hangen
net zolang als dat er geld voorhanden was. Toen hij volslagen
dronken was, vroeg één van hen hoe hij dit fortuin had verworven.
130

En Lorca antwoordde met luide, slepende stem dat hij iets had verkocht.
‘Wat heb je geveild?’ grapte de clown van de herberg.
Lorca was geschokt over deze grap. Het raakte zijn hart en stak zijn
geweten. Hij herinnerde zich dat Don Immanuel zelfs na zijn dronken
buien zo vriendelijk was geweest om hem werk te geven. En nu
had hij hem verraden. Hij schreeuwde en viel op de grond, waar hij
om zichzelf huilde en om wat hij gedaan had. Na één uur stond hij op
en verliet de herberg. Niemand zag hem gaan, het viel niet op, want zij
hadden niet veel met hem op. Hij waggelde over de beijzelde straatkeien
van het plein en viel een aantal keer. Toen hij tenslotte de eigen
straat insloeg, botste een jonge man met lange mantel tegen hem aan
en gooide hem omver. Toen de man hem opraapte, kruisten hun blikken
elkander. Beiden hadden dezelfde blik in de ogen. Ze wenden
zich vol walging van elkaar af en vervolgden hun weg. Lorca struikelde
tegen de huisgevel aan, maar hij kon het huis niet binnengaan. Het
was alsof iets diep in hem de weg versperde. Hij keek omhoog en zag
dat het licht in Don Immanuels kamer nog steeds brandde, terwijl het
licht in de kamer van Doncella Rachel gedoofd was. Hij voelde zich
ziek. Dit waren goede mensen en hij had hen verraden. Hij kreunde.
Kon hij zichzelf redden? Opeens, realiseerde hij zich dat alles zijn eigen
schuld was en dat hij niet langer anderen de schuld kon geven
van zijn tegenspoed. Hij moest de wereld bevrijden van zijn weerzin
jegens haar. Hij keerde zich om en liep de nacht in. Bij de oude Romeinse
brug zou hij zijn gekwelde leven beëindigen.
Coruna was gechoqueerd, toen hij naar het klooster terugliep. Was
hij herkend door de man die hij omverliep? Maar dat baarde hem niet
zozeer zorgen als wel de blikken, die ze gewisseld hadden. Hij was
geschokt, maar wist niet waardoor. Hij redeneerde dat het kwam,
omdat ze hem konden opsporen, of was het een opflakkering van
zijn geweten, dat altijd opspeelde na het verleiden van een maagd?
131

Schuldgevoel bedekte nu zijn liefde voor Rachel. Hij was van zijn
stuk gebracht. Hij dwong zichzelf te glimlachen. De bravado van zijn
oude zelfbeeld zegevierde. Toen hij het klooster naderde, genoot hij
van de herinneringen aan het bed, dat hij zojuist had verlaten. Haar
lichaam was het mooiste dat hij ooit had geminnekoosd. Toen herinnerde
hij zich haar ogen. Daardoor dacht hij aan haar als Rachel
en niet alleen maar als vrouw. Dit deprimeerde hem, want hij realiseerde
zich dat slechts zijn veroveringen voor hem begerenswaardig
waren. En Rachel was een persoon. Ze was bijzonder vrouwelijk,
maar ook iets anders in haar unieke individualiteit maakte haar tot
meer dan een vrouw voor de bijslaap. Hij zag plotseling dat hij tot
dit moment nooit had liefgehad. Het was een ontstellende gedachte,
want het betekende dat ofschoon hij vele vrouwen zijn liefde had
verklaard, de draagwijdte ervan hem was ontgaan. Toen wist hij wat
hij in de ogen van de dronkaard had gezien.
Toen hij bij het klooster aankwam was hij niet meer in staat na te
denken. Hij schudde heftig zijn hoofd. Het was te erg om over na te
denken. Ze zouden weer snel naar een andere stad verdertrekken.
Soldaten hadden vrouwen. Hij zou haar verlaten zoals hij de anderen
had verlaten. Hij moest maar van dit moment genieten. Hier was
ze, een vrucht, rijp om geplukt te worden. Hij schudde de sneeuw
van zijn mantel, hing deze tegen de binnenkant van de deur aan en
liep het officiersverblijf binnen.
Toro stopte met dobbelen en grijnsde verwachtingsvol, terwijl
Oviedo die aan het lezen was, opkeek en op rapport wachtte.
‘Is de stad gevallen?’ vroeg Toro.
Coruna ging zitten en strekte zijn armen en benen uit maar zweeg.
Hij was uitgeput.
‘Kon je de vesting niet nemen?’ vroeg Oviedo.
Coruna sloot zijn ogen en zei, ‘Met de vrijwillig gegeven sleutel
was de inname zuiver een formaliteit.’
132

Toro sprong omhoog en zei, ‘Vooruit, vertel ons, wat achter de
kanten bolwerken lag?’
Voordat Coruna kon antwoorden, klapte Oviedo zijn boek dicht
en zei, ‘Toro je bent een idioot. In bed zijn alle vrouwen hetzelfde.’
Coruna opende zijn ogen en zei, ‘Ontneem onze gefrustreerde
vriend tenminste niet zijn tweedehands genot; zelfs als jou het niet
interesseert?
Oviedo richtte zich tot hem, ‘Neen, ik ben niet geïnteresseerd in
je smerige kleine uitstapje. Belangrijker, Luitenant, is of je iets over
de vader hebt ontdekt?’
Coruna herinnerde zich wat hij op de trap had gehoord, maar iets
in hem weerhield hem erover te spreken. Hij schudde zijn hoofd.
Oviedo knikte, stond op en liep naar de deur. Hij wenste niets te horen
over de triomf van Coruna.
‘Als je volgende keer je ware liefde bezoekt, Coruna, houdt het dan
wel professioneel,’ zei hij en sloeg de deur achter zich dicht, Toro en
Coruna alleen achterlatend. Toro wachtte op een verslag van de verleiding,
maar Coruna was niet erg openhartig. Na een langdurige stilte
stond hij op en ging naar zijn kamer.
133

32
TEN HUIZE van Don Immanuel was het gezelschap naar beneden
gegaan, naar de eetkamer waar men, voordat men huiswaarts keerde,
brood at en wijn dronk. In een hoek zaten Hakim en Mora over astrologie
en geneeskunde te praten.
Hakim was daar dankbaar voor, omdat dit hem afleidde van zijn
ontzagwekkende droombeeld tijdens de bijeenkomst. Terwijl hij luisterde
naar Mora, die vertelde over een patiënt die onder Mars leed,
dwaalde zijn gedachten af naar het visioen dat zijn zwager werd voorbereid
op het dragen van de mantel van de Messias. Deze wetenschap
schokte hem zeer. Hij wilde er over spreken, maar kon niets zeggen.
Het was hem verboden te onthullen wat hem getoond was. Hij moest
zelfs tegenover Don Immanuel de stilte bewaren. Mora werd zo in
beslag genomen door zijn waarnemingen over astrologie en ziekten,
dat hem nauwelijks opviel dat Hakim niet luisterde. Hij begreep nu
waarom afflicties van Mercurius nerveuze klachten veroorzaken en
spraakstoornissen, en waarom een slechte combinatie van de Zon en
Venus leidt tot problemen met de bloedsomloop. Hij kon inzien hoe
het weefsel van de ziel, dat onder aanhoudende spanning stond zich
in het lichaam uitte door de wet van de onderlinge samenhang. Dit
was het antwoord op vele raadselachtige vragen over de uitwerking
van astrologie. Vele artsen vroegen zich nooit af wat de reden er voor
was, ze volgden slechts de traditie, of verrichten handelingen op basis
van empirisch bewijs.
Ocana praatte tegen Nahman in de hoop, dat hij hem kon verleiden
tot een gesprek, terwijl hij wachtte op de komst van Rachel. Hij
134

vroeg Nahman naar zijn werk, maar Nahman was niet erg toeschielijk
over zijn leven als schoenlapper.
Ocana was niet erg van zijn stuk gebracht door de lange stiltes, terwijl
ze teugjes van hun wijn namen. Hij was met zijn gedachten elders,
want Rachel was niet, zoals gewoonlijk na de bijeenkomst, van haar
kamer naar beneden gekomen. Er was iets niet in de haak. De kok
bracht het dienblad met voedsel naar boven, omdat Lorca nergens te
vinden was. Don Immanuel zei niets, maar Ocana voelde dat hij zich
zorgen maakte. Deze avond was de atmosfeer in het huis voelbaar anders.
En het was niet slechts de afwezigheid van Rachel en de bediende,
maar wat het was dat kon hij niet verklaren.
Nahman verafschuwde Ocana’s vriendelijkheid. Hij zag wel in dat
zijn bedoelingen goed waren, maar de oude achterdocht, voortgekomen
uit vervolging, maakte hem behoedzaam tegenover iedere christen.
Er waren te vele joden vermoord en onder dwang bekeerd om
iemand te vertrouwen die een kruis droeg — zoals Ocana, zelfs indien
deze er blijk van gaf de kerk niet te eerbiedigen.
Zijn anti-autoritaire opmerkingen stoorden Nahman, omdat ze
zijn twijfel over de bijeenkomst vergrootten. Geen enkel van de aanwezigen
kon orthodox worden genoemd. Eenieder had een persoonlijke
opvatting over religie en voor hem was dat fundamenteel bedreigend.
Hij gaf Don Immanuel de schuld van dit gedrag, hij was erin
geslaagd het geloof te vernietigen dat hen, door Gods leiding, vanwege
geboorte was opgelegd.
Avraham sprak met Don Immanuel, die aan het andere einde van
de kamer zat. Hij gaf uiting aan zijn bekommernis over Nahman en
verontschuldigde zich ervoor, dat hij deze voor de groep had uitgenodigd.
Hij zei, ‘Nahman begrijpt niet wat we doen. Ik meende dat
onze kleine academie zijn horizon zou verbreden, maar ik vrees dat
hij zich in zijn opvattingen gesterkt voelt.’
Don Immanuel schudde zijn hoofd en zei, ‘Zijn komst heeft een
135

eden. Wellicht niet alleen voor hem, maar ook voor ons. Het is goed
om enige weerstand in de groep te hebben, opdat we niet te zelfvoldaan
zijn. De meeste mensen twisten wanneer ze op een esoterische
leer stuiten, vooral als ze jaren studie aan de uiterlijke vorm
van de godsdienst hebben besteed. Het betekent dat ze vele ideeën
die ze sinds kindsbeen koesteren, moeten opgeven, en dat is moeilijk.
Maar Nahman is hier, bij ons, en zo lang als hij blijft is hij lid van
de groep. Aan hem is de keuze onze manier van werken te aanvaarden
of te verwerpen.’
Avraham knikte en zei, ‘Je ziet altijd alles van de positieve kant.
Het is erg moeilijk in zulk een houding te volharden als de tijden gevaarlijk
zijn.’
Don Immanuel, ‘Het is een kwestie van het groter geheel in de gaten
houden. In het universum bestaat geen verkwisting. De omstandigheden
kunnen slecht zijn, maar zelfs deze kunnen door de Voorzienigheid
worden aangewend voor ontwikkeling. Het boze heeft
een functie, als was het maar om het goede te beproeven.’
‘Ik vind de gedachte dat het kwaad een wezenlijk onderdeel is van
het bestaan erg moeilijk te aanvaarden,’ antwoordde Avraham.
Don Immanuel zuchtte en zei, ‘Dat is niet eenvoudig, wanneer je
alles persoonlijk opvat. Maar als men boven de gebeurtenissen uitstijgt
en ze ziet als een geleidelijke ontwikkeling en vooruitgang dan
is men in staat te zien dat genot en pijn deel uitmaken van het diepzinnige
proces waarin de Heilige, door middel van de mensheid, de
wereld ervaart.’
‘Hoe kan ik die werkelijkheid volledig begrijpen?’ vroeg Avraham.
Don Immanuel raakte met grote genegenheid zijn schouder aan.
‘Tracht in te zien dat in je eigen leven moeilijkheden vaak de beste
leermeester zijn.’
‘Maar als je eronder doorgaat?’ vroeg Avraham.
Don Immanuel was vol mededogen, omdat hij zich zijn eigen twij-
136

fels herinnerde. Hij zei, ‘Je kent mijn geschiedenis, en ik beweer dat
men temidden van het grootste verdriet de keuze heeft te verbitteren
en blind te worden, of met grotere intensiteit waar te nemen. Als
je kunt zien wat achter een situatie schuilgaat, kun je de ergste omstandigheden
verdragen en accepteren, dat zelfs de dood onderdeel
is van de vooruitgang van je onsterfelijke geest.’
Avraham was erg ontroerd, omdat hij wist welk zwaar verlies Don
Immanuel had geleden door het overlijden van zijn vrouw en dat hij
vastbesloten was de tragedie ten goede te keren door zich te bekeren,
opdat hij de verstandhouding tussen de verschillende godsdiensten
kon bevorderen. En de groep was het bewijs daarvan. Hij zei, ‘Dankuwel,
Rabbi. Door U, lijken mijn zorgen over Nahman niet belangrijk.’
Don Immanuel legde een vinger tegen zijn lippen en zei, ‘Men
moet Satan geen geschenken geven.’
Avraham knikte, terwijl de anderen zich gereedmaakten om naar
huis te gaan.
Hakim liet Mora een Arabisch boek over geneeskunde zien terwijl
Don Immanuel de groep om aandacht vroeg. Toen zei Don Immanuel,
‘Ik heb het gevoel dat, ofschoon onze bijeenkomsten niet bij de
wet verboden zijn, we niettemin uiterst voorzichtig moeten zijn zo
lang het Heilig Officie in Zeona is. Daarom stel ik voor dat we geen
formele bijeenkomsten beleggen tot ze de stad verlaten hebben. Hoewel
persoonlijke en professionele contacten natuurlijk gehandhaafd
kunnen worden.’
Uit alle monden klonk een zucht van teleurstelling, maar ze begrepen
wel dat het een wijs besluit was.
Nahman liet het onberoerd. Hij had een besluit genomen.
Toen zei Mora, ‘Als arts kan ik de jodenwijk bezoeken en onze
vrienden op de hoogte houden.’
Avraham legde zijn hand op zijn hart en boog.
Nahman bevroor.
137

Nadat de groep vertrokken was, nam Hakim afscheid. Er viel niets
meer te zeggen. Hij boog diep voor Don Immanuel en ging naar zijn
kamer, Don Immanuel alleen achterlatend om de avond te overpeinzen.
Hakim gedroeg zich anders, dacht Don Immanuel. Er was die
avond iets gebeurd en hem werd niet toegestaan te zien wat het was.
Dat verontrustte hem, want hij voorvoelde dat hij op de drempel van
een belangrijke inwijding stond.
138

33
AVRAHAM en Nahman wandelden samen zwijgend over straat.
Boven hun hoofden glinsterden de sterren aan een onbewolkte Castiliaanse
hemel. Avraham keek omhoog en zag de gordel van Orion
en de bleke band van het Melkwegstelsel. In het westen hing het rode
oog van Mars, terwijl in het zuiden de gele bol van Jupiter op zijn
hoogste punt stond. In het oosten rees op de horizon het zwakke
schijnsel van Saturnus. Terwijl ze doorliepen verwonderde hij zich
erover hoe ze, vanwege menselijke beslommeringen, simpelweg vergaten,
dat rond hen grote kosmische gebeurtenissen plaatsvonden,
die de aarde beïnvloedden. Dit was een werkelijkheid die hij had
waargenomen tijdens oorlogen en de schommelingen in het handelsverkeer.
Maar hoe moest men het idee van wisselwerking uitleggen?
Ondanks zijn schranderheid kon Nahman dit idee niet echt begrijpen.
Maar wat begreep Nahman?
‘Wat vond je van de bijeenkomst?’ vroeg Avraham.
Nahman gaf geen antwoord. Hij was razend. Hij kuchte, kon nauwelijk
slikken, en schudde zijn hoofd. Ze vervolgden zwijgend hun
weg.
Nahmans verstand was kil en hard toen hij haarscherp de bewijzen
aandroeg voor zijn hekel aan Don Immanuel. Hij haatte de man,
beschouwde hem als de ergste der verdervers. Hij had zijn rabbinale
verplichtingen in de steek gelaten om zichzelf te verheffen. Rijkdom
en status waren niet genoeg voor hem, hij zocht ook macht over
anderen, door hun traditionele waarden te vernietigen. Dat maakte
deel uit van de manoeuvre om zijn bekering te rechtvaardigen. Hij
139

gruwde van deze man en alles wat met hem te maken had. Terwijl hij
inwendig tierde, zei een stem in zijn ziel dat hij onrechtvaardig was,
dat zijn eigen jaloezie de werkelijkheid van Don Immanuel kleurde.
Deze beschuldiging zat Nahman dwars, maar hij gaf dat niet toe omdat
het betekende dat hij ongelijk had, en dat kon hij niet aanvaarden.
‘Vind je de mensen interessant?’ vroeg Avraham opnieuw.
‘Het zijn mensen net als iedereen,’ antwoordde Nahman bars.
‘Dat is niet waar. Ze zijn niet gewoon,’ zei Avraham.
‘Wat bedoel je daarmee?’ eiste Nahman.
‘Ze oefenen hun ziel. Dat komt niet veel voor.’
‘Doen niet alle joden dat?’ vroeg Nahman.
‘Jood-zijn betekent niet dat je spiritueel bent. Er zijn joodse dwazen
net zoals er niet-joodse idioten zijn.’
‘Je beschouwt ons dus niet als uitverkoren? vroeg Nahman scherp.
Avraham zuchtte en antwoordde, ‘Niet op de manier waarop jij het
bedoelt. Een dief is een dief, en een eerlijk man is een eerlijk man. De
mensen in de groep zijn individuen, die de verantwoordelijkheid voor
hun eigen spirituele ontwikkeling op zich hebben genomen.’
‘Een dergelijke individualiteit kan gevaarlijk zijn. Die kan zich tegen
de orthodoxie verzetten en de aanvaarde mores van een samenleving
ondermijnen,’ zei Nahman.
‘Alleen wanneer de orthodoxie de weg heeft verloren en gebruiken
los staan van spiritualiteit,’ zei Avraham.
‘Je gelooft dus dat jij en je vrienden boven de Wet staan?’
‘Neen, de Torah houdt zich bezig met Goddelijke beginselen, niet
met regels en gebruiken. Is je hoofd bedekt?’
‘Dat is een gebod,’ antwoordde Nahman.
‘Helemaal niet, dat is een rabbinale aanbeveling. Dit is het verschil
tussen de vorm en de inhoud van de Torah.’
Dit antwoord maakte Nahman erg boos, en Avraham die voelde
dat hij tactloos was geweest, hield zijn mond dicht.
140

Toen ze de jodenwijk indraaiden, vroeg hij zich af wat hij kon doen,
want hij zag dat Nahman op een cruciaal punt in zijn leven was aangekomen.
Hij keek naar de hemel en bad dat hij zijn fout kon herstellen
en zijn vriend helpen.
Nahman wilde Avraham met zijn argumenten aanvallen, maar iets
in hem weerhield hem daarvan. Ditmaal was het geen stille stem en
een milde vermaning, maar een scherpe, bijna metaalachtige tussenwerping,
die hem voorhield dat hij het beste een brief aan de Inquisitie
kon schrijven en Don Immanuel aanklagen als ketter en tovenaar.
Dit idee sprak hem zeer aan, maar hij schoof het terzijde want zoiets
doen, dat was verschrikkelijk. Maar de metaalachtige stem ging verder,
hier werd een goede vriend, een jood, verleid door occulte krachten.
Don Immanuel’s geloof in de astrologie en zijn verdraaiing van
de Kabbalah waren boosaardig. Zijn overwicht over zowel de christen,
de arabier en de jood gaven aan dat hij over magische gaven beschikte
om de ziel te verblinden. Hij zag de groep als een slang, die
zijn prooi behekste voordat hij hem doodde en verslond. Hij had het
met zijn eigen ogen gezien. Moest hij de autoriteiten inlichten? Dat
kon gevaarlijk zijn — tenzij hij het bewijs anoniem zond. Dit vond hij
een aanlokkelijke gedachte.
‘Geloof je niet dat Don Immanuel een opmerkelijk mens is?’ vroeg
Avraham toen ze bij Nahman’s deur kwamen.
‘Hij is ongewoon.’
‘Hij is een groot leraar… ’
‘En wat leert hij je?’ vroeg Nahman. Werd zijn voornemen bevestigd?
‘Over de aard van de kosmos en de zin van het leven en de manier
waarop men God kan helpen.’
‘Ik geloof niet dat God enige hulp nodig heeft. En is het jodendom
je niet voldoende?’ vroeg Nahman. Avraham schudde zijn hoofd en
zei, ‘Niet voor mij. Ik wil meer weten dan alleen maar hoe ik mijn
141

traditionele plichten moeten vervullen of tradities volgen. Ik wil ervaren
en zelf weten,’ zei Avraham.
‘Dan loochen je je erfgoed,’ zei Nahman ontzet.
‘Neen, ik wil een goede jood zijn, maar ik verlang ook te begrijpen
waarom we hier op aarde zijn. Alleen maar de voorschriften van de
Torah volgen dat vind ik niet voldoende.’
Hij wilde Nahman laten zien hoe belangrijk dit voor hem was.
Nahman zei, ‘En je gelooft dat Don Immanuel je dit kan geven?’
Avraham knikte en zei, ‘Ja dat ik geloof ik. Hij weet, door zijn zijn, wie
hij is. Hij heeft toegang tot informatie, die slechts weinigen bezitten.’
Omdat hij iets van de Talmoed afweet,’ zei Nahman.
Avraham slaakte opnieuw een zucht en zei, ‘Ik bedoel niet zulke
kennis. Ik bedoel de Kabbalah.’
Nahman’s gelaat verstrakte. Nu werd hem verteld dat de Talmoed
onbelangrijk was in vergelijking met de Kabbalah. Hij herinnerde
zich de vernedering, die hij had gesmaakt over het vraagstuk van zijn
geleerdheid. Deze situatie was voor hem totaal onaanvaardbaar. Om
Avraham te kwetsen en het gezond verstand bij hem wakker te schudden,
zei hij ‘Je marrano rabbijn is geen mysticus. Welke kabbalist
zocht ooit een hoge positie, leefde in een elegant huis of droeg zulke
prachtige kleren? Hij is een charlatan met als enig gezag zijn eigen
mening; en dit is mijn laatste bijeenkomst geweest.’
Met dit antwoord keerde Nahman zich om en ging zijn huis binnen.
Hij had gezegd wat hij wilde zeggen, en zou zijn plan uitvoeren
en de Inquisitie schrijven.
Avraham stond in de straat en ervoer een diepe wanhoop. Hij had
gefaald. Hij zag omhoog naar de nachtelijke hemel en schreeuwde
naar de hemelen, en de onpeilbare diepten weerkaatsten zijn smeekbede.
Hij staarde met betraande ogen omhoog en een stem riep vanaf
de glinsterende oever der sterren, ‘Het is Nahman’s keuze.’
Avraham was stomgeslagen door dit antwoord en zag om zich heen.
142

De straat lag verlaten. Toen viel hem op dat een merkwaardige parfum
de lucht doorgeurde, maar er bloeiden geen zomerbloemen in deze
winternacht. Hij viel op zijn knieën en bad dat de Heilige hem genadig
zou zijn, omdat hij deze vreselijke situatie had geschapen. Toen
sprak opnieuw een stem, ‘Het is niet jouw schuld, maar maakt deel
uit van het plan dat gegeven is.’
Avraham boog diep naar de aarde, was vol ontzag, want de Bat Kol,
de stem van de Hemel had tot hem gesproken.
143

34
DE VOLGENDE morgen lag Rachel in haar bed na te denken
over de afgelopen nacht. Toen ze ontwaakte zag alles, net als iedere
morgen, er hetzelfde uit, maar desondanks wist ze dat alles anders
was. Iets belangrijks had plaatsgevonden en zijn stempel gedrukt op
de atmosfeer, als een vage geur die ternauwernood kon worden waargenomen.
Eerst kon ze niet geloven dat het gebeurd was, want toen ze haar
hoofd op het kussen draaide was er geen spoor van hem te bekennen.
Dit verwarde haar totdat ze de sleutel op tafel zag. Daar legde ze hem
nooit neer. Het was geen droom geweest.
Ze herinnerde zich toen wat er gebeurd was. Ze huiverde toen
ze zich haar angst herinnerde op het moment, dat hij haar aanraakte.
Nooit eerder had ze een man dit toegestaan, en toch verlangde
ze naar zijn liefkozing, wilde ze dat hij heel haar lichaam streelde. Ze
was verbaasd geweest over haar eigen sensualiteit. Op dat ogenblik
drong het tot haar door dat ze geen maagd meer was. Ineens was ze
een vrouw. Een fase van het leven was geëindigd, een nieuwe aangevangen.
Ze herinnerde zich hun samenzijn, twee lichamen versmeltend,
vereend. Zij was zijn vrouw en hij haar man. Ze was niet langer alleen.
Ze had een partner. Als enig kind had het haar aan gezelschap ontbroken.
En nu had ze een partner die voldoende van haar hield om zijn
eer om het spel te zetten. Zij verwelkomde hem in haar bed. Ze was
zijn bezit en hij kon met haar doen wat zijn hart begeerde.
Op dat punt aangekomen, dacht ze aan haar vader. Dit confronteer-
144

de haar met een realiteit die onder ogen moest worden gezien. Ze sidderde
bij de gedachte, dat hij zou ontdekken wat ze gedaan had. Anderzijds
had hij zelf een onconventioneel leven geleid. En van haar
kon hij nauwelijks iets anders verwachten. Ze wuifde haar angst weg
en strekte zichzelf uit en stelde zich voor dat Coruna nog altijd aanwezig
was — maar hij was er niet om haar vlees te verwarmen. Op dit
ogenblik drong het tot haar door, dat ze naakt was. Ze trok het laken
over zich heen en het schoot haar te binnen hoezeer hij haar lichaam
bewonderd had. Ze glimlachte. Howard de Coruna was haar
toekomstige echtgenoot.
Terwijl ze zich waste, keek ze naar haar nachthemd, dat lag waar ze
het had laten vallen. Met zijn witte kant leek het net een bruidskleed.
Ze zou het voor hun huwelijksnacht bewaren, ter herinnering aan
hun eerste samenzijn. Ze raapte het op en kuste het. De oorspronkelijke
stijfheid was verdwenen en het rook naar oud zweet.
Terwijl ze haar haren kamde, stelde ze zich de toekomstige momenten
van intiem samenzijn voor in de jaren die voor hen lagen. Ze
glimlachte naar de spiegel en zag een stralend gezicht. Indien liefde
een vorm van krankzinnigheid was, dan was het een heerlijke waanzin,
en ze begreep nu wel waarom de troubadours het zozeer geprezen
hadden. Ze was niet teleurgesteld.
Toen ze het haar begon te vlechten, zei een kalme stem, ‘Pas op.’
Ze stopte en draaide zich om. Er was niemand. Ze fronste haar voorhoofd,
want de stem was heel dichtbij geweest. De stem leek op de
hare, maar meer volwassen. Was het een geest? Ze bleef stil zitten
en luisterde, maar geen woord weerklonk. Ze haalde haar schouders
op en vroeg zich af waarvoor ze moest uitkijken? Ze begon opnieuw
het haar te vlechten. Toen drong het tot haar door dat ze zwanger
zou kunnen zijn. Dit besef joeg haar angst aan, maar dat kon alleen
maar hun huwelijk verhaasten — redeneerde ze. Ze slaakte een zucht
bij de gedachte. Wat was interessanter dan de combinatie van een
145

zwartharige joodse moresco en een blondharige Anglo-spanjaard?
Terwijl ze zich aankleedde, pauzeerde ze regelmatig, omdat herinneringen
met flitsen in haar omhoog kwamen. Zijn lichamelijkheid
had onbekende gevoelens in haar doen ontwaken. Ze verlangde opnieuw
naar hem, toen ze naar het bed keek en bij zichzelf lachte. Niemand
kende de geheimen van die lakens. Ze lachte en legde liefdevol
de sprei terug. Wanneer zouden deze lakens hun opnieuw omhullen?
Deze gedachte alarmeerde haar en ze maakte zich gereed om naar beneden
te gaan. Hij had gezegd dat het te gevaarlijk was om opnieuw
te komen. Ze was het eens met hem, hoewel ze bereid was het risico
te aanvaarden. Hij had ook gezegd dat, zelfs wanneer het om de liefde
ging, zijn ervaring hem geleerd had behoedzaam te zijn, en hij had
haar voorgesteld ergens in de stad een kamer te huren waar ze elkaar
konden treffen. En ze was het ermee eens geweest, want het maakte
haar niet uit waar ze elkaar zouden ontmoeten. De volgende dag was
hij vrij. Zij zou, peinsde ze verder, kunnen gaan wandelen en hem ontmoeten
in de Arabische wijk waar nauwelijks christenen kwamen. Dit
was een uitstekend plan. Ze zou daar om twaalf uur zijn.
Toen ze de trap afdaalde herinnerde ze zich zijn woorden over zijn
ervaring. Jaloezie en angst welden in haar op. Ze troostte zich met
de gedachte, dat ze hem nu bezat en dat geen andere vrouw hem zou
wegstelen. Hij hield van haar. Dat wist ze, omdat ze het in zijn ogen
had gezien. Zij zou een uitzonderlijke vrouw voor hem zijn. Haar
keuze was gemaakt en niets kon de situatie veranderen. Toen haar
vader haar vertelde dat Lorca vermist werd, toonde ze enige belangstelling,
maar ze werd tijdens het ontbijt te zeer in beslag genomen
om mee te speculeren over waar deze kon uithangen. Toen haar gevraagd
werd wat ze dacht, zei ze zonder na te denken, ‘Lorca is waarschijnlijk
dood.’
Don Immanuel keek naar Rachel en toen naar Hakim, die ook confuus
was vanwege haar opmerking. Dit was niet de Rachel die ge-
146

woonlijk heel bezorgd was over Lorca’s dronken buien. Er was iets
veranderd, maar hij aarzelde te vragen wat. Hij besloot te wachten.
De tijd zou het onthullen.
147

35
IN HET klooster overlegde kapitein Oviedo met Fra Tomas
en twee andere Dominicanen. Voor hen op tafel lagen alle tot nu toe
verzamelde bewijzen — een aantal brieven. Alle anoniem. Fra Tomas
wees naar een briefje waarin stond dat er joden gezien waren in het
huis van Don Immanuel.
‘Wat denkt U ervan, kapitein?’
Oviedo keek naar de brief. Het was een raadsel want terwijl het
handschrift een ontwikkeld persoon verried, vormde de inhoud nauwelijks
een bewijs. Alleen de waarneming dat joden ’s avonds een
converso bezochten, was onvoldoende. Vele mensen bezochten Don
Immanuel. Dat wisten ze.
‘Het kan van alles betekenen. Het ligt veel te veel voor de hand,’
zei hij.
Fra Tomas knikte. ‘Daar ben ik het mee eens. Het is mijn mening,
dat zo iemand, indien hij judaïseert, wel zijn toevlucht had genomen
tot bedrog om ontdekking te voorkomen. Anderzijds, het kan oppervlakkig
beschouwd bluf lijken, maar het niet zijn.’
Fra Pablo richtte zich tot Fra Juan en zei, ‘Weet je, mijn broeder,
dat conversos soms mannen op de veranda van hun huis kaart laten spelen
om een verboden viering in het huis te verbergen; en dat we rituele
voorwerpen en vazen hebben gevonden in kasten met verborgen
vakken, die hun ongelovigheid verhullen?’
Oviedo antwoordde vervolgens, ‘We hebben, afgaande op deze
brieven, tenminste twee andere verdachten, maar er is meer bewijs
nodig. Indien U mij toestemming geeft surveillanten in te zetten, zal
148

dat zeker verkregen worden. Voor wat betreft Don Immanuel Cordovero,
er is reeds iemand die zich toegang tot diens woning heeft verschaft.
Wanneer dit verstandig wordt aangepakt, zal dit het door ons
het verlangde resultaat opleveren.’
Fra Tomas knikte goedkeurend en zei, ‘Don Immanuel is ons voornaamste
doel. Hij is de belichaming van de nieuwe christen. Indien
we hem ontmaskeren, zou het de argumentatie onderbouwen van onze
Meester Inquisiteur, dat ongelovigen de troon omringen. Vertel
de persoon, die het huis van onze hoveling bezoekt, dat hij rustig aan
doet. We moeten ervan op aan kunnen dat we hem volgens de voorschriften
kunnen veroordelen.’
Zich tot Fra Juan wendend, zei Fra Tomas, ‘Je zult zien, mijn jeugdige
broeder, hoe listig we moeten zijn. Jezus zei, “Wees daarom wijs
als de slangen”.’
Fra Juan boog om zijn gehoorzaamheid te betonen. Hij had echter
een vraag, ‘Is het waar dat de getuigenverklaring van een misdadiger
aanvaardbaar is?’
Fra Tomas knikte en zei, ‘In een rechtvaardige zaak werkt God
door ieder mens heen. We hebben overal oren en ogen nodig. Wanneer
iemand enig bewijs van judaïseren ziet, en misschien is dat wel
tijdens een overval, moet hij het melden. Wat is een groter zonde, afvalligheid
of stelen van iemand, die het zich kan veroorloven?’
Deze vreemde vergelijking verraste Fra Juan.
Fra Tomas wachtte op een andere vraag, maar Fra Juan zweeg. Hij
mijmerde zwijgend, bepeinsde de gebeurtenissen waarvan hij getuige
was geweest. Fra Tomas zei, zich tot Oviedo wendend, ‘Ga uw gang,
kapitein. We zullen wel zien wat de droesem van Zeona gaat opleveren.
We zullen onthullen wat God wil, dat wij openbaren.’
Oviedo liet de priesters staan, die hij als vrome idioten beschouwde
en wandelde door de gang naar het officiersverblijf. Hij had binnenpret.
Coruna zou de opdracht die hij van hem kreeg niet leuk vin-
149

den. Hij trapte de deur open, en trof Coruna en Toro luierend aan.
Hij snauwde zo luid ‘Geef acht’ dat Toro – tot vermaak van Oviedo –
het hoofd stootte toen hij omhoogschoot.
Hij zei, ‘Ik heb zojuist onze spirituele meesters geraadpleegd over
de staat van het onderzoek naar de ketters, de afvalligen en de tovenaars
die in deze grauwe stad wonen.’
‘Wat verlangen ze?’ vroeg Toro, die zijn hoofd vasthield.
‘Het gaat erom wat ik wil,’ blafte Oviedo.
Coruna hees zich overeind.
Oviedo vond dat hij er vermoeid en verward uitzag. Misschien verliep
het liefdesavontuur wel slecht, of anders iets te goed. Hoe het
ook zij, Coruna zag er niet florissant uit. Toen zei Oviedo, en het had
iets van onderkoelde humor, ‘Luitenant ik wil dat je in je hoedanigheid
van officiële minnaar een tastbaar bewijs verzamelt over de vader
van je maîtresse. Het maakt me niet uit wat, zolang het maar iets
is waarvoor we hem kunnen arresteren.’
Coruna wist waarom Oviedo dit deed en zijn zorgen werden er
niet kleiner door, omdat hij toen wel begreep dat hij Rachel niet zomaar
als iedere andere vrouw kon behandelen. Toen hij die morgen
wakker werd, wist hij dat hij van dit meisje hield en dit joeg hem angst
aan. Het bevel van Oviedo verscheurde hem. Hij moest kiezen tussen
plicht en liefde — dit was een situatie waarvan Oviedo wilde profiteren.
Hij zei, recht voor zich uit kijkend, ‘Ik zal zien wat ik kan doen.’
‘Waar en wanneer ontmoeten jullie elkaar? Of moet ik zeggen waar
neuken jullie?’ eiste Oviedo sarcastisch.
‘Dat is mijn zaak,’ antwoordde Coruna.
‘Helemaal niet, luitenant. Vanaf nu is het een zaak van het Heilig
Officie. En je spreekt me aan met mijnheer. Geef mij alsjeblief antwoord,
luitenant.’
‘Vandaag in de Arabische wijk, mijnheer,’ mompelde Coruna. Om
hem verder te prikkelen vervolgde de kapitein, ‘Nou ja, ik had nooit
150

vermoed dat ik degene zou zijn, die je wellustigheid zou aanmoedigen.
Maar de heilige broeders hebben tastbare feiten nodig en jij
met je onbetwiste vaardigheid kunt meer uit de Doncella toveren
dan haar bereidwilligheid.’ Coruna wilde Oviedo slaan en hij moest
zich geweldig beheersen om zijn boosheid te verbergen. Oviedo genoot
voldaan van Coruna’s dilemma. Hij had klaarblijkelijk een relatie
met deze vrouw. Dit was iets nieuws. Waarachtig, die knaap was
niet langer zichzelf. Het hart van deze Don Juan was tenslotte aangeraakt.
Welnu, hij zou Coruna wel laten boeten, omdat hij vanwege
hem versmaad was.
151

36
DE GOUVERNEUR stond bij het raam en wierp een blik op het
plein. De laatste twee dagen was het opgeklaard en begon de sneeuw
te smelten. Pannen verschenen in de sneeuwbrei op de daken. Terwijl
hij keek naar de bergtoppen, die nog altijd besneeuwd waren, overdacht
hij de informatie van Lorca. Het Heilig Officie had zijn brief
ontvangen, maar niets ondernomen. En dit ergerde hem. Waarom
hadden ze Don Immanuel niet aangehouden, al was het maar ter ondervraging?
Indien ze te lang wachten, zou Don Immanuel zijn bijeenkomsten
afzeggen, en de kans om hem op heterdaad te betrappen
zou verdwenen zijn.
Net toen hij zich van het raam wilde afkeren, zag hij een ruiter het
plein oprijden. Het was een soldaat, uitgeput na een lange en zware
reis. De gouverneur zag aan het embleem op zijn mantel dat hij uit
Aragon kwam, uit één van de regimenten die in Granada diende. De
ruiter zag hem en salueerde. De gouverneur, die begreep dat er iets
belangrijks was gebeurd, liep naar beneden om de man te ontvangen.
Hij stelde zichzelf voor als sergeant Francisco Lerida die, te paard,
met een bericht op weg was van Granada naar Toledo.
‘Wat is er gebeurd, man? Wat is het nieuws?’ eiste de gouverneur.
De soldaat steeg af en beklopte zijn uitgeputte paard.
‘Granada is gevallen, Monseigneur.’
Er viel een korte stilte terwijl de gouverneur en de menigte die
zich verzameld had op het plein de verklaring met smaak indronken.
Toen riep iemand, ‘De Moren zijn verslagen. Lang leve Christus
en de koningin.’
152

Hierna begon iedereen te schreeuwen, te lachen en elkander te omhelzen.
De gouverneur knikte. Het hele christendom had op dit moment
gewacht. Eindelijk zouden de ongelovigen van heilige Spaanse
grond worden verdreven. Diep ontroerd voelde hij tranen over zijn
gezicht stromen. Temidden van al het schreeuwen en dansen, wankelde
de soldaat, hij viel bijna maar de gouverneur hielp hem staande
te blijven. Hij beval twee bedienden hem naar binnen te brengen waar
hij een ereplaats bij de grote haard kreeg. Toen de sergeant had gegeten
en wat warme wijn gedronken, vroeg de gouverneur hem meer
over de militaire situatie te vertellen. De soldaat vertelde dat hij een
van de vele koeriers, was die waren uitgezonden om het land te berichten
dat de oorlog voorbij was. Hij had, op weg naar de hoofdstad,
vijf dagen over de sneeuw overdekte siërra’s gereden om Ciudad Real
te bereiken. Men had hem bevolen langs Zeona en verscheidene andere
steden te rijden, die niet aan de hoofdweg lagen opdat ze, tegelijk
met de grote steden, het bericht van de overwinning ontvingen.
‘Was U bij de capitulatie aanwezig?’ vroeg de gouverneur. De soldaat
keek uit het raam naar de doffe zon. Hij moest gauw vertrekken
wilde hij Toledo voor het vallen van de avond bereiken. Hij knikte en
zei, ‘Ja ik zag het allemaal.’
Hij was moe en wilde slechts slapen.
‘Kom, verhaal het ons,’ zei de gouverneur.
‘Het was heel simpel, Monseigneur. De Moren waren uitgeput door
het beleg. Hun leger was aan het einde van zijn Latijn. En de duizenden
vluchtelingen die in stad waren opgesloten, dat hielp evenmin.
Het gerucht ging dat geheime onderhandelingen plaatsvonden. Toen
stemde hun koning in met capitulatie, op voorwaarde dat hij in zijn
koninkrijk ergens een hoekje kreeg om tenminste in naam te regeren.
Dit werd aanvaard — als een oplossing om het gezicht te redden.’
‘Huhh. Politici. Wat gebeurde er precies bij de overgave?’ vroeg
de gouverneur.
153

Hij was niet geïnteresseerd in diplomatieke fijnzinnigheden, ze waren
nauwelijks te volgen, zo ingewikkeld.
Toen beschreef de soldaat, en hij had het zeven keer eerder gedaan
tegenover diverse gouverneurs, hoe de christelijke legers, aangevoerd
door de koningin, wachtten aan de voet van de heuvel waarop het grote
Alahambra paleis stond.
‘… En toen openden zich de poorten en de Moorse koning kwam
met vijftig ridders naar buiten gereden. Ze reden langzaam door de
tuinen onderaan de muren totdat ze de plaats bereikten waar Koningin
Isabella en Koning Ferdinand van Aragon wachtten. De Moor wilde
de hand van de koning kussen, maar die wilde daar niets van weten.
Toen kwam het moment waarop de Moor de sleutels van het Alahambra
aanreikte, een gebaar van overgave. En daarna reed hij door, verdween
bedroefd. Vervolgens marcheerde een speciaal detachement
van ons leger naar het paleis. Al gauw werd een groot zilveren kruis op
de hoogste toren gehesen. Toen men dit zag, begonnen de priesters,
die onderaan de vlakte van La Vega bij de koningin wachtten, het Te
Deum te zingen. Allen hadden behuilde gezichten. Plotseling zagen
we de koninklijke vlag naast het kruis wapperen. Hierop schreeuwden
de herauten, ‘Granada. Granada voor Ferdinand en Isabella! Dat
bulderde eveneens de menigte soldaten en zo luid waren hun kreten,
dat het geluid teruggalmde uit de Sierra Nevada.’
De sergeant pauzeerde vermoeid. Hij verlangde naar rust.
‘Ga verder,’ spoorde de gouverneur hem aan.
‘Toen ik vertrok, wilden ze in statige optocht de stad binnentrekken.
Het moest een grote parade worden, met edelen en priesters in
gewaad. De stoet zou naar de centrale moskee lopen in de stad en
daar een dankgebed uitspreken. Na deze ceremonie zouden hunne
majesteiten naar de troonzaal in het Alahambra gaan, waar ze eerbewijzen
van de Arabische inwoners in ontvangst gingen nemen.’ De
soldaat stopte hier en hoestte in zijn wijn.
154

De gouverneur gaf hem een schouderklop en zei, ‘Mijn vriend, je
hebt een van de grote momenten in de Spaanse geschiedenis gezien.
In de naam van de wonden van God, ik wenste dat er ik er bij was geweest.’
Hier beland, hoorden ze dat er buiten werd geschreeuwd.
Toen de gouverneur uit het raam keek zag hij een menigte mensen
zich verzamelen op het plein. Het nieuws had zich snel verspreid.
Toen begon de grote nieuwe klok van Santiago te luiden. De hele stad
liep uit. Iedereen kwam samen op het plein. Binnen enkele minuten
was het gevuld met een uitzinnige menigte. Het leek alsof iedereen in
Zeona er was, maar dat was niet zo. Want de joden en arabieren zaten
angstig in hun wijken, en hoopte dat de christelijke jubel niet zou
ontaarden in een oproer tegen de ongelovigen. De verdraagzaamheid
die eerder in de stad heerste was nu volledig verdampt.
Terwijl de gouverneur officieel de val van Granada aan een jubelende
menigte verkondigde, reed sergeant Lerida door de noordelijke
poort heen, in de richting van Toledo. Toen hij over de Romeinse
brug reed, keek hij naar beneden en zag daar het lichaam van een
man liggen. Voordat hij verder reed, vestigde hij er de aandacht op
van een boer, die de stad wilde binnengaan. Deze boer vertelde het
aan de stadswacht, die de schout in het Alcazar informeerde. Men
ontdekte dat het Lorca was, het dode gezicht onverkleurd, goed geconserveerd
door de sneeuw.
155

37
VANUIT HUN kamer keken Don Immanuel en Hakim naar de festiviteiten
op het plein. Tranen stonden in de ogen van Hakim. Dit
moment markeerde het einde van zeven eeuwen islamitisch Spanje,
een uitzonderlijk tijdperk. De Moren hadden een verheven beschaving
naar het schiereiland gebracht om het welvarend en beschaafd
te maken. Ze waren de katalysator tussen oost en west geweest, hadden
de levensstandaard verbeterd, terwijl de rest van Europa wegkwijnde
in een donkere barbaarse tijd.
Don Immanuel zag de val van Granada als het begin van een nieuw
tijdperk. Hij wist dat Spanje, nu verenigd onder de monarchie, een
fundamentele verandering zou ondergaan. De krachten, die lang waren
opgeslokt door oorlogen binnen de landsgrenzen, zouden zich
nu naar buiten richten. Tekenen voor deze ontwikkeling waren reeds
waarneembaar. Een Genuese zeeman, Columbus genaamd, trachtte
op dit moment de koningin ervan te overtuigen dat er een westelijke
route naar de oost bestond — dit gaf aan dat de aandacht van de natie
verschoof naar het bouwen van een Spaans rijk aan de overkant van
de westelijke oceaan. Hij begreep het verdriet van Hakim, was zich
bewust van de grote droefenis om het verlies van het bestaan als natie.
De joden waren reeds dertien eeuwen vertrouwd met deze situatie.
‘Het is de wil van Allah,’ zei Hakim.
Don Immanuel knikte maar zweeg. Ze bleven lang staan kijken naar
de mensen die op het plein zongen en dansten.
Toen zei Hakim, ‘Overal in Spanje zul je hetzelfde zien. En men
zal als het nieuws zich over Europa verspreidt, ongetwijfeld overal,
156

in iedere stad van het christendom, feestvieren. De val van Byzantium
is gewroken.’
Toen zei Don Immanuel, ‘We staan op het punt van een belangrijke
verschuiving in het krachtenspel dat de aarde beïnvloed. We moeten
helpen het evenwicht te bewaren.’
Hakim vergat even zijn leed. Hij keek Don Immanuel strak aan.
Wat bedoelde hij? Wist hij dat hij de As van het tijdperk was? Hij
zweeg.
Don Immanuel vervolgde, ‘De situatie is zodanig dat krachten van
verwarring de overhand kunnen krijgen en het gunstige verloop kunnen
verstoren, dat op het punt staat zich te ontvouwen. We moeten
ervoor zorgen, dat we het spirituele klimaat niet besmetten met onze
persoonlijk negativiteit en als zodanig de kant van het boze verzwaren.’
Hakim knikte na deze milde terechtwijzing, aanvaardde het. Want
bitterheid was een machtige kracht. Iedere druppel zou in deze cruciale
tijd de instabiliteit vergroten. Het moest beteugeld worden.
Hij was dankbaar dat hij was gewezen op de overkoepelende dimensie.
Zijn bovenzinnelijke gaven schonken hem geen objectieve
kijk.
Terwijl ze zagen dat de Castiliaanse vlag gehesen werd op de hoogste
toren van het Alcazar, verschoof de aandacht van Don Immanuel
van de geschiedenis naar de twee onderwerpen, die hem in beslagnamen
voordat hij het nieuws uit Granada vernam. Het ene was Lorca
en het andere Rachel. Don Immanuel had Lorca geholpen, maar hij
had zich nooit met zijn leven bemoeid, om hem zijn vrije wil niet te
ontnemen. Recentelijk echter had hij een demonische aanwezigheid
rond Lorca waargenomen en dit bekommerde hem. Het was duidelijk
dat de man zichzelf niet was toen ‘het’ – ongeacht wat het was –
door diens zwakheid bezit van hem had genomen, om hem te gebruiken
als instrument voor een bepaald boos streven.
157

Don Immanuel vroeg de echtgenoot van de kok inlichtingen in te
winnen. De eigenaar van de herberg de Haan vertelde dat Lorca er was
geweest en gul geld had uitgegeven. Was hij opnieuw gaan stelen?
Er klopte iets helemaal niet. Was Rachels terloopse opmerking juist
geweest? Hij was ervan overtuigd dat ze gelijk had. Lorca was dood.
Zijn denken sprong over op zijn andere bekommernis, Rachel was
van de ene op de andere dag veranderd. Hij had haar geleidelijk – en
het duurde jaren – van een kind in een meisje zien veranderen, en nu
dook plotseling de vrouw in haar op. Tot voor kort vond hij haar instinctieve
bedrevenheid in het liefdespel, het flirten, en het bekoren
als Stier amusant. Geen van deze romantische intermezzi waren
echter serieus geweest omdat ze een relatie zocht die, van twee kanten,
zowel intens als serieus was. Een dergelijke situatie had zich nu
voorgedaan, wist hij. Alle tekenen waren aanwezig. Het was duidelijk
dat ze niet alleen verliefd was, maar ook actie had ondernomen.
Rachel was uitgegaan om naar de feestelijkheden te kijken. Dat had
ze althans gezegd. Hij had niet doorgevraagd, omdat hij altijd op basis
van vertrouwen leefde. De Hemel zou haar beschermen. Dit was
een wezenlijk beginsel in zijn leven. Was het misschien een andere
proef? Moest hij zijn ouderlijke rol loslaten?
Anderzijds, als men God vertrouwde, bestond er geen noodplan.
Men geloofde met zijn hele wezen of niet. Welzeker, sinds hij zo verkoos
te leven, had het hem aan niets ontbroken en alles was zeer voorspoedig
verlopen, en dat gold ook voor de opvoeding en de zorg voor
zijn dochter. Nu was de situatie zichtbaar veranderd.
Terwijl hij Rachel in de aandacht van de Hemel aanbeval, werd er
op de deur geklopt. Het was de echtgenoot van de kok, die zei dat
de stadsschout in de hal stond. Lorca’s lichaam was gevonden aan de
voet van de brug. Don Immanuel keek naar Hakim en beiden dachten
hetzelfde.
Terwijl hij de trap afliep, sprak hij een zegen uit over de ziel van de
158

3
dode. Was Lorca per ongeluk gestorven, of had hij zichzelf van het leven
beroofd, of was hij vermoord? Don Immanuel vertelde de schout,
dat Lorca het laatste gezien was in de herberg de Haan. Dronken. Misschien,
opperde de schout, was hij op weg naar huis van de brug afgevallen,
hoewel het een omweg was. Dood door ongeluk, was de meest
voor de hand liggende conclusie, maar ze moesten ook andere mogelijkheden
onderzoeken. Hij zou nader inlichtingen inwinnen, zei de
schout. Nadat de schout vertrokken was, hing er een vreemde, onplezierige
atmosfeer in het huis, waarbij zowel Don Immanuel, als Hakim
de aanwezigheid van Lorca voelden. Na een poos vervaagde het.
Het was geen goed teken, dachten ze allebei, maar zwegen.
159

38
op weg naar haar rendez-vous in de Arabische wijk, wurmde Rachel
zich, gehuld in een mantel met kap, door de menigte. Ze had
haar vader verteld dat ze naar het feest ging kijken, maar ze had hem
bedrogen. Dat maakte haar van streek, omdat ze altijd eerlijk tegenover
elkander waren geweest. Maar terwijl ze spijt had van deze vertrouwensbreuk,
was haar begeerte haar minnaar te zien veel groter.
Zijn beeld verdrong bij haar iedere redelijke overweging en emotie.
Ze baande zich duwend een weg door de menigte, die zich niet van
haar bewust was. Kennissen schreeuwden begroetingen, maar ze
hoorde deze niet. Het was gemompel veraf, schaduwen op de rand
van een persoonlijk universum.
Rachel was opgelucht toen ze de armenwijk bereikte waar niemand
haar kende. Het merendeel van de inwoners was naar het plein getrokken,
en hoewel een paar, aan huis gebonden bejaarden haar voorbij
zagen snellen, schonken ze er geen aandacht aan.
Toen ze de Moorse poort ontwaarde, kneep haar hart zich angstig
samen. Plotseling overviel haar de angst. Misschien was alles wat tussen
hen was voorgevallen een droom. Ze voelde zich ellendig, toen
ze de poort naderde.
Hij was in geen velden of wegen te bekennen. Ze trok de kap van
haar mantel naar beneden en ging onder de boog staan, een verkrampte
glimlach op haar gezicht, terwijl haar lichaam in de bitterijzige
wind van angst en koude sidderde. Hij zou komen, hield ze zichzelf
voor, wanneer de klok van Santiago twaalf uur luidde.
Coruna wist dat hij te laat was, toen hij door de nauwe straten van
160

de Arabische wijk stapte. Hij had net een kamer van een oude weduwe
gehuurd, die om geld verlegen zat en geen vragen stelde.
Altijd huurde hij een kamer in het ongelovig deel der stad, want
niemand kende hem daar, of gaf een zier om wat hij deed. Bovendien
waren de huizen van de Moren en joden altijd in onberispelijke
staat — wat hij niet kon zeggen van de gemiddelde Spanjaard. Rachel
zou de kleine, maar nette kamer in het huis van de weduwe heel
aanvaardbaar vinden.
Rachel reageerde verrast toen ze Coruna voelde naderen. Ze keerde
zich langzaam naar hem toe, beteugelde de aandrang te rennen. Ze
glimlachte nerveus, terwijl de aanblik van hem een begeren in haar
omhoog deed stijgen. Ze kusten elkander. Neen, het was geen omhelzing
— omdat twee Arabieren voorbijliepen. Maar terwijl ze wegwandelden
waren beiden zich intens bewust van ieder lichamelijk
contact met elkander.
Coruna was verward. Deze verhouding, was zijn voornemen, zou
hij behandelen als iedere andere relatie. Hij moest wel. Oviedo had
een onderzoek gelast naar de feiten — anders zou hij serieuze problemen
krijgen. Dat was een reële dreiging, en hij had zichzelf ervan
overtuigd, dat zijn gevoel voor Rachel niet diep, noch permanent
was. Ze was half Arabisch en half joods, en als puntje bij paaltje
kwam, wilde hij een christelijke maagd huwen. Deze dwaze redenering
verdampte toen hij Rachel zag, want toen hun blikken elkaar
kruisten en zijn hart zich opende wist hij dat dit liefde was. Hij voelde
zich gespleten.
‘Kom,’ zei hij, ‘ik heb een kamer gevonden.’
Rachel volgde hem zwijgend. Ze was bij haar goudharige minnaar
en niets deed er verder toe. Coruna leidde haar naar het huis van de
weduwe door straten, die stil rouwden om de val van Granada. En
daar liet de vrouw hun achter bij de trap naar een kleine kamer opleidde,
die uitzag op een hof met een binnentuin, gebouwd in Arabi-
161

sche stijl. Hier troffen ze een wit gekalkte kamer met koepel aan. Met
Moorse dekens, kussens en een tapijt.
Ze omhelsden elkaar teder voordat ze elkander uitkleedden. Hoe
koud de kamer ook was, het deerde hen niet, het drong niet tot hen
door vanwege het vuur der passie. Voor Rachel was het de voltooiing
van een lang gekoesterde fantasie. Al haar wensen namen vorm
aan. En in de vervoering van haar overgave verloor ze alle gevoel van
tijd en ruimte.
Voor Coruna was het minnespel een kwelling. Hier was de vrouw
die hij tijdens al zijn liefdesavonturen had gezocht en ondanks het
feit dat hij haar nu had gevonden, kon hij geen verhouding met haar
beginnen. Zij betekende niet alleen een abrupt einde aan een manier
van leven, maar ook het onder ogen zien van een grimmig religieuze
en professionele werkelijkheid. Aangespoord door de gedachte
aan Oviedo’s dreiging, vroeg hij, tijdens een onderbreking van het
minnespel, ‘Wat deed je vader onlangs tijdens wat jij zijn bijeenkomst
noemt?’
Rachel kuste zijn oor en liet haar vinger glijden over zijn neus, kin,
naar zijn navel toe. Ze antwoordde, ‘Hij en zijn vrienden bespraken
filosofie.’
Wat voor wijsbegeerte?’ vroeg hij. Hij rilde onwillekeurig. Het leek
alsof hij de stem van Oviedo achter zich hoorde.
Rachel kuste zijn mond en zei, ‘Oh, astrologie en zulke zaken.’
Coruna’s hand gleed over haar buik, naar haar borsten.
‘Zoals?’ vroeg hij haar tepels masserend.
Ze zuchtte en sloot haar ogen.
Hij haatte zichzelf, maar rechtvaardigde zijn vragen met de gedachte
dat hij Oviedo’s bevel moest gehoorzamen en anders zijn eed van
trouw aan het Heilig Officie moest breken. Hoe dan ook, als haar vader
onschuldig was zou het niets uitmaken. Rachel antwoordde niet,
omdat ze van zijn beroering genoot.
162

Hij vervolgde, zo nonchalant mogelijk, ‘En praten ze over godsdienst?’
Rachel voelde dat de afstand tussen hen groeide, opende haar ogen
en keek hem aan. ‘Waarom houd jij je bezig met wat mijn vader doet,
als zijn dochter naakt naast je ligt?’ vroeg ze.
Coruna schaamde zich. Hij nam haar hoofd tussen zijn handen en
kuste haar ogen, al was het maar opdat ze niet zag dat er een strijd in
hem woedde. Hij zei, ‘Het spijt me, mijn lief. Ik wil alleen maar meer
over jou en je familie weten.’
Zijn leugens maakten dat hij zich ziek voelde. Hij had gedurende
jaren uitstekend leren liegen en dat vernietigde nu het enige ding
waar hij echt van hield. Hij trok haar tegen zich aan in de hoop zijn
schuld in een beweging van hartstocht te verdrinken. Rachel beantwoordde
zijn omhelzing onmiddellijk, van een kalme rust ging haar
lichaam over in een pulserende verrukking, die hen meetrok naar een
ruisende, zuchtende vereniging, die eerst brak toen de klok van Santiago
drie uur in de namiddag sloeg.
Coruna keek langdurig naar Rachels fraaie vormen, vervagend in
het licht, tot hij tenslotte aangaf dat ze moesten vertrekken. Na een
laatste omhelzing stonden ze op en kleden ze zich zwijgend aan. Toen
Rachel haar keurslijfje dichtknoopte, vreesde Coruna dat hij te laat
was voor de aanvang van zijn dienst. Opeens was hij rusteloos en
toonde hij zijn angst door met zijn voet te tikken. Dat verontruste
Rachel, maar ze aanvaardde dat hun tijd samen nu voorbij was, omdat
het gewone leven moest doorgaan, totdat ze openlijk hun relatie
konden tonen. Toen ze haar mantel omhing, vroeg ze, ‘Wanneer
treffen we elkaar weer?’
Voordat hij haar antwoord gaf, speelde hij nerveus met het gevest
van zijn zwaard. ‘Ik weet het niet,’ zei hij. ‘Ik zal een briefje bij de
brug achterlaten.’
Ze keek hem aan, terwijl ze haar haarvlechten schikte. ‘Wat wringt
163

er?’ vroeg ze. Hij schudde zijn hoofd, maar ze geloofde hem niet. Er
zat iets scheef. Ze besloot niet door te vragen, omdat ze deze dag de
idylle niet wilde verstoren. Ze plaatste een broche op haar hals. En
toen was ze klaar.
‘Niets dat niet opgelost kan worden,’ antwoordde hij. Ze knikte
en was blij dat te horen, hoewel ze voelde dat het wellicht onwaar
was. Hij zei, ‘Kom laten we gaan. Deze kamer is alleen voor vanmiddag
afgehuurd.’
Toen ze de trap afliepen, maakte Rachel zich zorgen. Zijn verzekering
had haar niet overtuigd. Bovendien werd de bedorven stemming
er niet beter op, toen de weduwe bij het uitlaten in het Arabisch
‘Hoer’ mompelde.
Coruna wist dit niet, maar Rachel verstond de vrouw. Ze zweeg,
terwijl ze stil door de Moorse poort liepen. Ze namen afscheid. En
toen Rachel zag dat hij zich weghaastte zonder om te kijken, vulde
haar hart zich met twijfel, pijn en een duister voorgevoel.
164

39
AVRAHAM KEEK uit het raam van Don Immanuels studeerkamer
naar het feest, dat nog altijd op het plein voortduurde.
Gezeten aan zijn tafel las Don Immanuel de brief, die hem was gestuurd,
gebracht via het joodse informatie- en handelsnetwerk. Het
schrijven was afkomstig van zijn neef Hernando, die secretaris van
de koningin was. Het ging over het La Guardia proces waarin joden
beschuldigd waren van de moord op een christelijk kind vanwege Pesach.
Het was oude laster, waaraan veel christenen geloof hechtten.
Aan het koninklijk hof waren ze hysterisch geworden, en de onschuldigen
waren na het vonnis op de brandstapel beland. Dit voorval was
een cruciaal keerpunt in de joods-Spaanse betrekkingen.
Terwijl de Koningin en haar echtgenoot persoonlijk geschokt waren
(Ferdinand zelf had gemengd bloed) konden de majesteiten niet
ontkennen dat de publieke opinie zich tegen alle ‘ongelovigen’ keerde.
De brief eindigde met het nieuws, dat de grote joodse dons, Abrahanel
en Senior, dertigduizend dukaten zouden aanbieden om het
wetsvoorstel tot bekering of verbanning in te trekken. Het spande
erom. De brief eindigde met de woorden, ‘Indien ons voorstel wordt
afgewezen is al ons werk om niet geweest. Sjalom. Chaim.’
‘Slecht nieuws?’ vroeg Avraham, terwijl hij naar Don Immanuels
gezicht keek.
‘Niet goed. Mijn neef is pessimistisch. De joodse gemeenschap zal
Spanje moeten verlaten, indien we het besluit van de koningin niet
kunnen beïnvloeden. Deze situatie heeft echter ook nog een andere
dimensie.’
165

‘Hoezo?’ vroeg Avraham. Don Immanuel keek door het raam naar
de menigte, die op straat danste. ‘We zien een historisch proces zijn
hoogtepunt bereiken. De joden in Spanje zijn of zó geassimileerd,
dat ze hun erfgoed zijn vergeten, of godsdienstig zó geïnstitutionaliseerd,
dat ze de geest van de Torah verloren hebben. Telkens als het
evenwicht verloren gaat, worden de joden geconfronteerd met een
crisis. Dat gebeurde ook in Judea, vlak voor de vernietiging van de
Tweede Tempel met de Hellenisten aan de ene, en de Zeloten aan de
andere, uiterste kant.
‘Wat kunnen we doen,’ vroeg Avraham.
‘Onderhoud de Torah, als een proces van menselijke ontwikkeling
en niet als een nationale instelling. Zo lang als we de godsdienst als
stamgeest aannemen, zal er conflict bestaan tussen de mensen die dezelfde
God aanbidden. Daarom moeten we samenwerken. Een individu
is op de allereerste plaats een mens alvorens hij een jood, moslim
of christen is.’
Avraham zag plotseling de omvang van het probleem. Dit was het
werk van hun groep. De idee van een universele broederschap bestond
al duizenden jaren binnen esoterische scholen. Dit was misschien
het moment waarop een spirituele band kon ontstaan tussen
de exoterische niveau’s.
Don Immanuel vroeg, terwijl hij een antwoord aan zijn neef schreef,
‘Hoe gaat het met Nahman?’
Avraham schudde zijn hoofd. ‘Hij zal de bijeenkomsten niet meer
bezoeken.’
Don Immanuel knikte, terwijl hij de Hebreeuwse code in zijn brief
naliep. ‘Het is jammer. Hij steunt teveel op zijn zelfbeeld als geleerd
man. En zolang hij dat niet opgeeft, kan hij geen echte kennis vergaren.’
‘Wat kunnen we daaraan doen?’ vroeg Avraham.
‘Wees vriendelijk, maar oefen geen druk uit. Het is zijn goed recht
166

zich terug te trekken,’ zei Don Immanuel. Avraham knikte. Hij zei
toen enigszins aarzelend, ‘Hij staat erg vijandig tegenover u.’
Don Immanuel knikte terwijl hij de brief verzegelde en hem Avraham
aanreikte. ‘Ik weet het. Hij ziet mij als een verderfengel, die zijn
bekering wil rechtvaardigen. Ik heb vele malen deze beschuldiging
moeten aanhoren. Mensen zien niet voorbij aan wat voor de hand ligt.
Ze kunnen aanvaarden dat een spion met een missie zichzelf vermomt
om zijn opdracht uit te voeren, maar als ze iemand ontmoeten die dat
doet, maar dan in de spirituele geheime dienst, begrijpen ze het niet,
zelfs als het ze gezegd wordt.’
‘Zullen ze het dan nooit leren?’ vroeg Avraham.
Don Immanuel leunde achterover in zijn stoel en zei, ‘Tenslotte
doen ze dat wel, maar dan is het vaak te laat.’
‘Maar dat is vreselijk,’ merkte Avraham op.
Don Immanuel schudde zijn hoofd, ‘Niet op de lange termijn.’
‘Ik begrijp het niet… ’
Don Immanuel kwam uit zijn zetel omhoog, liep naar het raam toe
en blikte over het plein waar nu een vreugdevuur met de beeltenis van
de Morenkoning opvlamde. Hij zei, ‘In de Kabbalah bestaat de idee
van Gilgulim of reïncarnatie. Welnu, hoewel een ziel na de dood beloond
of gestraft wordt, kunnen sommige ontwikkelingen alleen op
aarde voltooid worden. En daarom wordt een persoon opnieuw geboren
om hem een kans te geven zijn fouten te verbeteren. Daarom
herkennen we soms bepaalde mensen op het eerste gezicht. We hebben
ze in een vorige incarnatie gekend en hebben wellicht een fatale
band met hen, die moet worden verhelderd.’
Het idee fascineerde Avraham. Het verklaarde zoveel van de schijnbare
ongerijmdheden van het leven. Hij herinnerde zich ook dat het
gezicht van Don Immanuel hem bekend leek, toen hij hem voor de
eerste maal ontmoette. Welke daden in het verleden hadden hem hier
op deze plaats, bij hetgeen hij was, doen uitkomen? Hij zou deze vra-
167

gen later moeten stellen, want Don Immanuel gaf aan dat hij, zo gauw
als het maar kon, de brief naar Granada moest verzenden.
168

40
PEDRO DE OCANA verwijderde zich van het plein waar hij de festiviteiten
had gadeslagen. Hij was erg teneergeslagen. Terwijl het
goed was dat de oorlog was beëindigd, was hij niet blij. Teveel van
zijn legerkameraden waren gedood. Een aantal van zijn dode makkers
waren niet slechts uitstekende soldaten geweest, maar hadden
tijdens de oorlog, ten overstaan van de vernietiging blijk gegeven van
een buitengewone menselijkheid.
Terwijl hij langzaam door de straten wandelde, herinnerde hij zich
de vele gesprekken, die hij voor en na de gevechten had gevoerd.
Sommige waren net zo diepzinnig als om het even welke voordracht,
te beluisteren aan de universiteit of in een klooster. De altijd aanwezig
dreiging van de dood zorgde ervoor dat men ieder moment van levend-zijn
koesterde.
Hij was soldaat geworden om zich als man te bewijzen en om het
avontuur te smaken. Het eerste doel liet zich, vanwege zijn jeugdige
onbezonnenheid, gemakkelijk realiseren, maar dat was niet meer
dan aangeboren sluwheid geweest — wist hij. De dierlijke kant in hem.
Voor wat betreft het verlangen naar avontuur in hem, dat was bevredigd,
maar ook teleurgesteld, omdat het gewonnene zo ijl was. Deze
gedachte maakte hem geweldig neerslachtig. In een paar jaar zouden
de bloed doordrenkte slagvelden van Granada overwoekerd zijn en
waren de vergeten graven van dappere Moren en christenen het enige
wat herinnerde aan de moedwillig verspilde levens en de verwaande
offers. Op dit moment leek hem alles een voorbode van de duisternis.
Hij had niet langer een echt beroep en hij boekte geen echte
169

vooruitgang in zijn spirituele leven. Hij observeerde zichzelf van ’s
morgens vroeg tot ’s avonds laat, nam zijn geestesgesteldheid waar,
verwarring en impulsiviteit. Wellicht was hij een goed soldaat, maar
als man bezat hij alle fouten van een slecht getraind leger. Hij was ‘de
man’niet meester. Diens moreel was laag en hij, hij was niet in staat
doeltreffend te handelen. En dit kwam duidelijk naar voren in de zaak
die hem het meest somber stemde: zijn relatie met Rachel, die hij innig
liefhad. Hij was ontroostbaar en kon er niets aan doen. Voor hem
was Rachel zo dichtbij en toch zo veraf. Net als zichzelf kende hij haar
door en door en wist hij dat ze zielsverwanten waren.
Tot zijn grote leedwezen zag ze deze werkelijkheid niet. Tranen
welden in zijn ogen op, toen hij de straat indraaide nabij de Moorse
Poort, waar zijn ouders woonden. Misschien was het allemaal slechts
verbeelding en waren alle zaken die ze in de groep besproken hadden
een illusie? Misschien had hij in het leger moeten blijven en zinloos
sterven op de muren van Granada. Hij voelde zijn ziel omwolkt door
een verstikkende duisternis. Hij herinnerde zich zijn zwaard thuis.
En dat oude koningen zich daarop lieten neervallen als ze geconfronteerd
werden met een nederlaag. Maar toen gebeurde er iets — een
stem, bijna zijn eigen, zei ‘Wacht.’ Hij stopte en keek om zich heen,
maar zag niemand. Dit was echter een gelukkige onderbreking, want
hij zag Rachel op zich afkomen. Haar verschijning deed hem zijn somberheid
én de stem vergeten. Wat deed ze in dit deel van de stad?
Toen ze hem zag, schrok ze. Haar gezichtsuitdrukking wisselde,
van afwezigheid naar angst, naar een staat van ongedwongen blijdschap.
Ze was net een kind, betrapt tijdens het stelen. ‘Hallo, Pedro.
Wat een verrassing,’ zei ze.
‘Rachel. Wat doe jij hier?’
‘Ik ben de weg kwijt geraakt na het feest op het plein,’ loog ze, in de
hoop daarmee Ocana te overtuigen. Ocana voelde dat er iets merkwaardigs
aan hand was, omdat hij op het plein was geweest en haar ze-
170

ker had moeten zien. Maar dat was niet het raadselachtige. Het was
mogelijk dat hij haar niet had gezien. Maar wat deed ze in een wijk,
die onveilig was voor een meisje van haar rang en stand? Hij zei, ‘Ik
zal je naar huis brengen. Het is laat en ongetwijfeld zal je vader bezorgd
zijn.’ Hij sloeg de richting van het plein in en wachtte op haar.
‘Je hebt het voor het zeggen, Pedro! Je bent veranderd,’ zei Rachel.
Ocana wist niet of dat hij dat moest oppakken als een compliment,
belediging of grap. Hij gaf aan dat ze moesten gaan en ze schikte
zich. Na twee straten gespannen stilte, zei hij, ‘Ik ben niet degene
die veranderd is.’
‘Wat wil je daarmee zeggen?’ vroeg ze.
‘Je bent niet de Rachel die ik voor het nieuwjaar kende,’ antwoordde
hij.
Ze knikte, terwijl ze voelde dat ze eerst een verdedigende houding
aannam en daarna een uitdagende. Ze zei, ‘Inderdaad, dat is waar. Ik
heb besloten een vrouw te zijn.’
Ocana wierp haar een vluchtige blik toe en vroeg zich af wat ze bedoelde.
‘Daar is meer voor nodig dan een beslissing vrouw te zijn,’ antwoordde
hij.
Tot zijn verrassing lachte ze en zei, ‘Ik weet het. Er is actie voor
nodig.’ Ocana voelde verwarring. Het verschil in haar was waarneembaar.
Ze was inderdaad meer volwassen en toch was het meisje
nog steeds zichtbaar. Ze wandelden zwijgend verder, terwijl Rachel
trachtte te begrijpen wat er gebeurd was, en nadacht over alles wat
er sedert oudejaarsavond had plaatsgevonden.
Haar ontmoeting met Ocana had haar het contrast getoond tussen
het oude leven en haar nieuwe ervaringen. Plotseling verscheen
de oudjaarsavond in het Alcazar duidelijk voor haar geestesoog, haar
ontmoeting met Coruna. Waarachtig ze kon zich ieder moment, dat
ze samen hadden doorgebracht, zo levendig herinneren, dat ze bijna
171

vergat dat ze door een donkere, koude straat liep. Haar hartewens
was vervuld. Ze waren één nu. Toen werd ze zich bewust van Ocana,
naast haar lopend. Ze had warme gevoelens voor hem. Hij was een
broer voor haar en ze wilde haar geluk met hem delen. De voorzichtigheid
gebood haar echter daar niet over te spreken, zelfs niet met
degenen die ze vertrouwde. Het was te vroeg.
Ocana stelde vast dat hij over Coruna nadacht. Het drong toen tot
hem door dat Rachel deze wellicht heimelijk had getroffen. Dat was
misschien de verklaring voor haar aanwezigheid in dit deel van de
stad. Hij kon niets zeggen, omdat hij het niet zeker wist. En hij had
geen recht het haar te vragen. Deze gedachte deed een vlaag jaloezie
in hem opwellen. Hij liep stug naast Rachel, terwijl hij zijn verbeelding
in toom hield en met zijn hartstocht vocht. Ongetwijfeld besefte
Rachel dat Coruna een libertijn was. Hij nam vrouwen om zijn eigenliefde
te bevredigen. Dat moest Rachel toch inzien. Hij beet op
zijn lip, want hij wist dat de rede in zulke zaken niet altijd leidsman
is. Indien Rachel voor deze verleider was bezweken zou hij Coruna
en zichzelf doden. Tot zijn verrassing en grote vreugde, nam Rachel
hem bij de arm en zei, ‘Ik ben blij dat je hier bent, Pedro.’
De aanraking van haar hand, het was een wonder. Zijn lijden werd
er door weggespoeld. Hij was waanzinnig. Zulke gedachten over de
dood te denken. Neen, hij moest zich richten op de levensimpuls.
‘Pedro je bent me heel lief, en als ik ooit hulp nodig heb, dan zal ik
naar je toekomen.’ Ocana kon zijn oren niet geloven. Ze gaf om hem.
Er was hoop. Ze wandelden zwijgend verder, toen het plotseling tot
haar doordrong dat Ocana van haar hield. Ze was gechoqueerd door
dit inzicht, omdat ze wist dat haar eigen liefde zulk een man, die ze
hoogachtte — besefte ze nu, slechts groot leed kon bezorgen. Bij de
deur van haar huis boog ze naar hem toe en kuste hem met zachtmoedige
ernst op de wang, als teken dat ze dankbaar was voor zijn gezelschap.
Ocana liep naar huis. Hij had zich jarenlang niet zo opgetogen
172

gevoeld. Wellicht hield ze nog niet van hem, maar hij zou wachten en
zien wat het leven voor hen in petto had. Hij kon als schorpioen zijn
doodswens nu bedwingen. Rachel had eindelijk hun verbintenis erkend.
Dit, zo voelde hij, was een doorslaggevend keerpunt.
173

41
IN HET klooster las kapitein Oviedo een tweede anonieme brief
over Don Immanuel Cordovero. Dit was een beschuldiging van occultisme,
wat volgens Oviedo hetzelfde was als tovenarij. In de brief
stond dat Don Immanuel een verdraaide versie van de Kabbalah
leerde en dat hij de kracht bezat mensenzielen te beheksen. Hij was
een tovenaar van de gevaarlijkste slag, omdat hij goede mensen van
het pad van de waarheid wegleidde.
Oviedo was onder de indruk van dit argument, hoewel hij niets van
de Kabbalah afwist — hij had gehoord dat het een magisch vermogen
was, waardoor joden engelen en demonen konden oproepen. En dat
maakte dat vele leken en geestelijken in Europa erg bang voor hen
waren. En achterdochtig. Maar hoewel de joden deze kennis bezaten,
stonden ze buiten de Genade, die op het christendom was overgegaan.
Hij rilde bij de gedachte, want ondanks zijn redelijkheid zag
hij alles dat hij niet begreep en dat niet beantwoordde aan zijn persoonlijk
geloof, aan voor demonisch.
Hij hield bij zijn overpeinzing ook rekening met de vreemde omstandigheid
dat de bediende van Don Immanuel dood was aangetroffen
onder de Romeinse brug. Het tijdstip van diens dood was te
gunstig om een eenvoudig ongeluk te zijn. De schout meende dat de
man geduwd was, toen hij dronken was. Maar waarom? Een mogelijkheid
was dat de man teveel wist, maar waarover? Zijn oog dwaalde
over de tekst van de eerste brief die het Heilig Officie had ontvangen.
Er stond niet veel meer in als dat Don Immanuel thuis joden ontving.
Misschien had zijn bediende iets gezien, dat hij niet mocht zien, zo-
174

als een religieuze viering of een bepaald soort magische plechtigheid.
Op basis van deze twee brieven en de verdachte omstandigheden
konden ze Don Immanuel aanhouden voor ondervraging. Voor een
arrestatie echter en een beschuldiging hadden ze stevig bewijs nodig.
Dit was de eerste keer dat hij met een tovenaar moest afrekenen.
Oviedo dacht na over het onderwerp magie. De Bijbel verbood het
absoluut en daarom was het onaanvaardbaar voor zowel de joodse
als de christelijke wet. Maakten de joden, die in Don Immanuels huis
gezien waren, deel uit van een geheime intrige? De twee geschreven
verklaringen, die ze ontvangen hadden, gaven aan dat het misschien
zo was. Op dit moment kwam Coruna de kamer binnen.
Oviedo wist dat hij geslapen had met de dochter van Don Immanuel,
maar daar maalde hij niet langer om. Hij was meer geïnteresseerd
of Coruna enige informatie over haar vader had ingewonnen. Hij zei,
‘Luitenant ik wil met je praten.’
Coruna verstijfde onder deze woorden. Hij was moe, en ziek van
zichzelf. De namiddag met Rachel had hem uitgeput, en hij wilde alleen
maar slapen. Hij gooide zijn mantel op een stoel en wilde zich
laten zakken toen Oviedo snauwde, ‘Luitenant, ik wil een officieel
verslag.’
Coruna bevroor. ‘Over welke aangelegenheid gaat het, Mijnheer?’
vroeg hij, al wist hij goed wat Oviedo bedoelde.
‘Welke informatie heeft U deze middag ingezameld? En ik bedoel
niet over de bijslaap.’
Coruna schudde zijn hoofd. Hij wilde de vraag niet begrijpen. ‘We
praatten een beetje,’ zei hij.
De blik van Oviedo dwaalde weg van pen, die in zijn hand lag om
aantekeningen te gaan maken. ‘Ik had gelijk. Dit is duidelijk een fysieke
relatie.’ Coruna wilde scherp antwoorden, maar hij had de energie
noch de gevatheid om Oviedo’s boosaardigheid te beantwoorden,
want als de kapitein zo gestemd was, kon hij diens rang niet zonder
175

isico uitdagen. Oviedo glimlachte naar hem. Hij hield de gouden jongen
bij de keel. ‘Heb je ontdekt wie er ’s avonds dit huis bezoeken?’
Coruna zweeg. Zijn gedachten dwaalden af.
‘Ik wacht luitenant.’
Coruna werd zich opnieuw bewust van zijn omgeving. ‘Haar vader
heeft vrienden, die een bepaald soort bijeenkomst bezoeken.’
Oviedo knikte en schreef dit op. Zijn redenering was dus niet onjuist
geweest. Hij vervolgde, ‘Wat voor soort bijeenkomsten?’
Coruna schudde zijn hoofd. Hij hoestte maar kon geen woord uitbrengen.
Hij wilde dat hij in bed lag, in een diepe slaap verzonken.
‘Komaan! Komaan! Wat zei ze? vroeg Oviedo, die voelde dat er iets
belangrijks ging komen.
Coruna schraapte zijn keel. Zijn mond was droog en zijn hart deed
pijn. ‘Ze bespreken astrologie en dergelijke onderwerpen,’ zei hij.
De kapitein knikte tevreden terwijl hij dit opschreef. ‘Wat nog
meer? Ik weet zeker dat je iets vergeten bent.’
Coruna’s lichaam verstijfde na dit bevel. In zijn innerlijk gebeurden
dingen, die hij niet begreep. Hij haalde zijn schouders op en gaf
geen antwoord.
Oviedo, die voorvoelde dat er iets belangrijks achter Coruna’s aarzeling
verborgen lag, zei erg langzaam sprekend, ‘Indien je me niet
alles vertelt wat je weet, zal ik je aangeven bij de heilige pater vanwege
ontucht met een ongelovige.’
Coruna bevroor en zijn denken werd mistig, toen hij zichzelf hoorde
zeggen, ‘Ik ving, en ik was het vergeten, toevallig iets vreemds op
toen ik in het huis was van de vader. Iemand zei iets en ik meende dat
het een toverformule was.’
Oviedo ging rechtop zitten, ‘Kun je de taal herinneren die gebezigd
werd?’
Coruna schudde zijn hoofd, ‘Het was een vreemd mengsel van Castiliaans
en een andere taal.’
176

‘ Waarom meen je dat het een toverformule was?’ vroeg Oviedo.
‘Het werd uitgesproken met een cadans en ging over de tekens van
de Zodiak en de stammen van Israël.’
‘Het was dus gedeeltelijk in het Hebreeuws?’ Coruna knikte en
Oviedo glimlachte terwijl hij schreef. Hij had gelijk. In het huis van
Don Immanuel kwam een toverkring bijeen. Het raadsel was opgelost.
Toen hij van zijn schrijfwerk opkeek, zag hij Coruna voor zich
wiegen, met een asgrauwe blik die zijn gezichtstrekken verwrong. Op
dat moment zag Oviedo de delicate blos van de jeugd uit het gezicht
van de jongen verdwijnen. Hij ging door met schrijven. Hij was niet
langer geïnteresseerd in Coruna. Hij stuurde hem weg, en suggereerde
met sardonische humor dat hij wat rust moest nemen na de grote
fysieke en morele inspanningen in het veld.
Coruna lag als een lijk op zijn veldbed. Hij had Rachel verraden.
En hij had geen keuze. Wat anders kon hij doen? Hij drukte zijn gezicht
in zijn kussen en huilde. Hij had zojuist de liefde van zijn leven
verwoest. Terwijl hij snikte, voelde hij grote en diepe wroeging. Hoe
kon hij de zaken rechtzetten? Plotseling schoot hem te binnen wat
hij kon doen. Hij zou haar een brief schrijven met de mededeling dat
hij haar thuis zou opzoeken en haar openlijk, als een seigneur, het
hof zou maken. Terwijl hij in zijn hart een klad opstelde, en woorden
zocht en uitwisselde wist hij dat het valse hoop was. Niettemin
schreef hij die brief met de intentie hem dezelfde nacht te bezorgen.
177

42
IN DE kapel van het klooster bad Fra Juan met de andere monniken
het ochtendgebed. De misviering stroomde echter niet zoals te
doen gebruikelijk door hem heen. ‘Domine Jesus Christi fili Dei,’ zei
zijn mond, maar van binnen maakte hij zich ernstige zorgen. ‘Vivi
qui ex voluntate Patris cooperante Spiritu Sancto per mortem tuam mundum
vivificasti,’ mompelde hij, terwijl zijn gedachten verwijlden bij
wat hij eerder die nacht had meegemaakt. •
Hij was aanwezig geweest toen kapitein Oviedo verslag uitbracht
over drie verdachten. De belangrijkste was een zekere Don Immanuel
Cordovero, een converso met enige reputatie aan het hof, die,
volgens het bewijs, niet slechts verkeerde met joden maar ook nog
zwarte toverkunst bedreef. De reden voor deze aanklacht lag in twee
anonieme en duidelijk boosaardige brieven en de verdenking aangaande
de plotselinge dood van de bediende van de man. Fra Juan
twijfelde ernstig aan deze zogenaamde feiten en het ondersteunend
bewijs. Waarom hij er zo over dacht, wist hij niet, maar iets in hem
zei hem dat rond het bewijs de vage geur van leugens hing. Er was
niets om tot een veroordeling te komen tenzij het bewijs werd geleverd.
‘Libera me per hoc sacrosanctum’, zei hij terwijl hij innerlijk kreunde,
‘Oh God bevrijd me van deze twijfel.’ Hij trilde terwijl hij aan de andere
twee mannen dacht die van afvalligheid werden verdacht. Op
• Uit de katholieke Liturgie: ‘Door je dood schonk je, door de wil van de Vader
en het werken van de Heilige Geest, Leven aan de wereld Heer Jezus Christus,
zoon van de levende God. Bevrijd mij door het Heilige..’
178

dit moment lagen ze waarschijnlijk slapend in hun bed, onkundig
van het feit dat arrestatie dreigde. De ene was de converso apotheker
in de stad, die – zo had men vastgesteld – op vrijdagavond nooit
het huis verliet, op zaterdag geen vuur aanstak en op die dag zijn familie
de beste kleren liet aantrekken. En ze aten nooit varkensvlees.
Dit wees er volgens kapitein Oviedo op dat ze de oude religie aanhingen.
Op een zonderlinge manier bewonderde Fra Juan deze volharding.
Eeuwenlang waren de joden vervolgd en toch hielden ze
hun geloof vast. Dit was de ware geloofsovertuiging, hoewel op een
dwaalspoor. Hoeveel christenen zouden de brandstapel riskeren om
hun geloof te volgen?
De tweede verdachte was een moresco die zich jaren geleden tot
het christendom had bekeerd. Als bejaarde had hij zijn oude geloof
opnieuw aangenomen. Dat was meer een daad van seniele terugval
als geloof, maar hij was voor de moresco’s en de Arabieren in de stad
een symbool en dus zou hij gearresteerd worden om te tonen, dat een
terugval niet gedoogd werd. Hierover was Fra Juan in het bijzonder
ontsteld, omdat een dergelijk persoon met mededogen behandeld
moest worden.
‘Corpus et Sanguinem tuum ab omnibus iniquitatibus’ zong het koor,
terwijl hij in zijn gevouwen handen prevelde, ‘Oh, bevrijd me van deze
opstandigheid.’ Hij richtte zijn ogen op het kruis boven het altaar
toen de woorden ‘Et universalis malis’ weergalmden en in de gewelven
wegstierven. Zijn hart deed pijn terwijl hij aandachtig staarde
naar de sterke Castiliaanse Christus. ‘Bevrijd me van deze ongehoorzaamheid,’
bad hij. Gedurende een moment werd zijn geest afgeleid
toen hij zich van de monniken rondom bewust werd. Ze leken spiritueel
te zijn, maar toch nam hij rivaliteit waar, kleinzieligheid en hypocrisie.
Geen monnik deed klaarblijkelijk iets kwaads, maar hij zag
ook geen echte onderwerping aan het Goddelijke. Dit inzicht schudde
hem uit zijn droom. ‘…et fac me tuis semper inhaerere mandatis, et a te
179

numquam separari permittas,’ bad hij om zijn gedachten uit te wissen. •
Bovendien, wat wist hij? Hij moest zijn superieuren vertrouwen.
Ze hadden ervaring met de wereld en het spirituele leven. Desondanks
zag hij, als hij naar Fra Tomas keek, een geleerde dwaas die
eindeloos citeerde en gemeenplaatsen bezigde. Hij knarste met zijn
tanden en kuste het kruis. De duivel stelde zijn geloof op de proef
door ideeën in zijn hoofd te planten om hem van zijn taak af te leiden.
Het Heilig Officie moest de zuiverheid van de kerk bewaren, zelfs
indien dat betekende dat men soms uitzonderlijk streng moest zijn.
Misschien wilde hij dit harde feit niet onder ogen zien? Hij schudde
zijn hoofd. Hij was slechts een eenvoudig man die geroepen was
God te dienen. Dit had hij plechtig beloofd te zullen doen zonder
vragen. Dat hield de gelofte van gehoorzaamheid in, en die moest hij
nakomen.
Terwijl hij luisterde naar de echo’s van het gezang uit de gewelven
boven zijn hoofd, dacht hij, ‘Misschien is waarheid belangrijker dan
geloof.’ Fra Pablo had dit gezegd, en ofschoon dit een verdienste leek,
vertelde zijn eigen boerenverstand dat de geloofsijver van deze broeder
een vorm van krankzinnigheid was. Indien hij het strenge gezicht
van Fra Pablo zonder monnikskap zou ontmoeten, zou hij hem waarnemen
als een man die in iedereen zijn obsessie met onreinheid zag,
behalve in zichzelf. Het was slechts de regel van de Dominicaner orde
die ervoor zorgde dat Fra Pablo geen bedreiging werd. Daarna kreeg
hij plotseling het angstaanjagende inzicht en zag hij dat de Inquisitie
werkelijk mensen vernietigde. Hij beet in afgrijzen over deze monsterachtigheid
op zijn lip. Wat was zijn rol in deze situatie?
Hij bad gedurende lange tijd, probeerde zijn akelige twijfels een
halt toe te roepen, maar hij kon het niet. En de innerlijke waarheid
• Een drietal fragmenten uit de Katholieke liturgie die samen de volgende strofe
vormen: ‘Uw bloed en lichaam bevrijdde mij van mijn zonden en al het Boze;
dat ik trouw moge blijven aan Uw leer en niet gescheiden zal worden van U..’
180

die in zijn ziel groeide maakte de zaken alleen maar erger. Hoe kon
hij de dingen die met zulk een onmiskenbare eenvoud aan hem getoond
werden, terzijde schuiven? Hij knielde, boog diep en raakte
de grond met zijn voorhoofd en riep de hulp van God in de Hoge aan.
Hij hing boven de afgrond.
Toen de priester de woorden uitsprak, ‘Qui cum eodem Deo Patre et
Spiritu Sancto vivis et regnas Deus in saecula saeculorum,’ kreeg Fra Juan
een visioen. • Een moment was hij aanwezig bij het proces van Jezus,
toen deze voor de hogepriesters was geleid. Hij hoorde en zag ieder
detail van de scène. De ogen van Jezus waren op hem gericht. Het
droombeeld loste op, maar het staren van de Christus, de gezalfde,
was onuitwisbaar in zijn bewustzijn gegrift. Hij huilde in zijn handen,
want hij wist nu dat hem getoond zou worden waarom hij zich in deze
situatie bevond. Ondertussen moest hij bidden en waken, getuige
zijn van wat ging plaatsvinden.
• Uit de katholieke liturgie, de communieviering: ‘…die met dezelfde God de
Vader en de Heilige Geest in de eeuwen der eeuwen regeert.’
181

43
RACHEL LIEP naar de romeinse brug die, zoals ze samen hadden
afgesproken, als postbus zouden gebruiken. Ze was ongerust.
Ze vroeg zich af of er een brief zou zijn waarin hij zijn vreemde gedrag
bij het afscheidnemen zou verklaren. Haar eigen brief was een
liefdeszang. Ze had hem vele keren herschreven. Ieder woord had
ze zorgvuldig gewogen, zodat hij de omvang van haar gevoelens volledig
begreep. Ondanks haar pogingen het er volmaakt uit te laten
zien, was het een brief met traanvlekken, met beverige regels en
slecht geschreven letters, maar ze maalde daar niet om, zo ongeduldig
was ze om hem af te leveren.
Ze stak de brug over, de brief tegen haar hart gedrukt, terwijl de
bitterkoude wind aan haar mantel rukte. In de rivier aan de onderkant
lag ijs, dat kraakte wanneer het op het getij naar beneden reed.
Ze dacht aan Lorca die hier was gestorven. Ze moest voorbij de plek
lopen waar zijn lichaam was gevonden. Ze rilde toen ze de weg verliet
om af te dalen in het ravijn. Enkele boeren die naar de markt toegingen
keken naar haar vanaf de brug. Rachel wist dat ze opviel, maar
ze schonk geen aandacht aan hun nieuwsgierigheid, toen ze naar de
plaats klauterde die hun postbus was. Had hij iets achtergelaten?
Haar hart bonsde toen ze onder ijspegels dook die aan de boog hingen.
Misschien was er niets, of misschien was het opgegeten door
een dier, of anders weggeblazen. Ze hield haar adem in toen ze de
steen optilde. Er was een brief. De initiaal ‘R’ stond erop. Het handschrift
was mooi. Ze raapte hem op, draaide hem om en hield hem tegen
het licht, zich afvragend wat er in zat. Zou ze hem hier openen of
182

mee naar huis nemen en hem lezen in haar gerieflijke kamer. Ze haalde
haar brief tevoorschijn en plaatste deze waar de zijne had gelegen,
en bedekte hem met een steen. Zijn brief was vochtig. Hij moest deze
de vorige nacht hebben achtergelaten. Dit hield in dat het belangrijk
was. Wat moest ze doen? Wat zat erin? Plotseling rees de angst
in haar. Misschien was het allemaal voorbij — laat ze zich maar vastklemmen
aan de onzekerheid. Ze zou hem mee naar huis nemen en
in haar kamer lezen. Ze klauterde naar de brug, zag nauwelijks hoe
steil en glibberig het pad was, zag niemand toen ze de brug overstak.
Nog nooit had ze zulke gevoelens ervaren. Deze hadden de laatste dagen
haar leven overheerst en haar telkens in beslag genomen. Overal
spookte zijn beeld en hoorde ze zijn stem haar naam roepen. Ze was
gek van de liefde.
Bij de stadspoort, besloot ze dat ze niet langer kon wachten totdat
ze thuis zou zijn. Ze moest hem nu lezen. Ze vond een hoekje in de
straat waar de wind niet kon komen en scheurde de brief open en las.
‘Liefste Doncella, weet dat ik je van houd, maar we kunnen we elkaar
niet in het geheim blijven treffen. Ik moet je fatsoenlijk het hof maken.
Ik zal je thuis bezoeken.’ Het was getekend met de initialen h.c.
Rachel staarde wezenloos naar de brief. Wat betekende dit? Hij
zei dat hij van haar hield, maar ze zouden elkaar niet meer beminnen.
Waarom deze plotselinge ommekeer? Ze zocht naar een reden. Vertelde
hij haar dat de relatie beëindigd was en trok hij zich beleefd terug,
nadat zijn verlangen was gestild, of wilde hij hun verhouding op
een gepaste leest schoeien, omdat hij van plan was haar te trouwen?
Het moest het laatste zijn. Hij zou naar haar huis toekomen en officieel
om haar hand vragen. Ze moest met haar vader praten en hem op
Coruna’s bezoek voorbereiden. Ze vouwde de brief dicht en begon
langzaam naar huis te wandelen.
Toen ze het plein bereikte, voelde ze plotseling een vlaag van ontsteltenis.
Waarom wilde hij haar niet ontmoeten voordat hij haar
183

thuis bezocht? Nu ze intiem met elkaar waren, wilde hij ongetwijfeld
met haar slapen voordat ze getrouwd waren. Het was ondraaglijk.
Ze stopte toen ze de tranen in haar ogen voelde opwellen. Enige
marktlui zagen haar toestand. Ze trok haar kap over het gezicht en
wandelde lange tijd door, haar gedachten en gevoelens een warboel,
totdat ze zich in de Arabische wijk bevond. Ze vervloekte de vrouw
die haar gisteren hoer noemde in het Arabisch, zelfs al wist ze dat dit
niet de echte reden voor haar boosheid was. Ze liep voorbij het huis
van de weduwe en herinnerde zich wat daar was gebeurd. In haar verbeelding
riep ze de tijd terug, die ze samen in de kamer doorbrachten,
maar tot haar afgrijzen koos het beeld een andere kant en duwde haar
weg. Al haar angsten groeiden toen ze hem, voor haar geestesoog, zag
opstaan en de kamer verlaten. Toen verscheen de oude vrouw en zei
in het Arabisch, ‘Wat had je verwacht?’
Terwijl de dagdroom vervaagde snelde ze weg van de plaats. Dit
was allemaal fantasie, verzekerde ze zichzelf toen ze buiten adem
stopte. Natuurlijk zou hij haar thuis bezoeken om haar officieel het
hof te maken. Hij had gelijk. Deze redenering deed haar glimlachen,
en de ogen schoonvegen.
Ze herwon haar innerlijk evenwicht. De zaak moest naar buiten
komen. Dat was gezond verstand. En dan zou hun relatie natuurlijk
op de juiste manier bloeien. Hun intieme geneugten zou ze moeten
ontberen, maar daar zou rijkelijk tijd voor zijn als ze getrouwd waren.
Deze gedachte stelde haar gerust en ze begon bijna monter in de
richting van de markt te lopen.
Terwijl ze langs de drukke marktstallen dwaalde en onderhandelde
over een paar zilveren oorringen, voelde ze zich aangeraakt door
een verdriet. Iets diep in haar was aan het verwelken. Bezweek de
idylle ten overstaan van de werkelijkheid? Ze begroef dit inzicht onder
de zegepraal van háár prijs, aanvaard door de juwelier. Ze lachte
toen de moor haar complimenteerde met haar Arabisch, maar ze lach-
184

te niet toen ze haar koopje aandeed, terwijl de tranen over haar wang
stroomden. Hij zou deze oorringen niet zien totdat hij haar thuis opzocht.
En daarop moest ze wachten.
185

44
DON IMMANUEL zat in zijn studeerkamer. Hij had die dag niets
gedaan. Diep in hem was een proces gaande en hij wist niet wat het
was. Aanvankelijk dacht hij dat het iets lichamelijk was en hij had
een oefening gedaan om met zijn zintuigen en met het innerlijk oog
de verschillende niveaus in het lichaam waar te nemen, om de vaste,
vloeibare, gasachtige en vurig vitale functies te onderzoeken. Er
was niets met hem aan de hand en dus onderzocht hij zijn bewustzijn.
Eerst overpeinsde hij zijn gedachten en gevoelens over de actuele
gebeurtenissen. De val van Granada had hem beroerd, maar niet genoeg
om zijn elementaire evenwicht te verstoren. Zijn ongerustheid
over Rachel baarde hem enige zorgen, maar hij wist dat dit niet de
reden was voor de hevige onrust die hij voelde. Hij vroeg zichzelf af
of hij onlangs iets gedaan had wat een dergelijke verstoring zou kunnen
veroorzaken? Had hij er goed aan gedaan zijn neef op te dragen
de converso-vluchtweg te alarmeren? Ja! Was hij verontrust over wat
Avraham hem over Nahman had verteld? Nee! Hij was gewend aan
kritiek. Waarom voelde hij zich dan niet op zijn gemak?
Hij zat de hele morgen en kon zijn pen niet aanraken. Werk leek
onbelangrijk, maar hij kon niet zeggen in relatie tot wat… Hij moest
wachten totdat hem getoond werd wat het was. Zulk een onrust had
hem eerder overvallen, voor de catastrofe in Cordova, en hij wist dat
dit gevoel de voorbode was van een belangrijke gebeurtenis. Terwijl
hij een oud document aan het vertalen was, in de rust van de universiteitsbibliotheek,
voelde hij een onrust, maar hij kon niet zeggen
waar dit mee te maken had, totdat het nieuws van de rellen hem be-
186

eikte. Hij haastte zich toen naar huis om daar te ontdekken dat zijn
leven voorgoed veranderd was. Wachtte hem nu iets soortgelijks?
Neen, dit was absoluut anders. Het leek meer op de periode waarin
hij had besloten een verlofjaar te nemen. Bij dit inzicht hield hij zijn
denken vast en begreep dat hem een sleutel was gegeven. Dat leidde
tot de vaststelling dat de huidige situatie helemaal niet over het
joodse vraagstuk ging. Hij had gedaan wat in zijn vermogen lag. Wat
het ook was, het was verbonden met een grotere dimensie, die de hele
mensheid aanging. Hij keek uit zijn raam en naar de stad, de omringende
vlakte en het berglandschap. Overal was de dooi ingevallen.
Iets werd ontbonden, opgelost. Hij overdacht de huidige staat waarin
de mens zich bevond. Dit was het hoogtepunt van een lange religieuze
oorlog tussen het christendom en de islam, maar wat hij ook
waarnam was een geweldige weerstand tegen een ontaarde orthodoxie
en een verdorven geestelijkheid. In het westerse christendom
waren reeds aanwijzingen voor meningsverschillen, die konden leiden
tot een verschrikkelijk conflict tussen de reformatorische beweging,
en zij die aan het oude katholieke standpunt wilden vasthouden.
Europa kon uiteenvallen.
Terwijl hij de politieke en spirituele gevolgen van dit alternatief
overdacht, luidde de klok van Santiago. Dat veroorzaakte een dramatische
en plotselinge verandering in hem. Hij bleef niet langer steken
in zijn gedachten, maar zijn bewustzijn verwijdde zich naar iedere
richting. Hij werd uit zijn lichaam opgenomen naar een andere
dimensie, waar hij de stad als het ware van bovenaf zag. Hij kon iedere
straat en ieder huis zien, en zelfs ín het binnenste kijken van de
huizen waar de mensen waren. Als hij aandacht aan ze schonk, kende
hij ze bij naam en wist hij alles over hun leven. Maar dit verschijnsel
verflauwde, toen hij ervoer dat hij, in de waarneming van de werkelijkheid,
nog hoger werd opgenomen en gedragen door schepselen
met enorme vleugels. Plotseling zag hij heel Europa onder een winter-
187

kleed — met sneeuw bedekte bergen, net gekreukeld perkament. Hij
werd nog hoger opgenomen en zag de aardbol onder zich in de kosmos
draaien. Vanaf deze hoogte zag hij dat de helft van de mensheid
in de schaduw van de aarde sliep, terwijl de andere helft aan de zonkant
wakker was en werkte. Hij zag het verschil tussen de weelderige
groene kleuren van de zomer in het zuidelijk halfrond, en de bruine
en witte kleuren van het winterse noorden.
Hij verwijderde zich van de aarde en werd met steeds grotere snelheid
langs de planeten gedragen — wezens met een diepzinnige intelligentie
die hun omloop zingend volbrachten.
Dit droombeeld der sferen werd overtroffen door de verblindende
uitstraling van de zon, die hem in zijn schitterende kern trok, waar
hij ingewijd werd in een buitengewone gedaanteverwisseling. Deze
dimensie was anders dan al de andere die hij in zijn spirituele ervaringen
had ontmoet. Terwijl hij dieper en dieper de Hemelse wereld
inging, nam hij de stralende aanwezigheid van reusachtige aartsengelachtige
wezens waar, die zijn bestijging onderschepten, maar terugweken
toen zijn naam door een luide, weergalmende stem uit de
Hoogte werd geroepen. En toen bereikte hij een plaats die nergens
was, en overal.
Hier hielden onbekende handen hem vast, terwijl zijn wezen tot in
het kleinste deeltje van zijn geest werd schoongebrand door een vurige
straal — door het Grote Licht dat hem nu omgaf.
‘Immanuel’, sprak een geluidloze stem.
‘Heer?’ antwoordde hij.
‘Moge de Heilige Geest op U rusten, de Geest van Wijsheid en Inzicht,
de Geest van Waarheid.’
Hij werd zich bewust van de Shekhinah, die hem overschaduwde.
En vastgehouden in deze heilige staat stroomde de Aanwezigheid
zijn wezen binnen. Toen sprak de geluidloze stem opnieuw. ‘Keer
terug, gezant. Daal af naar wat gedaan moet worden in uw tijdperk.’
188

Terwijl deze woorden in hem naklonken, begon de tijd weer te lopen
en keerde hij terug, de ruimte in. Hier zag hij grote geesten van
de Hemel hun loop voltooien, universums en ontelbare sterren, zonnen,
planeten en manen langs hun baan voortwentelen terwijl ze hun
melodieën en refrein zongen. Terwijl hij daalde en vasthield wat hij
boven gezien en gehoord had, nam hij waar dat hij werd omhuld door
een toenemend dichte en complexe werkelijkheid. Toen hij de aarde
naderde, kwam hij in contact met de stoffelijke wereld. Hier begonnen
alle gedachten en gevoelens die in hun stroom onderbroken
waren, weer door zijn bewustzijn te vloeien. Nu waren ze echter ondergeschikt
aan de Goddelijke kennis die hij innerlijk kon omvatten.
Toen hij zich van zijn lichaam bewust werd, verwonderde hij zich erover
dat zulk een rauw en stoffelijk voertuig dergelijke subtiele en
verborgen levensniveaus kon herbergen.
Dit inzicht bracht hem terug naar zijn studeerkamer, gezeten in
zijn stoel, terwijl de klok van Santiago nog altijd het uur sloeg. Alles
was zoals het geweest was. Alleen hij was veranderd. Hij was nu alles
waarnaar hij gestreefd had. Hij boog zijn hoofd diep en dankte God,
terwijl hij de Heilige Geest door zijn lichaam voelde stromen. Hij had
zich altijd afgevraagd wat het betekende een verbinding tussen alle
werelden te zijn. Nu wist hij het. Het was een ontzagwekkende rol.
Terwijl hij zag dat de schemering inviel, bad hij dat hij zijn noodloot
zou aanvaarden zonder voor de opgave terug te deinzen, want hij bezat
nog steeds een vrije wil.
189

45
OP DEZE avond kregen Coruna en Toro instructies van kapitein
Oviedo. Ze zouden elk een afdeling leiden en één van de drie mannen
aanhouden, die voor ondervraging moesten worden opgebracht.
Ze zouden om zeven uur vertrekken. En dat zou de mensen overrompelen,
omdat ze aan de avonddis zaten. Oviedo gaf de diverse
routes aan die ze moesten nemen, opdat niemand zou raden waar ze
naar toe gingen en de verdachten zouden waarschuwen. Hij genoot
van dit onderdeel van zijn werk, zelfs al beschikte hij maar over een
handjevol soldaten. Het was een goede oefening voor grotere veldtochten.
De taak van zijn eigen sectie was het arresteren van de converso
apotheker Mendoza. Dit was geen probleem. Hij stond bekend als
niet gewelddadig en zou nauwelijks verzet bieden. Mendoza werd
gearresteerd op basis van mager, maar afdoend bewijs. Hij zou ongetwijfeld
tijdens de ondervraging bekennen, en anderen aan hen verraden.
Toro moest de oude moresco aanhouden. Dat zou weleens niet
zo eenvoudig kunnen zijn. De Moren waren oorlogszuchtig en zijn
familie zou zich tegen zijn arrestatie kunnen verzetten.
Dit was een goede training voor Toro, die weliswaar dom was maar
betrouwbaar; niet dat de Militia Christi ooit stuitte op goed georganiseerde
tegenstand, want de meeste mensen voelden zich reeds geïntimideerd
door de macht van de Inquisitie.
Coruna mocht van hem eer inleggen met de arrestatie van Don Immanuel.
Dat vond Oviedo heel vermakelijk terwijl hij meer en meer
wenken gaf. Dit was zijn wraak. Dit was de volmaakte genadeslag voor
190

Coruna’s onbeduidende affaire. Het was een elegante strategie want
het vernietigde met een slag Coruna, en Don Immanuel en zijn dochter.
Hij vond het briljant van zichzelf.
Toen hij rapport had uitgebracht, merkte hij tevreden op, voor
zover hij dat kon waarnemen, dat Coruna alle glamour verloren
had. Diens jeugdigheid was met zijn zelfingenomenheid verdwenen.
Coruna werd misselijk toen hij hoorde wat voor bevel hij moest uitvoeren.
Want het betekende dat hij én Rachel onder ogen moest komen
én haar vader arresteren. Hij dacht aan zijn brief. Hij hoopte
hiermee de situatie te verhelderen, maar de storm was – en het was
vreselijk – onafwendbaar. Hij ging Don Immanuel niet bezoeken om
de hand van zijn dochter te vragen, maar om hem te arresteren, en
dat was een verschrikkelijk vonnis. Bestond er een uitweg? Hij verzamelde
al zijn wilskracht en vroeg Oviedo formeel, ‘Mijnheer, geef
mij een andere opdracht.’
Oviedo lachte koud. Hier had hij op gewacht. ‘Verzoek afgewezen.
Je zult je bevelen stipt uitvoeren.’
Coruna stond in de houding, zijn ogen recht vooruit. Hij was wanhopig.
‘Mijnheer, ik vraag vrijstelling op grond van persoonlijke betrokkenheid.
Ik weet zeker dat hierover een regel bestaat in de gedragsregels
van de Militia.’
Oviedo’s gezicht bevroor. ‘Luitenant Coruna, sinds wanneer slaat
U acht op de dergelijke militaire etiquette? Ik geloof niet dat de regels
immorele verhoudingen aanvaarden. Maak een keuze, Coruna.
Voer het bevel uit of zie de krijgraad onder ogen, of erger, het Heilig
Officie.’
Coruna beet op zijn lip. Hij wist dat Oviedo zou doen wat hij beloofde.
Waar hechtte hij waarde aan? Zijn liefde voor Rachel was ongetwijfeld
diep, maar zijn egoïsme was groter. Wat hij ook deed, deze
gevangeniskooi liet hem niet gaan. Hij zag het beeld van Rachel
voor zich met haar schoonheid, intelligentie en geest. Zij was uniek.
191

Hij had nog nooit zo’n vrouw ontmoet en dat zou waarschijnlijk ook
nooit meer gebeuren. Hij overdacht zijn levenswijze. Het was niet
onplezierig om van stad naar stad te trekken. Indien hij voor Rachel
koos zou hij dat allemaal verliezen en vervolgd worden wegens samenzwering.
Oviedo was heel wel in staat het bewijs tegen hem te manipuleren.
Oviedo keek met veel genoegen naar de gekwelde Coruna. Het was
jammer dat hij niet aanwezig kon zijn, wanneer deze Don Immanuel
arresteerde. Toen hij vaststelde dat er niets meer te persen viel uit
deze situatie, draaide hij zich op zijn hakken om en liet de twee jonge
officieren alleen achter. Toro had het tafereel met gemengde gevoelens
gadegeslagen. Enerzijds had hij medelijden met Coruna, anderzijds
was dit een vorm van rechtvaardigheid, die voor de hand lag.
Coruna had zijn macht over vrouwen uitgebuit, maar nu werden aan
zijn verleidingskunst en verraad een halt toegeroepen. Het was ironisch
dat Oviedo het noodlotsinstrument was, dat een achterstallig
vonnis voltrok. Hij voelde een ongebruikelijke opwelling van medelijden
tegenover Coruna, maar hij kon niets uitrichten, zelfs als hij
dat wilde. Hij klopte Coruna op de schouder en verliet de kamer, en
begreep voor de eerste keer in zijn gedachteloze leven dat er een morele
wet was waarmee men rekening moest houden.
Nadat Toro verdwenen was, viel Coruna op zijn knieën en schoten
de tranen in zijn ogen vanwege zijn hartepijn. Hij droeg weliswaar
het uniform van een soldaat, maar hij voelde zich een kind, dat
huilde, omdat hij betrapt was. Hij was woedend, maar hij kon slechts
zichzelf de schuld geven.
‘Luitenant, dit is niet de tijd om te bidden. Ga staan.’ Oviedo was
teruggekomen en zocht hem. ‘Je sectie wacht,’ siste hij.
Coruna ging staan, veegde zijn gezicht met een handschoen af, zette
zijn helm recht en wandelde stram de kamer uit, aan Oviedo voorbij,
de donkerte en vrieskou in. In het westen hing Venus in een hel-
192

dere hemel. Rachel had gezegd dat dit de heersende planeet van zijn
teken Weegschaal was, en het hare, Stier. Hij voelde zijn hart samenknijpen
en beval zijn soldaten in het gelid te gaan staan. Terwijl hij
voor zijn sectie uitmarcheerde door de donkere straten van Zeona
naar het huis van Don Immanuel, realiseerde hij zich dat hij niet gevangen
werd door het noodlot, maar door de gevolgen van zijn eigen
handelingen. Deze gedachte kwelde hem terwijl hij het masker ophield
van een soldaat, die zijn plicht doet, en dat betekende dat hij
de grote liefde van zijn leven moest prijsgeven.
193

46
DON IMMANUEL zat met Rachel en Hakim aan het avondmaal.
De kamer werd door kaarsen verlicht wat een aangename gloed over
alles heenplooide, een zachte glans, terwijl ze het eenvoudige maal
op hun Andalusische borden verorberden met vorken en messen uit
Italië die in de mode waren. Toen ze hun dessert aten, sinasappelen,
gedroogde vijgen en noten, kwam het gesprek op de Arabische en
joodse mystici Ibn Arabi en Ibn Gabirol die de Neoplatonisten veel
verschuldigd waren.
Rachel zweeg tijdens het gesprek, haar aandacht gold niet de gedachten
over wijsbegeerte. Ze at mechanisch en lette nauwelijks op
wat ze dronk, terwijl ze aan Coruna dacht en aan haar dwaas verliefd
zijn op diens schoonheid — dit zou niet duren, hield ze zichzelf voor,
het was bijzonder vluchtig. Een eerste verwelken van diens jeugdigheid
nam ze reeds waar. Hij had het soort van lichaamsbouw, dat
mettertijd oud zou worden, kaal en dik. Dat beeld verontrustte haar.
Waarom dacht ze zulke gedachten? Dit vond ze niet leuk.
Hakim sloeg Rachel gade. Ze was de laatste tijd zichzelf niet en
hij maakte zich zorgen, want hij hield veel van zijn nicht. Hij zweeg,
omdat haar gedachten elders waren — ongetwijfeld bij de liefde. Hij
haalde zich zijn eigen liefdesgeschiedenissen voor de geest en sloeg
haar welwillend gade. Wat zijn aandacht echter die avond werkelijk
trok was niet Rachel, maar de geweldige verandering die in Don Immanuel
had plaatsgevonden. Hij was nu datgene wat Hakim in zijn
visioen had voorzien.
Don Immanuel wist dat Hakim zich realiseerde wie hij nu was. Ze
194

hadden geen woord gezegd, maar toen ze elkaar eerder die dag troffen
had Hakim onmiddellijk de verandering herkend. Hakim wilde
erover praten, maar Don Immanuel gaf aan dat het beter was niets
te zeggen.
Hakim aanvaardde dit bevel en boog diep voor Hem die nu de Katoeb
was. De gehele dag hadden ze hun oude leefpatroon gevolgd,
hoewel ze beiden wisten dat dit op het punt stond te verdwijnen. Rachel
wist niet wat er met haar vader was gebeurd, hoewel ze aan zijn
blik zag dat hij zich ervan bewust was, dat er iets niet in de haak was.
Ze wilde over alles met hem praten en hem op Coruna voorbereiden.
Toen ze klaar was het eten van een sinasappel, besloot ze haar oom
een wenk te geven, dat ze haar vader onder vier ogen wilde spreken.
Hij zou zich voegen, wist ze, omdat hij een gevoelig man was, discreet,
en hen alleen zou laten. Ze gaf het meest om deze twee mannen
in haar leven, uitgezonderd misschien Coruna, en – tot haar verrassing
– Pedro de Ocana wiens naam nu in haar bewustzijn bleef opduiken.
Don Immanuel wist reeds van Rachel’s situatie. Het was hem getoond
in een flits, toen hij zich afvroeg waarom ze zo bedroefd was.
Het leek alsof hij plotseling toegang had tot alles wat hij wilde weten.
Hij diende slechts te vragen en de engelen zouden antwoorden. Hij
wist dat hij wonderen kon verrichten, Rachels omstandigheden veranderen
door een daad van wilskracht, maar dat deed hij niet, want
dan zou hij zich inlaten met haar noodlot en haar vrije wil. Ze moest
dit ondergaan opdat ze onderscheid leerde maken tussen hartstocht
en liefde. Hij zag dat ze op het juiste moment wachtte om te spreken.
Er zou genoeg tijd zijn. De soldaten en haar minnaar, Coruna, bevonden
zich nog altijd aan de andere zijde van het plein. Hakim luisterde
naar Don Immanuel, die vertelde over de bron van Ibn Arabi ’s kennis.
Hij was verbaasd over de kennis, die hem werd gegeven. Jarenlang
had hij honderden documenten bestudeerd om stukje bij beetje
de lijn van Soefileraren te ontwaren en hier was de Katoeb, die van-
195

af Idris – de eerste mens die zichzelf actualiseerde – alle verwaarloosde
verbanden invulde. Hij wilde veel vragen stellen, maar hij voelde
dat dit niet het moment was en dit werd bevestigd door Rachel die
zei, ‘Papa, kan ik met je spreken voordat je je terugtrekt.’ Hakim begreep
de wenk. Bij de deur keerde hij zich om, wat hij ’s avonds altijd
deed. Hij wist dat dit de laatste keer was. De blikken van de twee
mannen ontmoetten elkaar en Hakim ervoer dat er een groot licht in
de kamer aanwezig was.
‘Salaam Aleikum,’ zei Don Immanuel in het Arabisch.
‘Shalom Aleichum,’ antwoordde Hakim in het Hebreeuws. De
twee bogen diep voor elkaar en Hakim vertrok.
Rachel zat enige tijd met haar vork te spelen. Don Immanuel
wachtte, maar ze wist niet wat ze moest zeggen. Of waar te beginnen.
Toen zei haar vader tot haar verrassing, ‘Ik weet al van Coruna en je
liefdesavontuur.’
‘Hoe?’ vroeg ze geschrokken, omdat hij Coruna’s naam kende. Don
Immanuel schudde zijn hoofd en zei, ‘Het geeft niet.’
‘Hij komt om mijn hand vragen,’ zei ze, terwijl ze zich afvroeg wie
ervan wist en erover gesproken had.
Don Immanuel knikte en wachtte.
‘Ik denk dat ik verliefd op hem ben,’ begon Rachel bijna uitdagend.
‘Je denkt dat je verliefd bent?’ vroeg hij.
Plotseling was Rachel niet meer zo zeker, nu er open kaart werd
gespeeld over deze kwestie. Hield ze van Coruna of van zijn fraaie
uiterlijk?
‘Ik weet het niet,’ antwoordde ze, omdat alle hartstocht die ze had
gevoeld in de aanwezigheid van haar vader in zijn ware gedaante verscheen.
Wat gebeurde er? Het was alsof de waarheid tot haar doordrong
en ze uit een droom ontwaakte. Don Immanuel boog zich naar
haar toe, nam haar hand en ze begon te huilen. Ze zag nu dat wat zij
en Coruna samen hadden niet echt en blijvend was. Haar relatie met
196

Pedro de Ocana was veel inniger en dieper. Dit was een schok voor
haar. Op dat moment werd er geklopt op de deur en verscheen de
kok om Don Immanuel te vertellen, dat er een officier van de Militia
Christi in de hal stond.
Rachel’s hart sprong op toen Don Immanuel omhoogrees om te
gaan. Coruna was gekomen! Had ze ongelijk? De fantasie vlamde
weer omhoog, terwijl ze haar vader naar de trapkant volgde. Toen
ze Coruna beneden in volledige wapenuitrusting zag, werd ze bang.
Waarom was hij zo gekleed, als hij haar het hof wilde maken? Een afschuwelijk
idee rees in haar omhoog, terwijl ze zag dat haar vader afdaalde
in de hof. Coruna staarde voor zich uit, toen Don Immanuel
vroeg wat hij kwam doen. Met verkrampt gezicht en een droge keel
raspte hij, ‘Mijn orders zijn U te arresteren en te vergezellen naar het
Alcazar, waar U door het Heilig Officie in hechtenis zult worden genomen
om te worden ondervraagd.’
Don Immanuel vroeg met kalme waardigheid, ‘Wat is de aanklacht?’
‘Ik mag de zaak niet bespreken,’ antwoordde Coruna, terwijl het
zweet van zijn gezicht stroomde. Hij keerde draaiend op zijn hak en
liep naar de deur, zodat Rachel hem niet meer zou zien, en gaf aan dat
ze onmiddellijk moesten vertrekken.
Don Immanuel keek omhoog naar Rachel, terwijl ze in afgrijzen naar
beneden staarde en gebaarde naar Hakim, die naast haar was gaan
staan, om de leiding te nemen. Hakim knikte en sloeg zijn arm om
haar heen. Don Immanuel zei toen tegen de ontstelde kok en haar
echtgenoot, dat ze door moesten gaan met hun werk. Hij nam zijn
mantel en verliet het huis, dat zijn spirituele toevluchtsoord was geweest
en wandelde door de deur, de straat op, waar het gewapend escorte
klaarstond. Hij was klaar te doen waartoe hij was geroepen, geschapen,
gevormd en gemaakt.
197

47
TEGEN TWAALF uur de volgende dag had iedereen in Zeona het
nieuws vernomen over de drie arrestaties. Aanvankelijk was iedereen
gechoqueerd. De aanval was zo plots gekomen, net toen de mensen er
gewend aan waren geraakt dat het Heilig Officie in de stad was. Het
effect moest de kloof tussen de verschillende gemeenschappen vergroten
en de mening over de bekeerlingen verharden.
Velen zagen de arrestaties als onderdeel van een campagne om Spanje
te zuiveren van ongelovigen en vooral op vooraanstaande posities,
zij die een ongelovige elite vormden aan het hof. In de christelijke
wijk keurden de meesten de maatregelen goed, die genomen waren
door de Inquisitie. Getto’s konden de Moren en de joden bedwingen,
maar niet de bekeerlingen onder hen, het was dus van levensbelang
iedere afvallige te elimineren die een bedreiging vormde.
Op de markt waren de reacties gemengd. De christelijke handelaren
spraken opgewonden over de gebeurtenis, terwijl er een diepe
stilte boven de joodse en Arabische markstallen hing, want alles wat
ter verweer van de gearresteerden werd geopperd, kon tegen hen gebruikt
worden. Eeuwenlang had de bittere ervaring hen getoond dat
het onverstandig was zich te verzetten tegen de overheersende religie.
Er waren altijd mensen die uit verveling, uit wrok of rivaliteit
toornig waren.
In de achteraf straten wisselden mensen hun gedachten en meningen
uit. Enigen waren niet verrast over de arrestaties. De oude moresco
genoot de reputatie twistziek te zijn, en het was alom bekend dat
hij opnieuw de Islam aanhing. Men had dat vanwege zijn leeftijd over
198

het hoofd gezien. De commentaren over Mendoza, de apotheker, waren
divers. Hij was een goed mens en had de stad diensten bewezen.
Aan de buitenkant leek hij een goed katholiek en toch voelden mensen
dat zijn hart er niet bij was. Hij sloot zijn winkel op vrijdagavond
en opende deze pas op maandagmorgen. De reden die hij gaf was dat
zaterdag zijn gezin toebehoorde. Dit verhaal werd duidelijk niet aanvaard
door het Heilig Officie.
De meningen over Don Immanuel liepen nogal uiteen. Aanvankelijk
was men vooral verrast dat hij was aangehouden. Hij was een
vooraanstaand burger en een gerespecteerd nieuwkomer in de stad.
Iemand merkte op dat hij zeker in Toledo zou zijn gearresteerd als hij
een afvallige was. Anderen wezen dat af en zeiden, dat er meer aan
de hand was dan louter afvalligheid. Stellig hadden de autoriteiten
zo hun reden om hem in hechtenis te nemen. Velen waren zeer ontstemd,
want hij was velen in de stad genegen. Diegenen die hem zagen
als een joods parvenu beschouwden zijn arrestatie als het vanzelfsprekend
resultaat van het feit dat hij omhooggevallen was. De meest
vijandig gezinden zeiden dat de joden niet van hem hielden, want hij
had hun geloof voor rijkdom opgeofferd hoewel hij nog altijd judaïseerde.
Zij die op de hand waren van Don Immanuel konden deze
laster niet weerleggen, want er was geen bewijs om hem te verdedigen.
En dat schiep onzekerheid. Moesten ze een bekeerling steunen,
die wellicht nog altijd zijn oude godsdienst praktiseerde? De omstandigheden
lieten het niet toe, dat hij het voordeel van de twijfel kreeg,
hoewel hij het misschien verdiende.
Daarom zwegen de meesten, die hem goedgezind waren — zoals
Garcia, de burgemeester, die bij de gouverneur thuis werd ontboden.
Daar bood de gouverneur hem een stoel aan, maar hij wees deze af als
stil protest, omdat de gouverneur zijn loyaliteit wilde toetsen. De arrestatie
van Don Immanuel verontrustte hem zeer en dus besloot hij
onwetendheid te veinzen, al was het maar om zichzelf te beschermen.
199

‘Zo, onze glinsterende komeet is dus gevallen,’ zei de gouverneur
wijn inschenkend. De burgemeester zweeg.
De gouverneur keek omhoog, wierp een blik naar hem, maar bood
niets te drinken aan. Hij glimlachte, nam een slokje en zei, ‘U weet
dat onze illustere Don gevangen zit in het Alcazar?’
‘Ik hoorde dat hij gevangen is genomen voor ondervraging, Monseigneur.’
‘Hij is uw toonbeeld van de selfmade man. Bent U niet zijn bondgenoot?’
‘Hij moet voor zichzelf opkomen,’ antwoordde de burgemeester.
‘Misschien, maar het Heilig Officie arresteert niet zomaar, zonder
gegronde reden.’
‘Het handelt soms op basis van een vals getuigenis, Monseigneur,’
antwoordde de burgemeester. Hij moest noodgedwongen de gewetensvraag
onder ogen zien, die hij eerder wilde vermijden.
‘Ken je er één?’ vroeg de gouverneur, die aan zijn eigen brief dacht.
‘Neen, Monseigneur,’ antwoordde de burgemeester, terwijl het
angstzweet hem uitbrak. Hij moest Don Immanuel niet al te te zeer
in het openbaar verdedigen.
‘En wat is uw opvatting?’ vroeg de gouverneur.
‘Ik wil dat recht word gedaan,’ zei de burgemeester.
‘U spreekt als een waar politicus, Garcia,’ antwoordde de gouverneur.
De burgemeester schudde zijn hoofd om aan te geven, dat hij er
niets van begreep. De gouverneur wuifde met zijn hand en zei, ‘Het
doet er niet toe, Garcia, maar ik geloof dat je schrandere boerenverstand
de pragmatische methode wel herkent.’
‘Monseigneur, ik begrijp niet wat U bedoelt,’ antwoordde de burgemeester.
De gouverneur zuchtte en liep naar het raam. Na langdurig naar
het plein te hebben gestaard, zei hij, ‘Ik geloof, mijnheer de burge-
200

meester dat we elkander uitstekend zullen begrijpen als het erop aan
komt wie carrière moet maken, en wie moet vallen.’
Garcia aarzelde. Wellicht gebeurde wat hij het meest vreesde. Hij
zou alles kunnen verliezen waarnaar hij gestreefd had, door zich te
vereenzelvigen met deze afvallige jood. Hij herinnerde zich zijn belofte
de stadsvlag te dragen tijdens de Auto-da-Fé processie mocht
Don Immanuel onverhoopt een ketter zijn. Hij wist zich geen raad.
De gouverneur keerde zich om en zei, toen hij zag hoe erg Garcia
er aan toe was, ‘U kunt geen twee meesters dienen, mijnheer de burgemeester.
Maak een keuze. Wanneer je ons steunt, kan ik U bij uw
ambities voorthelpen. Maar als U hem steunt, kan ik partij kiezen, en
U van het wankele pluche afduwen.’
De gouverneur liep naar de tafel en schonk een wijnglas vol. Hij
schoof het naar de burgemeester toe, en hief het eigen glas om een
heildronk uit te brengen.
Garcia boog zijn hoofd en nam de wijnbeker aan. De gouverneur
glimlachte tegen Garcia’s grimmig gezicht en zei, ‘Op een christelijk
Spanje… ’
‘Op een christelijk Spanje,’ antwoordde Garcia.
Later, thuis, dronk de burgemeester enkele flessen oude wijn om
zijn daad weg te spoelen.
201

48
AVRAHAM LIEP door de jodenwijk, hij was erg teneergeslagen.
Een converso zilversmid had hem, toen hij enige halfstenen uit India
was gaan afleveren, verteld over de arrestatie van Don Immanuel.
Het was niet onmogelijk, maar hij had gedacht dat de Voorzienigheid
Don Immanuel zou beschermen. Hij had voor Don Immanuel
gebeden, in de hoop dat God hem zou verhoren, maar er kwam dit
keer geen antwoord. Hij herinnerde zich Socrates en Jezus. Ze werden
gearresteerd door de autoriteiten — en terechtgesteld. Wat dit
een vergelijkbare situatie? Hij rilde. De idee was ontzagwekkend én
verschrikkelijk. Op dat moment zag hij Nahman zijn huis uitkomen,
stoppen en op hem wachten.
Terwijl Avraham Don Immanuel’s instructie herinnerde om beleefd
maar gereserveerd te blijven, viel hem op dat Nahman’s gezicht veranderd
was. Zijn ogen stonden raar, vertroebeld. Avraham wilde
omkeren, maar hij liep door, in de hoop dat het slechts op gekeuvel
zou uitlopen.
Nahman had van zijn vrouw over de arrestatie vernomen, die het
weer gehoord had van een buurman. De hele joodse wijk sprak over
het incident. Velen zagen het als een tragedie. Dit kwam van een diep
tribaal niveau ofschoon een aantal meende dat de bekeerlingen kregen
wat ze verdienden. Ook Nahman was die mening toegedaan en
hij hoopte dat de gebeurtenis Avraham van de ondergang zou redden.
‘Shalom Aleichem,’ beantwoordde Avraham de groet.
‘Kom even binnen, Avraham. Ik wil met je praten.’
Avraham volgde weifelend. Wat wilde Nahman hem vertellen? Ze
202

gingen in de studeerkamer van Nahman zitten waar een deel van de
Talmoed op tafel geopend lag. Daarop kwam Nahman’s vrouw binnen
en gaf ze warme wijn en enige dadels.
Toen ze zich had teruggetrokken, zei Nahman, ‘Onze grote Don is
dus door de goijim gevangen genomen.’
‘Het lijkt erop. Maar zullen ze hem vasthouden?’
‘Ze zouden hem toch niet zonder aanleiding arresteren,’ antwoordde
Nahman.
‘Alleen op valse getuigenis. Hij heeft niets gedaan, geen enkele wet
overtreden,’ zei Avraham. Nahman was verstoord over de woorden
‘valse getuigenis.’ Hij zei, ‘Hij breekt onze wetten.’ Avraham schudde
zijn hoofd, keek naar de vloer, en zei, ‘Hij houdt alle geboden.’
‘Alle zeshonderdendertien?’ vroeg Nahman.
Avraham keek verbaasd omhoog en vroeg, ‘Houd jij ze?’
Nahman haalde zijn schouders op en antwoordde, ‘Men vermag
niet alles.’
‘Dan heb je geen recht om vragen te stellen over zijn handelwijze.’
‘Daar gaat het niet om,’ antwoordde Nahman.
Avraham schudde bedroefd zijn hoofd en zei, ‘Je ziet alleen het
uitwendig kleed van de godsdienst. Voor de Geest is een vaste vorm
niet nodig.’
‘Er is de joodse wijze,’ zei Nahman.
‘Aanbid je God of het jodendom?’ vroeg Avraham. Er stroomden
tranen over zijn gezicht.
Nahman keerde zijn blik af. Hij was boos. Hij zei, ‘Don Immanuel
misleidt je met zijn zogenaamde esoterische bovennatuurkunde.’
Dat was Avraham te gortig. Hij zei kalm maar met grote emotie,
‘Nahman, ondanks je schranderheid heb je geen enkel spiritueel inzicht
in hetgeen jij je ganse leven bestudeerd hebt. Je ziet slechts regels.
Als de messias het zou wagen zonder hoed naar Zeona te komen,
zou je hem niet erkennen, omdat hij de regels overtrad.’
203

‘Wat wil je daarmee zeggen?’ vroeg Nahman verbluft.
‘Ik zal je iets vertellen over de man, die jij veroordeelt en dat je beslist
moet weten. Toen Don Immanuel zijn vrouw verloor tijdens de
rellen van Cordova, besloot hij zich te bekeren opdat hij een herhaling
kon voorkomen door binnen het christelijke kamp te opereren.
Hij werd verstoten door zijn familie en gemeenschap en door het slijk
gehaald door de mensen, die hij wilde beschermen. Heb je over het
vluchtplan Exodus gehoord?’
Nahman knikte en zei, ‘Exodus is een netwerk om gezochte joden
uit Spanje te krijgen.’
‘Is het geen bewonderswaardig netwerk en ogenschijnlijk georganiseerd
door iemand, die beschikt over informatie van binnenuit en
goed op de hoogte is van de bedoelingen van de autoriteiten?’ vroeg
Avraham. Nahman knikte.
‘Het idee en de voorbereiding zijn volledig Don Immanuels werk
geweest.’
Deze onthulling choqueerde Nahman.
Avraham vervolgde, ‘Op dit moment zijn er onderhandelingen aan
het hof gaande, opdat de joden in het land mogen blijven. Wie heeft
dat geregeld, denk jij? Terwijl je hem veroordeelt en aan het muggeziften
bent, waagt Don Immanuel zijn leven om ons volk te beschermen.’
Nahman staarde naar Avraham. Wat had hij gedaan? Wat voor
vreselijke misdaad had hij gepleegd?
Avraham vervolgde, omdat er geen antwoord kwam, ‘In de loop
der tijd realiseerde Don Immanuel zich, dat het probleem niet politiek
kon worden opgelost. Als een kabbalist werkte hij op de psychische
en spirituele niveau’s, opdat de normen en waardepatronen
zouden veranderen en mensen elkaar als menselijke schepselen gingen
zien, en niet alleen als joden, christenen en moslims. Onze kleine
groep maakt deel uit van een beweging waarbinnen individuen elkaar
ontmoeten zonder sektarische strijd. Rabbi Immanuel is geen
204

afvallige, maar een van de initiatiefnemers van de nieuwe tijd.’ Nahman
begreep nu wat hij had gedaan. Indien het waar was wat Avraham
zei, dan was Don Immanuel een veel beter jood, hij zou hem met zijn
inspanningen nooit kunnen overtreffen. Hij had zichzelf met Don
Immanuel vergeleken en hij werd met afschuw vervuld, toen hij zijn
eigen spirituele trots waarnam. Al zijn beschuldigingen waren geworteld
in zijn jaloezie op — wat hij nu duidelijk waarnam als een goede
en grote geest. Hij richtte zich tot Avraham en zei, ‘Ik heb laster verspreid
over Don Immanuel. Wat kan ik doen om het recht te zetten?’
Avraham keek naar Nahman, wier ogen niet langer vertroebeld waren,
maar met tranen gevuld. Hij zei, ‘vergeef jezelf, want ik weet dat
Don Immanuel je zou vergeven.’
Nahman knikte en zei, ‘Ik zal alles doen om wat ik hem en zijn werk
heb aangedaan te herstellen.’
Toen omhelsden ze elkaar en huilden.
205

49
DON IMMANUEL zat in een cel in het Alcazar die was gereserveerd
voor het grauw uit de stad, meestal kleine misdadigers. Het lage
plafond, de witgekalkte muren, en het kleine, getraliede venster
ademden naargeestigheid uit. Deze atmosfeer was het ellendige restant,
dat gevangenen hier eeuwenlang achterlieten. Het was koud,
maar droog en Don Immanuel schikte het eenvoudig meubilair, opdat
hij voor het raam kon zitten en naar de hemel kijken. Daarna wijdde
hij de plaats aan de Goddelijke Aanwezigheid toe.
Hierna ging hij zitten en dacht na over zijn arrestatie, die hij beschouwde
als een onvermijdelijk onderdeel van het kosmische plan.
Eenieder had met hart en ziel zijn rol gespeeld, omdat men zo was gevormd
en gemaakt en bijdroeg aan de situatie, die in Zeona zijn beslag
kreeg en tenslotte de wereld zou beïnvloeden. Een alternatief
was er niet, omdat weinig individuen in staat waren zichzelf te veranderen
— en zodoende de gebeurtenissen. De meesten werden in het
algemene tij der geschiedenis meegevoerd door impulsieve gewoonten.
Zijn positie was anders. Hij wist nu wat er aan de hand was. Hij
kon nog altijd de rol weigeren, die de Voorzienigheid hem had gegeven.
Hij bezat daartoe de kracht, maar hij kon ook doorgaan en zijn
verantwoordelijkheid aanvaarden, als offer, als het instrument waardoor
de mensheid in staat was een cruciaal punt in de geschiedenis
te overbruggen.
Hij vestigde zijn aandacht van het kosmisch niveau op het persoonlijke
aspect van de omstandigheden. Hij herinnerde zich het gezicht
van zijn dochters minnaar.
206

Eén blik onthulde dat Rachel de laatste was in een lange reeks van
verleidingen. Zijn blik had Coruna doen ontwaken, hem onthuld wie
hij was. De man verafschuwde zichzelf en zijn leven. Coruna verwierf
dit inzicht en kreeg berouw, omdat hij – ondanks zijn zwakheid – over
een aangeboren geweten beschikte, dat verhinderde dat hij boosaardig
was. Zijn superieur, Oviedo, dat was iets heel anders.
Toen Don Immanuel naar het Alcazar was gebracht, ondervroeg de
kapitein hem. En deze genoot ervan macht uit te oefenen. Don Immanuel
had de vertoning heel objectief gadegeslagen en Oviedo kon niet
begrijpen waarom de toestand de gevangene zo onverschillig liet. Het
maakte hem razend en deed de woede, die in zijn wezen latent aanwezig
was, omhoog stijgen waardoor hij een handlanger werd van de
demonische geesten die in het Alcazar rondwaarden.
Toen Oviedo hem vragen stelde, drong de geur van ontbinding en
bederf de ruimte binnen.
Don Immanuel nam het waar, terwijl hij het verleden, het heden
en de toekomst van de kapitein voor zich uitgestrekt zag liggen. Er
woekerde een kankergezwel in de ziel van de kapitein dat gevaarlijk
kon worden, als hij voorbijliep aan de gelegenheid die zich hier voordeed.
Don Immanuel had mededogen met Oviedo, want hier was een
man met grote mogelijkheden, die om wille van ambities op zijn eigen
ondergang afstevende.
De derde officier Toro was goed noch slecht. Hij was een gewoon
mens, in staat om vriendelijk te zijn, maar raakte gemakkelijk in situaties
verzeild waarin hij slechts oog had voor zijn eigen begeerte. Hij
was een onvolwassen ziel, die leerde wat menswording was. Zijn huidige
ervaring zou hem leren dat een daad gevolgen had.
Alle drie de officieren bevonden zich op een cruciaal punt in hun
ontwikkeling. Het noodlot had hen samengebracht.
Toro de man van het instinct, Coruna de man van het gevoel, en
de Oviedo de denker, waren elkaar onbewust aan het onderwijzen.
207

Ze waren een van de diverse groepen van zielen die betrokken waren
bij een drama dat zich over vele levens uitstrekte. En nu moesten
ze hun bescheiden rol spelen in een cruciale handeling in de spirituele
geschiedenis.
Terwijl hij zo nadacht, was Don Immanuel zich bewust van het leed
waarmee de muren van zijn cel verzadigd waren. Als hij luisterde kon
hij de kreten horen van de dronkaards, dieven, zwendelaars, moordenaars,
politieke gevangenen en religieuze ketters, die hier gekerkerd
waren. Het was alsof men bladzijden van een kroniek omdraaide, gekerfd
in de stenen van de cel, om te zien wie er hier zoal gevangen zat.
Hij zag beelden van melancholie en wegkwijnende gezichten opduiken.
Hij zoog ze op en veranderde ze door de uitstraling van zijn wezen,
zodat de ruimte, beetje bij beetje, langzaam gezuiverd werd van
het diepe, smartelijk verdriet dat de muren doordrenkte.
Terwijl zijn licht de duisternis in zijn cel verlichtte, begon de sfeer
warmer te worden en zoet te geuren. Het gehavende meubilair, dat
men woedend en wanhopig gebruikte, zag er ineens antiek en warm
uit toen de houtvezels hun lading haat loslieten. Zelfs de zure lucht
die van de grond opsloeg verdween, zodat de cel een plezierige plaats
werd waar een man kon gaan zitten mediteren.
Don Immanuel die deze verandering tot stand bracht en de macht
van de geest over de stof waarnam, was van mening dat het ironisch
was dat hij zijn cel op ieder moment door een simpel wonder kon verlaten.
Sterker nog, de idee dat de gevangenbewaarder de cel gesloten
en leeg zou aantreffen, amuseerde hem. Het was verleidelijk, maar hij
moest in deze afgelegen Castiliaanse stad doorstaan wat hem was opgedragen,
hoewel de wereld er nooit van zou horen.
Het viel de bewaker die voedsel bracht op dat de cel anders was,
maar hij kon niet zien waaraan het lag. Don Immanuel was klaarblijkelijk
een gentleman — hoewel hij een ongelovige was. Hij had nog nooit
zulk een waardigheid gezien. Het was alsof men een eregast ontving.
208

Hij noemde hem heel spontaan ‘Monseigneur’, en ontdekte dat
hij voor Don Immanuel deed wat hij voor geen enkele gevangene
zou hebben gedaan om diens leven onder moeilijke omstandigheden
te veraangenamen. Dit verbaasde hem en toch wilde hij niet anders.
Voor de eerste keer in zijn lange en ondankbare loopbaan, was
de bewaarder gelukkig met zijn werk, want hij diende een mens die,
dat wist hij, goed en edel was.
Terwijl Don Immanuel wachtte op het begin van zijn beproeving,
dacht hij na over zijn familie en vriendenkring. Ze wisten, eenieder
voor zich, wat ze moesten doen, want hij had ze voorbereid op zulk
een ogenblik. Ze zouden, zoals hij, de gebeurtenissen ervaren in de
wetenschap, dat wat gebeuren moest uiteindelijk het goede zou bewerkstelligen,
zelfs als de schijn bedroog. Tijdens de avondmeditatie
bad hij, ‘God vol genade, leer ons het noodlot tegemoet te treden
met innerlijk vertrouwen en uiterlijke gehoorzaamheid. Heer, dat
we Uw wil mogen dienen, en mogen helpen Uw Goddelijke Voornemen
uit te voeren.’
209

50
HAKIM EN dokter Mora zaten in de kamer van Don Immanuel.
Niets was aangeroerd, hoewel Hakim wist, dat hij niet zou terugkeren.
Een droom had hem getoond dat dit niet zou gebeuren. Mora
verwachtte ook niet dat Don Immanuel zou terugkeren, omdat hij
de werkwijze van de Inquisitie kende. Indien het slachtoffer niet veroordeeld
werd tot de brandstapel of gevangenschap, was de meest
milde straf waarop hij kon hopen een zware boete, die hem ruïneerde
— en Don Immanuel was te belangrijk om onschuldig te worden
verklaard.
De twee mannen zaten zwijgend en herinnerde zich de vele bijzondere
gebeurtenissen, die hadden plaatsgevonden in de studeerkamer,
die een deur naar de andere wereld was geweest. Soms was zijn omvang
dermate toegenomen, dat een andere tijd en ruimte deze vulde.
Binnen zijn muren hadden ze in het verre verleden geschouwd en waren
ze in aanraking gekomen met mensen uit andere tijdvakken. Ze
hadden een blik mogen werpen in het rijk der Engelen, glimpen opgevangen
van de werking der Voorzienigheid. Terwijl ze bepaalde spirituele
oefeningen deden hadden ze dingen ervaren waarover ze tot
dan toe alleen in boeken hadden gelezen.
Mora zag wat hij in vroegere levens was geweest. Tijdens een van
de bijeenkomsten had hij zichzelf gezien als Griekse geneesheer in
de Antieke oudheid, en in een andere tijperk als arts in het Romeinse
leger. Deze oefeningen om de diepste herinneringen van het bewustzijn
aan te boren waren fascinerend geweest, en nu waren die
dagen voorbij.
210

Hij zei tegen Hakim, ‘Het is vreemd dat ik, een christen, en jij, een
moslim, hier in de kamer van een jood zitten en zijn vertrek betreuren.’
Hakim knikte, ‘Het Werk is veel groter dan onze verschillende culturen.
Wat we ervaren is een belangrijke overgang.’
‘Wat bedoel je?’ vroeg Mora.
‘De voorbereiding van onze groep is klaar. Nu moeten we onze taak
uitvoeren.’ Mora knikte en zei, ‘Ik dacht altijd dat ik de lange termijn
visie had, maar nu weet ik, door jouw suggestie, dat mijn reikwijdte
niet erg groot is. Kun je er meer over zeggen?’
Hakim keek naar de oudere man en glimlachte. Dit was echte nederigheid.
Mora wachtte. Hij erkende dat Hakim een oudere en wijzere
ziel als hij bezat, hoewel hij zelf ouder was. Zijn omgang met Don
Immanuel had hem geleerd, dat lichamelijke leeftijd alleen betrekking
heeft op de stoffelijke wereld.
Op deze vraag antwoordde Hakim, ‘Echt spiritueel werk moet altijd
beantwoorden aan de plaats en de tijd. We bevinden ons op een
bijzonder tijdstip, waarop mensen van drie grote godsdiensten elkaar
kunnen ontmoeten. Dat kan op twee manieren: door conflict en vervolging,
of in wederzijdse liefde en met uitwisseling van ervaringen.
Onze groep vertegenwoordigt de tweede keuzemogelijkheid. Normaliter
vinden zulke gebeurtenissen alleen maar onder bijzondere
omstandigheden plaats — en dat ervaren wij. En ze duren net zolang
als dat de voorwaarden gunstig zijn. Indien de leider weggenomen
wordt, verspreidt de groep zich meestal.
Mora knikte en hij werd plotseling getroffen door de overeenkomst
tussen de situatie in Zeona en wat Jezus en zijn discipelen
hadden ervaren. De stille suggestie deed hem huiveren en hij verwierp
haar als een te levendige fantasie.
‘Wat gebeurt er gewoonlijk als ze zich verspreiden?’ vroeg hij, om
het verlies van zijn spirituele reddinglijn onder ogen te zien.
211

Hakim keek naar het onvoltooide manuscript op het bureau van
Don Immanuel, en zei, ‘Leden van de groep zijn zaden die van de
boom afvallen. Hun taak is kennis in het buitenland te verspreiden,
zodat het elders wortel kan schieten. Indien we het Werk uitvoeren,
zal dat misschien over vijfhonderd jaar vrucht dragen — wellicht in de
wildernis van Engeland of in een of ander onontdekt land aan de overzijde
van de grote, Westelijke Oceaan. Wie zal het zeggen?’
Mora knikte en zei, ‘Wat je zegt geeft aan onze individuele handelen
een kosmisch perspectief.’
Hakim liep naar het venster en keek naar buiten. Vanwaar hij stond
kon hij het kruis van Santiago zien, de halve maan van de moskee, en
de ster van de synagoge. Hij zei, ‘Nadat we getuigen zijn geweest van
wat er staat te gebeuren, zullen we allen naar verschillende plaatsen
vertrekken. Jij zult in Castilië blijven, omdat er hier veel zielen zijn,
die zich willen ontwikkelen. Don Immanuel heeft geopperd dat je
naar Avila gaat, een stad die rijp is voor een esoterische groep. En wij,
de overigen kregen ook een eigen plaats toegewezen.’ Mora wierp
een blik omhoog naar Hakim. Hun leraar had rekening gehouden
met ieder eventualiteit. Hij realiseerde zich dat hij de getuige was
van de overdracht van de verantwoordelijkheid. Hij herinnerde zich
dat Don Immanuel eens had gezegd dat hij niet zou weggaan voordat
iemand op dat niveau zijn positie kon overnemen. Hakim was klaar.
Onmiddellijk, alsof hij Mora’s gedachten had gehoord had, zei Hakim,
‘Op een zeker punt ontvangt iedereen zijn bevelen. Voor sommigen
komt het tijdens een vreedzame periode, en voor anderen temidden
van een crisis. Wanneer dat gebeurt, bestaat er geen enkel
misverstand over de aanwijzing van de Allerhoogste.’
212

51
PEDRO DE Ocana zat bij Rachel op haar kamer, ze huilde. Toen hij
de volgende morgen over de arrestatie had vernomen, was hij onmiddellijk
naar het huis toegegaan en trof daar Mora en Hakim aan, die
een totaal ontredderde Rachel troostten. De dokter had haar om te
kalmeren een kruidenmengsel gegeven. Hij liet haar bij Ocana achter
nadat Rachel zei dat ze zijn aanwezigheid op prijs stelde. Ze had
hem inderdaad geroepen in het uur van haar nood. Terwijl hij haar
huilend op bed gadesloeg, zat hij op een stoel en peinsde over de betekenis
van wat er plaatsvond. Het was net een onverwachte aardbeving.
Plotseling verkeerde de groep, die de spil van zijn leven was
geworden, in gevaar. Hij had hetzelfde zien gebeuren tijdens een
veldslag, toen een commandant gedood of gevangen werd genomen.
Hij wist dat Hakim en Mora ontdaan waren, hoewel ze uiterlijk bedaard
leken. Avraham zou, net als hij en Rachel, ten zeerste geschokt
zijn. En wat Nahman betreft, deze beschouwde hij niet als een lid
van de groep.
Rachel lag met haar betraande gezicht op haar kussen, uitgeput
door het huilen en gebrek aan slaap. Ze was ontzettend dankbaar dat
Ocana er was en huilde des te meer, omdat Coruna niét de man Ocana
was. Heel de nacht maalden haar gedachten over wat er die vorige
avond was gebeurd. Steeds opnieuw dacht ze aan Coruna, die in
volledige wapenuitrusting haar vader had gearresteerd, zijn gouden
haar in de helm gestoken, terwijl hij zijn orders op een hoogdravende
toon uitsprak. Op dat moment werd haar de waarheid getoond en
die was voor haar ondraagbaar. Ze zag nu dat haar vermoeden beves-
213

tigd. Ze had zichzelf overgegeven aan een droombeeld, niet aan een
man en tot haar afgrijzen was haar liefde nu veranderd in haat. Dit
verstoorde haar, omdat ze zich realiseerde dat ze een gruwelijke vergissing
had begaan. Ze was dom geweest, zo onverstandig om niet te
zien wie Coruna werkelijk was. Ocana keek naar Rachel, terwijl hij
in zijn zetel zat en zag dat haar ogen gezwollen waren. Haar gezicht
was van verdriet vertrokken, maar hij vond dat ze nog altijd mooi was.
Regelmatig schokte ze hevig door het huilen, en kokhalsde. Dit was
niet de elegante en intelligente Doncella, maar dat deerde hem niet,
want hij hield van haar en zou net zo lang blijven, als ze wilde dat hij
blijven zou, eeuwig indien het nodig was.
‘Kan ik iets doen?’ vroeg hij.
Zij knikte, veegde haar gezicht met haar zakdoek af en gaf aan dat
hij naast haar moest komen zitten. Hij stond op en ging op het beduiteinde
zitten, maar zij strekte haar hand uit en nam de zijne en trok
hem dichterbij. Ze liet haar armen rond hem glijden en huilde omdat
ze zijn standvastigheid en goedheid waarnam in tegenstelling tot
Coruna’s wisselvallige, zelfgenoegzame ijdelheid. Waarom had ze dit
niet eerder gezien? In het aangezicht van de waarheid verdween haar
verdwazing. Haar minnaar had haar, én haar vader verraden. Ze verkrampte
en klemde zich aan Ocana vast. Ze hield op met huilen toen
haar een vreselijke gedachte te binnenschoot. Ze dacht terug aan haar
tijd met Coruna. Ze had over haar vader verteld. Wellicht had hij iets
door haar gezegd als bewijs opgevat. Ze verkilde van angst en woede.
Hij had haar op alle denkbare manieren misbruikt. Ze zei, ‘Pedro, ik
ben verantwoordelijk voor de arrestatie van mijn vader.’
Ocana schrok en wachtte op haar relaas.
Ze ging rechtop zitten en wiste haar ogen droog. Ze wist dat het
niet eenvoudig was om samen over haar affaire met Coruna te praten,
maar het moest gebeuren. Ze zei, ‘Je hebt de luitenant van de Militia
Christi ontmoet?’
214

Ocana kreeg kippenvel, omdat hij voorvoelde wat er ging komen.
Hij knikte.
Rachel sloeg haar ogen neer en zei, ‘Hij was mijn minnaar.’
Ocana knikte opnieuw terwijl hij alle tucht die hij kon opbrengen,
moest vergaren om een vlaag van hartstocht te weerstaan, en bedwingen.
Hij zweeg. Rachel die wist wat hij voelde, vervolgde, ‘Ik
gaf mezelf, omdat ik dacht dat ik verliefd was. Ik zie nu dat het niet
zo is geweest.’
Ze wachtte op zijn reactie.
Ocana knikte, toen hij zich herinnerde dat hij zelf ook zulke ervaringen
had. Hij was verbaasd over zijn redelijkheid. Dit was een nieuwe
Pedro de Ocana.
‘Aan zulke verdwazing ben ik ook ten prooi gevallen.’ Hij glimlachte,
want hij hield intens van haar, met heel zijn wezen. Rachel was erg
ontroerd, omdat ze wist dat hij het begreep, ondanks zijn gevoelens.
Ze zei, ‘Ik heb wellicht iets gezegd of gedaan dat bezwarend is voor
mijn vader.’
‘Zoals?’ vroeg Ocana.
‘Ik weet het niet,’ antwoordde ze.
Ocana zag haar teder aan, schudde zijn hoofd en zei, ‘Ik denk dat
je jezelf schuldgevoelens aanpraat. Je vader heeft geen wet overtreden.
Hij doet er alles om juist dat te voorkomen.’
‘Maar ik voel me verantwoordelijk, omdat ik die man heb toegestaan
ons huis te betreden.’
‘Rachel, hartstocht is redeloos en, geloof ik, in jouw geval, onschuldig.
Wat er gebeurd is, dat is geen ongeluk, maar de voltooiing van
het noodlot. Zelfs de arrestatie van je vader maakt deel uit van een
groter plan.’
Rachel keek omhoog naar Ocana. Haar vader had haar deze levensvisie
geleerd. En werkelijk, deze hele situatie leek te zijn omgeven met
het niet alledaagse odium van onvermijdelijkheid. Plotseling zag ze
215

voor haar ogen, terwijl ze naar Ocana keek, zijn gelaatstrekken veranderen.
Een ogenblik zag ze het gelaat achter zijn gezicht en nam ze
waar dat ze naar de man staarde die was voorbeschikt haar echtgenoot
te worden. Dit moment duurde slechts een seconde, maar het
veranderde heel haar houding tegenover hem. Hij zei, onkundig van
wat er was gebeurd, ‘Je hebt geen reden om jezelf iets te verwijten. Ik
vernam een gerucht over anonieme aanklachten tegen je vader. Sommige
lieden zien hem als een bedreiging voor hun positie. En ze zullen
alles doen om hem, vooral in de huidige atmosfeer in de stad, in
diskrediet te brengen.’
Rachel beaamde het. Het was een geweldige opluchting zo te kunnen
praten met Ocana. Nu ze zich beter voelde, ging ze rechtop zitten
om hem aan te kijken. Ze wilde zich vergewissen van wat ze zojuist
gezien had. Ja, zijn ziel was nog altijd zichtbaar in zijn ogen.
Ocana vroeg zich af waarom ze hem zo nadrukkelijk aankeek, totdat
hij haar blik ontmoette. Een enkele oogwisseling schiep een diepe,
wederzijdse erkenning. Beiden zeiden een lange tijd niets. Wellicht
was het opnieuw een drogbeeld, dacht Rachel.
Ocana wist zich geen raad, en zei tenslotte om de stilte te verbreken,
‘Je oom zegt dat we alleen maar kunnen wachten. De Hemel zal
voor alles zorgdragen.’
Rachel knikte. Deze werkelijkheid kreeg zijn beslag voor haar ogen.
Ocana was geen inbeelding. Evenmin was hij een Adonis. Hij was
slechts zichzelf, en dat is wat ze wilde, nodig had en de reden waarom
ze van hem hield. Vanaf dat ogenblik treurde ze niet langer over
Coruna.
216

52
AVRAHAM LIEP heen en weer in de kamer van zijn logement. Hij
was vertwijfeld en niet alleen vanwege de arrestatie van Don Immanuel,
maar ook vanwege één brief, die een van zijn handelsreizigers
had gebracht, waarin te lezen was dat het verbanningsdecreet was
aangenomen. De brief was afkomstig van een contact in Granada die
gedetailleerd verhaalde wat er gebeurd was. De joodse Dons hadden
hun verzoek om het edict te herroepen bij de Koningin ingediend,
aangevuld met dertigduizend dukaten. Ze legden uit dat Spanje veel
zou verliezen door het uitwijzen van zulk een talentvolle gemeenschap.
De Koningin en haar echtgenoot gaven dat toe, maar helaas
had Torquemada, de Groot-Inquisiteur, iedere kans op een vergelijk
onmogelijk gemaakt. Hij had gezegd dat Judas Christus voor dertig
zilverlingen had verkocht. Wilde de kroon hetzelfde doen voor dertigduizend?
Hierdoor was verdere discussie onmogelijk. De koningin
kon slechts het uitwijzingsbevel ondertekenen.
Het decreet gelastte iedere jood om binnen vier maanden uit Spanje
te vertrekken. Dat zou niet eenvoudig zijn, want de meeste joodse
families hadden zich zo aan het Spaanse leven aangepast, dat het lastig
zou zijn om te vertrekken. Velen zouden zich liever bekeren dan
hun bezit verliezen. En dat zou betekenen: nog meer conversos waar
de oude christenen al een hekel aan hadden.
Avraham schudde zijn hoofd. Hij wist niet wie het meest ongelukkig
was, degene die zich in de schaduw van het Heilig Officie bekeerde,
of hij die het vooruitzicht genoot één van de honderdveertigduizend
bannelingen te zijn. Avraham dacht aan alle jodenwijken
217

in Spanje waar mensen hun huizen en bezittingen tegen een heel bescheiden
prijs moesten verkopen, want men mocht slechts een klein
bedrag meenemen. Hij voorzag rellen en tragedies, wanneer de joden
door een vijandiggezind land zich een weg naar de havens baanden,
waar gewetenloze zeelui ongetwijfeld hun benarde toestand zouden
uitbuiten. Deze verwachting was gebaseerd op wat er tweehonderd
jaar eerder in Engeland was geschied. Ze werden niet alleen verbannen,
maar ook over boord gekieperd, toen hun de laatste cent was
afgeperst. Waar kon een jood veilig wonen? Sommigen zouden naar
Portugal vluchten, maar het was slechts een kwestie van tijd voordat
daar hetzelfde zou gebeuren. Anderen zouden naar Nederland gaan,
naar Frankrijk, Duitsland en Italië. Ze zouden er veilig zijn. Engeland
liet geen joden toe, hoewel er conversos in Londen woonden, die
slechts in naam christen waren. De minst vijandig gezinde landen waren
de moslimlanden in Noord Afrika en het Turkse Rijk. Terwijl hij
nadacht over de toekomst, werd er op zijn deur geklopt en schreed
Nahman binnen, zijn gezicht vertrokken en zijn ogen mat.
‘Wat is er aan de hand?’ vroeg Avraham.
‘Ik wil je zeggen dat ik iets vreselijks heb gedaan.’
‘Avraham gebaarde om te gaan zitten.
‘Ik ben degene geweest die Don Immanuel heeft verraden door de
Inquisitie een valse getuigenverklaring te sturen.’
Nahman viel op zijn knieën, boog zijn voorhoofd naar het tapijt en
begon te huilen. Avraham was ontzet. Hij wist dat Nahman Don Immanuel
afwees, maar hij had niet gedacht dat hij deze impuls zou volgen.
‘Waarom heb je me dit niet eerder verteld?’ vroeg hij.
Nahman sloeg zijn hoofd tegen de vloer en zei, ‘Ik deed het om je
te bewaren voor het verderf, maar ik begrijp nu, in het licht van wat
je me over Don Immanuel hebt verteld, dat ik niet langer mag zwijgen
over wat ik mezelf heb aangedaan.’
Avraham bevroor in zijn stoel. Dit was een spirituele crisis van de
218

eerste orde. ‘Alles is zinvol,’ zei hij en liet zijn bewustzijn naar Gadlut
stijgen of ‘de grotere toestand’ — zoals Don Immanuel hun geleerd
had.
‘Wat heb je precies gedaan?’ vroeg hij.
Nahman snikte. ‘Ik heb het Heilig Office meegedeeld dat hij een
tovenaar is, wat ik destijds geloofde.’
Avraham schudde zijn hoofd. Een boosaardige brief had jaren van
Don Immanuels werk vernietigd. Hij zuchtte diep en hij keek naar
Nahman die een wrak was. Hij kon hem niet straffen. Nahmans eigen
geweten zou dat doen. Hij boog, trok Nahman omhoog en zei, ‘Wat
er gebeurd is, dat is de werkelijkheid waarmee we aan de slag moeten.
Laten we onze gedachten richten op het goede dat uit deze situatie
kan voortkomen.’
Nahman blikte omhoog met een afgetobd gezicht en vroeg, ‘Zal
Don Immanuel me ooit kunnen vergeven?’
Avraham knikte. ‘Ik denk het wel, omdat hij is wie hij is. Ik heb dit
van hem geleerd: het leven is een spirituele reis waarin crises als deze,
diepgaande veranderingen teweegbrengen die anders niet zouden
plaatsvinden. Een dergelijke gebeurtenis heeft je zelfbeeld vernietigd
en je geconfronteerd met wie je werkelijk bent. Je bent niet
langer de oude Nahman. Dit is je kans om van een pietluttige wetsgeleerde
te veranderen in iemand die de Torah werkelijk begrijpt.’ Deze
woorden maakten diepe indruk op Nahman. Terwijl zijn ziel zich
bevrijdde van zijn kleinzielig intellect, werd hem plotseling duidelijk
wat hij een leven lang gedaan had.
Hij zei, een mouw langs zijn ogen vegend, ‘Zeg me wat ik moet
doen.’
Avraham dacht een ogenblik na, onzeker wat hij moest voorstellen.
Toen realiseerde hij zich dat met de prangende problemen die voor
hem lagen, de komst van Nahman een geschenk uit de Hemel was.
Hij had een man nodig die volkomen betrouwbaar was om operatie
219

Exodus te alarmeren. Hij zei, ‘Ik heb een dringende boodschap voor
de vluchtweg in Toledo. Je moet hem vannacht afgeven.’
‘Jij, jij vertrouwt me deze taak toe?’ hakkelde Nahman verbaasd.
‘Je eerlijkheid heeft je gered. Houd eraan vast en je zult het verschil
zien tussen de geest en de letter van Wet.’
Nahman vertrok diezelfde nacht als herboren naar de hoofdstad,
de fantasieën over zichzelf had hij losgelaten. Avraham had ook zijn
les geleerd. Voor de eerste keer begreep hij wat het betekende om,
met mededogen en genade, echt te oordelen en onderscheid te maken.
De Heilige verspilde niets.
220

53
TERWIJL EEN matte winterzon boven het Alcazar rees, werd een
kamer in gereedheid gebracht voor het Heilig Officie. Gewoonlijk
zetelde de stadsraad hier, maar hij werd nu ingericht als een soort
van rechtbank. De tafel van de monniken stond voor in de kamer, ernaast
één voor de klerk en in het midden was een stoel voor de beklaagde
neergezet met daar tegenover, aan de muur gehangen, achter
de zetels van de Inquisitie, het vaandel van de Inquisitie.
Toen de zitting begon, betrokken twee soldaten van de Militia
Christi de wacht bij de deuren. Vervolgens schreden de drie monniken
binnen, voorafgegaan door kapitein Oviedo, die ze naar hun zitplaatsen
begeleidde. Nadat de klerk was gaan zitten, gaf Fra Tomas
Oviedo te verstaan dat de eerste gevangene kon worden voorgeleid.
Terwijl ze wachtten, beëindigde Fra Tomas een gesprek met Fra
Juan. ‘Het Heilig Officie heeft een eigen rechtssysteem. Eymeric van
Aragon heeft alle vergrijpen beschreven die de Inquisitie mag berechten,
variërend van ketterij en godslastering tot aan tovenarij en
waarzeggerij — wat buiten het bereik van de civiele rechtbanken valt.’
Fra Juan luisterde met geveinsde belangstelling. Hij wachtte op
iets, maar hij wist niet wat. De deur van de kamer werd geopend, en
kapitein Oviedo kwam binnen, gevolgd door een voornaam uitziende
man gehuld in paarse wambuis, waarover een blauwe mantel hing.
Fra Juan sloeg zijn ogen omhoog. Hij herkende de man, maar hij
kon niet zeggen waar vandaan. Het gezicht van de man was ernstig,
intelligent en niet zonder humor. Het waren echter de ogen die de
aandacht trokken. Het was alsof de man uit een andere wereld toe-
221

keek, en alles wat hij aanzag doorschouwde. Fra Tomas zag enkel
een andere converso. Voor hem was Don Immanuel een rijke nieuwe
christen, hooghartig met airs. De Inquisitie en een maand gevangenis
zouden dat vertrouwen wel besnoeien en corrigeren. Hij bladerde in
de achtergrondinformatie van Oviedo. Don Immanuel was zowel een
geleerde, als een hoveling. En dat beviel hem niet. Liever ondervroeg
hij ongeschoolde joden. Die waren sowieso bijdehand en moeilijk genoeg.
Gelukkig genoot het Heilig Officie één voordeel — het was Gods
advocaat. Hij had niets te vrezen. Nooit eerder was hem zo’n rare gedachte
ingevallen en dat verbijsterde hem een moment.
Fra Pablo haatte Don Immanuel op het eerste gezicht. Hij was
een en al aanmatiging. Zijn gezicht en kleding verraadden het raffinement
van Lucifer. Hoe anders had een dergelijk man weelde en
macht verworven? Hij nam aan dat Don Immanuel schuldig was, omdat
– naar zijn opvatting – God niet zou toestaan, dat een onschuldige
voor de Inquisitie werd gebracht. Wat hem betreft was het slechts
een kwestie van de zonde aanwijzen, opdat de man gered of verbrand
kon worden.
Don Immanuel stond voor het tribunaal, terwijl Fra Tomas doorging
met zijn lessen aan Fra Juan. Dit was een techniek om gevangenen
te vernederen. Hij zei, ‘De Groot-Inquisiteur houdt ons voor dat
we geleid moeten worden door het verlangen naar waarheid, zodat
zelfs de meest verstokte zondaar een kans krijgt berouw te tonen. Hij
raadt ons ook aan om bijzonder waakzaam te zijn tijdens het onderzoek,
opdat men ons niet met listigheden bedriegt.’
Fra Pablo die altijd ontroerd werd door zulke emotionele zegswijzen,
voegde eraan toe, ‘De duivel ziet er niet altijd weerzinwekkend
uit. Onthoud dat hij de lichtdrager was, de meest schitterende onder
de Aartsengelen.’
Daarop richtte Fra Tomas zich tot Don Immanuel en opende de
rechtzaak met de vraag, ‘Bent U Immanuel Asher Cordovero?’
222

Don Immanuel knikte. Fra Pablo keek hem scherp aan en zei, ‘U
moet alle vragen beantwoorden.’
Don Immanuel knikte en zei, ‘Die ben ik.’
Fra Pablo wilde dat hij zijn volledige naam gaf, maar een blik van
Fra Tomas weerhield hem. Fra Tomas wilde beginnen met de zachte
aanpak. Drukzetten dat kwam eerst later.
Fra Tomas vervolgde, ‘Bent U afvallig geworden?’
‘Neen,’ antwoordde Don Immanuel.
‘U gaat biechten?’ vroeg Fra Tomas.
‘Jawel.’
‘Wie is uw biechtvader?’
‘Pater Arias.’
Fra Pablo kon zich niet inhouden en vroeg, ‘Wist U dat hij een verwant
is van de ketterse joodse bisschop van Segovia?’
Don Immanuel knikte en zei, ‘Ik ben niet onkundig van hun verwantschap.’
Fra Pablo glimlachte en keek naar Fra Tomas, maar de oudere monnik
negeerde hem en vroeg, ‘Wilt U een advocaat? — en ik wil U er op
wijzen dat hij het recht heeft zich terug te trekken als, en ik haal de
voorschriften aan, ‘hij ontdekt dat de beschuldigde niet de gerechtigheid
in zin heeft.’
‘Ik wil geen advocaat,’ antwoordde Don Immanuel.
Fra Tomas knikte naar zijn klerk, die het opschreef. Deze converso
dacht klaarblijkelijk dat zijn schranderheid hem zou beschermen.
Hij zou ontdekken dat ze geen hersenloze tegenstanders waren. Het
Heilig Officie kende alle trucs. Fra Tomas sprak vervolgens op formele,
aangeleerde toon, ‘Wij betreuren uw misstap. We willen U niet
straffen, maar U helpen genade deelachtig te worden. Kom, ga zitten.
Vertel ons alles wat U weet. Laat er vertrouwen tussen ons zijn,
opdat we deze zaak vriendschappelijk kunnen regelen.’
Don Immanuel ging zitten en zweeg, zijn blik gevestigd op de ou-
223

dere Inquisiteur die zijn blik ontweek en opmerkte, ‘We hebben getuigen
die afweten van uw activiteiten. Onthoud dat de kerk alle zondaars
vergeeft.’
‘Ik heb niet tegen de Kerk gezondigd,’ antwoordde Don Immanuel.
Fra Tomas gromde. Dit beloofde een moeilijke zaak te worden. Hij
zei, ‘Er is bewijs dat U bijeenkomsten houdt in uw huis.’
‘Dat is juist. Vrienden komen eenmaal in de week om over het leven
te praten. Dat is geen misdaad.’
Fra Tomas tuitte zijn lippen en schudde het hoofd. Hij zei, ‘Ik weet
zeker dat er meer achter steekt. Maar we kunnen wachten. Ik moet
U waarschuwen dat het Heilig Officie naar een andere stad kan trekken
en U in de gevangenis achterlaten tot we terugkeren, in de herfst.
Dat zou dat een onaangenaam en geheel onnodig verblijf zijn indien
U niet toegeeft wat U, volgens ons bewijs, doet. Terwijl het tweegesprek
tussen Don Immanuel en Fra Tomas vorderde, schoot Fra Juan
iets vreselijks te binnen. Terwijl hij staarde naar Don Immanuels
gezicht en zich herinnerde waar hij die ogen eerder had gezien, begon
het onmogelijke hem te dagen. Verdichtte het droombeeld zich
voor zijn ogen, nam de rechtbank van het Sanhedrin vorm aan? Het
was onmogelijk. Fra Juan blikte naar de tafel om de vraag te omzeilen.
Hij zat roerloos, gevangen in weifelingen tijdens de korte en onbevredigende
ondervraging. Een brok angst. Hij was dan ook opgelucht
toen Don Immanuel werd weggeleid. Hij kon niet geloven wat
hij waarnam, hield hij zichzelf voor. Het kon niet waar zijn — en toch.
Zijn gedachte werd onderbroken door Fra Pablo die zei, ‘Een halsstarrige
jood.’
Fra Tomas knikte maar zei, om niet de indruk te wekken dat hij
vooringenomen was, ‘Misschien — maar wat is uw mening, Fra Juan?’
Fra Juan schudde zijn hoofd en zei, want dit viel niet te ontkennen,
‘Hij heeft het gezicht van een heilige.’
Fra Pablo draaide zich verbijsterd naar hem toe. ‘Laat je niet be-
224

driegen door het masker van wereldse verfijning. Deze man weet iedere
rol te spelen. Dit was het gelaat van het boze.’ Fra Juan was beteuterd.
Misschien had Fra Pablo gelijk, maar desondanks spiegelde
deze man, wie hij ook mocht zijn, de zijnsaard van de kijker. Dat wist
hij, maar dat kon hij niet aan zijn superieuren vertellen want hij voelde
zich opnieuw ten prooi gevallen aan verwarring.
225

54
OP DE avond van Don Immanuels ondervraging, stond Coruna
in de regen voor Rachels huis en keek omhoog en hoopte dat ze misschien
een blik uit haar raam zou werpen. Hij was wanhopig, wilde
haar zien en zijn positie uitleggen. Zijn schuldgevoelens waren
zo groot, dat hij alles wilde doen om haar vertrouwen te herwinnen.
Toen hij er op uit was gestuurd om Don Immanuel te arresteren,
werd alles overdekt door zijn angst voor Oviedo. Aanvankelijk
had hij Oviedo vervloekt, maar nu was hij hem dankbaar want het
had hem getoond wat hij met zijn leven deed. Nu moest hij Rachel
vertellen op welke manier hij zijn kennis over het Heilig Officie zou
aanwenden om haar vader uit zijn benarde toestand te bevrijden. Hij
hield van haar, en zou alles riskeren om dat te bewijzen.
Terwijl hij naar het raam keek, zag hij een silhouet. Het was slechts
een glimp, maar het was onmiskenbaar een man. Hij voelde een
zweem paniek. Wie was het? Jaloezie greep hem aan. Moest hij een
briefje onder de brug achterlaten, hoewel het onwaarschijnlijk was,
dat ze daar ooit nog naar toeging? Hij sloeg met zijn vuist tegen zijn
hoofd. Wist Don Immanuel van hun verhouding? Had Rachel het
hem verteld? Toen ze op die verschrikkelijke nacht oog in oog met elkaar
stonden, had hij gevoeld dat haar vader alles wist. Het was een afgrijselijk
moment, want hij was zich plotseling bewust geworden van
zijn verdorvenheid en geniepige perversie. Zijn ziel verlangde ernaar
zijn onschuld te herstellen en daarvoor had hij Rachels hulp nodig.
Hij had een of twee vrouwen hartstochtelijk begeerd, maar hij
hield van Rachel en wilde haar als vrouw. Terwijl hij rilde in de kou-
226

de straat, stelde hij zich haar in zijn bed voor, met zijn familie op hun
landgoed. Ze was de ideale gemalin. Hij zou de Militia Christi verlaten
en het aangenaam leven van een landheer leiden.
Nu verlangde hij alleen nog maar naar vrede en liefde, en deze werden
belichaamd door Rachel. Deze gedachte maakte hem radeloos en
hij boog en griste een handvol kleine steentjes van de straat. Hij nam
een kiezel en smeet hem omhoog, maar miste. De tweede worp miste
eveneens. Hij zou doorgaan totdat hij een raam raakte.
Achter het venster vond een cruciale gebeurtenis plaats. Ocana
wandelde nerveus door de kamer, terwijl Rachel met gekruiste benen
op bed zat, en naar haar handen staarde. De atmosfeer was gespannen
en ze rilden allebei ondanks de hitte van het vuur dat de kamer
verwarmde. Ocana had haar net gezoend. Rachel was verbaasd
over zijn plotseling, ondoordacht handelen, niettemin had ze zijn
onuitgesproken liefdesverklaring met diepe ontroering beantwoord.
Toen ze elkaar loslieten, vroeg zij of hij alles had begrepen wat zij
hem vertelde over haar affaire met Coruna. Hij knikte en zei dat het
geen verschil maakte. Ze begon te huilen. Ocana vroeg wat er aan de
hand was. Ze schudde haar hoofd terwijl de tranen over haar wangen
stroomden. Ocana begreep niet wat er aan de hand was tot ze van
haar bed oprees, voor hem ging staan, en verklaarde, ‘Pedro de Ocana,
ik hield van je zonder dat ik het wist. Ik ben een dwaas geweest,
een grote dwaas.’
In eerste instantie kon hij niet geloven wat hij hoorde, maar het
was echt toen zij hem naar zich toetrok en hem vol op de mond kuste.
Toen hij haar tranen op zijn wang voelde, wist hij dat het geen
droom was. Hij sloeg zijn armen om haar heen en omhelsde haar
zachtjes, ofschoon niet zonder hartstocht. Toen ze elkaar loslieten
om elkaar aan te kijken, om blikken van verstandhouding te wisselen,
beroerde en verenigde de liefde beider zielen. Op dat moment hoorden
ze dat iets het raam raakte. Aanvankelijk schonken ze er geen
227

aandacht aan. Een tweede tik tegen het venster deed Rachel echter
opstaan om uit het raam, in de straat te kijken. Haar gezicht was asgrauw
toen ze het gordijn weer dichttrok. ‘Het is Howard de Coruna,’
zei ze tegen Ocana.
Coruna bibberde en wachtte nerveus in de stromende regen. Rachel
was naar het raam gekomen en had hem gezien. Zou ze naar beneden
komen? Toen de deur opende zag hij niet de kleine en delicate
verschijning die het voorwerp van zijn hoop was, maar de slanke en
krijgshaftige vorm van Ocana.
‘De Doncella wenst je niet te spreken.’
‘Maar ik wil haar zien,’ eiste Coruna. Hij legde zijn hand op het gevest
van zijn zwaard, en verwachtte dat Ocana zou buigen, maar Ocana
bleef staan. ‘Wie was deze onbeschaamde burger,’ dacht Coruna,
want hij herkende Ocana niet in het zwakke licht.
‘Opzij,’ gebood Coruna. Hij was een officier van de Militia Christi.
Niemand versperde hem de weg.
‘Ook met geweld krijg je Rachel niet te spreken.’
Het noemen van Rachels naam deed Coruna in woede ontsteken.
Welk recht had deze boer hem de weg te versperren? Hij maakte aanstalten
zijn zwaard te trekken, maar Ocana, een veteraan, stapte naar
voren en sloeg hem met zijn hand, en deze uithaal verlamde Coruna’s
arm. Daarna maaide hij Coruna onderuit, die languit in de soppende
goot belandde, terwijl zijn zwaard op de kasseien kletterde. Ocana
raapte het op en boog zich over hem, de punt van het lemmet net boven
Coruna’s geslachtsdeel zwevend.
‘Eén haal en je amoureuze carrière is voorbij,’ zei Ocana.
Coruna sloot zijn ogen en bad.
Ocana voelde een kille woede opstijgen, maar hij liet zich niet gaan.
‘Sta op,’ gebood hij.
Coruna klauterde overeind. Zijn uniform was vuil en zijn gezicht
en haar waren bedekt met slijk. Dit was geen vrouw waard, dacht hij,
228

en in het bijzonder een Arabische jodin. Hij haatte haar omdat ze
hem dit, deze vernedering had aangedaan.
‘Je bent een schande voor het beroep van soldaat. Verdwijn,’ snauwde
Ocana.
Coruna liep weg met alle waardigheid die hij kon opbrengen. Hij
zou nooit meer verliefd worden en zich zo blootgeven. Terwijl zijn
figuur vervaagde in de buiige duisternis, keek Ocana naar het zilveren
zwaard met inlegwerk. Als dit het symbool was van Coruna’s eer,
laat het dan maar in de goot liggen. Hij smeet het neer en keek omhoog,
naar waar Rachel bij het raam stond. Ze had alles gezien. Ze
knikten naar elkaar. De affaire met Coruna was nu beëindigd, hier begon
hun liefdesavontuur.
229

55
MORA ZAT in de cel van Don Immanuel. Keurde hem met het oog
van de arts, hij leek dunner geworden, maar hij leed niet onder zijn
opsluiting. Hij leek waarachtig vooral content, want zijn leven was
nu zo eenvoudig. Mora wist dat Don Immanuel van de eenzaamheid
genoot, en dat amuseerde hem, omdat het als straf was bedoeld.
Mora was Don Immanuels eerste bezoeker. Als geneesheer en
vriend van de familie, had hij erop gestaan het eerste bezoek af te
leggen, voor Rachel, opdat hij zich van de toestand kon vergewissen.
Tot zijn verrassing trof hij Don Immanuel in een niet al te onaangename
omgeving aan. Het belangrijkste was evenwel dat hij zag dat
Don Immanuel sterk was veranderd. Hij leek bijna alsof hij heel iemand
anders was.
Mora wilde vrijuit praten maar Don Immanuel gaf aan dat dit niet
verstandig was, omdat iemand meeluisterde.
Daarom sprak Mora over Rachel en haar toestand, en vertelde over
Ocana die voor haar zorgde, en over Hakim.
Don Immanuel knikte. Allen hadden ze hun eigen verantwoordelijkheid
opgenomen. Het was goed.
Mora die het nieuws van Avraham wilde overbrengen, vertelde
toen dat hij had vernomen van een koopman, die ziek was geworden
omdat hij binnenkort werd uitgewezen. Wat was het advies dat Don
Immanuel in een zulk een aangelegenheid kon geven? Op dat punt
opende de bewaker de deur om te zeggen, dat de tijd van Mora was
verstreken en dat er een andere bezoeker stond te wachten. ‘Ik zou
230

je patiënt aanraden een nieuwe zaak in het buitenland te beginnen,’
zei Don Immanuel, toen de dokter opstond om weg te gaan. Mora
knikte. Mora die zelden zijn emoties toonde voelde plotseling tranen
in zijn ogen opwellen. Don Immanuel keek hem recht aan en zei,
‘Verlies het overzicht niet.’
Mora knikte en verliet de cel met pijn in zijn hart, maar zijn bewustzijn
was wonderbaarlijk helder. Een moment was hem getoond wat
er werkelijk gebeurde. Hij verwonderde zich over het werk van de
Hemel. Hij nam deel aan een kosmisch drama. Volgens de christelijke
traditie was Sint Lucas een zachtaardige arts en hier was hij getuige
van hetzelfde verhaal, dat vijftien eeuwen later in zijn eigen stad,
in Spanje plaatsvond.
Don Faderique keek de cel rond in zijn hoedanigheid van gouverneur
van de gevangenis en knikte goedkeurend. Nadat hij de klerk
had weggestuurd, die achter de deur luisterde, omdat hij niet wilde
dat het gesprek werd opgetekend, vroeg hij Don Immanuel op formele
toon, ‘U bent tevreden over alles?’
‘Het is perfect. Ik heb alles wat ik nodig heb, en niet meer.’
De gouverneur was verbijsterd over dit antwoord. In de cel bevond
zich alleen het absoluut noodzakelijke. En daar waren geen boeken
onder. Deze waren uitdrukkelijk verboden, omdat men wist dat Don
Immanuel een geleerde was. Laat de geest van de man verrotten. Hij
observeerde de gevangene, maar Don Immanuel zag er heel gewoon
uit. Werkelijk, hij was onverstoorbaar kalm en zag er tevreden uit.
En daarom haatte hij hem, want opnieuw toonde het zijn gebrek
aan diepgang. Hij voelde zich laag en lomp in de aanwezigheid van deze
man. Zijn gevoel voorrang te genieten, slonk door het wezen van
Don Immanuels houding. Hij moest vernietigd worden. Hij zei, ‘Ik
zie dat je geheim op straat ligt.’
‘Ik heb de wet niet overtreden,’ antwoordde Don Immanuel.
‘Waarom bevind je je dan hier?’ vroeg de gouverneur.
231

‘Omdat het de wil van de Hemel is,’ antwoordde Don Immanuel.
‘Een vreemde conclusie. Ik dacht dat dit voor jou niet de meest
voor de hand liggende reden was om berecht te worden door het
Heilig Officie.’
Don Immanuel zei niets maar glimlachte. De gouverneur die door
de cel ijsbeerde begreep het zwijgend commentaar niet. Don Immanuel
zat er ondertussen volmaakt ontspannen bij. De gouverneur
stopte abrupt en draaide zich om. Hij was gekomen om op eigen
houtje wat vragen te stellen. ‘Don Immanuel kunt U de Inquisiteurs
bewijzen dat U onschuldig bent?’
‘Ik hoef mezelf niet te verdedigen. De aanklagers moeten het bewijs
leveren.’ De gouverneur keek Don Immanuel strak aan. Of hij
was een dwaas of hij speelde een juridisch spelletje — waar conversos
goed in waren. Dat zou geen hout snijden bij het Heilig Officie. Hij
zei, ‘Mijn waarde, ik denk dat je ietwat overmoedig bent.’
Don Immanuel gaf geen antwoord. De gouverneur knikte en zei,
‘Je gelooft dat de Hemel je zal beschermen?’
Don Immanuel boog zijn hoofd.
De gouverneur gromde en zei, ‘Je bent een idioot.’
Don Immanuel bleef zwijgen. De gouverneur kon de werkelijkheid
van de man die voor hem zat niet zien omdat zijn eigen jaloezie en
bitterheid hem verblindden. Hij draaide zich weg van Don Immanuel
en begon opnieuw de cel rond te lopen. Die vent verleende geen
medewerking. Hij moest bang zijn, angstig en om hulp smeken, maar
hij gaf er blijkbaar geen zier om, noch had hij enig idee wat met hem
zou kunnen gebeuren. De gouverneur brak zijn cirkelgang af en zei,
‘Weet je in wat voor situatie je verkeert? Indien je niet meewerkt zul
je worden berecht en gemarteld, waarna je op de brandstapel beland.’
Don Immanuel knikte en antwoordde, ‘Dat is mij volmaakt duidelijk.
Wanneer de inquisiteurs net zo geestelijk ontwikkeld zijn, als
de naam het Heilig Officie suggereert, dan valt er niets te vrezen, om-
232

dat ik onschuldig ben. Indien ze me veroordelen dan zijn zij schuldig,
niet ik.’
De gouverneur kon het niet langer verdragen. Deze kerel was
krankzinnig. Hij bezat niet het overlevingsinstinct van een normaal
mens.
‘Ben je helemaal niet bang? Wil je je tenminste niet verdedigen?
De Inquisitie is een menselijke instelling met een duistere reputatie.’
‘Precies, en daarom zit ik hier.’
De gouverneur zag plotseling in een flits wat bedoeld werd, want
ook hij kon zijn aandeel niet ontkennen in de gevangenschap van
Don Immanuel.
‘Verplicht uw erecode U niet zich te verzetten tegen het verderf?’
vroeg Don Immanuel.
De gouverneur viel stil, want dit had te maken met de idee van eergevoel.
Hij schoof het schuldgevoel dat hij plotseling voelde terzijde.
Ja, hij zou tot de dood vechten om wat waar was te verdedigen. Plotseling
begreep hij dat een man als Don Immanuel hetzelfde moest
doen, maar met de wapens van het verstand.
Een tel was hij bijna in staat dit te aanvaarden, maar toen kwam zijn
jaloezie weer opzetten. Don Immanuel behield zijn waardigheid, ondanks
zijn vernederende omstandigheden — en hij had de zijne in een
onzinnige veldslag verloren, die hem nog altijd, als een oude wond
plaagde. En daarom had hij zijn eer nog meer geschonden door een
belastende brief te schrijven. Zijn haat keerde terug naar hem. Hij
verliet de cel, en mompelde, ‘De duivel hale je.’
Met het dichtslaan en vergrendelen van de deur sloot het bewustzijn
van gouverneur zich af. Hij kon het licht niet verdragen dat even
zijn persoonlijke gevangenis had verlicht. Hij verkoos daar te blijven
en het uur van zijn vrijheid voorbij te laten gaan.
Don Immanuel stond niet op. Hij bleef roerloos zitten nadat de
gouverneur was vertrokken, verzonken in een toestand van diepe
233

meditatie. De beperkingen van de cel verdwenen, toen hij omhoogsteeg
om de grote Hemelse hallen te betreden en te praten met de
heiligen en wijzen, en met het Goddelijke te verkeren.
234

56
LATER DIE dag kwamen Rachel en Ocana Don Immanuel bezoeken.
Aanvankelijk was Rachel erg van streek, maar al gauw zag ze dat
hij in feite van zijn eenzaamheid genoot. Ze spraken over de situatie,
over haar oom, het huis, de bedienden en het nieuws uit de stad. Ze
zei niets over Coruna of over de hechte band tussen haar en Ocana,
omdat ze op een of andere manier vermoedde dat haar vader dat al
wist en ze wilde weten wat hij van Ocana dacht.
Ocana was razend dat zijn leraar als een gewone misdadiger werd
behandeld. De bewaarder was het er mee eens dat er in deze zaak
geen enkel bewijs was, maar hij moest hem opsluiten — dat waren
de voorschriften. Ocana had een plan uitgedacht voor het geval dat
Don Immanuel wilde vluchten. Het was geen enkel probleem voor
een soldaat, maar hij wist dat Don Immanuel er niets voor voelde de
wet te breken. Het andere onderwerp dat hij graag zou willen bespreken,
was het huwelijk. Zou Don Immanuel hem als schoonzoon
aanvaarden zoals hij hem als geestelijk vader had aanvaard?
Rachel die intuïtief Ocana’s gedachten opving, besloot dat dit het
juiste moment was het onderwerp naar voren te schuiven. Ditmaal
zou ze eerlijk zijn tegenover haar vader, en zonder omhaal spreken.
Ze zei, ‘Papa, Pedro wil je iets vragen.’
Don Immanuel keek naar Ocana. Hierop had hij gewacht. Hij wist
wat er aan de hand was, had het in hun horoscopen voorzien. Hun
lotsverbintenis was een feit. En het tijdstip was volmaakt. Hij kon Rachel
in goede handen achterlaten terwijl hij en Hakim ieder hun eigen
taken volbrachten. Hij zei, ‘En wat zou dat kunnen zijn, Pedro, mijn
235

zoon?’ Ocana die zowel verrast, als ontroerd was door de woordkeuze,
voelde zich aangemoedigd. Hij sprak vormelijk, op een toon die
bij de situatie paste, ‘Mijnheer, geruime tijd heb ik uw dochter Rachel
bewonderd. En ik geloof dat ze mijn liefde beantwoordt. Daarom
vraag ik U of ik met haar mag trouwen?’ Hij begon te zweten terwijl
hij op het antwoord van Don Immanuel wachtte.
‘En wat wil jij, Rachel?’ vroeg Don Immanuel.
Rachel keek eerst naar haar vader en toen naar Ocana. Ze zag ze
allebei vol liefde aan. Door een huwelijk met Ocana werd hun band
hechter en dit zou haar buitengewoon gelukkig maken. Met vochtige
ogen, antwoordde ze, ‘Ik wil dat met heel mijn hart.’
Don Immanuel knikte. Ze had haar les aangaande de hartstocht geleerd
en wist nu wat liefde was. Ze had haar metgezel herkend. Hij
zei, ‘Het zij zo.’
Rachel omhelsde haar vader, en leidde toen Ocana naar hem toe.
Er stroomde tranen over Ocana’s wangen toen Don Immanuel Rachels
hand nam en haar hand aan hem schonk. Vervolgens zei hij, ‘De
Hemel is onze getuige. Pedro, beloof je voor Rachel een trouw echtgenoot
te zijn?’
‘Ja, ik wil dat.’
‘Rachel Asher Cordovero, beloof je Pedro een trouwe echtgenote
te zijn? ’
‘Ja, ik wil dat.’
‘Daarna vroeg Don Immanuel, ‘Zullen jullie elkanders lichamen
koesteren?’
‘Ja, dat willen wij.’
‘Begeren jullie allebei samen te werken als zielen?’
‘Ja, dat willen wij.’
Zijn jullie van zins elkanders geest te eerbiedigen?’
‘Ja, dat willen we.’
Toen hief Don Immanuel zijn handen en zei, ‘Dan vraag ik jul-
236

lie elkander te ondersteunen en te beschermen, elkaar naar lichaam,
ziel en geest alle steun te geven die nodig is om te groeien als man
en vrouw.’
Het paar knielde voor hem neer als waren er onzichtbare helpers
aanwezig.
Don Immanuel legde zijn handen op hun hoofden en zei, ‘Jullie
hebt elkander de trouwbelofte gegeven. Aanvaardt vanaf nu als man
en vrouw alle rechten en plichten die dit met zich meebrengt.’
Op dat moment drong het tot Ocana en Rachel door dat ze in de
echt werden verbonden. Plotseling werden ze zich bewust van een
overweldigende aanwezigheid die boven hen in de cel zweefde. De
ruimte vulde zich met licht, en genade stroomde uit Don Immanuel,
toen hij zijn handen op hun hoofden vleide en zei,
‘Moge de Heer U zegenen en bewaren,
Moge het Aangezicht van de Heer U doen oplichten
En genadig zijn,
Moge de Heer Zijn Gelaat naar U toekeren
En U vrede schenken.’
Na de priesterlijke zegen, trok Don Immanuel hen omhoog. Rachel
en Ocana keken elkaar verwonderd aan. Niet alleen hadden ze zijn
toestemming, maar hij had hun getrouwd.
En toen zei Don Immanuel, ‘Geen huwelijk heet voltooid als de
bruid en bruidegom elkaar niet kussen.’
Ze kusten elkaar. Rachel barstte in tranen uit, terwijl ze haar vader
omhelsde en Ocana de uitgestoken hand van zijn schoonvader greep,
en van vreugde huilde. Daarop nam Don Immanuel wat van het brood
en de wijn, die Rachel had meegebracht, en schonk een beker vol. Nadat
hij deze gezegend had, dronken ze samen en aten zwijgend het
brood. Het was een eenvoudig maal, maar waarlijk een huwelijksfeest.
237

Toen Rachel begon te praten over hoe ze samen verder zouden leven,
maande Don Immanuel met onwrikbare minzaamheid, ‘Ik geloof
dat je rekening moet houden met de mogelijkheid dat ik niet terugkeer.’
Rachel was ontzet. ‘Maar je hebt niets verkeerd gedaan.’
Don Immanuel schudde zijn hoofd. ‘Daar gaat het helemaal niet
om. Ze willen een voorbeeld stellen.’
‘Maar papa dat is boosaardig.’
‘Gewis, mijnheer, zijn er hooggeplaatsten die een dergelijk onrecht
kunnen voorkomen?’ merkte Ocana op.
‘Ja papa. Er zijn er zoveel die je geholpen hebt, die nu hun invloed
voor je aan zouden kunnen wenden.’
Don Immanuel schudde zijn hoofd.‘Ik kan een dergelijke hulp niet
aanvaarden.’
Rachel rees overeind, haar ogen vonkten. ‘Het spreekt vanzelf dat
je je mag verdedigen, papa.’
Ocana raakte haar arm aan om haar af te remmen, hoewel hij haar
gevoelens begreep. Maar hij nam waar dat er meer stak achter de situatie
van Don Immanuel, dat hun inzicht te boven ging. Hij zei, ‘Je
vader weet wat hij doet.’
Waarop Don Immanuel zei, ‘Mijn taak geldt alle mensen en daarom
vraag ik jullie me niet te verleiden met het persoonlijke. Weet dat
ik van jullie allebei houd en altijd bij jullie zal zijn.’
Rachel en Ocana begrepen de betekenis niet van wat hij zei, behalve
dat het belangrijk was en dat ze het moesten aanvaarden. Dat deden
ze aarzelend, toen hij hen eraan herinnerde dat het hun trouwdag
was. Nadat ze in tranen afscheid hadden genomen, lieten ze Don
Immanuel alleen achter, in afzondering.
‘Misschien zullen ze hem alleen maar een boete geven,’ zei Rachel
toen ze het Alcazar verlieten. Ocana hoorde niet wat ze zei. Zijn gedachten
verwijlden bij een andere zaak. ‘Rachel heb je opgemerkt dat
238

de wijnbeker nog altijd vol was ofschoon iedereen eruit gedronken
had?’ Rachel keek haar echtgenoot aan en knikte. Plotseling vroeg ze
zich af of dat ze haar vader kende, omdat wat hij ook mocht zijn hij
niet langer de persoon was waarmee ze haar hele leven had samengewoond.
239

57
DE VOLGENDE dag werd Don Immanuel voor de Inquisitie geleid,
vanwege een tweede ondervraging. Dit keer werd hij door Fra
Tomas met een bijna vriendelijke hoofdknik begroet, terwijl Fra Pablo
naar zijn papieren keek. Fra Juan trachtte de blik van Don Immanuel
te vermijden, maar al gauw lukte hem dat niet meer en moest
hij met zijn ogen antwoorden. Coruna was ook aanwezig. Hij staarde
voor zich uit zonder te kijken. Na de vormelijkheden, zei Fra
Tomas dat hij hoopte dat Don Immanuel zijn cel niet te ongemakkelijk
vond, en bad dat de Doncella goed met de situatie overweg kon,
want hij was er zeker van dat de problemen konden worden opgelost.
Toen vroeg hij, een formele toon aanslaand, ‘We zijn toegeeflijk
geweest ten aanzien van uw dochter en vrienden door ze toe te
staan u te bezoeken. U heeft ruimschoots de tijd gehad Uw positie
te overwegen. Misschien mogen we nu enige medewerking verwachten?’
Don Immanuel boog instemmend het hoofd.
Fra Tomas knikte en raakte Don Faderique’s brief aan. Hij zei,
‘Ontkent U dat joden Uw huis hebben bezocht?’
‘Neen.’
‘Wat kwamen ze doen?’ vroeg Fra Tomas.
‘Ze kwam advies halen, en dat geef ik iedereen die erom komt vragen.’
Fra Tomas knikte en maakte een notitie. Daarna zei hij, ‘Wat soort
advies kwamen ze halen?’
‘Zowel praktisch als spiritueel advies.’
240

‘Komen deze mensen regelmatig?’
‘Ja,’ antwoordde Don Immanuel.
Daarop zei Fra Pablo, die de verklaring van Coruna gelezen had, ‘Je
ontkent dus dat je bijeenkomsten in je huis houdt om astrologie en
zulke zaken te bespreken?’
Don Immanuel schudde zijn hoofd en antwoordde, ‘Neen.’
‘Praten jullie over religieuze kwesties?’
‘We praten over spirituele aangelegenheden.’
‘Ik suggereer dat U joodse riten uitvoert,’ zei Fra Pablo.
Don Immanuel glimlachte en zei, ‘Ik denk dat dit moeilijk zou zijn
in de aanwezigheid van twee christenen en een moslim. Ze zouden
er bezwaar tegen hebben en het zou de gelijkwaardigheid van onze
relatie aantasten.’
‘Kunt U ons de namen van deze personen geven, opdat ze daarover
een getuigenverklaring kunnen afleggen?’ vroeg Fra Tomas.
‘Neen,’ antwoordde Don Immanuel.
‘Waarom niet?’ eiste Fra Pablo, die omhoog keek.
‘Omdat ik geloof dat privacy een grondrecht is. Wie mijn vrienden
zijn, dat maak ik zelf uit en niet de staat, of een religieuze autoriteit.’
Het gezicht van Fra Tomas verstrakte. Hij had gehoopt dat de rede
zou zegevieren tijdens deze ondervraging, maar deze kerel wilde
duidelijk gaan dwarsliggen. Hij zou echter opnieuw een poging wagen.
‘Ik heb begrip voor uw discretie, maar ik moet U vragen naar de
namen van diegenen welke deze bijeenkomsten bijwoonden.’
Don Immanuel zweeg. Fra Tomas was verbijsterd. Waarom was
deze kerel zo onbuigzaam? Hij wist wat er ging gebeuren als hij
aan zijn standpunt vasthield, tenzij hij natuurlijk iets sinisters verborg
— wat het bewijs aangaf. Was dit de zeer intelligente en hoog
gerespecteerde adviseur die ze van Torquemada moesten uitroeien?
Deze man liet zijn schranderheid varen. Hij had zelf nood aan goed
advies.Terwijl ze wachten op het antwoord van Don Immanuel, werd
241

Fra Juan gekweld. Was het waar? Zat hij naast de Hogepriesters, en
berechtte hij de man wiens schoenzolen hij niet waard was te kussen?
Misschien was het Lucifer die hem misleidde? Hij wist niet wat
te doen, behalve te zwijgen en zijn rol te spelen, te verbergen dat hij
gek werd. Want heel zijn opleiding en geloof waren ten overstaan
van deze uitzonderlijke situatie van geen betekenis. Coruna luisterde
met een half oor naar het proces, terwijl persoonlijk verdriet hem
kwelde. Oviedo had hem opzettelijk als officier naar de rechtbank
gezonden opdat hij verder leed. Deze opdracht had hij bijna als een
straf aanvaardt, terwijl hij zich in zelfmedelijden wentelde. Hij had
Rachel verloren en, zo nam hij aan, was vernederd door haar nieuwe
minnaar. Alle vrouwen waren wispelturig, stelde hij vast; mooie
gezichtjes die kwaadwillig hartstocht uitlokten en zich vervolgens
afwenden, wanneer ze geen verstrooiing zochten. Hij had het spel
hoog gespeeld en iedere vrouw verschalkt, totdat hij Rachel ontmoette.
Ze had zijn hart gewonnen en gebroken, en hij haatte haar
daarom. Ze was de oorzaak voor zijn bitterheid. Niettemin hield hij
van haar. Deze wond, wist hij, zou nooit helen.
Fra Pablo was boos, omdat Don Immanuel zweeg. Het was een belediging
van het Heilig Officie. Nog nooit eerder had hij meegemaakt,
dat iemand de Inquisitie op deze manier beschaamde. Deze man ontkende
hun gezag. Hij moest met grote gestrengheid bejegend worden.
‘Bent U afvallig geworden?’ eiste hij.
‘Neen, ik ben dat niet,’ antwoordde Don Immanuel.
‘We hebben bewijs dat U ogenschijnlijk tovenarij bedrijft.’
‘Bewijs van wie?’ vroeg Don Immanuel.
‘Het is niet toegestaan de bron van onze informatie te onthullen.’
‘Ik stel vast dat U heel tactvol met zulke getuigen omgaat, maar mij
hetzelfde recht zou willen ontzeggen. Is dat juist?’ vroeg Don Immanuel.
Fra Tomas werd nu razend. Deze kerel vergeleek zichzelf met het
242

Heilig Officie. Als bekeerling moest hij meer dan alleen maar gehoorzaam
zijn, om te tonen dat hij een goed katholiek was. Hij vroeg, ‘bedrijft
U tovenarij?’
Don Immanuel antwoordde, ‘Neen.’
‘Wat gebeurt er tijdens uw bijeenkomsten,’ wilde Fra Tomas weten,
maar Don Immanuel zweeg. Coruna schrok op uit zijn dagdromen,
toen hij zich realiseerde wat er gezegd werd. Een perverse verlangen
naar wraak nam bezit van hem, toen hij naar de ondervraging
luisterde. Zijn bewijs zou Rachel kwetsen, hoewel haar vader wellicht
het offer was. Fra Pablo was blij dat Don Immanuel volhardde in zijn
zwijgen. Het betekende dat ze hem nu legaal op de pijnbank konden
leggen. Fra Juan zat stokstijf van schrik.
Nadat hij vond dat het lang genoeg geduurd had, zei Fra Tomas, ‘U
laat ons geen andere keuze dan U te plaatsen onder de categorie van
‘hen die luisteren naar de pijn’. Daar zult U beproefd worden totdat
U onze vragen beantwoordt, tenzij U uw standpunt wilt herroepen.’
Don Immanuel zweeg, en bewaarde het evenwicht tussen het Goede
en het Boze welke zich nu in de kamer bevonden. Dit was het terrein
van de grote veldslag tussen orde en chaos, terwijl het geestelijk
gezag zich keerde tegen zijn eigen stichter. De Kerk had een dieptepunt
bereikt. Fra Tomas deed nog een laatste poging en wachtte.
Ononderbroken zwijgen. Het werd allemaal nog intenser, de situatie
openbaarde zich binnen de ruimte van rechtbank, als het volgende
knooppunt van een samenballing van komische krachten. Hier werd
voor de wereld aan de as van de Waarheid gedraaid, hoewel slechts
één man in deze zaal zich op dat moment daarvan bewust was.
‘Aanvaardt U de gevolgen?’ vroeg Fra Tomas, die zijn boek dichtsloeg.
Don Immanuel knikte en zei, ‘Dat doe ik.’
243

58
HAKIM & Avraham ontmoetten elkaar, zoals was afgesproken,
op de stadsmuur om de situatie te bespreken. Hakim vertelde hem
wat er sedert de arrestatie was gebeurd. Hij verwachtte niet veel
goeds. En daarom had hij besloten naar Fez in Marokko te gaan
waar een soefischool bestond, omdat na de val van Granada het
slechts een kwestie van tijd was voordat de Moren uit het land werden
verbannen. Hij zei, ‘Vele mensen zullen de tekens zien, maar
ze naast zich neerleggen totdat het te laat is. Maar wat is de situatie
van de joden — kunnen alle joden binnen drie maanden Spanje verlaten?’
Avraham haalde zijn schouders op en zei, ‘Het is moeilijk mensen
te overtuigen, die zich net zo goed Spaans als joods voelen, dat ze
hier niet langer meer welkom zijn. Velen willen eenvoudig niet het
huis verlaten waarin hun familie eeuwenlang heeft gewoond. De volledige
reikwijdte van het Edict is nog niet doorgedrongen tot onze
gemeenschap. Op dit moment bezoeken boodschappers alle synagogen
in Castilië en Aragon om de mensen te bewegen naar de kust en
de grens te gaan, waar vervoer is geregeld om ze weg te brengen. Ik
vrees dat het plan van Don Immanuel om paniek te voorkomen niet
zal werken, omdat de mensen de ernst van de situatie niet inzien.’
Hakim knikte en merkte op, ‘Het overgrote deel van de mensen
kan niet snel reageren. Er is tijd nodig om het te laten bezinken in hun
stambewustzijn. Daarom hebben we profeten nodig.’
Ze zwegen even, dachten na over het panoramisch uitzicht van de
geschiedenis.
244

Toen vroeg Hakim, ‘Hoe gaat het met onze vriend Nahman?’
Avraham keek naar de donkere gestalte van het Alcazar, en zei, omdat
hij niet wist of Hakim van Nahmans verraad afwist, ‘De arrestatie
heeft een crisis in hem bespoedigd. Hij ziet onze leraar niet langer als
een schurk. Inderdaad, een soort van bekering is hem overkomen en
hij wil ons met alles helpen. Hij is een van degenen die de opdracht
heeft om de joden in de meest afgelegen dorpjes te informeren over
het Edict.’
Hakim schudde zijn hoofd en zei, ‘De manier waarop Allah mensen
hun de werkelijkheid toont, kan heel merkwaardig zijn.’
Avraham knikte. Hakim drong niet aan op details over Nahman’s
veranderde houding. Het was voldoende dat een intuïtie bevestigd
werd.
En terwijl ze zagen dat de schaduw van de muur zich uitrekte over
de daken van de stad, zei Hakim, ‘Nog meer goed nieuws. Ocana en
Rachel zijn getrouwd.’
Avraham glimlachte en lachte toen, ‘Ik wist wel dat dit zou gebeuren.
Maar waar en wanneer het zou gebeuren… ’
Hakim vertelde daarna over de omstandigheden, de affaire van Rachel,
het einde ervan, het zich keren naar Ocana en de huwelijkssluiting
door Don Immanuel in zijn cel. Rachel had hem alles verteld.
Avraham was opgetogen, omdat de juiste man haar had veroverd, of
door de Hemel haar geschonken was, want ze zou nu de bescherming
van een echtgenoot nodig hebben. Hij zei, terwijl de tranen van zijn
gezicht stroomden, ‘Zoals je al zei, de wegen van God zijn soms ondoorgrondelijk,
maar – achteraf beschouwd – wel erg logisch.’
‘Daarom houden moslims vast aan de idee van onderwerping aan
de wil van Allah.’
Avraham knikte en zei, ‘Wat dacht Don Immanuel van Rachel, die
een officier van de Militia Christi als minnaar had genomen?’
Hakim lachte om Avraham’s Boogschutter-vraag. Zou hij nooit tact-
245

vol leren te zijn? Hij antwoordde, ‘Ik denk dat Don Immanuel dat
wat is voorgevallen zag als een noodzakelijke voorbereiding op haar
huwelijk.’
Avraham knikte en zag dat er tussen Rachel en de officier iets was
uit een vorig leven, dat ze samen moesten oplossen. Nu het voltooid
was, kon ze haar ware partner vinden.
Dit werd bevestigd toen Hakim opmerkte, ‘De snelheid van de
verbintenis van Rachel en Ocana is karakteristiek voor de heilige tijd.
Wanneer alles op zijn plaats valt, vinden gebeurtenissen spontaan
plaats. Dat is de weg van het wonderbaarlijke.’
Avraham aanvaardde deze uitleg, want in het boek Zohar trouwde
Batsheba, die al voor haar geboorte bestemd was voor David, eerst
met Uriah de Hittiet. Dat kwam omdat een of beiden de weg waren
kwijtgeraakt. Uiteindelijk echter ontmoetten ze elkaar en waren ze
door een oplaaiend vagevuur gegaan, voordat Salomon uit hun verbintenis
werd geboren. Misschien ging het bij Rachel en Ocana om
hetzelfde. In zijn ogen waren ze altijd voor elkaar bestemd geweest.
Hij vroeg, ‘Wat gaan ze doen?’
Hakim antwoordde dat ze wachtten op de uitslag van Don Immanuels
beproeving, en daarna het land zouden verlaten. Ocana was
geschokt over de arrestatie. Tot dan toe had de Inquisitie hem niet
persoonlijk geraakt, maar nu hij zag hoe deze omging met de mensen
waarvan hij hield, kon hij dit niet verzoenen met zijn christelijke
leer. Bij deze gedachte vervielen ze in somber stilzwijgen terwijl de
zon voor hun ogen onderging. Daarop schudde Avraham zijn hoofd
en zei, ‘De Heilige geeft en de Heilige neemt. Gezegend zij de Naam
van de Heilige.’
Hakim beaamde dit en vroeg toen, ‘Waar ga jij naar toe?’
‘Ik ben een zwerver. Ik zal naar Italië gaan om wat zaken te doen,
daarna verder naar Istanboel waar de Sultan de joden verwelkomt.
Dat is niet uit liefde, maar omdat we naar dit land Europese vaar-
246

digheden meebrengen. En op deze manier kan het Ottomaanse Rijk
wedijveren met het christendom. Daarna zal ik naar het zuiden, naar
Palestina gaan, waar in de stad Safed, in Galilea, zich een Kabbalistische
gemeenschap bevindt.’
Hakim knikte. De vage omtrek van de toekomst werd zo allengs
traag zichtbaar. Maar eerst moesten ze het heden doormaken en het
cruciale tijdstip was nabij. Hoewel niemand die naar dit kleine, obscure
Castiliaanse stadje keek zich realiseren zou dat dit het middelpunt
was van een geestelijke veldslag die de wereld kon beroeren. Alleen
hij en Don Immanuel wisten dat, en hij kon niets zeggen, want
zelfs de vrome Avraham zou niet echt de schaal begrijpen van wat er
werkelijk aan de hand was in de onzichtbare gebieden waarvan het
brandpunt nu in Zeona lag.
247

59
DIEP IN de ingewanden van het Alcazar lag Don Immanuel ontkleed
en uitgestrekt op een haastig vervaardigde pijnbank. Rond
hem stonden drie monniken, kapitein Oviedo, een soldaat om de
pijnbank te bedienen, en een klerk om alles op te schrijven wat Don
Immanuel misschien zou zeggen.
Fra Tomas keek naar de uitgespreide Don Immanuel en zei, ‘Dit
heeft U, ondanks uw betoonde geduld, te wijten aan uw eigen halsstarrigheid.
U laat ons geen andere keuze te beginnen met het proces
dat ‘de vraagstelling’ wordt genoemd. Op dit ogenblik ligt U alleen
vastgebonden op het apparaat. Indien U onze vragen niet beantwoordt,
moet ik het bevel geven het apparaat te bedienen — tenzij U
berouw toont en genade aanvaardt. Denk goed na, mijn zoon. U zegt
dat U geen misdaad hebt begaan, maar U bent niet bereid de namen
te onthullen van diegenen waarmee je bijeenkomsten hebt gehouden.
Ik smeek U te praten, want als U dat niet doet, dan dreigt het gevaar
dat U de kans op eeuwig leven verspeeld.’
Don Immanuel blikte omhoog naar de mannen die rond hem stonden.
Hij staarde elk van hen beurtelings aan, maar bleef zwijgen. Hij
was gereed.
Fra Tomas kon de blik niet verdragen die door hem heen keek, maar
hij voelde zich ontmaskerd in zijn hang naar macht en de uitoefening
daarvan door middel van het kerkelijk recht. Hij zag ook, in een fractie
van een seconde, dat hij een instrument was voor spirituele ontaarding.
Hij kon dit inzicht niet verdragen en ontkende dat het een
rol speelde bij zijn beweegredenen. Terwijl zijn gezicht en hart zich
248

verhardden, zei hij, ‘Ga verder.’ Oviedo knikte naar de soldaat, die
aan het wiel van de pijnbank draaide. De kapitein raakte altijd opgewonden
wanneer het touw werd aangetrokken en het lichaam van
het slachtoffer zich spande. Hij ontweek Don Immanuels blik, hoewel
die was neergevallen op de bodem van zijn ziel om zijn wreedheid
aan het licht te brengen. Hij wilde het menselijke niet onder ogen
zien, onderdrukte dit met zijn haat jegens alles. Hij maakte van het
martelen van dit slachtoffer, net als de anderen daarvoor, een daad
van pervers genoegen.
Fra Pablo keek Don Immanuel minachtend aan. Hij zag niet wat
over hemzelf werd getoond, omdat hij keek met de verwrongen blik
van zijn persoonlijke dweperij. Hij zag de mens niet, maar alleen de
symbolische tegenstander, die vernietigd moest worden om de zuiverheid
van zijn geloof te bewaren. Hij staarde uitdagend naar het alziende
oog waarin zijn ziel zich spiegelde en wiste dit spiegelbeeld
met zijn woede uit.
Fra Juan die al verward was door hetgeen had plaatsgevonden, oogde
stomgeslagen naar deze verrichtingen. Tot dat moment had hij de
confrontatie vermeden door te geloven dat het slechts een afgrijselijke
droom was, maar nu zag hij dat hij daadwerkelijk deelnam aan
een vreselijke gebeurtenis. Toen zijn blik de ogen van Don Immanuel
troffen, kon hij slechts toegeven dat wat er gebeurde buitengewoon
diabolisch was. Terwijl hij naast de pijnbank stond en zag hoe de touwen
de ledematen van de man uitrekten, wist hij dat dit de Christos
was, en toch bleef hij zwijgen.
Don Immanuels lichaam strakte, toen de touwen begonnen te bijten.
Aanvankelijk was de spanning slechts onplezierig, maar daarna
werd het moeilijk. En toen het wiel zich krakend afzette tegen de
toenemende weerstand, werd het ongemak een pijn, die hem dwong
zich te verschuilen in zijn bewustzijn. Op dat punt stopte het wiel en
vroeg men hem opnieuw naar de namen van diegenen die in zijn huis
249

waren bijeengekomen. Don Immanuel nam zijn lichaam waar, hoorde
zijn tanden knarsen, en zag hoe zijn vlees kronkelde om lichamelijk
verlichting te smaken. Hij bleef zwijgen. Het bevel werd gegeven
door te gaan. De machine draaide, en zijn lichaam werd uitgerekt tot
aan de grens van een folterende pijn. Ze wachtten, maar hij zei niets.
Toen de pijn het hevigst was, liet Don Immanuel het lichamelijk
bewustzijn los en keek hij naar het schouwspel vanuit een andere dimensie.
Pijn kon hem niet langer raken hoewel ze zijn lichaam konden
martelen.
Fra Juan, die niet langer kon verdragen wat hij zag, voelde dezelfde
schaamte die Petrus moet hebben gevoeld, toen hij Christus verloochende.
Hij vroeg, ‘Is deze marteling noodzakelijk?’
Fra Tomas, wier ogen het gruwelijke tafereel vermeden en in zijn
handleiding blikten, antwoordde, zonder op te kijken, ‘Je moet dit
leren aanvaarden als een moeilijk, maar noodzakelijk onderdeel van
ons werk. Wat is het mindere kwaad — het voorbijgaande lijden van
het lichaam, of de eindeloze foltering van de ziel in de Eeuwigheid?’
Fra Pablo, die zijn starende ogen niet kon afkeren van het onderworpen
lichaam van zijn vijand, zei ‘Herinner dat ons streven verlossing
is. Een dergelijke methode is als een scalpel die het kwaadaardig
gezwel uit de ziel wegsnijdt.’ Fra Tomas vervolgde het gesprek en zei,
‘Let op, in tegenstelling tot de civiele rechtbanken gebruiken wij de
ononderbroken methode, en niet die met tussenpozen, om wreedheid
te vermijden.’
Fra Juan kon deze juridische sofisterij niet begrijpen. Hoe kon men
een dergelijke methode rechtvaardigen? Hij stond en zweeg en bad
wanhopig dat men hem toonde wat hij moest doen.
Fra Tomas die voelde dat dit het ogenblik was om de genade van
het Heilig Officie te laten zien, zei tegen Don Immanuel, ‘Mijn zoon,
ik vraag je opnieuw, in hemelsnaam, geef ons de namen van je vrienden.
Verlos jezelf uit deze zinloze situatie, voordat het erger wordt.’
250

Fra Pablo die het kruis rond zijn nek omknelde, drong aan, ‘Beken,
belijd! Nu zal de Kerk je nog genade betonen. Red jezelf van de
verdoemenis.’
Don Immanuels gezicht dat nu droop van het zweet, glimlachte,
maar zweeg. Niemand behalve Fra Juan zag waarom, terwijl de anderen
het aanzagen voor de grimas die eigen was aan de foltering. De
uiterlijke verschijning van pijn en extase waren soms hetzelfde, maar
alleen zij die in deze toestand verkeerden kenden het verschil. Fra
Juan zag dat.
Oviedo was geërgerd. Hij had vele mensen op de pijnbank gebroken,
maar niemand was zover uitgerekt zonder geluid te maken, al
was het maar een kreunen. Hij zei, ‘Pater Thomas, zal ik het bevel
geven het wiel een stevige draai te geven? Dat zal hem wel een antwoord
ontlokken.’
‘Neen! Bloed zou vergoten worden en de regels schrijven voor, dat
er geen druppel mag vloeien.’
‘Wilt U geen resultaat behalen?’ vroeg Oviedo.
‘Ik erken uw vakkundigheid, kapitein, maar we zijn hier niet alleen
voor informatie. We wensen zijn ziel te redden. Blokkeer de machine
in zijn huidige stand, en laat het volgende stadium maar aan ons
over.’ Oviedo blafte een bevel tegen een soldaat. Hij was boos. De
zitting werd nu juist interessant. Toen hij en de soldaat vertrokken
waren, zei Fra Tomas tegen Fra Juan, ‘Fra Pablo en ik zullen ons ook
terugtrekken en je met onze vriend achterlaten. Wellicht kun jij, met
je zachtaardig temperament, hem overhalen te biechten en zo zichzelf
te redden.’
De twee oudere monniken verlieten daarna de kamer met de klerk.
Fra Tomas had besloten de onschuld van Fra Juan uit te buiten, en
hem de ervaring schenken van de kunst van het verkrijgen van een bekentenis.
Ze zouden met de klerk achter de deur meeluisteren om te
zien of een terughoudendheid een bekentenis bevorderde. Geheel
251

onkundig van deze strategie, viel Fra Juan op zijn knieën voor Don
Immanuel neer en zei, ‘Oh Heer, help mij. Help mij.’
Terwijl hij bad ontweek hij de lichtende blik die op hem gevestigd
was. Hij boog zo laag en sloeg zijn hoofd in ontzag tegen de vloer.
Wat moest hij doen? Moest hij zijn medebroeders vertellen wie hier
lag? Toen hoorde hij een stem, ‘Vergeef hen, want ze weten niet wat
ze doen.’
Hij keek omhoog en zag de gestalte van Don Immanuel boven zich
oprijzen. Hij glimlachte naar hem. Fra Juan strekte zijn handen uit
en omklemde de voeten van Don Immanuel.
‘Meester, Meester,’ weende hij.
Gedurende een ogenblik ervoer hij de diepste vreugde, en een gevoel
van verwezenlijking. Hij bevond zich in de aanwezigheid van de
Christus en zijn staat was er een van diepzinnige spiritualiteit. Eerst
toen hij de kamer werd uitgesleept wist hij wat er gebeurde, maar hij
maalde er niet om, omdat hij verzonken was in het mystieke bewustzijn,
waarnaar hij zijn hele leven had gezocht. Het lichaam van Don
Immanuel lag nog altijd op de pijnbank gebonden, maar wat hij gezien
en beroerd had was een grotere werkelijkheid, en dat kon hij
niet langer ontkennen. Eindelijk had hij getuigenis afgelegd van zijn
visioen en openlijk zijn Heer ten overstaan van de duivel erkend. Ze
sloten hem op in een cel in het klooster van Vera Cruz, in de hoop
dat afzondering hem zou genezen, maar hij wist dat hij nooit meer
de oude zou zijn.
252

60
DE VOLGENDE dag werd Don Immanuel in het Alcazar voorgeleid
aan Fra Tomas en Fra Pablo. Tussen twee soldaten in hield
hij zich met pijn en inspanning, maar vooral met grote waardigheid
staande tegenover de inquisiteurs. Op deze dag was Coruna de officier
van de rechtbank. Want Oviedo wilde de pijnbank verbeteren.
Fra Tomas frunnikte aan zijn papieren, omdat de gevangene die voor
hen stond, hem verontrustte. De zitting begon vormelijk, met het
voorlezen van de aanklacht tovenarij. Zonder op te kijken, zei Fra
Tomas, ‘Dat onze jonge broeder ongesteld is en in zijn cel zit opgesloten,
dat is te wijten aan uw boze invloed. Deze aanslag waarvan allen
getuige zijn geweest, bewijst onomstotelijk dat U zich schuldig
maakt aan magie, wat ons geen andere keus laat dan de aanklacht gegrond
te verklaren.’
Fra Pablo vervolgde, ‘Je moet een van de meest gemene en listige
duivels zijn om onze broeder te doen geloven, dat je de Messias
bent! Dat je vervloekt moge zijn vanwege de betovering waarmee je
hem behekst hebt!’
Don Immanuel antwoordde niet, maar stond roerloos, zwijgend,
terwijl hij een proces van innerlijke transformatie doormaakte. Gisteren
had hij de scheiding van ziel en lichaam ervaren, zodat de pijn
die zijn vlees voelde hem niet zou pijnigen. Nu brak er een tweede fase
aan waarin de geest zichzelf van de ziel losmaakte. Als het individu
Don Immanuel zag hij dat de afmetingen van de tijd veranderden. Hij
bevond zich nu niet langer in de rechtzaal, maar keek terug op zijn leven,
en de levens van degenen die hem omringden.
253

En terwijl hij Fra Tomas hoorde praten, zag hij zijn noodlot verweven
met duizenden anderen. Daaruit was het geraffineerd weefsel
van het heden ontstaan, en dat vloeide samen in het visioen van de
gigantische Pargod of het gordijn der generaties, dat voor de Hemelse
Troon hing. En terwijl hij daar echt aanwezig was, verbaasde hij
zich over dit onmetelijke spirituele tapijt. Alles wat bestond was erin
gevlochten, nam de vorm aan van een groot kosmisch patroon, dat
zich ontvouwde van het begin tot het einde der tijden. Hier was het
grote ontwerp waarmee ieder schepsel de zin van zijn bestaan kon
verwezenlijken, opdat God God zou aanschouwen. Ondertussen zei Fra
Tomas, ‘Uw stilzwijgen is het bewijs voor een schaamteloosheid die
geen mededogen verdient. Ik moet U echter, zelfs op dit late tijdstip,
vragen na te denken over een bekentenis. De aanklacht tovenarij is
in tegenstelling tot die van afvalligheid en ketterij veel zwaarder en
wordt bestraft met de dood. Daarom vraag ik U, voordat we het vonnis
uitspreken, uw kwaad te bekennen, opdat ge gered moogt worden,
zelfs indien ge verbrand gaat worden.’
Fra Pablo maakte bezwaar tegen ieder rekken van lankmoedigheid,
zelfs al was het maar een formaliteit. Hij mompelde, ‘Laat hem verbrand
worden.’
Fra Tomas was het volledig eens met die zienswijze, maar zijn respect
voor de voorschriften verbood hem de gevangene een bekentenis
van berouw te ontzeggen. Hij zei, ‘Luister eens, mijn zoon. Toon
berouw nu het nog kan. Wanneer we U overgeven aan de civiele
rechtbank, geniet U niet langer de bescherming van de Kerk. Voor
de laatste keer, smeek ik U, toon berouw over uw contract met de
duivel.’
Don Immanuel keek naar de twee monniken en zag hun levens van
geboorte tot sterven, de vergelding die ze voor zichzelf schiepen. Ze
begrepen amper dat zij het waren van wie berouw werd gevraagd,
voordat het te laat was. Ze verkeerden simpelweg in deze situatie om
254

te gaan beseffen waar ze mee bezig waren en daarover na te denken.
In het diepst van hun hart wisten ze waar het om draaide, maar dat inzicht
werd gecensureerd door dezelfde orthodoxe trots die het Sanhedrin
had gekenmerkt. Een godsdienst, gebaseerd op liefde was ontaard
in haat. Het Heilig Officie van de Inquisitie was in tegenspraak
met alles waarop de Kerk was gegrondvest. Deze twee monniken belichaamden
het wezen van de spirituele verdorvenheid. De cirkel van
het Christendom was rond. Opnieuw waren de priesters bereid de
Gezalfde te veroordelen. Voor Fra Tomas was Don Immanuel op dit
moment de personificatie van het boze. Hij zag slechts wat hij wilde
zien. De gevangene was niet alleen maar een teruggevallen jood,
maar een tovenaar van de meest gevaarlijke soort. Hij moest vernietigd
worden voordat zijn boosaardige invloed zich verspreidde. De
naïeve en nu geesteszieke Fra Juan was ervan overtuigd dat deze kerel
Jezus was. Ze hadden nog nooit een dergelijke zaak gehad. Hij was
bang, omdat het vreemde charisma van de man hem beroerde. Hij verzette
zich er tegen met heel zijn wil, want iedere invasie van zijn ziel
kon zijn oordeel beïnvloeden. Hij zou zichzelf niet veroorloven van
gedachte te veranderen.
Fra Pablo was doodsbang van Don Immanuel, terwijl die kalm voor
hem stond. Een tel was hij zich ervan bewust, dat hij in aanwezigheid
verkeerde van het Goddelijke, maar hij ontkende dit onmiddellijk,
omdat het wellicht niet waar was. De man was demonisch en niets
zou zijn opvatting veranderen. De lichtende verschijning voor hen
mocht de onvoorzichtigen misleiden, maar hij herkende het boze als
hij het zag. Fra Tomas zei, naar aanleiding van Don Immanuels zwijgen,
‘We erkennen dat je geen kermisbedrieger bent, maar een formidabele
tovenaar, die onze broeder behekst heeft met potsierlijke
ketterij. Dit is een van de meest verschrikkelijke misdaden die men
plegen kan.’
Fra Pablo vervolgde, ‘Uw zwijgen dat is tegennatuurlijk vertrou-
255

wen. In de naam van Christus wonden, zelfs een gewoon misdadiger
zou zichzelf verdedigen. Wat ben je?’
Don Immanuel antwoordde niet. Terwijl de rechtbank wachtte,
viel er een lange stilte waarin niemand bewoog. Het was alsof de hele
wereld stilstond, iedere beweging tot stilstand kwam. Alleen Don
Immanuel zag dit op een grotere schaal, als het laatste onderdeel van
de voltooiing van zijn integratie van lichaam, ziel en geest. Op dat moment,
manifesteerde de Aanwezigheid van God zich in heel zijn wezen.
Licht spoelde over alles heen, een kalme stilte omvatte alle niveaus
van de werkelijkheid en de rechtbank met Don Immanuel werd
het brandpunt halverwege de meest harde, stoffelijke elementen van
het Universum en het meest ijle, het Goddelijke. Toen deze laatste
verwezenlijking plaatsvond, begonnen de tijd en alles in de Schepping
weer te bewegen.
Totaal onbewust van de onderbreking van alle bestaan, zei Fra Tomas,
‘Je stilzwijgen veroordeelt je. Ik heb veel meegemaakt, maar
nog nooit ben ik op een dergelijke onbeschaamdheid gestoten. Dit
is een zaak waarbij het Heilig Officie zonder wroeging de gevangene
zal overdragen aan het burgerlijk gezag, want het is ons niet toegestaan
iemand van het leven beroven. Voor de laatste maal vraag ik
je Immanuel Asher Cordovero, zul je opbiechten wat je gedaan hebt
en verlossing kiezen?’
Toen sprak Don Immanuel en zei, ‘Opnieuw richt Kajafas zich tot
Pilatus.’
Fra Tomas was ontsteld door deze verklaring. Fra Pablo was ziedend
en schreeuwde, ‘Dus jij bent de Christos?’
‘Jij zegt het.’
Fra Tomas stond op, sidderend, vol ontzetting. Hij sloeg een kruis
en zei, ‘Verwijder deze godslasteraar uit dit vertrek.’
De soldaten, onder leiding van Coruna, duwden en trokken Don
Immanuel uit de rechtbank.
256

61
DE DAG nadat Don Immanuel schuldig was bevonden aan tovenarij
en godslastering, ontving Rachel een brief van het Heilig Officie. Ze
nam deze mee naar haar kamer waar ze hem opende en voorlas aan
Ocana. Men informeerde haar over het voornemen van de Inquisitie
haar vader over te dragen aan het burgerlijk gezag. Het vonnis zou
worden uitgesproken tijdens de Auto-da-Fé die men ging organiseren.
Ondertussen gelastte men haar het huis te ontruimen want de rechtbank
zou er na de voltrekking van het vonnis, beslag op leggen. Nadat
Rachel de brief had gelezen, barstte ze in snikken uit. Ocana trachtte
haar te troosten, maar ze huilde bijna een uur, terwijl hijzelf ook tranen
over zijn gezicht voelde stromen. Nadat alle tranen vergoten waren,
zei hij, ‘Het is goed dat het verdriet nu geuit wordt.’
Rachel knikte, droogde haar ogen en zei, ‘Ik huil niet om hem. Om
hem hoef je niet te huilen. De dood kan hem niet meer aanraken. Ik
huil om ons die achterblijven.’
Ocana knikte en wist dat ze gelijk had. Hij huilde ook om zichzelf.
Hij tilde haar hoofd omhoog en kuste haar teder. Ze sloeg haar armen
rond zijn schouders, omdat ze zag dat zijn verdriet even intens was
als het hare. Ze verloren allebei een vader en meester. En op datzelfde
moment werden ze zich ervan bewust, dat er iemand in de kamer
was. Ze lieten elkander los en zagen dat een licht hen omhulde en de
aangenaam zachte geur verspreidde van een onbekende, maar fraaie
bloem. En op dat moment begrepen ze dat Don Immanuel zich bij
hen bevond, hoewel ze hem niet konden zien.
Toen hoorden beiden een tamelijk duidelijke stem. ‘Vrede zij met
257

jullie, mijn kinderen. Jullie zijn niet alleen.’ Toen verzwakte de schittering.
Alleen het onaardse parfum bleef hangen. Opnieuw huilden
beiden, maar dit keer niet van verdriet.
Diezelfde avond gingen Ocana en Rachel naar het huis van dokter
Mora waar ze Avraham aantroffen, die zich daar officieel bevond in
zijn hoedanigheid van patiënt. In de praktijk van Mora bespraken ze
de situatie en de lange termijn plannen. Hakim stond klaar om naar
Marokko te vertrekken waar hij het Werk zou voortzetten. Avraham
zou, na beëindiging van zijn rol in de Exodus operatie, naar Palestina
reizen, terwijl Mora, als was afgesproken, naar Avila zou gaan waar hij
een studiegroep zou beginnen voor eenieder die aan zijn ziel wenste
te werken. Rachel die nu net zo arm was als Ocana, zou gaan waar
de Voorzienigheid hen heenleidde. Italië was de suggestie, die Avraham
bevestigde. Als huwelijksgeschenk zou hij een zeereis voor hen
organiseren, van Valencia naar Genua, en een introductiebrief meegeven
voor enige vrienden in Genua.
Ondertussen zouden ze wachten op de dag van de Auto-da-Fé. Dit
moesten ze onder ogen zien, ter wille van zichzelf en Don Immanuel.
Iedereen in de stad praatte over het proces van Don Immanuel en
de twee andere bekeerlingen. De overwegend christelijke bevolking
was opgewonden over deze gebeurtenis, want het was jaren geleden
dat er zo iets dramatisch had plaatsgevonden in Zeona. De joden en
Moren waren ook net zo opgewonden, maar om heel andere redenen.
De meesten waren trots dat hun respectieve bekeerlingen waren teruggekeerd
naar hun oude geloof, ofschoon sommigen nog steeds bekommerd
waren om deze ontmaskering. En die angst was niet ongegrond,
want de betrekkingen tussen de drie gemeenschappen waren
verslechterd tot aan het punt dat joden noch moren door de christelijke
wijk konden wandelen zonder dat ze kwetsende opmerkingen
naar het hoofd geslingerd kregen. En terwijl de andere rechtzaken
verdergingen, werden de scheuren in de gemeenschap groter.
258

Christenen gedroegen zich echt agressief, en de Moren strijdlustig,
verdedigend, terwijl de joden zich in hun getto’s terugtrokken.
Gevechten braken uit tussen groepen van wilde, jonge Moren en
christenen.
Zulke confrontaties vermeden de joden, die uit langdurige ervaring
hadden begrepen, dat een aanvaring met de heersende cultuur
slechts in een ramp kon eindigen. Kapitein Oviedo lekte informatie
uit de rechtzaal om in de stad de juiste atmosfeer te scheppen voor de
Auto-da-Fé. Hij meende dat het essentieel was om een sfeer van vijandigheid
tussen de groepen te genereren, zodat men ze zo beter in bedwang
kon houden. Sommige christenen maakten zich echter zorgen
over wat er gebeurde, want niemand kon de opgeworpen vragen ontwijken.
Zeona was plotseling een moreel slagveld geworden, de overtuiging
van iedere ziel werd aan een onderzoek onderworpen, terwijl
het Goede en Kwade elkander het hoofd boden in de stad.
Deze polarisatie dwong de joden de naderende Auto-da-Fé te vermijden
en de stad te verlaten lang voordat de drie maanden verstreken
waren, die het verbanningsdecreet hen schonk. Eén voor één
verlieten alle families de stad om zich aan te sluiten bij de duizenden
anderen, die op weg waren en hun huizen hadden verkocht, wijngaarden,
dieren en voorraden voor de prijs van soms niet meer dan
een ezel om alles te vervoeren wat ze mee mochten nemen. Langzamerhand
liep de jodenwijk leeg. Vele huizen werden compleet met
meubilair en kleren achtergelaten, omdat ze niet leeggehaald konden
worden. Vaak werd alleen de sleutel van de voordeur meegenomen.
Deze zou worden gekoesterd en doorgegeven aan een verre nakomeling
die, misschien, de weg terug zou vinden en het oude huis
opeisen. Het gerucht deed de ronde dat velen besloten te blijven, en
dat ze zich bekeerden uit angst voor wat hen zou overkomen zodra
ze het land verlieten — zoals hele scheepsladingen joden die als slaven
naar Algerije waren gebracht. Sommigen, vertelde men, bekeer-
259

den zich in dorpjes langs de kant van de weg, vermoeid als ze waren
door de verschrikkelijke reis over bergachtig terrein, en het vooruitzicht
verder te moeten trekken. Het was waarlijk een erg droevige
tijd voor de joden want Spanje was niet langer hun thuis. Toen in de
lente de tijd voor Pesach was aangebroken was de jodenwijk in Zeona,
die tweeduizend jaar lang bewoond was geweest, vrijwel leeg.
Verdwenen was de bedrijvigheid, de gevatheid en woordenstrijd van
de mannen, verdwenen de donkere ogen en schoonheid van de vrouwen.
De oude synagoge was ontheiligd, de wetsrollen en de boekdelen
van de Talmoed waren met de rabbijn naar Portugal verdwenen.
Nahman’s huis was leeg behalve een kamer waarin Avraham woonde,
terwijl hij op de Auto-da-Fé wachtte. Op de eerste dag van Pésach,
was hij enige jood in het hele getto die het feest vierde. Zo hield hij
met ongezuurd brood en wijn een laatste avondmaal, voordat hij wegtrok
uit Egypte — wat alle Israëlieten sinds jaar en dag op Pésach plegen
te doen.
Op de laatste dag van Pésach eindigde de laatste van de drie processen,
en hoewel de inquisiteurs ondanks een aanzienlijk aantal pogingen,
er niet in geslaagd waren één der verdachten een bekentenis
af te laten leggen, werden ze toch schuldig bevonden. Dat was onbelangrijk
voor het Heilig Officie, want het werkelijk doel was te tonen
dat ze bekwaam waren het land van ongelovigen te zuiveren.
De twee oudste inquisiteurs beschouwden nu de aanhoudende
krankzinnigheid van de jongste als een teken van geluk. Hij zou naar
een stil klooster worden overgeplaatst en daar in afzondering verblijven,
totdat hij van zijn ziekte was hersteld.
Nadat hij zijn brief voor de Groot-inquisiteur had geschreven, gaf
Fra Tomas aan kapitein Oviedo de opdracht de gouverneur in te lichten
over het besluit van de rechtbank. Als burgerlijk gezag zou hij
daarna verantwoordelijk zijn voor de veroordeelden. Hij zou op zijn
beurt de burgemeester opdragen de tribunes en de podia voor de
260

Auto-da-Fé neer te zetten op het plein. De gebeurtenis, zo was afgesproken,
zou plaatsvinden even voor Palmzondag, opdat de stad deze
Handeling van het Geloof kon zien en ervaren voordat de Heilige
Week begon, die leidde naar Goede Vrijdag.
261

62
TOEN DE dageraad aanbrak van de vrijdag voor Palmzondag,
glinsterden de sneeuwbedekte top van de bergen van Toledo onder
een donkere, heldere lucht met zijn vervagende sterrenbeelden. In
het westen, tegenover de Zon, was de conjunctie te zien van de planeten
Mars, Saturnus en Jupiter, welke een vierkant maakte met de
Maan in het zuiden. De lente was laat gekomen en over de vlakte
onderaan de stad lag een eerste groene waas.
Toen de dageraad de schoorstenen en daken van Zeona verlichtte,
werd op het plein de vage contour van een tribune zichtbaar. Hij was
voor het huis van de gouverneur opgetrokken om deze en de notabelen
van de stad plaats te bieden. Het midden van het plein was afgezet
met een houten schutting die de bevolking afscheidde van de arena
met een altaar, een preekstoel en drie palen met stapels hout. De
burgemeester had zichzelf bij de organisatie overtroffen. Alle bevelen
van kapitein Oviedo waren uitgevoerd. Toen de eerste stralen van
de zon de kasseien raakten, verliet de nachtwaker het plein voor zijn
laatste ronde. Het was doodstil toen hij door de straten liep, want ieder
vensterluik was vanwege de koude gesloten. Achter de huiswanden
echter stonden de mensen op, en maakten ze zich klaar voor wat
een gedenkwaardige dag beloofde te worden voor de stad, omdat iedereen
in Zeona nu het gevoel had, dat ze deel hadden aan roerige gebeurtenissen
die geschiedenis maakten.
Rachel en Ocana sliepen onrustig in het huis van Don Immanuel.
Ze hadden getracht de hele nacht te waken, maar de spanning van de
situatie had hen uitgeput en ze waren in elkaars armen in slaap geval-
262

len. Rachel schrok het eerste wakker, door een droom over haar vader.
Ze had hem slechts een tel gezien, maar het beeld was zo levendig
geweest dat, toen ze wakker schrok, ze verrast was dat hij er niet was.
Ze begon te huilen want het Heilig Officie had sedert enige dagen
niemand toestemming gegeven een bezoek af te leggen en ze verlangde
hem te spreken, al was het maar voor één laatste keer. Haar huilen
wekte Ocana, die haar met wijze woorden wilde troosten, maar
er kwamen er geen. In plaats daarvan wiegde hij haar zachtjes, totdat
ze kalmeerde. Ze gingen naar beneden, naar de keuken om hun eigen
ontbijt klaar te maken, want de bedienden waren vertrokken, omdat
ze voor hun leven vreesden na bedreigingen door lokale vandalen.
Het huis moest, in afwachting van de inbeslagname, diezelfde
nacht ontruimd zijn. Wat het Heilig Officie ermee zou doen wist
niemand. Haar oom had gezegd dat, ondanks deze aberratie, het huis
tenslotte het thuis voor een of andere spirituele school zou worden.
Dat zag hij in de verre toekomst. Zulke gebouwen vonden altijd hun
bestemming.
Hakim zat verzonken in meditatie. Gedurende zijn nachtwake was
hem getoond dat het lot van velen samensmolt, omdat de Voorzienigheid
iedere detail alsook de algemene structuur van de gebeurtenissen
regelde. Hij had in een visioen gezien dat er een kritisch evenwicht
zou ontstaan tussen Hemel en aarde. De climax was om twaalf
uur, met Don Immanuel als de beslissende factor. Hakim rilde vanwege
de verantwoordelijkheid van de Gezalfde die de noden van de
kosmische omstandigheden moest beantwoorden.
Vandaag moest de Katoeb de olie voor het offer zijn waardoor de
wielen van de menselijke geschiedenis bleven draaien en niet blokkeerden.
Hakim bad dat als het zijn beurt was om de As van de Eeuw
te zijn hij niet zo’n vreselijke taak kreeg.
In het huis van de dokter sprak Avraham met Mora. Hij was vroeg
uit de jodenwijk gekomen om het wachten te doden met zijn goe-
263

de vriend uit de groep. Om de tijd te passeren verhaalde Avraham
over zijn laatste reis naar Toledo. De joodse wijk van de stad, eens de
grootste gemeenschap in Spanje, was nu leeg, behalve enkelen die
voor bekering kozen, en de christenen die de winkels en huizen voor
een grijpstuiver gekocht hadden en er in getrokken waren… Toen hij
één van de grote synagoges bezocht, had hij ontdekt dat deze al was
overgenomen door de Kerk en nu Santa Maria la Blanca heette. Ofschoon
hij niet naar binnen mocht, had hij door de deur gekeken en
gezien dat er een altaar was geplaatst waar eerder de ark met de rollen
van de Wet had gestaan. Dit had zijn hart bijna gebroken. Mora
was erg ontroerd door het verhaal van Avraham. Het zou eeuwen
duren voordat Spaanse joden en christenen weer vriendschap konden
sluiten. Mora zei, ‘Het is een grote tragedie voor Spanje. Hier
was een land waar de drie westerse wegen van de Geest elkaar konden
ontmoeten.’
Avraham knikte en zei, ‘Don Immanuel vertegenwoordigt alle drie
de tradities en niettemin veroordelen joden, christenen, en ongetwijfeld
ook de moslims hem. Het is ironisch.’
Mora schudde zijn hoofd en zei, ‘Ja, en dat is het merkwaardigste
van alles. Iedereen in Zeona kent hem, is het niet persoonlijk, dan om
zijn goede reputatie — en toch willen ze nu dat hij vernietigd wordt.
Eenieder die vandaag op het plein staat is medeverantwoordelijk voor
de terechtstelling van een heilig man.’
Avraham en Mora keken elkaar aan toen ze zich ervan bewust werden
dat ze niet langer bezig waren met mystieke theorie, maar met levende
werkelijkheid, omdat het Goede en het Boze tegenover elkaar
kwamen te staan in Zeona.
Diep in de ingewanden van het Alcazar, zat Don Immanuel volledig
rustig. De kleinste cel in het gebouw was hem toegewezen, zonder
licht, omdat – werd hem gezegd – hij als godslasteraar en tovenaar
in een dergelijk oord moest worden opgeborgen. Deze verandering
264

maakte niet erg veel indruk op hem, omdat het proces van integratie
nu voltooid was en alle niveau’s van zijn wezen één waren. Het was
echter niet helemaal een vredige nacht geweest. Temidden van een
vuurzee van glinsterende stralen, fluisterde een zilverachtige stem
tegen hem. Hij verklaarde dat hij kon en moest ontsnappen, omdat
de celdeur open was. Lucifer, de bedrieger van het universum, was
gekomen om hem te verleiden, want hij was nog altijd menselijk ofschoon
hij het Goddelijke belichaamde. Hij antwoordde dat hij hier
was omdat het zijn eigen vrijwillige keuze was. Waarop Lucifer vroeg,
‘Ben je echt klaar om de pijnlijke ervaring die voor je ligt te doorstaan?’
Don Immanuel had geknikt. Alle ervaringen opgedaan tijdens talloze
vorige levens hadden hem op deze dag voorbereid. Dit was de
reden waarom hij was geboren. Met deze verklaring verdween de
glinsterende aanwezigheid en hij bleef alleen achter om zijn laatste
uren op aarde te doorwaken, voordat hij oog in oog met het Goddelijke
kwam te staan.
265

63
OM PRECIES half twaalf werd Don Immanuel uit zijn cel gehaald
om de twee andere gevangenen te ontmoeten. De Moor was opstandig
en de jood onderdanig, maar geen van beide was klaar om te
sterven. Toen ze echter zagen dat Don Immanuel werd uitgekleed
en een eenvoudig linnen hemd aankreeg, zoals zijzelf, werden ze allebei
kalm.
Kapitein Oviedo beval beide officieren een escorte te formeren. Ze
schreeuwden bevelen en hun soldaten stelden zich schuifelend in rijen
rond de gevangenen op. Daarna namen de officieren hun positie
in. Zowel Coruna als Toro vermeden de blik van Don Immanuel, de
kapitein echter niet; sterker nog, hij trachtte terwijl hij naar de stoet
keek, Don Immanuel door staren in verlegenheid te brengen. Deze
moedwillige daad faalde, toen zijn rechteroog blind werd door een
flits verblindend licht, die in zijn hersenen explodeerde. Uitwendig
toonde hij zijn aandoening niet. Hij draaide met militaire precisie op
zijn hielen en leidde de optocht van het Alcazar naar de stad, waar ze
stil doorheen marcheerden, totdat ze het plein bereikten. Hier cirkelden
ze de kerk van Santiago binnen waar de gevangenen klaar werden
gemaakt voor de Auto-da-Fé.
Het plein stond vol mensen, ze verdrongen zich in vensters, zaten
op de daken, en het trottoir was volgepakt. Een sombere en stille
menigte.
Velen bevonden zich hier sedert ochtendkrieken, om een goed
plaatsje te bemachtigen, en er was gevochten, toen laatkomers zich
een weg naar voren hadden geforceerd. Toen de escorte de kerk be-
266

trad, hoorde je rondom de arena, met zijn lege preekstoel, altaar en
brandstapels het fluisteren door de menigte kabbelen.
In de kerk marcheerde het escorte naar het donkere schip waar
een bijtend bevel van Oviedo hen deed stoppen. Hij kon nauwelijks
zien met zijn goede oog. Terwijl de soldaten op de plaats rusten, staken
geestelijken met enige lekenhulpen de drie gevangenen in de ceremoniële
kleding, die speciaal voor deze gelegenheid was gemaakt.
Net achter hen, in de schaduw van het transept hingen afbeeldingen
van de dode Christus en de lijdende Maagd Maria, die gereed werden
gemaakt voor de Heilige Week, wanneer ze door de stad worden gedragen.
Deze dag zou niemand aan ze werken. Toen de drie gevangenen
waren aangekleed, stelden zich naast iedere gevangene twee
monniken op, die links en rechts met hen zouden oplopen en om berouw
smeken, want deze mogelijkheid bleef open tot aan het moment
van de dood. Daarna nam de Militia Christi zijn positie weer in
en omringde met de geestelijken van de stad de gevangenen, aangevoerd
door de twee inquisiteurs. Voor hen uit liep kapitein Oviedo,
het grote vaandel van de het Heilig Officie dragend.
Toen de processie uit de voornaamste deur van de kerk verscheen,
sloten zich verschillende hoogwaardigheidsbekleders uit de stad bij
hen aan, op de maat van één tromslag. Ze werden aangevoerd door de
burgemeester, die de vlag van de stad droeg. Terwijl ze langzaam over
het plein bewogen, viel de menigte stil in een reactie op het sombere
ritme. Ze stond roerloos terwijl de colonne in het heldere lentelicht
opdook. Het was een indrukwekkend gezicht. De sobere habijten
van de monniken en de zwarte en witte uniformen van de soldaten
vormden een schril contrast met de rode en gele gewaden van de geestelijkheid
en de rijke wambuizen en mantels van de notabelen uit de
stad. Eenieders aandacht werd echter getrokken door de kostuums
van de veroordeelden. Dit was nog nooit vertoond in Zeona.
Iedere ongeschoeide gevangene droeg een groene waskaars, een
267

mijtervormig hoofddeksel en een gele mantel beschilderd met duivels,
die de vervloekten in het hellevuur duwden. Veel raakten van
streek door dit schouwspel, want alle drie de mannen waren ieder
voor zich geliefd geweest in de stad, en gerespecteerd. Een aantal
mensen was vooral geschokt door de aanblik van Don Immanuel. Dit
was waarlijk een edel mens die, zo luidde het gerucht, in een boosaardig
genie was veranderd. Maar dit was de werkelijkheid. Plotseling
verdween het verwrongen beeld, gevormd door laster. Men zag
dat hij nog altijd dezelfde man was, nog meer stralend in zijn waardigheid.
Verschillende mensen draaiden zich in afgrijzen om en verlieten
het plein, beschaamd over zichzelf en de stad. Velen wilden
vertrekken maar konden niet, want het schouwspel hield ze op een
vreselijke manier gevangen. Ze voelden dat wat gebeurde heel erg onrechtvaardig
was, maar ze konden alleen maar toekijken. Alle anderen
in de menigte vergaapten zich opgewonden aan de stoet. Ze waren
blind en wilden niets liever dan bloed zien, de dood begerend. Na
een ronde over het plein moesten de gevangenen zich voor de preekstoel
opstellen. De andere deelnemers kozen vervolgens een plaats,
hun rang en functie waardig. Hierna besteeg Fra Tomas de preekstoel.
Weer las hij de parabel voor waarmee hij alle acties van de Inquisitie
opende en afsloot. ‘Indien er onder U een is die honderd schapen bezit
en er één verliest, verlaat hij dan niet de overige negenennegentig
en gaat hij niet op zoek totdat hij het gevonden heeft? De Heer verklaart
dat de Hemelen luider zullen jubelen over een zondaar die berouw
heeft, dan over negenennegentig rechtvaardigen die geen bekering
behoeven.’
Fra Tomas pauzeerde en keek het plein rond naar de duizenden gezichten.
Aller aandacht was op hem gevestigd, ze luisterden allemaal.
Hij richtte zich toen tot de drie mannen voor hem, ‘Ik vrees dat we
vandaag niet kunnen jubelen. We hebben gebeden, maar jullie zijn
onvindbaar, vanwege jullie eigen halsstarrigheid. Daarom laten we
268

jullie, en het is met grote aarzeling, vonnissen door het werelds gezag.
Onze handen zijn gebonden zolang jullie de kans op berouw afwijzen.’
Hij pauzeerde opnieuw omdat hij zag dat de menigte diep onder
de indruk was. Op dat ogenblik was hij het Heilig Officie, omdat dit
hem macht schonk over leven en dood.
Toen hij zijn handen vouwde, knielden velen spontaan. Hij sloeg
daarop zijn ogen omhoog en schreeuwde luidkeels, ‘Moge God jullie
zielen genadig zijn.’
Nadat de echo van zijn stem was weggestorven boven het plein,
draaide hij zich om en liep de trap van de preekstoel af om zijn plaats
in te nemen op het altaar naast Fra Pablo. Even gebeurde er niets,
totdat, na een gesist bevel van Oviedo, de burgemeester naar voren
kwam om de gevangenen aan te kijken. Hij ontweek hun blik, ontrolde
een document dat hij met hakkelende stem voorlas. De gouverneur
keek en was tevreden.
Het perkament verklaarde dat elk van de beklaagden schuldig was
bevonden door het Heilig Officie. Omdat ze de heilige wetten en de
civiele wetten gebroken hadden, werden hun wereldse goederen en
levens verbeurd verklaard. Ondanks hun halsstarrigheid werd hun
een laatste kans geboden om berouw te tonen, hoewel ze hierbij veroordeeld
waren om terechtgesteld te worden door het werelds gezag.
Er biggelde een traan over de wang van de burgemeester, terwijl hij
de tekst van Sint Johannes oplas, ‘En wie niet in mij verblijft, wordt
weggeworpen gelijk een dorre wijnrank, en men verzamelt deze en
werpt ze in het vuur waar ze verbranden.’
Vuur, had men hem gezegd, was de Goddelijke reiniging van de ziel
en een stervenswijze waarbij geen bloed vloeide. Nadat hij naar zijn
plaats was teruggelopen, voelde hij zich ellendig, maar hij onderdrukte
zijn neiging om te braken, want hij wist dat de gouverneur en de
hele gemeente naar hem keken. Nu hij zover was gekomen, mocht hij
269

niet falen. En toen volgde het ritueel waarbij de gevangenen voor het
altaar werden geleid vermits ze berouw wilden tonen. Een ogenblik
leken de Moor en de jood te weifelen, maar geen van beiden knielde
of vroeg om vergeving.
Don Immanuel stond stil. Zwijgend, recht overeind, zijn ogen gericht
op het kruis. Velen die aanwezig waren vroegen zich af wat hij
dacht en voelde, maar niemand wist of kon zich voorstellen wat het
betekende op deze manier te sterven. Toen de grote klok van Santiago
begon te luiden werden de drie mannen aan de palen gebonden
met Don Immanuel in het midden. Daarna staken kapitein Oviedo
en zijn twee officieren ieder een stapel hout aan. Tot dat toe was de
menigte stil gebleven, maar toen sommigen het vuur zagen, begonnen
ze ‘dood aan de ongelovigen’ te roepen. Hierdoor werden de lichtgelovigen
en ontvankelijken aangestoken. Het was een grote, aanstekelijke
uitbarsting van stompzinnigheid.
Plotseling hoorde je op het hele plein een kakafonie, hysterische
mannen, vrouwen en kinderen, schreeuwend en zingend, omdat de
haat van hen bezit had genomen. Onberoerd bleven alleen diegenen
die hun evenwicht vanuit hun geweten wisten te bewaren. Onder hen
waren er ook die uiterlijk razernij veinsden uit angst voor wat er zou
gebeuren als ze dat niet deden. Het boze voerde de boventoon, en
terwijl de vlammen langs hun prooi omhooglekten, werd de menigte
een bende. De Militia Christi sloot de rangen rond de brandstapels,
de hellebaarden neergelaten om diegenen af te schrikken die voorwaarts
drongen om de brandende verstokten te beschimpen.
De Moor en jood aan de staken kronkelden in de hitte en de rook,
totdat de jood het gebed voor de stervenden begon te schreeuwen,
‘Shema Yisrael, Adonai Elohanu, Adonai Echad,’ dat is Hebreeuws voor,
‘Hoor Oh Israël, de Eeuwige is onze God, de Eeuwige is Eén.’
De Moor volgde gauw, en schreeuwde in het Arabisch, ‘La ilaha il
Allah wa Mohammed rasul Allah,’ wat betekent, ‘Er is geen God dan Al-
270

lah en Mohammed is Zijn Profeet.’ Toen de menigte deze twee grote
evocaties hoorde en de mannen zag sterven, viel het grote plein stil en
richtten alle ogen zich op Don Immanuel. De mensen keken en verbaasden
zich toen ze zagen dat hij hen opnam met een zorgeloze blik,
terwijl de verzengende vlammen hem omsloten en verschroeiden.
Toen het vuur het felst laaide zag men hem verdwijnen in de vlammenzee.
Toen hield plotseling de klok van Santiago op met luiden, en iedereen
die aanwezig was hoorde hem losbreken uit zijn klokkenstoel
en met veel geraas door de toren naar beneden daveren. Op dat moment
stond de tijd stil. Iedereen op het plein besefte waar men mee
bezig was en wat er gebeurde. Dat maakte zoveel indruk, dat de meesten
wegzonken in een droomstaat zodat ze zich niet langer bewust
waren van wat er plaatsvond. Ze stonden aan de grond genageld, hun
ogen glazig, terwijl enkelen die gereed waren voor dit kosmisch moment
de Gezalfde uit het vuur omhoog zagen stijgen, om hen mee te
voeren voorbij de wereld van de zintuigen naar een omgeving waar ze
engelachtige stemmen hoorden zingen in de kristallen gewelven van
de Hemel. Sommigen werden bang en vielen terug naar de aarde en
verloren het bewustzijn, terwijl anderen hoger en hoger klommen in
het opstijgende licht, dat Don Immanuel omhoog stuwde. Het eindpunt
voor deze zielen was de plaats waar het universum als een groot
wiel rondcirkelde. Daar hingen ze een hemelse seconde, terwijl Don
Immanuel verderging naar het hoogste niveau. Slechts een man, Hakim,
die in diepe meditatie met Rachel, Ocana, Mora en Avraham in
Don Immanuels kamer zat, kon het hele stijgingsproces volgen, tot
aan de plaats waar de mens en de Heilige elkaar ontmoeten. Hier reikte
de Gezalfde het Goddelijke aan door zijn volmaakte wezen, en verspreide
het in alle benedenwerelden. De afgrond die geopend was zodat
het universum doorwentelde, werd op dat ogenblik overbrugd,
en gesloten opdat de boze het niet langer zou betreden en de vooruitgang
verstoren kon. Nadat dit gebeurd was, ging de evolutie ver-
271

der en begon de geschiedenis opnieuw. Tijd vloeide de kamer weer
binnen waar de groep in stilte bijeenzat, afgescheiden maar toch vertrouwd
met de gebeurtenissen op het plein.
Toen de bel stuksloeg op de kerkvloer, beefde de aarde hevig. Alles
in de stad en de wijde omgeving schudde heftig, maar niets brak. In
de stilte na de aarschokken hoorden de mensen Don Immanuels stem
vanaf de ziedende brandstapel roepen, ‘Het is volbracht.’
Plotseling kwam iedereen weer bij zijn positieven — het leek alsof
ze elders waren geweest. Ze blikten rondom, en iedereen voelde dat
er een groot gevaar was geweken. Niemand wist wat dit zou kunnen
zijn, behalve dat het hen allemaal had kunnen vernietigen. Een gevoel
van opluchting verspreidde zich over het plein. Een grote rust
doordrong de atmosfeer terwijl mensen min of meer wachtten op
de tweede beving, maar die kwam niet. De spanning was verdwenen.
Men was niet langer onrustig, alle opwinding had de menigte verlaten.
Zelfs diegenen welke het felst hadden geschreeuwd, zwegen.
Honderden knielden neer om te bidden, en velen keken naar de
geestelijkheid, maar de priesters waren evenzeer verbijsterd, terwijl
ze naar de smeulende brandstapels staarden. Het oplaaiende vuur dat
Don Immanuel had omsingeld en het grote plein met een verblindend
licht gevuld, was verdwenen. Iedereen keek en wachtte, maar er gebeurde
niets meer. Wat het ook was, het was volbracht.
272

64
ONMIDDELLIJK NA de Auto-da-fé werd het plein leeggeveegd
door de Militia Christi. De geblakerde resten van de Moor en de
jood werden verzameld en van de Romeinse brug boven de kloof uitgestrooid
en weggespoeld. Er was echter geen spoor meer te bekennen
van Don Immanuels lichaam, hoewel de soldaten enige tijd tussen
de sintels zochten. Oviedo liet dat aan de inquisiteurs weten, die
zich van commentaar onthielden. Zij hadden, zoals hij, dit nooit eerder
meegemaakt. Nadat de plaats van de terechtstelling was schoongeveegd
en gewassen, mochten arbeiders de stellages ontmantelen,
zodat het plein tegen zonsondergang er weer normaal uitzag, klaar
voor de processie op Palmzondag.
Later die avond baadde het huis van de gouverneur in kaarslicht.
Hij had alle hoogwaardigheidsbekleders in de stad uitgenodigd voor
een soort van viering, hoewel de reden niet exact was aangegeven.
De burgemeester zou als vertegenwoordiger van de stad de eregast
zijn; en ondanks zijn ziekte wilde deze het plezier van de gouverneur
niet bederven en ging hij naar het feest. In het klooster van Vera Cruz,
bracht het Heilig Officie alles in gereedheid om de volgende morgen
te vertrekken. Er viel niet veel te pakken, maar ze maakten zich gereed
omdat iedere monnik, soldaat en leek graag wilde verdertrekken.
Heel de winter hadden ze doorgebracht op deze geïsoleerde plek in
de bergen van Toledo en iedereen verlangde ernaar op reis te gaan en
het stof van Zeona van zijn voeten te schudden. Er was wel een verschil,
de samenstelling van het gezelschap was anders. Er kwam een
broeder ter vervanging van Fra Juan, een jonge monnik die Frances-
273

co heette en kapitein Oviedo nam verrassenderwijs ontslag. Hij had
niemand over zijn blinde oog verteld, maar gaf als reden dat hij een
religieus leven wilde gaan leiden in het klooster Vera Cruz, in de allernederigste
hoedanigheid van lekebroeder. Nadat hij een nu geharde
Coruna had aanbevolen als commandant van de Militia Christi,
trok hij zich terug in zijn kamer om te bidden om vergeving en leiding.
Fra Tomas was verbijsterd over deze plotselinge beslissing, maar zijn
geest was ook in de war vanwege het werk dat ze verrichtten. Er was
gisteren iets gebeurd dat hij niet kon vatten. Het had ook Fra Pablo
beroerd die sedert de Auto-da-Fé had gebeden met een woestheid,
die zijn gebruikelijke ijver verre overtrof. Op dit moment had hij geen
tijd, noch voelde hij enige aandrang om hun nieuwe jonge inquisiteur
les te geven. Er hing die nacht een merkwaardige stemming in de rest
van Zeona. De herbergen waren open, maar verlaten, en de straten
lagen er leeg bij, omdat iedereen in de stad thuisbleef om over de gebeurtenissen
van die dag door te praten. Ze converseerden kalm over
wat er was gebeurd. Niemand was hetzelfde, want ze waren getuige
geweest van het wonderbaarlijke. Tegen middernacht echter sliepen
de meesten in de joodse wijk. In de joodse wijk hing een ander soort
stilte, want er was niemand om de gebeden te zeggen voor de man
die de Naam van de Heilige had geheiligd. De atmosfeer in de Arabische
wijk was daarentegen gevuld met weeklagen, terwijl in de straten
waar de conversos woonden de vensterluiken gesloten waren om
te voorkomen dat men hoorde of zag dat in het geniep Kaddish voor
de dode werd gebeden, in het Hebreeuws. •
• Gebed meestal opgezegd aan het einde van de dienst in de synagoge: ‘Heerlijk
en Heilig Gods grote Naam in de wereld die door Hem naar Zijn wil is geschapen.
Moge zijn Koninkrijk komen tijdens uw leven, en tijd van zijn.’ Dit
gebed is verbonden met de komst van het Messiaanse tijdperk en de opstanding
uit de doden. Het is ook een rouwgebed en wordt door nabestaanden tot
elf maanden en één dag opgezegd na de dood van een ouder of nabije verwant.
274

Hakim, Rachel, Ocana, Mora en Avraham, zaten nog altijd in het
studeervertrek van Don Immanuel. Ze hadden afgesproken een laatste
bijeenkomst te houden voordat ieder zijn weegs zou gaan. Gedurende
de avond hadden ze gerouwd, nagedacht en gesproken over
wat er die dag gebeurd was. Hakim, die nu de leider was van de groep,
gaf aan, toen ze het punt bereikten waarop er niets meer gezegd kon
worden, dat ze nu een ceremonie moesten voltrekken om het einde
van een tijdperk te markeren.
De kring concentreerde zich en verzonk in een staat van waakzame
ontvankelijkheid, toen Hakim de Heilige Geest aanriep om neer te
dalen op hun laatste bijeenkomst. Terwijl ze daar zaten doken herinneringen
op aan de man die hun gids was geweest. Beelden, gesprekken,
vragen en antwoorden vormden een rijkgetooid, zich ontvouwend
tapijt van wat er in die kamer had plaatsgevonden.
Toen was het alsof er plotseling een zachte bries door de kamer
woei, een zoete geur meevoerend die de atmosfeer doordrong en alles
met een gevoel van Genade doordrenkte. Het verzachtte hun leed
en ze bogen hun hoofden toen de dauw van de Hemel op hen viel en
hun verdriet wegspoelde. In ieder van hen rees een gevoel van vreugde,
toen ze een figuur bij de deur zagen staan. Het was Don Immanuel.
Zijn gezicht was niet geblakerd, zijn hand niet gebrandmerkt.
Rachel stond op, liep naar hem toe en greep zijn mantel. Ze voelde
het vertrouwde weefsel en de lichaamswarmte daaronder. Maar
hij week achteruit; ze stopte en keerde gehoorzaam naar haar plaats
terug. Hij zei toen, ‘Geliefde metgezellen, ik ga nu vertrekken, zoals
jullie van deze plaats afscheid moet nemen. Ga in vrede, ik zal altijd
bij jullie zijn.’
Een ogenblik hadden ze eerbiedig deze werkelijkheid gadegeslagen,
en toen verdween hij voor hun ogen, net zoals hij gekomen was.
Geschokt staarden ze naar waar hij gestaan had. Ze waren stomgeslagen
door verwondering, totdat Rachel vroeg, ‘Was dat mijn vader?’
275

‘Hij was het die we zagen,’ antwoordde Ocana.
‘Hij was het die we hoorden,’ echode Mora.
‘En we wisten niet wie hij was,’ zei Avraham.
‘Wie was hij?’ vroeg Rachel.
Hakim keek uit het raam van de kroonkamer naar de uitgestrekte,
sterbeklede Hemel die langzaam en probleemloos verder wentelde
en zei, ‘Hij was de Gezant, de Gezalfde van zijn tijd.’
‘Is zijn opdracht volbracht?’ vroeg Ocana.
Hakim knikte.
‘Is er nu een andere Katoeb?’ wilde Mora weten. Hakim knikte.
Avraham die altijd op zoek was naar de ultieme leraar, informeerde,
‘Waar bevindt hij zich zodat ik naar hem kan gaan?’
Hij is wellicht in China, of India? zei Hakim glimlachend. Indien
Avraham degene die voor hem zat niet herkende, dan was hij niet
klaar. Mora wist het, maar zei niets; Ocana en Rachel vermoedden
het, maar wisten het niet zeker.
Hakim zei toen, ‘Laat ieder van ons zijns weegs gaan en het Werk
van God verrichten.’
Daarna blies hij de kaars uit en eenieder vertrok uit die plaats om
zijn werk in de wereld te doen.
276

Nawoord Y
Dit boek is op de eerste plaats een historische roman, de verhaallijnen
zijn duidelijk. Deze geschiedenis speelt zich af in 1492. De inquisitie
vermoordt een rechtvaardige, een soldaat begeert een maagd,
Spanje wordt een katholiek land en minderheden verjaagd. De karakters
in deze vertelling zijn wijs, jaloers, grootmoedig, maar ook
soms erg zelfzuchtig. Dat is één laag van het boek. Een andere laag
en het eigenlijke thema van dit boek – het Messianisme – is niet zo
eenvoudig te begrijpen.
Al te vaak wordt het Messianisme absoluut verstaan. Dat wil zeggen
als gelokaliseerd op één plaats, in één tijd en in één aanwijsbare,
door religieuze tradities omsloten ruimte. Door deze keuze
krijgt verlossing een sektarisch karakter en wordt het messianisme
een door een kerk of geloofsgemeenschap geautoriseerd verschijnsel.
Of liever: een verheven en vooral onaanraakbaar idee dat een direct
aanwijsbare plaats heeft. Het is dan en het is toen… Of: het komt er
aan, en voldoet aan bepaalde vereisten. Onze vereisten. En dat terwijl
het Messianisme toch een uitnodiging is – aan eenieder van ons
– om rechtvaardig en verantwoordelijk te handelen.
De kijk van de auteur op het messianisme toont verwantschap met
de ideeën van Martin Buber die in de Messias vooral het heden wenste
vast te houden. Buber schreef: ‘De Messias, de zoon van David, eist
niet de heerschappij over naties, maar over het leven..’ Dat wil zeggen
de Messias is geen Almacht hier, maar hij manifesteert zich door
het menselijk uithoudingsvermogen heen, door de wil en bereidheid
zich te geven in geduld, naastenliefde en vertrouwen.’
277

Het boek de Gezant laat zich op verschillende manieren lezen,
heel letterlijk en dan kijk je naar de toelaatbaarheid van betrekkingen
en of dat de ideeën in dit verhaal aanvaardbaar zijn. Je kunt
het echter ook lezen als een weergave van processen tussen mensen
die God zoeken of Hem juist trachten te ontvluchten. Je kunt ook
kijken naar de relatie tussen karakters en de sefirot. Ieder karakter
in dit boek vertegenwoordigt een sefirah. En dan worden de eigenschappen
van die sefirot in deze vertelling zichtbaar gemaakt. Deze
roman is op deze manier gelezen een zinnebeeldige levensboom.
Maar zoals gezegd: dit is op de eerste plaats een historische roman.
Het verhaal speelt zich af in 1492, tegen de achtergrond van de groeiende
haat tussen de bevolkingsgroepen in het Spanje. Op de grens
van de Renaissance en de late middeleeuwen.
Het is in 1492 niet langer mogelijk om in Spanje het Jodendom te
praktiseren. Vele Joden ontvluchtten het land en zij die in Spanje
bleven gingen als bekeerling of geheime jood door het leven. Deze
Joodse bekeerlingen werden verachtingsvol marranos • of varkens genoemd.
Zij gebruikten slechts een paar woorden Hebreeuws, zoals
Adonai, en vierden twee Joodse feestdagen — Pesach en Yom Kippur.
Ze zagen af van de besnijdenis, want je kind laten besnijden betekende
min of meer een doodsvonnis. Deze marranos aten ook varkensvlees
om te bewijzen dat ze niet-Joods waren.
Men onderscheidde vier categorieën marranos. Er was de marrano
uit onverschilligheid; de marrano uit angst; de marrano uit overtui-
• In Nederland is de scheldnaam Maraen later overigens vooral gebruikt voor
Spanjaarden. Nog in de 19de eeuwse Uilenspiegel van Charles de Coster vinden
we: ‘En allen, die in de wagens zaten, schonken wijn aan de Spaansche
soldaten. En de Maranen zwaaiden met de hoeden en juichten hen toe’. Een
in de Nederlandse republiek der Zeven Provinciën gebruikte variant van maraan
is Spekjan.
278

ging en de marrano uit opportunisme. De hoofdpersoon in dit boek,
Don Immanuel, past als converso niet in één van deze vier categorieën.
Hij leeft in een andere werkelijkheid en is dus geen bekeerling
uit angst. Hij is ook niet overgegaan, vanwege de sociale druk die op
hem is uitgeoefend. Hij is ook niet uit winstbejag Christen geworden.
Evenmin zet hij zich af tegen het Jodendom, zoals bijvoorbeeld
de historische figuur Juan de España van Toledo, bijgenaamd El Viejo
(de oude). Deze dopeling en monnik, ook wel Diego de Valencia genoemd,
bespotte na zijn bekering de Joden.
Neen, Don Immanuel is niet zo’n bekeerling. Hij is een Cristiano
nuevo. Zijn bekering is geen wanhoopsdaad. Hij wil – uit spirituele
overwegingen – de grenzen overstijgen, nadat zijn vrouw – een moslima
– tijdens onlusten in Cordoba is omgekomen.
Don Immanuels grootste wens, lezen we in het verhaal, is de geweldloze
verspreiding van een ander Godsbesef. Don Immanuel is
een non-conformist, geen traditionele chassied. Zo'n figuur is een
lastige verschijning, zeker binnen het georganiseerde Jodendom. Dat
anomische karakter verhindert niet dat in hem de werelden samenkomen—
het boven en beneden. Niet op een traditionele manier, want
hij is gemengd getrouwd geweest en kasjroet speelt geen rol in zijn
leven, want de kok van Don Immanuel, zo blijkt uit het verhaal, is
niet-Joods. Zoals gezegd, overstijgen ervaringen van Don Immanuel
het particuliere. Men kan in hem zelfs Sabbatiaanse karaktertrekken
ontdekken. Dat maakt van Don Immanuel als messias dus vooral
een anomisch karakter. Dit zijn geen aanbevelingen in de ogen van
traditioneel religieuze mensen, en daarin schuilt iets dubbelzinnigs
naar de traditie. Wie is Don Immanuel eigenlijk? Het verhaal leert
dat hij een rabbijn is en talmoedist, hij was hofadviseur en bestuurder,
aangesteld door de Spaanse koningin die hij hielp bij de omvorming
van de oude, aristocratische orde. Don Immanuel is vertaler
en schrijver, intellectueel. Als de Gezant en de Messias van zijn tijd
279

lijkt hij losgekomen van zowel de gevestigde orde als de religieuze
regelmaat. In hem verzamelen zich de tegenstellingen. Hij is nochtans
de spil in het verhaal, in hem komem alle lijnen van de levensboom
samen — in tifferet.
In dit verhaal herkennen we verschillende klassieke motieven uit de
kabbalistische traditie, zoals de ontmoeting met Elijah, de gezant of
messias ben Yoseef en ontdekken we elementen uit de religieuze literatuur
van het westen, zoals de rechtvaardiging (ten overstaan van
getuigen), de herkenning (door Fra Juan), het lijden (de foltering en
verbranding), en de doding die wordt gevolgd door een Hemelopstijging
— het optillen naar God.
De historische achtergrond van dit verhaal is overigens niet verzonnen.
Er heeft zich daadwerkelijk een straatoproer voorgedaan
in Cordoba. In maart 1473 braken er heftige rellen uit tijdens een
straatprocessie van de broederschap van Naastenliefde, toen een meisje
op het balkon water morste op het Mariabeeld. Felle straatgevechten
woedden vervolgens in de stad en gingen gepaard met gewelddadige
plunderingen. Tevergeefs poogde Don Alonso de Aguilar de
orde te herstellen. Vele Joodse burgers vluchtten van Cordoba naar
steden als Sevilla en Toledo.
Het geweld tegen Joden in Spaanse steden is overigens niet van de
15de eeuw, maar van een veel eerdere datum. In 1391 werden de Joodse
wijken van Ecija, Carmona, Córdoba, Toledo, Barcelona en andere
Spaanse steden getroffen door plunderingen en verwoesting. Tweehonderdduizend
Joden bekeerden zich in datzelfde jaar gedwongen
tot het christendom — om hun leven te redden.
Ook Toledo bleef niet verschoond van moordpartijen. In 1449 en
1467 braken er zware rellen uit, vanwege een bloedig vete tussen bur-
280

gemeester Alvar van Castilië die, tezamen met de conversos Fernando
and Alvaro de la Torre, met de graven van Fuensalida twistten
over de macht in Toledo. Zestienhonderd huizen van vooral nieuwe
christenen rond de kathedraal gingen in vlammen op en de broers
de la Torre werden opgehangen.
Dit tijdperk, dat men over het algemeen roemt als een historische
sprong voorwaarts – men noemt het uitgelaten de renaissance,
de wedergeboorte – was voor joden een zeer bloedig en verwarrend
tijdperk.
Tussen de 13de en 16de eeuw verslechterde de positie van de joden
in Spanje en in 1555 liet Paus Paulus de Vierde alle conversos uit
Ancona opsluiten in de gevangenissen van de inquisitie. Zestig boetvaardigen
werden naar Malta gebracht. Vierentwintig conversos, die
het Joods geloof trouw bleven, werden verbrand. Anderen vluchtten.
Bijvoorbeeld naar Urbino waar hertog Guido Ubaldo ze eerst met
open armen ontving. Zijn hoop was dat als de conversos zich in Pesaro
zouden vestigen ze er een commercieel centrum zouden stichten.
Toen dat niet gebeurde, wees de Hertog alle conversos uit. Velen
vertrokken vervolgens naar steden als Dubrovnik en Florence.
Niet alleen Italië, ook Frankrijk ontving talloze Spaanse Joden in
deze tijd. Daar werden de bannelingen wel vreedzaam en welwillend
ontvangen, zodat ze tenslotte openlijk hun jodendom konden
belijden.
Z’ev ben Shimon Halevi schreef De Gezant in 1987, toen het religieus
fundamentalisme zich nog niet zo nadrukkelijk manifesteerde. De
algemene teneur was toen dat een wrevelige orthodoxie, welke geen
enkele kleurschakering toelaat, vanzelf aan de moderniteit zou bezwijken.
Of veilig opgesloten zou blijven in religieuze reservaten, gedoemd
te verijlen in de tijd. Dat is, moeten we vaststellen, ijdele hoop
gebleken. Enige tijd geleden vond in Parijs, in de lokalen van het sa-
281

tirisch blad Charlie Hebdo en een kosjere supermarkt een schietpartij
plaats. Tegenwoordig wordt steeds opnieuw, net als in de 15de eeuw,
de vraag actueel of dat mensen zich gaan opsluiten in hun dogmatische
geloofsbeleving om hun overtuiging – desnoods door geweld –
aan anderen op te dringen, of dat men een lijn van verdraagzaamheid
vast wil houden en het bestaan open? Open…
Het individu wordt opnieuw uitgedaagd om, naar zijn beste weten
en hoogste beginselen, rechtvaardig te handelen ten overstaan van
de ander — om zo waarlijk knecht en afgezant te zijn van de Heilige.
Oscar Schrover
282

Over de auteur Y
Z’ev ben Shimon Halevi is geboren in 1933 in Londen. Halevi
is een fellow van de Temenos Academy van het Prins van Wales Instituut
te Londen en directeur van de International Kabbalah Society.
Hij studeerde aan de Slade school of Art, gaf les aan de Royal Academy
of Dramatic Art en werkte onder meerin de psychiatrie. Hij
schreef een boek over decorbouw voor theater-, gezelschappen en
toneelmeesters, verder een boek over astrologie, een drama, een
roman en een 10-tal boeken over Kabbalah die in diverse talen zijn
vertaald. Hij gaf tot 2014 lezingen in binnen- en buitenland.
283

n
Het Nederlandse contactadres
van de Kabbalah Society is:
gila nieuwenhuizen-gerzon,
Celebeststraat 9
3742 dc Baarn
In Nederland zijn diverse leerlingen
actief en geven cursussen, lezingen, workshops
of begeleiden kinderen en volwassenen
op hun levensweg.
Correcties werden doorgevoerd na herlezing
en suggesties van drs. Yvonne Tolman.
284