lees verder op pagina 6 van PDF - De Nieuwe

denieuwe
kunstmagazine van Maatschappij Arti et Amicitiae
27
2012 jaargang 16
nutteloos
The Castle of Vooruit
Ahmet Ögüt
Marianne Vollmer
Gesprek met Harmen de Hoop
Jean Tinguely
Fredie Beckmans
Promenade inutile
Dennis Oppenheim
Device to root out Evil
Frank Lisser
Sublieme tijdelijkheid
Bart Lodewijks
Brief aan de spoorwegen
Franck Gribling
boekbespreking Auke de Vries

Inhoudsopgave
2 Redactioneel, inhoudsopgave en colofon
3 Viktor Sjklovsky
Geef de kunst haar vrijheid terug
beeld BANKSY
4 Huub Mous
Tijdloze waarheden
beeld Marcel Broodthaers
5 detail The Castle of Vooruit
Ahmet Ögüt
6+7 Frank Lisser
Sublieme tijdelijkheid
8 Larissa Kikol
Zij, beeld Samuel Wiesemann
9 Dennis Oppenheim
Device to root out Evil
10 + 11 Marianne Vollmer
Gesprek met Harmen de Hoop
12 + 13 Les belles heures du duc de Berry
Getijdenboek van de Gebroeders van Limburg
14 + 15 Bart Lodewijks
Brief aan de spoorwegen
16 Fredie Beckmans
Promenade inutile
17 Frank Lisser
La Guerra
Gerardo Dottori, Renato Guttuso, Michele Cammarano
18 + 19 Kees Koomen
De geesten van Tanja Smit
20 Philip Fokker
Gedienstig gegoochel met nieuwe media
21 Palais Idéal
Ferdinand Cheval
22 Franck Gribling
boekbespreking Auke de Vries
23 Jean Tinguely
Hong Kong
24 Harmen de Hoop
Basketball Court #7
The Castle of Vooruit , Ahmet Ögüt
2
Redactioneel
Van de Franse toneelschrijver Eugène Ionesco is de uitspraak: ‘Alleen het volstrekt
nutteloze is onontbeerlijk.’ In ‘The Descent of Man uit 1871 zegt Charles
Darwin dat alle kunst misschien wel gezien moet worden als uit de hand gelopen
baltsgedrag om het andere geslacht een staaltje van onze kracht laten
zien waaruit blijkt dat we over zoveel energie beschikken dat we het ons zelfs
kunnen permitteren volstrekt overbodige handelingen te verrichten. En Multatuli
schrijft over nutteloosheden: ‘Mochten sommige lezers klagen dat ik hen
gedurende vele hoofdstukken reeds, bijna zonder afwisseling rondleid op ‘n
tentoonstelling van nietigheden, dan neem ik deze klacht aan als betrekkelijke
lofspraak. [...] Een zeer groot gedeelte des levens bestaat nu eenmaal uit een
aaneenschakeling van ‘t geringe. Ik zou aan de waarheid tekort doen indien ik
deze eigenaardigheid over het hoofd zag.’
Baltsgedrag, onontbeerlijke nutteloosheid, tentoonstelling van nietigheden.
De kunstenaar kan natuurlijk proberen roem en status te verwerven om daarmee
een aantrekkelijke seksuele partner te worden, maar het lijkt er meer op
dat er andere motieven een rol spelen, want het gros van de kunstenaars bulkt
niet van het geld, heeft geen macht, maar voelt zich verre van mislukt.
Hoe beschouw je de begrippen nutteloos en kunst als een kunstenaar beroemd
wordt en zijn werk veel waarde krijgt? Als nutteloosheid die waarde
heeft gekregen? Als nutteloze waarde? Een schilderij van Mark Rothko van 86
miljoen euro, is dat nuttig? Als handelswaar en beleggingsobject zeker. Misschien
zou je kunstenaars als speculanten in optima forma kunnen zien. Gokkers
op toekomstige waarde. Of zijn ze gedegradeerd tot de dienstverleners
van curatoren, galerieën en musea, die alleen hun nut bewijzen als er aan
verdiend wordt of status door wordt verkregen? Een kwart van de tijd breng je
doelloos en nutteloos door volgens René Kahn in zijn boek ‘De tien geboden
voor het brein’. Maar dat nutteloze is juist de winst, want goed voor ons brein.
Iedereen overkomt het wel eens dat juist wanneer hij zit te suffen of halfwakker
naar het plafond staart dat volkomen onverwacht, zonder dat je over iets in
het bijzonder nadenkt, de oplossing van een probleem zich letterlijk opdringt
aan je bewustzijn. Als een dolfijn die uit het water springt. Als een vuurpijl die
omhoogschiet tussen de kieren van dromen, niksen, en klungelen.
Ergo: durf lui en nutteloos te zijn.
In dit nummer o.a. een gesprek van Marianne Vollmer met de Rotterdamse kunstenaar
Harmen de Hoop, die naar de wereld kijkt alsof hij een buitenstaander
is. Fredie Beckmans schrijft over de tweede zinloze wandeling die hij organiseert
en waarvan het thema is: weten, zang, literatuur, culturele voedering en
ook het niet-weten der vogels. Philip Fokker bezocht het Haus für elektronische
Künste in Basel. Frank Lisser verhaalt over het Centre Pompidu Metz, waar alsof
het een partituur is, 65 kunstacademiestudenten 33 grote zwart/witte muurtekeningen
van Sol LeWitt opnieuw tekenden. Kees Koomen schrijft over Tanja
Smit en haar ‘Libro de Fantasmas’. Franck Gribling bespreekt de monografie
die over Auke de Vries is verschenen. Van Bart Lodewijks een brief aan de Belgische
Spoorwegen. Verder kunstenaarsbijdragen van Ahmet Ögüt, Dennis
Oppenheim en Jean Tinguely. RB n
Colofon
De Nieuwe 27 wordt in een oplage van 7200 exemplaren verspreid in Amsterdam, Den Haag, Utrecht en
Rotterdam. De Nieuwe is een uitgave van Maatschappij Arti et Amicitiae in samenwerking met Virtùmedia.
Vereniging van Beeldend Kunstenaars, Maatschappij Arti et Amicitiae werd opgericht in 1839. Rokin
112, 1012 LB Amsterdam. www.arti.nl en www.denieuwe.nl
Redactie: Fredie Beckmans, Ine Dammers, Paul Donker Duyvis, Philip Fokker, Frank Lisser,
Marianne Vollmer, Jan Maarten Voskuil.
Eindredactie: Robert Broekhuis
Grafisch ontwerp: Hanne Lijesen
Bijdragen: Fredie Beckmans, Philip Fokker, Franck Gribling, Bart Lodewijks, Huub Mous,
Larissa Kikol, Kees Koomen, Frank Lisser, Viktor Sjklovsky, Marianne Vollmer.
Beeldbijdragen: Ahmet Ögüt, Banksy, Marcel Broodthaers, Ferdinand Cheval, Gebroeders van
Limburg, Harmen de Hoop, Sol LeWitt, Dennis Oppenheim, Jean Tinguely, Samuel Wiesemann.
Fotografie: Dirk Pauwels.
Correcties: Frits Vliegenthart
Reacties en bijdragen nummer 27, jaargang 16, dienen uiterlijk op 20 oktober 2012 binnen te zijn. Per mail
naar denieuwe@arti.nl of per post naar: Maatschappij Arti et Amicitiae t.a.v. redactie De Nieuwe, Rokin
112, 1012 LB Amsterdam.
Advertenties: denieuwe@arti.nl
Druk: Koninklijke BDU Grafisch bedrijf B.V.
De rechten voor beeld en tekst werden naar beste vermogen
geregeld. Andere rechthebbenden gelieve zich tot de redactie
te wenden. Bezoek ook onze website www.denieuwe.nl n
Banksy, You told that joke twice
Geef de kunst haar vrijheid terug
eef de kunst haar vrijheid teru
Er was eens een duizendpoot, die exact 1000 poten had of een beetje minder. Hij liep vlug en de schild-
Viktor Sjklovski heeft het begrip ‘ostranenie’ gemunt, een begrip
dat aanduidt dat vreemdmaken essentieel is voor het literaire
procedé. Hij legt dit idee als volgt uit: ‘Het doel van de kunst is om
over te brengen hoe de dingen worden beleefd en niet hoe ze
bekend zijn. Het is een artistieke techniek om objecten ‘vreemd’ te
maken, om de vormen complexer te maken. Dit is om de gewaarwording
te verlengen en te bemoeilijken, om reden dat gewaarwording
een zelfstandig esthetisch doel is, en zo lang mogelijk
moet duren. Kunst is de manier om de kunstwaarde van een
object te ondergaan; het object zelf is niet belangrijk.’ Met andere
woorden: kunst presenteert dingen in een nieuw, onalledaags
licht door manipulatie van de vorm. Dit is wat kunst tot kunst maakt.
Viktor Sjklovski (Sint-Petersburg 1893, Moskou, 6 december 1984)
Viktor Sjklovski
pad benijdde hem. De schildpad zei tot de duizendpoot: ‘ Wat ben je slim, hoe geraak je daar wijs uit,
waar vind je de tegenwoordigheid van geest om uit te maken waar je 978ste poot zich bevindt, als je de
vijfde verzet?’ Duizendpoot zwol van vreugde en trots, maar nadien begon hij zich af te vragen waar
elk van zijn poten zich bevond. Daartoe stelde hij het Centralisme in, de Paperasserij, de Bureaucratie,
met als resultaat dat hij niet meer in staat was om het even wat te bewegen.
De grote ramp van onze tijd is de kunst te willen reglementeren, zonder te weten wat dat is! De grote
ramp van de kunst is dat men haar misprijst, dat men haar niet organisch laat kloppen, zoals het hart
in de borst van een mens, men zet haar bewegingen in een tijdschema zoals men dat bij treinen doet.
Burgers en kameraden en burgers: geef de kunst haar vrijheid terug, niet omdat het de kunst betreft,
maar omdat men het ongekende niet op de voorhand kan vastleggen. n
JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE denieuwe denieuwe JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE
3

Tijdloze waarheden
‘Kunst is volkomen nutteloos’, zo hoor je vaak met grote stelligheid beweren.
De mensen, die deze stelling verkondigen, zijn niet zelden van mening
dat achter deze woorden een tijdloze waarheid schuilgaat. Nu is het
bestaan van tijdloze waarheden opzich zelf al een twijfelachtige zaak,
maar deze waarheid is zeker niet tijdloos en ook allerminst essentieel. De
gedachte dat kunst volkomen nutteloos is, heeft een historische coördinaat
in de tijd. Ze is nauw verbonden met de Romantiek en de opkomst van de
burgerlijke kunstopvatting. Er liggen gedachten onder van Kant over de
autonomie van de esthetische ervaring. De esthetische ervaring zou volgens
Kant immers volkomen belangeloos zijn en gekenmerkt worden door
een vreemde paradox: ‘een doelmatigheid zonder doel’, dus in laatste
instantie - hoe je het ook wendt of keert - door doelloosheid.
De stelling ‘kunst is volkomen nutteloos’
bevat dus geen tijdloze waarheid.
Hooguit kun je stellen dat sinds Kant
deze stelling voor menigeen een tijdloze
waarheid lijkt te hebben. Een soort
historisch gezichtsbedrog dus. Er kunnen
verschillende redenen zijn, waarom
iemand extra vatbaar is geworden
voor dit soort historisch gezichtsbedrog.
Diep romantische kunstenaars
denken vaak dat deze stelling eeuwigheidswaarde
heeft, omdat voor hen
de Romantiek zelf een soort eeuwigheidswaarde
had. Gerard Reve bijvoorbeeld,
een typische laat-romanticus,
was er stellig van overtuigd dat kunst
volkomen nutteloos is. Dat was een eeuwige
en essentiële waarheid voor hem.
De mythos en de logo’s
Zoiets als een dogma, hoewel het begrip
dogma in dit verband verwarrend
Marcel Broodthaers, Chapeau blanc, 1965
kan zijn, omdat een dogma voor een
rooms-katholiek een gestolde geloofswaarheid
is die door het gezag van de
kerk tot geloofsleer wordt verheven,
maar in feite hooguit een mythische
eeuwigheidswaarde vertegenwoordigt.
Het dogma over de Onbevlekte
Ontvangenis van Maria bijvoorbeeld
is wezenlijk iets anders dan de Tweede
Hoofdwet van de thermodynamica.
Daar is elke curiekardinaal van overtuigd.
Het zijn beide geformaliseerde
uitspraken, die aanspraak maken op
een onomstotelijke waarheid, maar die
twee waarheden behoren tot verschillende
registers. Het dogma behoort tot
het register van de mythos, de Tweede
Hoofdwet van de thermodynamica behoort
tot het register van de logos.
Maar terug naar de stelling dat ‘kunst
volkomen nutteloos is’. Er is nog een an-
dere reden om te geloven dat deze stelling
een eeuwige waarheid bevat. Die
overtuiging kan een reactie zijn op tegenstanders
die het tegenovergestelde
geloof aanhangen en eenzelfde waarheid
veronderstellen in het tegendeel.
Mensen bijvoorbeeld die zich afzetten
tegen een dogmatische kunstopvatting,
geloven stellig dat kunst in essentie en
voor eeuwig nutteloos is. In die zin had
Gerard Reve alle recht van spreken met
zijn geloof in deze vermeende eeuwige
waarheid. Hij zette zich immers af tegen
een linkse dogmatische kunstopvatting
die kunst in dienst wilde stellen van een
betere wereld en een verheffing van
het volk.
Kunst met een doel
Maar er kunnen ook andere dogmatische
kunstopvattingen zijn. De opvatting
bijvoorbeeld dat kunst zich in
dienst moet stellen van een nationale of
regionale cultuurtaak, de ‘Friese zaak’
bijvoorbeeld. Een Fries schrijver of dichter
(van een Fries schilder wordt dit niet
zo gauw beweerd, hoewel er zijn voorbeelden
te vinden) zou door te schrijven
- bewust of onbewust- een bijdrage
leveren aan de bevordering van de
Friese taal en cultuur. Sterker nog, juist
door deze artistieke inspanning blijft
de Friese taal en cultuur voortbestaan.
Deze schrijver of dichter dient daarmee
een goede zaak. Zijn kunst heeft een
doel, ook al is hij zichzelf dat misschien
niet bewust.
Is kunst volkomen nutteloos? Dat
basale probleem steekt telkens opnieuw
de kop op, en steeds weer
in een andere gedaante. Bijvoorbeeld
in de vraag ‘is kunst dan
echt wel volkomen nutteloos, ook
in deze tijd van terreur en verval
van waarden? Andere tijden vragen
om een andere kunst. Terugkijkend
zou je kunnen beweren,
dat de stelling ‘kunst is volkomen
nutteloos’ een dramatische vergissing
is geweest binnen het project
van de westerse moderniteit.
Je kunt zelfs beweren dat er iets
volkomen is losgeslagen in onze
westerse cultuur, een stille catas-
Huub Mous
trofe, waarvan de kern te herkennen
is in deze, in wezen tragische stelling.
Als kunst volkomen nutteloos zou zijn,
dan wordt de loop van de geschiedenis
aan haar eigen lot overgelaten. ‘Kunst
is volkomen nutteloos’, betekent in feite:
we staan volkomen machteloos, ook al
gaat de beschaving onder onze ogen
ten onder.
Het einde van de grote verhalen
Zo kun je beweren dat er een correctie
moet worden aangebracht op deze
stelling. met schade en schande komen
we erachter dat we een stapje terug
moeten doen in ons denken over autonomie
en vrijheid. Normen en waarden,
historisch besef, culturele identiteit, dat
alles leek door de generatie van de babyboomers
op de vuilnisbelt van de geschiedenis
te worden gegooid. Dat was
de generatie die het modernisme van
de twintigste eeuw opnieuw - op bijna
hedonistische wijze - heeft uitgevonden
en zich daarna klakkeloos schaarde
achter de stelling dat alle ‘grote verhalen’
ten einde zijn. Dat soort excessen
in het denken - zo beweren sommigen
- behoeft nodig correctie, dus ook om
een herbezinning op de vraag of kunst
wel nutteloos is.
Die vraag krijgt een bedenkelijk karak-
ter, als je haar niet in het perspectief
van een burgerlijke idealistische esthetica
plaatst, waarvan de basis bij Kant
wordt gelegd. Deze esthetica ging uit
van een geïsoleerd terrein van de esthetische
ervaring - het esthetisch oordeel
als verzoening tussen natuurwetten
en vrijheid, theoretische en praktische
rede, verstand en begeerte en een
geïsoleerde positie van de kunst in de
maatschappij - kortom, die ‘Zweckmässichkeit
ohne Zweck’. Anderzijds mag
zelfs binnen een dergelijke eenzijdige
opvatting van de esthetica de brute
confrontatie met de kunstuiting niet veronachtzaamd
worden, zeker niet als
deze confrontatie in de kunst zelf centraal
komt te staan, een provocerend
karakter krijgt, en zo het dwingende
keurslijf van de kantiaanse esthetica
juist doorbreekt. n
Ahmet Ögüt
The Castle of Vooruit, helium-filled balloon floating above the ground at a height of eleven meters and diameter of eight meters, Waalse
Krook, Gent, 2012. Commissioned by S.M.A.K. for TRACK, photo Dirk Pauwels
4 JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE denieuwe denieuwe JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE
5

Sublieme tijdelijkheid
In februari 2012 startTen 65 studenten van de kunstacademie van Nancy
en Reims onder leiding van zeven professionele assistenten en een aantal
docenten met het maken van 33 grote zwart/witte muurtekeningen van
Sol LeWitt in de galerie 2 van Centre Pompidu Metz. In Europa is deze tentoonstelling
- van april tot juli 2012- van Sol LeWitt met de titel ‘Wall Drawings
from 1968 to 2007’ de grootste uitvoering van zijn muurtekeningen ooit.
Deze 33 groot formaat tekeningen zijn een keuze uit de ontwerpen die Sol
LeWitt heeft gemaakt tussen 1968 en 2007.
Midden in de enorme zaal op de tweede verdieping van het gloednieuwe
kunstcentrum, met aan weerskanten een glazen wand met uitzicht
over de stad waren elf grote kamers en diverse gangen gebouwd met elk
drie uitgewerkte muurtekeningen: telkens twee kleinere van ca 4 x 4m en
een grote van ongeveer 4 x 8m. Sommige kamers zijn gevuld met geometrische
figuren in zwarte verf of inkt en andere met vlakvullende geometrische
rasters in arceringen van dunne potloodlijnen.
Partituur
De film bij de tentoonstelling toont het
maakproces van ruim acht weken. Het
begint met een college van de professionele
assistenten. Zij komen van de Sol
LeWitt Studio in New York. Deze instelling
zorgt voor de correcte uitvoering
van het werk van de in 2007 overleden
Amerikaanse kunstenaar Sol LeWitt.
Het vraagt ambachtelijk nogal wat om
met diverse hulpmiddelen, zoals groot
formaat passers en linialen, en met de
tekenmaterialen potlood, krijt, diverse
verdunde inkten en zwarte verf grote
muuroppervlakten te bedekken met
een rijke variëteit aan patronen. Het afdekken,
afplakken, arceren en uitmeten
moet eerst geoefend worden voordat
men aan de echte uitvoering kan beginnen.
Een van de grote uitdagingen is het
op een steiger werken met linialen van
vier meter die door twee personen in
balans gehouden moet worden, terwijl
een derde persoon een lijn trekt.
Zonder echt overzicht van het geheel
te krijgen werken de veelal jonge studenten
dagelijks van de ochtend tot
de avond aan een stuk door. Elk werk
begint met het lezen van het getekende
ontwerp van Sol LeWitt dat bestaat uit
een gebruiksaanwijzing met een verzameling
van een aantal basisvormen.
Daarna wordt deze gebruiksaanwijzing
als model op een zijmuurtje overgenomen
en tenslotte wordt het door
de uitvoerders in groot formaat nauwgezet
uitgevoerd.
Sol LeWitt heeft vanaf 1968 tot 2007 een
serie van 1200 ontwerpen voor muurtekeningen
gemaakt. Deze klein formaat
tekeningen zijn geen schetsen maar
partituren, te vergelijken met muzikale
composities. Ze bevatten een geschreven
uitleg naast schema’s met vaak
diverse lijn-cijfercombinaties. Of er
zijn een aantal typen arceringen afgebeeld,
zoals hier in het voorbeeld, met
daaronder een cijfer. De cijfers vormen
een blok van vier en deze weer samen
een blok van 4 x 4 ofwel een blok van
zestien combinaties van arceringen De
wandtekening op groot formaat is dan
Frank Lisser
een verzameling combinatieblokken
van telkens blokken van vier met daarin
vier soorten arceringen.
Ervaring
Op de tentoonstelling zijn alle 33 partituren
van Sol LeWitt als bordkrijttekening
uitvergroot aanwezig. Het krijtschema
bestaat telkens uit drie onderdelen. De
bovenste is de basis, in het voorbeeld
hier twintig soorten genummerde blokjes
met daarin een lijntje. Het middendeel
is de compositie als lijntekeningcombinatie
en het onderste schema is
de compositie op basis van nummers.
Elk blokje bestaat uit een specifieke
nummer combinatie van twee blokjes.
(bijvoorbeeld nummer 1 samen met 17).
De monumentale wandtekening van 8
x 4 meter is honderd procent kloppend
met dit schema. Het is gecontroleerd en
het staat vast: foutloos, alles is perfect.
De studenten van de academie hebben
gedurende deze acht weken onder leiding
van zeven dirigenten een vlekkeloze
uitvoering gegeven.
Op de film is goed te zien met welke
overgave dit monnikenwerk is vol-
bracht. Deze strenge werkwijze zonder
enige ruimte voor improvisatie, of voor
de eventuele authenticiteit en aspiraties
van de uitvoeders heeft niet geleid tot
een gortdroge tentoonstelling. Het is
precies tegengesteld aan de maakwijze:
de kijkervaring is overdonderend.
Het is een oneindig wegdrijven in hallucinerende
ruimten gevuld met ritmes
vol minutieuze herhalingen. Monumentaliteit
en verfijning vloeien samen in
een beleving die vergelijkbaar is met
het ronddwalen in de kathedraal van
Reims. Het zien van dit werk heeft zo
een sterke visuele impact dat het lijkt
alsof er geen logica of rationaliteit in
is toegepast. Echter het is omgekeerd
evenredig met deze ervaring: het is
volstrekt logisch en radicaal rationeel.
Het romantisch idee van de kunstenaar
als gevoelsmens die op pure intuïtie de
toeschouwer betovert, wordt hier volkomen
weggevaagd. Vanuit de ratio,
in wel bewust gekozen seriële methodiek
met een volledig instrumenteel gemaakte
uitvoering wordt een sublieme
kijkervaring opgeroepen.
Zeldzaam
Een dergelijke ervaring wordt doorgaans
altijd in verband gebracht met
het unieke kunstwerk en zijn eeuwigheidswaarde
dat alleen gemaakt kan
worden door een zeldzaam soort kunstenaar:
de genie. Dit is dan ook het
meest gehoorde argument voor de
enorme waarde van dat werk. De kijker
ervaart dit bij het zien van bijvoorbeeld
het schilderij Las Meninas van Velasquez.
Dat eenmalige geniale schilderij zet
de kijker in de onmiddellijkheid van het
hier en nu van de grootse ervaring. ‘Ik
sta in het Prado voor het origineel en
zie het echt! ‘ In dit euforische moment
vloeien subject en object in elkaar over
en besmetten elkaar in het gevoel voor
die zeldzaamheid. Het schilderij lijkt op
dat moment net zo kostbaar te zijn als
het leven zelf dat het schilderij kan bekijken.
De kijker, de ervaring en het schilderij
lijken allen even uniek en onvervangbaar.
De vraag of Las Meninas nuttig is
en hoe dit te definiëren valt, wordt opgelost
in de zeldzaamheid. Zeldzaamheid
en kostbaarheid zijn economische
tweelingen. Nut is wel een vreemd begrip
hierin, maar het is vergelijkbaar
met diamanten. Water is nuttiger dan
diamant, maar diamanten zijn per kilogram
veel kostbaarder dan water.
De zeldzaamheid weegt kennelijk
economisch zwaarder dan nut. Deze
kostbaarheid wordt dus uitgedrukt in
eenheden van zeldzaamheid ofwel
geldwaarde of vervangingswaarde
van dat schilderij. In de kunst wordt
deze constructie zo normaal gevonden
dat de afwijking hierop direct als ondermijnend
wordt ervaren. De roemruchte
Ready Made, het urinoir van Marcel
Duchamp bijvoorbeeld, breekt direct
in op deze relatie tussen de esthetische
ervaring en haar unieke object. Dit werk
is in eerste instantie begin vorige eeuw
als een frontale aanval op die zeldzaamheid
en haar evenknie, de vervangingswaarde,
ervaren. De centrale
positie in de recente kunsthistorie heeft
als bescherming gewerkt. Haar mythe
vorming rondom het tot stand komen en
de context van deze Ready Made heeft
bijgedragen aan het herstellen van de
bestaande orde: het toekennen van de
zeldzaamheid. Het urinoir uit de Karweikrant
is echt veel goedkoper dan dat
van Duchamp. De ondermijnende werking
is geheel opgelost en verdwenen
in het zeldzaamheidscircuit.
Vernietiging
Bij Sol LeWitts muurtekeningen wordt de
status van het unieke meesterwerk veel
sterker ondermijnd dan bij het bovengenoemde
voorbeeld van Duchamp.
De controverse tussen de ervaring zelf
en het kunstwerk daarachter is veel groter.
De kijkervaring is zo indringend dat
de kijker het niet kan aanvaarden dat
deze gewaarwording slechts in hem alleen
rust en dat er geen direct verband
is met de schepper en zijn werk.
Ten eerste wil het besef van de mededogenloze
methodiek, rustend in de rationaliteit
van die strenge partituur, dat
breekt met de illusie van de individuele
expressie, nauwelijks doordringen. Zo
sterk is het geloof in de rol van de individuele
maker.
Nog verontrustender is dat er geen individuele
maker is. Tenminste: wie veroorzaakt
wat hier? De ontwerpen van Sol
LeWitt zijn bijzonder mooi om te zien,
maar de realiteit van de uitvoering is
verpletterend indrukwekkend. Zonder
die heldere partituur is er geen ervaring
als deze mogelijk, maar zonder die 65
vertolkers is er geen beeld. De loskoppeling
van schepper en vertolker is in
de beeldende kunst nog steeds een uitzonderlijke
werkwijze.
En nog moeilijker is de ontdekking dat
deze makers of uitvoerders niet excellent
zijn. De film bij de tentoonstelling
laat dat goed zien. Veel onhandig pogen,
stevige bijscholing en correctie
met uiteindelijk een geweldig resultaat.
In de muziekpraktijk hoort men vaak
jonge virtuoosjes uit Rusland zonder
moeite prachtig viool spelen, maar in
de beeldende kunst is men niet gewend
dat een gewone groep van negentien-
jarige kunststudenten een kijkervaring
van deze impact kunnen veroorzaken.
De vergelijking met de musicus die muzikale
partituren uitvoert, is niet helemaal
op zijn plaats. Voor een geslaagde uitvoering
van een partita van Bach is een
jarenlange oefenpraktijk vereist, terwijl
bij Sol LeWitt een korte technische introductie
afdoende is. Het uitvoeren van
een Sol LeWitt vereist enige vaardigheid,
geduld en volharding, maar de 65
kunststudenten in die film behoorden
niet tot de kaste van supertalenten zoals
dat bij die jonge Russische violisten
gebruikelijk is. Het is misschien ontluisterend
maar het is binnen ieders mogelijkheden
om thuis een Sol LeWitt uit te
voeren met eenzelfde enorme visuele
impact. Tenminste als de partituur streng
wordt uitgevoerd. Dit idee ondermijnt
het fundament van de zeldzaamheid
waarop de kunst rust. Daarmee heeft
Sol LeWitt de eeuwigheidswaarde van
het kunstwerk losgelaten zonder de ervaring
daarvan prijs te geven.
De natuurlijke koppeling van dat sublieme
ervaringsmoment, die unieke
individuele emotie aan dat zeldzame
en dus extreem kostbare object wordt
wel het wreedst verbroken door de tijdelijkheid.
De tentoonstelling in Metz
heeft slechts tien weken geduurd. Deze
prachtige kathedraal van dansende ritmes
met die honderden soorten grijstinten
en duizelingwekkende dieptes - die
eeuwig zou moeten duren - is inmiddels
overgeschilderd, witgekalkt, vernietigd
en verdwenen. Het meest ontregelend
is wel deze vernietiging van het object
waar deze overweldigende ervaring in
rust en wat er van overblijft als restant:
een heftig verlangen om terug te keren
en de zachte melancholie van de herinnering
aan wat even is geweest. n
6 JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE denieuwe denieuwe JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE 7

Zij
Van kunst kun je geen goulash maken
Larissa Kikol,
vertaling Fredie Beckmans
Ik woon in Berlijn en kom uit Keulen. Om precies te zijn uit een klein plattelandsdorp bij Keulen. Zo nu en dan
ga ik mijn ouders bezoeken, vaak als ik ziek ben. Dit weekend was ik verkouden, teveel in een koud atelier
gewerkt, te weinig slaap gehad en te vaak geen sjaal omgedaan.
Mijn moeder had soep gemaakt. Ik pelde voor mezelf een hard gekookt ei. ‘Hoe kan het toch dat je nu verkouden
bent geworden?’ vroeg mijn moeder, ‘en wat moet dat nou weer, de hele tijd in je atelier.’ Ik zei maar
niets. ‘Geen wonder dat je ziek wordt, je moet minstens één keer per dag warm eten, dat heb ik je altijd al
gezegd!’, hoofdschuddend keek ze naar de hoop eierschalen. Daarop ging ze naar ons medicijnkastje om
er wat in te rommelen. Ze had daar nog iets. Aha! Opgewonden kwam ze met volle handen terug, een neusspray
viel daarbij op de grond. ‘Oei, we moeten nu vooral niet gaan zitten jagen’.
Eerst maar eens gaan zitten en alles van me af laten vallen. Mijn vader wilde iets zeggen, maar wachtte
er toch maar liever mee. Altijd diezelfde strategische beslissingen. Mijn vader wacht graag. Hij zit dan aan
tafel en kijkt. Of kauwt op een snoepje. Op een gegeven moment moet hij er dan klaar voor zijn. De doosjes
en capsules lagen voor me. Ik pakte nogal sceptisch de tabletten tegen diarree. ‘Niet die’, zei mijn moeder
snibbig. ‘Hier,’ ze zwaaide met haar handen boven de stapel heen en weer, ‘kijk nou toch eens’. ‘Nu,’ zei een
stem diep in mijn vader. Hij zei: ‘Zalf’. Mijn moeder en ik keken hem verrast aan. Stilte.
Daarna keek ik mijn moeder weer aan. Hij hervond zich nog net op tijd en zei dat hij nog ergens zo’n zalf
had en die moest ik dan op mijn keel smeren. Mijn vader leunde uiterst tevreden achterover. Hij had zijn zegje
gedaan. Een goed gevoel. En mijn moeder? Die deed alsof ze niets had gehoord.
‘Hier,’ ze wees weer op de stapel, ‘je moet nu echt iets
nemen.’ Ze stapte op en kwam met een ringmap terug.
Daarin had ze alle recepten verzameld van medicijnen
die ik ooit heb ingenomen, ze zou het wel eens
even nakijken. Mijn moeder vond dat de kunst aan
alles schuld had. Moeder: ‘Zo heb je wat geschilderd
en zo ben je ziek. En wat heb je daar nou aan?’ Ik: ‘Ik
studeer nou eenmaal kunst. Wat moet ik dan gaan
doen?’
Moeder: ‘Ach kunst, vroeger hadden we ook geen
kunst nodig… daar kan ik me nog niet eens goulash
van koken!’ Ik: ‘Ik zal me in de toekomst eenvoudigweg
warmer kleden.’ Moeder: ‘Altijd een sjaal om je nek. En
‘s avonds iets warms om te eten.’ Ik nam de Meditonsin.
Moeder: ‘Dat jullie toch steeds denken, dat jullie kunst
moeten maken. Nu zie je maar weer eens wat daarvan
het resultaat is: ‘dat,’ ze wees met haar vinger naar
het bord soep, ‘dat is het enige ware’. ‘Smaakt lekker’
probeerde ik van onderwerp te veranderen. Mijn moeder
keek me bezorgd aan: ‘Allemaal idioten, wat heb
je nou aan al die kunst?’ Ik: ‘Nou ja zeg, idioten heb je
overal.’ ‘Ook op kantoor,’ wist mijn vader te melden.
Moeder:’ Pff, al die kunstenaars denken dat ze heel wat
zijn, omdat ze schilderijen maken, die niemand wil! En
ze kunnen niet eens de eenvoudigste dingen zelf.’ Ik
keek haar vragend aan.
Moeder: ‘De hele huishouding! Kinderen opvoeden!
Uit werken gaan! De boekhouding doen!’ Ik: ‘Nou
vertel het ze dan eens.’ Mijn moeder liep de keuken in
en kwam met een eierwekker terug. Moeder: ‘Hier, die
neem je mee. Kun je voor jezelf ook eens een warm ei
koken. Je weet toch dat je een keer per dag iets warms
moet eten! ‘Ik: ‘Dank je.’ Moeder: ‘Schilder toch eens iets
moois.’ Ik lachte zo’n beetje. Ik: ‘En wanneer?’ Moeder:
‘Donderdag!’ Ik:’ Mama, ik heb geen tijd om iets moois
te schilderen, die docenten bij ons willen nog niet iets
moois zien.’ Moeder: ‘Ach, die ook altijd.’ Wond ze zich
op.
Ik: ‘Nou dan schilder je toch zelf eens wat.’ Moeder:
‘Daar heb ik geen tijd voor, ik moet tenslotte voor je vader zorgen.’ Mijn vader: ‘Zie je nou wel, zij heeft ook
geen tijd voor mooie dingen.’ Hij grijnsde.
Na een paar dagen in een warm bed met een grote televisie en heerlijk eten ging het al een stuk beter en
reisde ik terug naar Berlijn. De volgende dag in mijn atelier stak ik de verwarming aan. ‘Ja maar dit is veel te
warm’, klaagde iemand, ‘zo kan ik niet schilderen hoor.’ Ik grijnsde en stelde voor dat hij toch eens iets moois
moest schilderen. ‘Wij studeren hier kunst en hoeven helemaal niks moois te maken.’ Woedend stapte hij naar
buiten in de kou. Ik zette voor mezelf thee en dacht daarbij aan iets moois. n
Samuel Wiesemann, Call Alice, portret van Larissa Kikol
Dennis Oppenheim Device
to Root out Evil, 1997
‘The sculpture is a gesture- turning something upside down. The country church is balanced on it’s steeple as if it were positioned by a terrific force of nature.’
Galvanized structural steel, anodized perforated aluminum, transparent red Venetian glass, 25’ H x 15’ W x 12’ D, photo by Thom Quine.
Location: Vancouver, Canada
8 JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE denieuwe denieuwe JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE
9

gekke was dat het werd geaccepteerd. denten heb. Ik geef geen les en ik heb
Ze werden geleegd en hebben er heel
lang met z’n achten gehangen.
nooit op een academie gezeten.
Mijn acties krijgen zoals ik dat noem Intuïtie
een tweede leven op websites, in tijd- Wat ik hierna ga doen, weet ik nog niet.
schriften, boekjes, kranten etcetera. Het Ik blijf natuurlijk een intuïtief werkend
media-effect. Ik gebruik het allemaal. kunstenaar en niet iemand die een pro-
Zo breng ik mijn werk in diverse vormen gramma afwerkt. Ik heb nog steeds as-
van documentatie terug in de kunstpecten van de autonome kunstenaar
wereld zodat het ook daar een rol kan maar heb niet het idee dat ik zo’n ego
spelen als feit dat het gebeurd is maar ben, zo’n expressionistisch kunstenaar
ook als een alternatieve vorm van kunst die zijn gevoel op het doek werpt, dat
maken.
zal niet lukken. Ik merk wel dat alles gekoppeld
is aan herinneringen. Je hoort
Politiek
bij een bepaalde generatie en bent
Je zoekt steeds naar nieuwe vormen. omgeven door de stedelijke cultuur.
Nadat ik allerlei grafische dingen in de Daar komen werken uit voort en som-
stad geplaatst had - van het woord Homige zitten dan ietsje dichter bij iets dat
tel tot een basketballveld - heb ik op een je hebt meegemaakt. Met die specifieke
gegeven moment de stap genomen werken heb ik zelf een leuke band maar
naar driedimensionale objecten zoals ze worden vaak ook door anderen het
haakjes, afvalbakken, brandblussers. best gevonden. Dan zit er dus toch er-
Daarna werden het gedragingen van gens iets in verstopt wat misschien wel
mensen waarin ik personen een be- collectief biografisch is en met dat colpaalde
handeling liet doen en nu zijn lectief biografische kan ik waarschijnlijk
de acties gericht op communicatie. goed uit de voeten.
Ik leerde destijds Jonas Staal kennen Er wordt mij vaak gevraagd waar ik ei-
doordat hij mij zijn scriptie die hij over genlijk van leef. Ik vind dat niet relevant.
mijn werk geschreven had opstuurde. Er zit de gedachte achter dat kunst toch
Hij was geïnspireerd door mijn manier op de een of andere manier aan de ver-
van werken maar niet door de uitvoekoopbaarheid, aan producten gekop-
Harmen de Hoop, For free! , Rotterdam, 2005, Courtesy West, Den Haag ring ervan. We hebben drie jaar intenpeld is. Het is een markt. Voor mij heeft Harmen de Hoop, Updated sculpture #11 ( Rob Pleysier/Harmen de Hoop), den Haag 2006,
sief samengewerkt en daar een boek dat nooit een rol gespeeld. Ik laat mij Courtesy West, Den Haag
over gepubliceerd. Nu hebben we ons inspireren door de generaties voor mij
in een totaal andere richting ontwik- met mensen zoals Richard Long die in
Ik ben niet zo een ego
Marianne Vollmer
keld. Jonas is veel meer bezig met de
echte politiek en is ook veel theoretischer
dan ik ben. Toch is mijn laatste
eerste instantie uit die markt probeerden
weg te komen. Een soort idealisme
was het, een droom, het zoekende zon-
Gesprek met Harmen de Hoop
werk ‘Abstracte Kunst’ dat ik net heb afgerond,
in zekere zin ook wel politiek.
der praktisch doel. Ik probeer dat ook in
alle facetten van mijn werk te stoppen.
Of dat nu door Jonas komt, die mij veel Maak het niet voor de kunstinstellingen,
Mijn herinneringen aan de tijd dat ik Het begint voor mij met een idee, een en soms ook conflicten samenkomen - ik trek bijvoorbeeld een overall aan
politieker wilde maken of dat het de tijd- niet om te verkopen. Het moet voor mij
als klein kind op een zomerse dag vermoeden waar een werk over zou waardoor ik daar een voor mij span- - maar ben wel herhaaldelijk door de
geest is weet ik niet omdat heel veel van perse over alledaagse dingen gaan en
buiten op het stoepje zat en een moeten gaan. Over demonstranten nend werk van kan maken.
politie gestopt. Dat leidde in het alge-
mijn kunst nu eenmaal te maken heeft ook tijdelijkheid speelt daarin een be-
huismus heen en weer zag huppen bijvoorbeeld die willen demonstreren
meen niet tot grote problemen. Er zijn
met wat er in de wereld gebeurt. Het langrijke rol. Daarmee zet je een groot
in de zon zijn nog steeds sterk aan- omdat ze hun mening willen uiten ter- Mieren
wel werken onvoltooid gebleven.
werk bestaat uit opruiende pamfletten, contrast neer met al die grote ego’s en
wezig. Waar dat uit bestond qua wijl je weet dat politici niet luisteren. Dat De menselijke aanwezigheid is wat me
ingezonden brieven aan instanties en de mensen die onderwerpen zoeken
plek is voor mij altijd heel belangrijk gevoel van ongenoegen dat al jaren als onderwerp het meest interesseert Acties
brieven aan politici. Dit allemaal aan de die ‘larger than live’ zijn. De goddelijk-
geweest. Ik ben dan ook architec- in de lucht hangt is dan misschien waar terwijl ik de mens eigenlijk helemaal Ik maak acties die zich richten op de
hand van abstracte kunstwerken in de heid, het sublieme. Ik heb me vanaf
tuur gaan studeren en nog steeds het werk over zal gaan. En dan begin ik. niet interessant vind. De filosofie is dat voorbijgangers. Ik wil ook niet dat het
openbare ruimte. Totale misinterpreta- het begin enorm afgezet tegen hoe
zijn plekken mijn materiaal. Het zoe- Als inspiratiebron heb ik heel veel boe- de stad of maatschappij is opgebouwd meer is dan dat. Het is geen theater
ties van deze beelden die oproepen tot ego’s functioneren in de kunstwereld.
ken naar de perfecte locatie voor ken met foto’s, een archief. Geen artis- uit die enorme optelsom van individuen of performance waarbij je een aan-
acties. Die hele schreeuwerige toon van Voor mij is het Stedelijk Museum niet
mijn acties is hetgeen waar ik dag tieke boeken maar praktische met van maar we zijn gewoon mieren die zonkondiging krijgt. Die vind ik binnen de
het maatschappelijk debat van nu van het hoogst haalbare. Ik wil niet op een
in dag uit mee bezig ben en waar ik die lekkere foute gebruiksfotografie. der doel naar links of naar rechts lopen. kunstwereld - ook als je die op pleintjes
zowel links als rechts heb ik daarin ver- podium. Wat mij vooral interesseert is
nog steeds van geniet. Al mijn inspi- Daarna gooi ik mijn fiets in de auto, ga We houden van orde en regels. Dat is etcetera. doet - enorm problematisch.
werkt. Mijn eigen mening speelt daarbij dat het een onderdeel kan zijn van al
ratie komt daar vandaan.
naar een bepaalde stad en fiets daar onze vorm van met elkaar omgaan ge- Meestal kan het die aandacht helemaal
geen enkele rol. Zo heb ik pamfletten die media die wij gebruiken, de alle-
Er zijn mensen die zich laten bepa- rond. Ik weet dan al zo’n beetje waar worden. Ik herken de leuke kanten er- niet verdragen. Dan staat iedereen
verspreid in een duurdere buurt in de daagsheid daarvan. Daarbinnen wil ik
len door het sociale, de omgang ik naar zoek, waar ik naar wil kijken. Er van en speel met wat ik benepen vind. klaar en is er een actie en denk je is dat
omgeving van een sculptuur van Henk functioneren. Filosofisch? Ik? Ik ken wel
met de medemens. Ik kijk totaal an- moet bijvoorbeeld iets van een toren Aan de andere kant ben ik helemaal het nou? Die verwachting. Dat heb ik
Visch. Men werd daarin opgeroepen ergere mensen hoor. Ik ben een formaders.
Let alleen maar op de om- gegooid worden. Dan blijkt dat je niet een product van die cultuur. Sommige dus niet. De hele stad is een optelsom
op een bepaalde dag met kwasten en listisch kunstenaar, ben heel streng op
geving: de contrasten, de materie, naar boven kunt en moet je iets anders regels ontstaan ook maar gewoon in van gebeurtenissen waar ik gewoon
witte verf naar het veelkleurige beeld de vorm en vind mezelf nog altijd heel
de conflicten, hoe het licht valt. Een bedenken. Vanuit dat eerste idee kom je een maatschappelijke dynamiek. Het is een gebeurtenis bij doe. Ik probeer
te komen om het weer wit te schilderen erg pragmatisch. Ik ben natuurlijk wel
soort ‘Alleen op de Wereld effect’. altijd heel ergens anders terecht dan je allemaal relatief zoals met de snelheid daarin zo dicht mogelijk bij de werkelijk-
omdat het nu te multi-culti zou zijn. Ie- de beste kunstenaar van Nederland
Ik bekijk de wereld alsof ik een bui- eerst bedacht had. Door de dingen die op de weg bijvoorbeeld in Duitsland heid te blijven. En net zoals bij mijn obdereen
in de kunstwereld ging op tilt. Er maar dat houden we geheim. n
tenstaander ben, aan de zijlijn sta. je meemaakt kan dan ook de inhoud zijn die getalletjes net weer anders en in jectjes kun je het toevallig tegenkomen,
is aangifte gedaan en vijf agenten wa-
Dat heb ik mijn leven lang gehad. van het werk weer veranderen. Het is sommige landen bestaan ze niet eens. maar je kunt het ook gemist hebben. Er
ren op de aangegeven dag 24 uur bij Harmen de Hoop (Utrecht 1959) Rotter-
Je kijkt naar wat een maatschappij dus niet zo dat ik - wat mensen wel den- En daarom vind ik ook dat ik als individu zit toch altijd iets raars in. Dat is wat kunst
het beeld aanwezig. Ook is Henk Visch dam. Studeerde enkele jaren bouwkun-
of stad is. Wat gebeurt er allemaal. ken - al lekker rondfietsend op een idee het recht heb mijn kleine dingetjes te altijd heeft, dat het er net naast zit. Het
uit Eindhoven gekomen. Het was hecde aan de Technische Universiteit Delft
Het is een spanningveld tussen er kom. Zo werkt het niet. Je moet weten doen ook als die een wet overtreden moet wringen. Er gebeuren wel gekkere
tisch. Sandra Smets heeft er nog over en een jaar bij Ateliers ‘63.
deel van willen uitmaken en er toch waarop je wilt focussen voordat je an- of een ander niet bevallen. Ik tast de dingen in de stad dan wat ik doe. Som-
geschreven in de NRC. Het vermoeden De documentatie van zijn werk is ten-
altijd buitenstaan.
dere dingen toevallig kunt vinden, je grens af. Waarom bestaan die regels en mige voorbijgangers zullen iets nor-
ontstond dat het pamflet van mij of van toongesteld in binnen en buitenland.
kunt laten verrassen. Ik heb een doel. welke rechten heb ik om het daar niet maal vinden wat er voor mij net naast
Jonas kon zijn, maar de leukste reac- Begin dit jaar had Museum Jan Cunen,
Ik ben een padvinder die zijn pad vindt mee eens te zijn? Die vraagstelling heeft zat. Zoiets heb ik meegemaakt met de
tie vond ik toch dat men dacht dat het Oss een overzichtstentoonstelling van
in een vreemde stad en maak duizen- altijd in het werk gezeten. Maar het afvalbakken die ik geplaatst had bij de
studenten van mij zouden zijn die ik op- vijftien jaar kunstpraktijk. Met documenden
foto’s van plekken die mogelijk een blijft een zijlijngevoel natuurlijk. Ik op- kweekschool voor de handel in Amsterdracht
had gegeven om iets radicaals tatie zoals: wandvullende fotoprints,
geschikte locatie zijn. Ik zoek net zo gepakt? Helemaal niet. Ik pas me aan dam. Ik had verwacht dat ze heel snel
te doen omdat ze anders hun punten dia’s, drukwerk, installaties, tekst, film en
lang tot ik iets vind waar alle elementen bij wat ik denk dat mensen verwachten zouden worden verwijderd maar het
niet kregen, terwijl ik helemaal geen stu- audiowerken. n
Harmen de Hoop, Crossing in nature, Amstelveen, 1993, Courtesy West, Den Haag
10 JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE denieuwe denieuwe JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE
11

Les belles heures du duc de Berry, getijdenboek van de Gebroeders van Limburg,
ca 1405-1408, blad 151 en 152, de kruisafneming en graflegging van Christus, dubbel
blad links en rechts naast elkaar. De afbeeldingen in het boek zijn 17,5 x 24,5 cm.
Het boek heeft 224 gedecoreerde en geïllustreerde perkamenten bladen.
Les belles heures du duc de Berry
Van 5 april tot 25 juni 2012 waren 47 losse bladen
uit het 224 bladen tellende getijdenboek ‘Les belles
heures du duc de Berry’ in het Louvre te zien. In het
kader van een restauratieproject was dit voor het
eerst en ook voor het laatst mogelijk. Inmiddels zijn
deze bladen weer teruggeplaatst in hun kaft en ligt
het boekje weer in de kluis van The Cloisters in New
York. De komende tientallen jaren is het onmogelijk
om dit wonder van verfijning in het echt te zien.
Elk blad bestaat uit illustraties van allerlei christelijke verhalen, beroemde heiligenlevens, apostelen in
actie, vreselijke martel- scènes en spectaculaire tenhemelopnemingen; elke verbeelde gebeurtenis
wordt op ieder blad aangevuld met een kort gebed in hartstochtelijk middeleeuws Latijn.
Tevens wordt elk blad met eenzelfde patroon van gedecoreerde boomblaadjes aan krultakjes rondom
de illustratie opgevuld. Op een reproductie is dat niet goed te zien maar in het echt wel: elk boomblaadje
heeft in de zwarte contourlijn een opbollend glimmend hartje van goud, zo wordt elke illustratie
omzoomd met een reliëf van schitterende gouden druppels of juwelen.
Om bladgoud aan te kunnen brengen is er een grondlaag van kalk met daarop een rode kleipasta
nodig, daarna een lijmlaagje en daar wordt een bladgoudfragmentje op geplakt. De laatste handeling
is het polijsten van het bladgoud. Elke 1 m2 cm kent tien van die blaadjes. De miniaturenliefhebber en opdrachtgever
duc du Berry heeft hiervoor de gebroeders van Limburg & assistenten bereid gevonden om
in drie jaren ruim drie miljoen handelingen te verrichten. Gelukkig hebben noch de duc de Berry noch
de Gebroeders van Limburg zich het nut de en noodzaak hiervoor afgevraagd. Ze hebben het gewoon
gedaan en mooier kan het eigenlijk niet. FL n
http://www.louvre.fr/expositions/les-belles-heures-du-duc-de-berry n
12 JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE denieuwe denieuwe JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE
13

Bart Lodewijks, Moscou Drawing, Ghent (BL) 2008 -2009, krijt op muur, fotografie H. Bartels
Bart Lodewijks, Uit de serie Curaçao Drawings, Curaçao 2007, krijt op wegdek
Brief aan de spoorwegen
Gent, 24 maart 2009
Geachte spoorwegdirecteur,
Geachte heer Haek,
Sinds enige tijd loop ik rond met het idee om u een brief te schrijven. Onze werk-
zaamheden liggen ver uiteen: terwijl u met uw werk het hele Belgische landschap
doorkruist, breng ik als kunstenaar in buitenwijken van steden een aaneenschakeling
van tekeningen aan. Het zijn rechte lijnen, die met schoolbordkrijt en een
meetlat getrokken worden op straten, muurtjes en gevels van huizen, met toestemming
van de bewoners. Niet te verwarren met graffiti, want de tekeningen zijn niet
illegaal en protesteren niet. Het zijn evenmin tekens zoals de pijlen en getallen die
spoorarbeiders achterlaten op bielzen en treinmaterieel. Mijn (krijt)sporen vormen
een veel minder gepland traject dan het spoornet, al leiden ze evenzeer naar allerlei
bestemmingen.
De locaties waarop ik anderhalf jaar geleden in opdracht van het S.M.A.K. (Stedelijk
Museum voor Actuele Kunst) begon met tekenen liggen allemaal in de Gentse wijk
Moscou. Die wijk is u wellicht bekend als locatie waar de treinwerkplaats Ledeberg
ligt, of van de film Aanrijding in Moscou. In Moscou zijn de tekeningen zich gaan vermengen
met het terrein waarover u de baas bent. Nu mijn werk er bijna geklaard
is, wordt het tijd om u te vertellen waarover de tekeningen gaan en uit de doeken
te doen waar ze precies gedomicilieerd zijn. Mijn bedoeling met deze brief gaat
echter verder dan dat.
Uw aandacht vraag ik voor een van uw eigendommen: een met sloop bedreigd
spoorwachtershuis, dat wordt bewoond door een gepensioneerde medewerker
van uw bedrijf. Op de gevel van dit huis bracht ik een tekening aan, die doorloopt
op het behang binnenskamers. Het S.M.A.K. wil de tekening op het spoorhuis als
kunstwerk behouden door het op te nemen in haar collectie. Om deze reden klop
ik nu bij u aan, met de vraag om het spoorhuis voor afbraak te behoeden. Het traject
dat naar dit spoorhuis en tot dit verzoek leidde, staat in deze brief beschreven.
Mijn naam is Bart Lodewijks en het S.M.A.K. bezorgde mij een hoop werk toen ze
vroegen of ik een kunstproject wilde opzetten in de openbare ruimte van de wijk
Moscou. Ik trof daar een buurt aan die omarmd wordt door rails en spoorwissels.
Het spoor fungeert als een kader, zoals een lijst om een schilderij. Moscou is een
geïsoleerde wijk die bereikbaar is gemaakt met een viaduct en een voetgangerstunnel,
of anderszins via een wirwar aan door woon- werkverkeer ingesleten
straten. Het is een arbeiderswijk zoals er in België honderden bestaan. Een weinig
verheffende dagelijkse realiteit, waargenomen door duizenden treinreizigers per
dag, die de buurt doorsnijden.
Waarom kreeg juist ik deze opdracht?
Welnu, het museum zag in mij een soort omgekeerde inbreker. Niet als een dief die
in de nacht eropuit gestuurd wordt om iets te stelen, maar als een indringer die op
klaarlichte dag toeslaat en in plaats van iets mee te nemen zijn sporen zo onberispelijk
mogelijk achterlaat.
Daarbij doel ik op de krijtsporen, ofwel mijn tekeningen op muren en huizen, die
makkelijk uit te wissen zijn waardoor niet te verwachten is dat bewoners er moeite
mee hebben dat hun huis of straat ondergekalkt wordt. Zouden de bewoners
slechts medewerking verlenen omdat alles makkelijk weggewassen kan worden?
Met het vertrouwen dat mijn wijze van binnendringen in privédomeinen ontstaat in
overeenstemming met de bewoners, werd ik door het museum losgelaten tussen
de treinrails, de voetgangerstunnels en straten onder het Moscou-viaduct. De buurt
die ik in mijn handen gedrukt kreeg, gedroeg zich echter als een olifant die geen
stap uit zichzelf zou verzetten.
Mijn hoop om toegang te verkrijgen tot een buurt die waarschijnlijk liever geen
verandering wil, was gevestigd op het gebruik van krijt als werkmateriaal. Van krijt
gaat geen dreiging uit, het is onschuldig materiaal. Krijttekeningen kunnen geen
blijvende veranderingen brengen aan het uiterlijk van een wijk. Krijt verwaait, het
verregent, het verbindt zich nauwelijks. Als een krijttekening hecht, dan is dat in het
hoofd, als een herinnering.
Dialectiek met de buurt kwam uit zichzelf op gang
Mijn verwachting dat de bewoners enige toenadering tot mij zouden zoeken werd
niet beantwoord, noch het verlangen naar de koffie waarop een stratenmaker
zich kan verheugen. Met witte krijtstaafjes bracht ik tekeningen aan op lage muurtjes
die aan iedereen en niemand toebehoren. Weinig opvallend en met de rug
naar de straat gekeerd (omdat je slechts in die fysieke staat muren kunt betekenen)
werkte ik voort zolang niemand vragen stelde. Bijvoorbeeld aan de tekening op
de muur van betonnen platen die de werkplaats van uw bedrijf uit het zicht houdt
van de Jules de Saint-Genoisstraat. Het zijn dezelfde klassieke Vlaamse muurtjes die
in de schilderijen van Raveel opduiken. Pas toen een voorjaarsbui het krijt van de
betonnen platen vaagde, haastten kinderen uit het eerste leerjaar van de buurtschool
zich naar de betreffende muur en brachten de lijnen in kleurkrijt terug in het
straatbeeld. Dit inkleuren van de deels vergane krijtlijnen vond plaats buiten mijn
medeweten om. De dialectiek tussen mij en de buurt kwam op gang zonder dat ik
er erg in had. De olifant waarvoor ik de wijk had aangezien, bleek veel minder een
dikhuid te zijn en begon wis en waarachtig uit zichzelf te lopen.
Foto’s van tekeningen als kerstkaart
Leerlingen van de buurtschool hadden hun klaslokalen versierd met kleefwerken
die bomen voorstelden, samengesteld uit geknipte vierkantjes, cirkels en driehoeken.
In mijn ogen geometrische constructies, verwant aan de tekeningen die ik aan
het uitzetten was in de wijk. Een van de kleefwerken tekende ik na op de gevel van
een huis tot de omvang van een echte boom. De boom op de gevel werd een verbindende
schakel tussen mij en de buurt toen de kinderen onderaan de stam kerstbomen
met pieken en ballen begonnen te tekenden. Ouders kwamen de resultaten
van hun kroost bekijken. De foto’s die de schoolleiding van de tekeningen maakte,
werden verstuurd als kerstkaart.
14 JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE denieuwe denieuwe JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE
15
[…]
De krijttekening breidde zich uit van buur naar buur, van huis naar huis. Als iemand
niet wilde meewerken sloeg ik het betreffende huis over. Sommige tekeningen
liepen langs de buitenkant van de huizen, verdwenen in huiskamers en keukens
van families, doken dan weer op en bestreken delen van een straat. De tekening
groeide naar gelang de gastvrijheid van de bewoners toenam.
[…]
Bart Lodewijks
Op zolderkamers en bovenverdiepingen in Moscou kom ik vaak spoorminiaturen
tegen, compleet met woonhuizen en voormalige spoorhuizen. Ze zijn nagebouwd
door oudgedienden van uw bedrijf, die er nog altijd goederen door complexe infrastructuren
loodsen. Vaak is in de miniaturen meer ruimte tussen de huizen en het
spoor dan in de werkelijkheid. Buiten op het echte spoor glijden wagons, aangestuurd
door een onzichtbare hand, rakelings langs sommige huizen. Ik zou graag
uw blik willen laten inzoomen op de Zetternamstraat, het meest ingesloten deel van
Moscou. De uiteindes van de straat worden doorkruist door rails, waardoor het lijkt
alsof de treinen via de achtertuinen dwars door de huizen de straat oversteken. Het
is geen miniatuurlandschap of afgietsel van een vroegere, kleinere werkelijkheid,
al doet het voormalige spoorwachtershuis op nummer 11 wel daaraan denken. Dit
is het enige vrijstaande huis van de straat, pal langs het spoor, bewoond door de
gepensioneerde, vrijwel dove spoorarbeider Louis de Bock. Het wachthuis werd
ooit door uw bedrijf opgetrokken uit degelijk materiaal, en toen het veertig jaar
geleden zijn dienst bewezen had, verhuurd aan De Bock. Soms kun je hem onkruid
wiedend aantreffen in de moestuin waarmee zijn huis omzoomd is.
Met de kerstkaarten van de school in mijn hand bracht ik het eerste bezoek aan
de mij toen nog onbekende Louis. De lakens die boven de slabedjes hingen te
wapperen, hadden mij het signaal gegeven dat er iemand thuis was. Dat bleken
twee mensen te zijn, want de 82 jaar oude man werd verzorgd door zijn dochter
Marina. Zij vertelde dat haar vader in zijn werkzame leven met spoorbielzen had
gesjouwd, waarvan in de moestuin tegenwoordig nog enkele restanten dienst
doen als paal voor de waslijn.
Toen ik hem een kerstkaart overhandigde, bekeek hij die als een conducteur die
een gaatje in een treinkaart zou aanbrengen. De wenskaart van de kinderen maakte
hem gelukkig, liet hij blijken. Hij toonde foto’s van zijn kleinkinderen, terwijl zijn
dochter kopjes Senseo en biscuitjes voorschotelde. Het gebeurde die middag dat
Louis zijn huis beschikbaar stelde om te worden betekend met krijt. Vanaf die dag
raakte ik gestationeerd in het spoorhuis. n
Fragment uit de publicatie ‘Onvergetelijke buurt’. Voorstel tot permanente krijttekeningen
in de Gentse wijk Moscou. Tekst: Bart Lodewijks 2010.
www.romapublications.org n

Foto Fredie Beckmans, de tuin van de Parijse kerk Saint Julien le Pauvre, 2012
Promenade Inutile
Zien en gezien worden
De uitnodiging zag er als volgt uit: ‘Het thema van de tweede zinloze wandeling
is ‘de vogels uit het oude centrum van de stad Biel in de breedste
zin van het woord.’ Weten, zang, literatuur, culturele voedering en ook
het niet-weten der vogels zullen aan bod komen. De prijs is slechts tien
Zwitserse Franken maar daarvoor krijgt u dan ook een verrekijker cadeau
die u daarna mee naar huis mag nemen om ook de tuin van de buren van
wat dichterbij te kunnen bestuderen. Het thema van de eerste wandeling
was de tuinen van het oude centrum van de stad. Thema en tijdstip waren
zo ongelukkig gekozen dat er niemand op de wandeling is afgekomen.’
Tot zover een gedeelte van de uitnodiging en de laatste zin hielp om heel
veel medelijden op te wekken. Vrienden en belangstellenden vroegen
wat er was gebeurd en waarom ze geen uitnodiging hadden gekregen.
Ik zei dat het die dag erg hard had geregend en verzweeg dat ik helemaal
geen uitnodigingen had verstuurd. Die eerste wandeling was uit
mijn duim gezogen om de tweede wandeling tot een succes te maken. Tot
zover de tweede zinloze vogelwandeling.
Wandelen bestaat nog niet eens zo
lang. In Nederland pas honderd jaar.
Je loopt een stuk door een bos en dan
niet van A naar B maar van A naar A.
Vrij zinloos. De Engelse filosoof Berkeley
is dat ook overkomen en stelde bij
een van zijn eerste filosofische wandelingen
zichzelf de vraag of een boom
die is omgevallen en een enorme dreun
maakt bij het omvallen en wanneer niemand
dat geluid heeft gehoord of dat
geluid er dan wel is geweest. Alleen iets
dat ook daadwerkelijk wordt waargenomen,
heeft echt bestaan. Daarmee
kon hij ook aantonen dat het eigen ik,
ons ego, het enige is waar alles om
draait. Wij zijn het middelpunt van alles
wat buiten ons gebeurt. Wat er vóór en
na onze wandeling in een bos gebeurt
hoeft niet werkelijk te hebben plaatsgevonden.
Behalve dan spirituele zaken
en daarmee dacht hij gelijk het bestaan
van onze ziel een plaats te hebben gegeven.
Dat speelde zich af zo ongeveer
1800 rondom Oxford. De aller eerste
wandelaar in de Westerse wereld was
Ibn Arabi een beroemd moslimfilosoof
die werd geboren in de Spaanse stad
Murcia 1165. Hij wandelde gedurende
zijn leven door Noord-Afrika en bezocht
steden als Mekka, Bagdad en Damascus,
waar hij 1240 stierf.
Videre et videri
De laatste weken ben ik zelf weer aan
het wandelen geslagen. Iedere twee,
drie weken organiseer ik een andere
themawandeling met als rode draad
de zinloosheid van het wandelen. Een
paar maanden geleden in maart ben
ik begonnen met een vrij zinloze paddenstoelwandeling
bij mij in de buurt.
We hebben geen paddenstoel gevonden
maar ik heb mijn medewandelaars
in geuren en kleuren verteld waar ze
in de herfst vooral onder die boom en
achter dat heuveltje moeten kijken voor
bijzondere, eetbare en giftige paddenstoelen.
Tegelijk ging het mij erom de
meelopers te vertellen over het onderwerp
‘zien en gezien worden’. Videre
et Videri. We lopen door een bos en kijken,
zien van alles tot de vliegenzwam
met zijn prachtige rood met witte stippen
luidkeels schreeuwt, bekijk mij nou
eens! We kijken actief naar een paddenstoel
die bekeken wordt, die graag
bekeken wil worden want hij ziet er toch
niet voor niets raar uit, vreemd mooi en
met opzichtige kleuren en tegelijkertijd
is het een vrij inactieve bezigheid. Bekeken
worden zonder dat je het weet.
We kijken ook naar de tv maar één kant
op. De nieuwslezer op tv kijkt wel terug
maar dat is een zinloos naar ons kijken.
Hij ziet ons niet. Doet maar alsof. En die
paddenstoel met zijn prachtige kleuren
schiet uit de grond, laat zijn sporen vallen
en verschrompelt weer. Waarom
zag die paddenstoel er zo prachtig uit?
Geen idee wie hij met zijn verschijning
wilde lokken of afstoten. Hij wordt om
Fredie Beckmans
zijn verschijning niet opgegeten zoals
een appel die zo zijn zaden verspreidt.
Of zijn wij het die het bestaan van een
paddenstoel rechtvaardigen omdat
we hem gezien hebben? Hij bestaat omdat
we hem hebben waargenomen?
Wanneer je op tv niet wordt waargenomen
en de kijkcijfers te laag zijn, word
je van de buis gehaald. Niet gezien is
niet bestaan. Op die manier heb ik een
zinloze vogelwandeling en een zinloze
poëziewandeling gehouden waar
veel mensen op af kwamen. En dat alles
om de allereerste zinloze wandeling te
eren waar niemand op af is gekomen
en voor mij geldt die eerste promenade
inutile als een hoogtepunt in de kunst
van de twintigste eeuw. De dadaïsten
van Parijs hadden begin april 1921 aangekondigd
dat er op 14 april in de tuin
van de Parijse kerk Saint Julien le Pauvre
de eerste zinloze wandeling zou
worden gehouden. Vanwege heftige
regenval die dag is er niemand opaf
gekomen. Zo is er van de wandeling die
niet heeft plaatsgevonden alleen een
affiche over dat tegenwoordig voor
veel geld wordt aangeboden. Ik heb
pas geleden de tuin bezocht. In hartje
Parijs. Een heftige regenbui zorgde ervoor
dat ik eerst nog in een café heb
moeten schuilen. In de tuin waar ooit
de existentialisten van Parijs hun Gauloise
zonder filter rookten en eenzame
secretaressen zaten bij te komen van
een ochtend kantoor, bedacht ik een
serie van zes zinloze wandelingen om
de niet uitgevoerde performances van
de Parijse dadaïsten te eren en ik wilde
er vooral het stempel Zien en Gezien
worden op drukken om te benadrukken
dat wij allemaal actief onze zintuigen
moeten gebruiken om in ruil daarvoor
inactief gezien gehoord en geroken te
worden zonder dat het veel uitmaakt
of iemand het heeft waargenomen. n
Giorgio de Chirico, Autoportait en costume noir, 1948 ‘ (152x98 cm)
Michele Cammarano, La battaglia di Dogali, 26 gennaio 1887 (ca 400x600cm)
Renato Guttuso, La battaglia di Ponte dell’Ammiraglio (1951-52) (ca 400x250cm)
La Guerra
De drie schilders die hier broederlijk bij elkaar op de zaal La Guerra hangen
in het museum voor moderne kunst van Rome, zouden het werkelijk
over niets eens zijn geweest. De drie zouden elkaar artistiek gezien zelfs
geen blik waardig gekeurd hebben. Gerardo Dottori (1884-1977) was als
futurist overtuigd aanhanger van Mussolini; vele schilderijen tot aan de
oorlog getuigen van een religieuze verering voor Il Duce. Verder was hij
na de oorlog een belangrijke opdracht schilder en voorzitter van een kunstenaarsvereniging
in Perugia.
De Siciliaanse schilder Renato Guttuso (1911-1987) was fel antifascist, voorvechter
van de communistische revolutie, steunde de partizanen en bestreed
de Maffia. In zijn werken marcheren massa’s roodhemden in vlaggenparades.
In de jaren zeventig was hij als PCI -lid senator in Rome.
De klassiek opgeleide Michele Cammarano (1835-1920) was naast een
schilder van romantische landschappen de maker van enorme militaire
composities. Groots en meeslepend en tegelijkertijd realistisch. Pas op latere
leeftijd raakte hij meer betrokken op sociale problemen.
Het is onduidelijk wat het museum met
deze ongevraagde reünie van de geschilderde
krijgsgeschiedenis voor
heeft. Is het een waarschuwing ? Is het
een nostalgisch verlangen naar verloren
gegaan elan? Is het een kunsthistorische
samenvatting? Duidelijk: bij Dottori
wint Mussolini en bij Guttoso wint
de partizaan en bij Cammarano is het
onduidelijk, maar ik denk dat uiteindelijk
de Italiaan wel de Afrikaan zal gaan
verslaan. Zo bij elkaar in één zaal is het
wel een vrolijk vertoon van spectaculaire
kleur explosies, de oorlog - hoe
politiek beladen de onderwerpen ook
zijn - wordt hier als een dionysisch genoegen
gepresenteerd. Het swingt er
op los en dat moet ook. Immers het is
uiteindelijk propaganda voor de strijd
en dat kan alleen in de Mark Ruttestijl,
energiek en optimistisch. ‘Hoe erg het
G.Dottori, Polittico della Rivoluzione fascista, 1934 (ca 400x 400cm)
ook is, we gaan er uiteindelijk op vooruit.’
Deze zaal is ook nihilistisch, deze
inhoudelijke en stilistische gelijkschakeling
zegt eigenlijk ook zoiets als ‘politiek,
dat is één pot nat, het maakt toch
niet uit of je door de hond of door de
kat gebeten wordt.’ Drie visies op politiek,
strijd en oorlog en de beeldtaal lijkt
zo op elkaar dat het niet meer uitmaakt
van waaruit het voortkomt. Het is uiteindelijk
niet meer dan een gezamenlijk
woedend schreeuwen, slaan, schieten,
snijden en stampen.
De zaal is ook relativerend. Direct in de
kleine ruimte naast de uitgang van deze
zaal hangt een schilderij van de Chirico.
Een zelf portret als verklede ridder. Ach
al die utopistische revolutionairen in
die grote zaal, het was misschien een
verkleedpartijtje dat wat uit de hand is
gelopen. n
16 JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE denieuwe denieuwe JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE
17
Frank Lisser

Zonder titel, 2004, tekening o.i. inkt (coll. Heden, Den Haag)
De geesten van Tanja Smit
In het boek ‘Libro de Fantasmas’ dat Tanja Smit maakte naar aanleiding
van haar verblijf in het kunstcentrum Nau Côclea in Spanje brengt de
kunstenaar een aantal elementen samen die voor haar hele oeuvre van
belang zijn. Er staan foto’s in die tijdens wandelingen in de omgeving
gemaakt zijn: landschappen en details uit landschappen, dieren die ze
tegen kwam en wolkenluchten. Een aantal nat in nat Oost-Indische inkt
tekeningen die ze tijdens haar verblijf maakte is erin afgedrukt en ook tekstwerken
die ze maakte van de kranten die ze las om contact te houden met
de buitenwereld zijn opgenomen. Het boek is functioneel en eenvoudig
uitgevoerd met zwart-wit foto’s en twee korte teksten. Een daarvan is een
suggestief commentaar van Clara Garrí en de andere is een beschrijving
van het verblijf door de kunstenaar zelf. De zwart-wit foto’s hebben een
documentair karakter, maar doordat er geen kaders omheen staan en de
foto’s van de O.I.-inkttekeningen uitsneden lijken waardoor de figuren uit
het boek op je afkomen, krijgt het boek een wat onwerkelijk karakter. Ik ervaar
het boek als het verslag van een wandeling van een maand door de
omgeving van Nau Côcloa met alles wat het opleverde, maar tegelijkertijd
als een beeld van de manier waarop de kunstenaar te werk gaat om beelden
tussen de door haar ervaren werkelijkheid op te diepen.
In een gesprek met de kunstenaar, die
als schilder/tekenaar is opgeleid, vertelde
zij dat ze eigenlijk nooit vooraf
weet wat ze gaat maken, maar zich
door fysieke ervaringen laat leiden: ze
zet een penseel op een ondergrond,
maakt een beweging en reageert daar
vervolgens op. Zo doorwerkend en
als het ware dansend over papier of
doek op het ritme van een in beginsel
abstract gegeven, herkent ze op zeker
moment een beeld uit haar herinnering
en werkt dat vervolgens uit met een
penseeltekening, aquarel of schilderij
als resultaat. De tekstwerken ontstaan
op een vergelijkbare manier. Ooit is ze
begonnen met in teksten te krassen en
te tekenen, als zinloze dwangmatige
bezigheid. Vanaf 2002 is ze die tekenin-
gen gaan archiveren en na verloop van
enige tijd liet ze die aan publiek zien in
een tentoonstelling bij kunstenaarsinitiatief
Het Archief in Den Haag. In deze
tekstwerken worden elementen als bijvoorbeeld
spaties uit een tekst in een
pagina van de Spaanse krant ‘El Païs’
geïsoleerd en vervolgens dijen die cirkels
vergroot uit waardoor grafisch een
verbinding ontstaat tussen de geïsoleerde
elementen en de pagina als geheel
een ander karakter krijgt. Afbeeldingen
worden gedeeltelijk wit gemaakt en bepaalde
letters worden met elkaar verbonden.
Regelmatig worden ook kleuren
toegepast. Door deze werkwijze
ontstaat uit de tekst een beeld dat niets
met de tekst van doen heeft maar dat er
wel integraal deel van uitmaakt.
Een wereld tussen de voegen van de
werkelijkheid
Het is een van de geesten die zich in
het tekstbeeld bevindt en die door de
kunstenaar wordt geïsoleerd zoals de
Oost- Indische inkttekeningen beelden
weergeven die in de Catalaanse omgeving
waar Smit ‘Libro de Fantasmas’
samenstelde werden gezien. Het is niet
toevallig dat er diverse katten in het
boek staan: een dergelijke kat fungeert
als vertegenwoordiger van de onderwereld
in de ets ‘El sueño de la razón
produce monstruos’ van Goya. Een wereld
tussen de voegen van de stenen
in de muur die onze zichtbare werkelijkheid
vormt waarin Tanja Smit haar
beelden zoekt. Het surrealisme dat deel
uitmaakt van de Spaanse werkelijkheid
is ook in Tanja Smits werk aanwezig. De
geest van Goya lijkt nadrukkelijk present.
Het is mooi hoe haar werk op een
hedendaagse manier de werkelijkheid
op een nogal onthechte wijze weergeeft
zoals dat bij Goya in de inkttekeningen
en grafiek ook gebeurt. Het lijkt
bij Tanja Smit vaak om formele zaken
te gaan, maar ondertussen behandelt
ze herkenbare thema’s. Dat spanningsveld
creëert een onwerkelijke gedetacheerde
sfeer.
Zoals gezegd bestaan die beelden uit
tekstwerken, maar ook uit schilderijen,
aquarellen en inkttekeningen. Vooral
de gekleurde werken zoals de schilderijen
hebben een mooie ontwikkeling
doorgemaakt. Na de kunstacademie
met al haar invloeden begon Tanja Smit
met collageachtig werk op klein for-
Kees Komen
maat. Verschillende materialen werden
daarvoor gebruikt, maar ze vond deze
manier van werken toch niet interessant.
Op bepaald moment vielen haar
de helderheid en de zachte materiaaluitdrukking
van eitempera op. Ook het
snelle droogproces vond ze een aantrekkelijke
eigenschap, omdat ze dan
snel en intuïtief zou kunnen werken. Ze
begon met dit klassieke materiaal te experimenteren
en bleef er daarna mee
schilderen. In de beelden die daarmee
gemaakt worden valt op dat ze archetypische
beelden of bezigheden weergeven.
Dit is waarschijnlijk het gevolg
van de eerder beschreven manier van
werken, figuren met individuele kenmerken
zullen zich niet snel vertonen
in het werk evenmin als een specifieke
atmosfeer. De algemene indruk van
het werk, is echter wel mediterraan. De
helderheid en het gevoel voor kleur nemen
in de loop van de tijd steeds meer
toe. De kunstenaar heeft dan ook vanaf
1993 een groot deel van haar tijd in Barcelona
en omgeving doorgebracht.
Ook de onderwerpen lijken mediterraan:
details in mensfiguren die bezig
zijn te kijken, te varen, paard te rijden of
andere handelingen te verrichten. Paarden,
ezels en andere dieren worden geschilderd
en dat alles meestal op een
abstracte achtergrond die slechts rudimentair
oogt en zeker niet op naturalistische
wijze een omgeving aanduidt.
In een kunstenaarsuitgave die Tanja
Smit in 1996 voor de stadscollectie van
de gemeente Den Haag maakte, worden
de werken afgewisseld met pagi-
Zonder titel (veilhead), 2009, tempera op doek
(collectie Heden, Den Haag)
na’s met woorden, werkwoorden in een
imperatief die degene die het boekje
doorbladert tot activiteit met het werk
lijken aan te zetten. Hier blijkt al uit dat
taal een belangrijk element is in het
werk, dat om nader onderzoek vraagt.
Beeld als inspiratie voor muziek
Met de tekstwerken, die later gescheiden
van de schilderijen en aquarellen
zullen worden getoond, zijn recent
muzikanten tot activiteit aangezet: de
werken worden gezien als partituur
en ruwweg op een bepaalde manier
‘gelezen’ door professionele musici. Zij
spelen muziek door deels het werk te
volgen en improviseren ook naar aanleiding
van het werk om zo de stemmen
te laten horen van de beelden die uit de
teksten zijn bevrijd door de kunstenaar.
Het resultaat wordt tijdens performances
ten gehore gebracht en is muzikaal
verrassend interessant. Zang is uit de
aard der zaak een belangrijk element,
er is zelfs een stuk dat a capella wordt
uitgevoerd. Aan de andere kant zijn er
ook instrumentale stukken die een rijke
klankwereld laten horen. Enthousiaste
toehoorders worden op deze wijze bij
een creatief proces betrokken waar ze
anders slechts over zouden speculeren.
Tijdens zijn laatste jaarrede voor de Koninklijke
Nederlandse Academie voor
Wetenschappen brak de vertrekkende
president van dat eerbiedwaardige instituut,
Robert Dijkgraaf, een lans voor
waardevrij wetenschappelijk onderzoek.
Hij noemde het essay ‘The usefulness
of useless knowledge’ van de
Zonder titel (Eggman) 2009, tempera op doek,
65 x 55 cm
Amerikaanse onderwijskundige Abraham
Flexner als bron voor een aantal
voorbeelden van wetenschappelijke
‘spielerei’ die tot waardevolle resultaten
hebben geleid en stelde daarbij dat wetenschap
in haar diepste wezen een publieke
zaak is die door de maatschappij
mogelijk gemaakt moet worden.
Hij vergelijkt dan de aard van het werk
van wetenschappers en kunstenaars
en stelt dat contact met de maatschappij
noodzakelijk is om de noodzaak
van fundamenteel wetenschappelijk
onderzoek blijvend te laten wortelen
in diezelfde maatschappij. Dat laatste
geldt mijns inziens ook voor de kunsten:
kunst en cultuur zijn een publieke zaak
die de maatschappij ten goede komt.
In de beeldende kunst is het al enige tijd
gewoon events te organiseren: artisttalks,
performances, optredens met
op enigerlei verwante disciplines: het
helpt allemaal om het publiek meer bij
het werk van kunstenaars te betrekken.
Tanja Smit organiseert performances
vanuit een organische ontwikkeling in
haar werk. Vanuit het zinloze krassen
in teksten volgde het hele proces dat
de kunstenaar doormaakte om haar
werk te ontwikkelen. Door de muzikale
verklanking krijgen de ontstane tekstwerken
een natuurlijke inbedding in
het publiek waarvoor de stappen die
tot deze uitvoeringen hebben geleid
door de aanwezige ‘partituren’ goed
te volgen zijn. De kunstenaar weet op
deze aansprekende wijze een publiek
bij haar steeds bredere ontwikkeling als
beeldend kunstenaar te betrekken. n
Witte cowboys, 1998, gouache (coll. Heden, Den Haag)
Zonder titel (Sunclock) 2009, tempera op doek, 60 x 82 cm
Zonder titel (Fata Morgana) 2009, tempera op doek, 81 x 100 cm
18 JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE denieuwe denieuwe JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE
19

Worldprocessor van Ingo Günther, foto © 2012 Haus für Elektronische Künste
Gedienstig gegoochel met nieuwe media
Van de rooksignalen in Noord-Amerika via de telegraaf naar het internettijdperk
waar wij ons nu in bevinden. Dat de wereld door het gebruik van
technologie alsmaar kleiner wordt, om maar eens een populair adagium
te gebruiken, is een feit. Maar hoe langer de internetrevolutie voortduurt,
hoe meer het erop lijkt dat de intermenselijke digitale communicatie het
contact tussen mensen afvlakt en minder persoonlijk maakt. Vrienden op
Facebook kun je niet aanraken en ze plaatsen om de haverklap berichten
waarin altijd gefeest wordt, men op een te gekke locatie is of net een fantastisch
film, tentoonstelling of happening meemaakt. Twee jaar geleden
maakte Sarah Mathilde Domogala met ‘Alles wat we wilden’ hierover
een mooie documentaire waarin naar voren komt wat voor impact deze
nieuwe ‘genetwerkte cultuur’ op dertigers in de grote stad heeft.
Het in mei 2011 geopende Haus für
elektronische Künste in Basel heeft het
tot zijn missie gemaakt nieuwe-media
-kunst de ruimte te geven, te onderzoeken
en te archiveren. De primaire focus
van Das Haus is het presenteren en
bevorderen van hedendaagse kunst
die gebruikmaakt van en gericht is op
nieuwe media en technologie. De getoonde
projecten en werken dagen de
toeschouwer uit om na te denken over
de sociale, economische en politieke
invloed van nieuwe media op ons dagelijks
leven.
Tijdens mijn laatste bezoek was de tentoonstelling
Gateways, art and networked
culture te zien. De getoonde werken
deden het motto van het museum
zeker eer aan. Het werk van Andreja Kuluncic
is een online enquête met daarop
een vragenlijst die de vraag moet
beantwoorden of wij onze sociale normen
en waarden met anderen willen
delen. Vragen als: accepteert u een exgedetineerde
als buurman en mogen
homostellen kinderen adopteren leiden
tot een bepaald profiel. De bezoeker
krijgt hierna een apparaat met daarin
zijn of haar profiel en loopt daarmee
door de tentoonstellingsruimte. Het
toestel geeft tijdens het bezoek boodschappen
door die gekoppeld zijn aan
de profielen van anderen in het pand,
bijvoorbeeld: u bent op het moment de
meest tolerante bezoeker ten aanzien
van homoseksuelen.
Gateways, Art and Networked Culture. Haus für elektronische Künste, Basel Foto Eva Flury
Slakken met een chip op hun huisje
Stilstaan bij een steeds sneller digitaliserende
wereld kan via het Real Snail Mail
project waarbij slakken een chip op hun
huisje hebben gekregen. Zij leven in een
mooie bak vol groen en aarde en kruipen
over een contactplaatje waardoor
jouw in de tentoonstellingsruimte (of online)
getypte e-mail verstuurd wordt, als
zij er zin in hebben natuurlijk. Mijn mailtje
is inmiddels al twee maanden onderweg,
zonder enige prioriteit overigens.
Dat veel zaken online illusionair zijn en
hun waarheid ontlenen aan het feit dat
als een groot aantal mensen het onderschrijft
het wel waar moet zijn, met die
gedachte speelt de Repititionr van. Creeer
je eigen waarheid, typ die in op de
computer en het programma regelt de
handtekeningen en de pr automatisch
zodat je binnen een maand genoeg digitale
handtekeningen hebt verzameld
om je (illusionaire) these te onderbouwen.
Les Liens Invisibiles
In een digitaliserende wereld waarin
de technologische vooruitgang vooral
gebruikt lijkt te worden door de massa
- voor verdere vervlakking in plaats
van verdieping - staan (jonge) kunstenaars
op die nieuwe media gebruiken
als middel om bewustzijn te kweken en
vragen te stellen over de snelheid van
het huidige, gedigitaliseerde bestaan.
Op die manier kan de toeschouwer
in contact komen met werken die een
unheimisch gevoel te weeg brengen,
zoals de ‘Worldprocessor’ van Ingo
Günther, Timo Toots’ ‘Memopol II’, en de
werkzaamheden van het RIXC Centrum.
Philip Fokker
Ongemakkelijk omdat men zich na het
zien van de tentoonstelling afvraagt
wat er allemaal met de persoonlijke
data gebeurt die wij en masse de digitale
snelweg opsturen, of het wel goed is
dat we altijd bereikbaar zijn en wat het
internet met ons brein doet, om een hedendaagse
bestseller te parafraseren.
Facebook resistance workshops
Op de Vlaamse tv heten niet-commerciele
reclames ‘boodschappen van algemeen
nut’. Veel kunstenaars die nieuwe
media als materiaal gebruiken zien het
als hun plicht om de ongeletterde digibeten,
die de toeschouwers vaak zijn,
op de hoogte te stellen van de valkuilen
die deel uitmaken van de digitale
revolutie. Zij gebruiken het internet en
sociale media als middel om diezelfde
media te bekritiseren, te monitoren en
te verbeteren. Ze bestrijden de corporaties
die beschikken over onnoemelijk
veel persoonlijke informatie van ontelbare
wereldburgers met hun eigen
middelen (Facebook resistance workshops)
of door kleine toevoegingen
op bestaande websites te programmeren
(Firefox’ Google sharing add-on).
Nieuwe-mediakunstenaars passen in
een lange traditie van kritische kunstenaars
die door de keuze van hun medium
echter een veel groter publiek
kunnen bereiken dan vakgenoten die
met analoge materialen werken. Kunst
van algemeen nut dus, tentoongesteld
in de virtuele wereld van het internet, in
ouderwetse musea en op plekken die
speciaal voor hen zijn geschapen zoals
het Haus für elektronische Künst, Mediamatic,
ARS Electronica en NiMK. n
Facteur Joseph-Ferdinand Cheval voor de zuidkant van zijn Palais Idéal, ca 1905
Le palais idéal
Je waant je in sprookjesland als je door Palais Idéal van Facteur
Cheval dwaalt. Ik was er ooit op een regenachtige dag in de zomer.
Wonderschoon en vreemd. De regen verdampte op de hete stenen en
schiep een mistige mysterieuze sfeer. Je probeert te bevatten wat je ziet.
Vruchteloos. Het is te verschillend van alles wat je kent. Je komt ogen tekort
en je zou er op zijn minst vaker naar toe moeten om er een beetje greep
op te krijgen. Het bouwwerk is volkomen authentiek. Je ziet wel motieven
die vaag doen denken aan Bijbelse taferelen, maar de vormentaal is zo
anders dat je je in een ver exotisch land waant.
Door Palais Idéal realiseer je je dat er gelukkig mensen zijn die een ongebreidelde
fantasie hebben, die zich niet laat vangen in wat voor stijl
of school ook. De vrijheid die Ferdinand Cheval nam om te bouwen wat
in zijn kop opkwam in een tijd die stijf stond van de conventies maakt het
extra bijzonder. Hij moet een dapper man geweest zijn die ondanks het
feit dat velen hem voor gek verklaarden gewoon doorging en meer dan
dertig jaar naast zijn werk als postbode aan zijn droom werkte. RB n
20 JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE denieuwe denieuwe JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE
21

Lichte behuizingen voor de fantasie
Het de zwaartekracht tartende werk van Auke de Vries
De speelse metaalconstructies van Auke de Vries trekken al vanaf de jaren
tachtig van de vorige eeuw her en der de aandacht in de Nederlandse
openbare ruimte en de laatste tijd ook in het buitenland. Wie kent niet
het transparante meterslange lijnenspel dat vanuit de trein op het station
Hollands Spoor in Den Haag te zien is of de gigantische, maar toch ijle,
ijzerconstructie boven de vijver voor het Nederlands Architectuur Instituut
in Rotterdam? Al vanaf 1982 is ook
in Rotterdam de gewaagd boven
de Maas hangende reeks vormen
een bekende blikvanger voor het
publiek en een herkenningspunt
voor de scheepvaart.
Ook het autonome, niet aan een
opdracht gebonden werk van
Auke de Vries is geregeld te zien
geweest in Nederland, onder andere
in diverse musea. Een overzicht
van de periode 1980-87 werd
al in 1988 in Museum Boymans getoond.
Met name Cor Blok heeft
toen uitvoerig en met inzicht over
het werk geschreven.
Auke de Vries, After the rain, 2003, foto Franck Gribling
Nu is echter voor het eerst, gesponsord
door de Frisia Bank, een goed gedocumenteerde
monografie gewijd aan
Auke de Vries, Z.T. 1987, collectie Gemeente Museum den Haag, foto Franck Gribling
alle aspecten van het veelzijdige oeuvre:
niet alleen aan de ruim 35 grote
opdrachten in de Europese openbare
ruimte en de autonome sculpturen,
maar ook aan de vroege schilderkunst,
grafiek en tekeningen. Vooral de minder
bekende etsen, waarin heel sculpturaal
en architectonisch de derde
dimensie onderzocht wordt, zijn een
verrassing. Ter gelegenheid van het
verschijnen van het boek was er tot 26
augustus 2012 een overzichtstentoonstelling
van de beelden en de tekeningen
samengesteld in het museum Het
Belvedère in Heerenveen.
Ook volgens eigen zeggen is Auke de
Vries in wezen een tekenaar, die op een
gegeven moment driedimensionale
objecten is gaan maken, merkwaardig
genoeg in eerste instantie bedoeld als
ruimtelijke voorstudie voor de tekeningen
en grafiek. Een tekenaar is hij altijd
gebleven. Op den duur kwam het accent
op het plaatsen van beelden in
de reële ruimte te liggen, maar steeds
streefde hij ernaar de lichtheid van een
tekening te behouden, zelfs als er zware
materialen bij betrokken raakten.
Daarover zei hij zelf: ‘Voor mij moet het
beeld er net zo spontaan en natuurlijk
uitzien als een tekening. Tekenen heeft
in mijn gevoel te maken met het laten
ontstaan van een beeld.’
Inderdaad is kenmerkend voor Auke de
Vries het schijnbare gemak waarmee
hij, alsof de zwaartekracht niet bestaat,
het gewichtloze evenwicht tot stand
brengt tussen op zich toch zware materialen.
Beelden zonder massa, volume en
centrum
Rudi Fuchs spreekt in een korte openingstekst
in het boek van ‘bewegingen
en schijnbewegingen’ van ‘dingen in de
maak’, die ‘wankele scheefheid’ bezitten.
De Duitse kunsthistorica Renate Wiehagen,
invloedrijke curator van de kunst-
Auke de Vries, Vogelboot, 2010, foto Franck Gribling
Franck Gribling
collectie van Daimler Benz in Berlijn, die
ook een opdracht aan Auke de Vries
verstrekt heeft, probeert als auteur zijn
kunst enigszins in het klimaat van zijn tijd
te plaatsen.
Zelf heeft hij daarover gezegd : ‘Levend
in de kunstwereld van nu, waar ik van
op de hoogte ben en van houd, heb ik
niet de behoefte om ergens bij te horen.’
Inderdaad is Auke de Vries, afgezien
van een onmiskenbare verwantschap
met kunstenaars als Calder en Caro, een
geval apart met een eigen inbreng.
Wiehagen beschouwt hem zelfs als
‘een van de meest innovatieve beeldhouwers
na 1970’, die beelden maakt
‘zonder massa, zonder volume, zonder
centrum’, ‘lichte behuizingen van de
fantasie.’ In haar conclusie benadrukt
zij dat het werk van Auke de Vries gebaseerd
is op de waarneming het verband
weet te leggen tussen het ongelijksoortige,
dat het ruimte in de meest
brede zin exploreert, maar daarbij de
menselijke schaal niet uit het oog verliest.
Het is waar. Auke de Vries is een echte
evenwichtskunstenaar, die jongleert
met zijn materialen die hij schijnbaar
moeiteloos in de lucht weet te houden:
eerst op kleine schaal uitgeprobeerd
met de metaalresten die hij in zijn zogenaamde
Kleine Atelier om zich heen
verzamelt, daarna toegepast in de
openbare ruimte, die daardoor tot leven
wordt gebracht.
Inzicht in opmerkelijk oeuvre
Dat principe wordt uitvoerig geïllustreerd
in de door het NAI uitgegeven
prachtig vormgegeven monografie,
waarin als derde auteur Antoon
Melissen vakkundig alle stadia van
de ontwikkeling in al haar aspecten
chronologisch de revue laat passeren,
gekoppeld aan alle beschikbare
documentatie en de uitspraken van de
kunstenaar zelf. Ook de inspiratiebronnen
komen aan de orde: de foto’s die
de kunstenaar maakt van wat hem interesseert
op zijn reizen. Beter dan uit welke
diepgravende analyse ook: komt
het eigene van Auke de Vries uit het
overvloedige beeldmateriaal naar voren,
bijeengebracht en toegelicht door
Melissen. Zo is het in de eerste plaats
een overtuigend kijkboek geworden,
dat inzicht verschaft in een opmerkelijk
oeuvre. n
Auke de Vries, ‘Sculpturen, tekeningen
en werken in de openbare ruimte’
Met teksten van Rudi Fuchs, Antoon Melissen,
Renate Wiehager.
NAi Uitgevers, 2012 n
Jean Tinguely, Hong Kong, 198x97cm, ca 1963, foto Dwan Gallery L.A
Tenslotte ben ik een individu dat in zichzelf
gevangen zit. Voor de rest van mijn leven
veroordeeld tot mijn eigen ego. Als ik uit
deze vreselijke situatie zou willen ontsnappen,
dan zou ik - bedenk ik nu- de etalages
van de Globus Store willen decoreren. Ik zou
een grandioze machine bouwen, iets als een
schorpioen, een trots zwart monster. Er zou
een transportband moeten komen die elke
dag met mechanische betrouwbaarheid
twee of drieduizend theepotten naar de machine
zou brengen, die met een onverbiddelijke
regelmaat de potten zou laten vallen
en crashen. Weken achter elkaar, net zolang
tot de winkel failliet ging. Verder zou er een
oude Chinese man in de etalage aanwezig
moeten zijn, die de scherven keurig bij elkaar
zou vegen om ze daarna ze netjes door een
gat in de muur te schuiven dat daar met een
speciale reden zit, namelijk om de vraag te
beantwoorden: Hoe maakt een kunstenaar
contact met het publiek?
Onzin heeft een dimensie die deel kan uitmaken
van ironie. Nonsens heeft een poëtisch
aspect à la de Notenkraker. Vrijheid en gratuite
acties worden door nonsens mogelijk.
Ze introduceren zowel de provocatie als de
Sisyphus kant van de mens in mijn constructies.
Anders gezegd, het is effectiever om het
onderbewuste met nonsens aan te spreken.
(Is het waar?) Daarom kan onzin nuttig zijn
en zin hebben. Kunst is onzin en zoals alles,
niet zinloos.
Jean Tinguely 1959 n
Toch ben ik wanhopig
22 JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE denieuwe denieuwe JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE
23

24
Harmen de Hoop, Basketball Court #7 - Sønderborg 1992, Courtesy West, Den Haag
JAARGANG 16 NR 27 ARTI ET AMICITIAE denieuwe