EINDWERK 2019

DE SINT-GENOVEVAKERK VAN
ZEPPEREN
Een huwelijk tussen streng
romaans en frivole gotiek
Eindwerk digitale fotografie, vierde unit
Promotor: Gaia Kaboukos
© Jos Lacroix
Kerkveldstraat 43
3800 Zepperen

De oudste afbeelding van Zepperen, toen nog Sepperen, uit de Abdijatlas van Averbode, anno 1665

Een beetje cultuurgeschiedenis
De Gotiek is een bouwstijl van de late middeleeuwen. We vinden deze stijl vooral terug in Engeland en
West-Europa. Minder in Italië waar de naam “gotiek” verwees naar de Germaanse stam, de Goten, die
Rome verwoestten op 24 augustus 410 n. Chr. en dus hun barbaarse naam aan een, in de ogen van de
Italianen, barbaarse bouwstijl mochten geven. Gotiek komt in Italië over het algemeen zeer zelden
voor, zij startten veel vroeger met de renaissance.
Maar in West-Europa ging deze bouwstijl verder dan de bouw van kerken: ook stadhuizen en
burgerwoningen kregen een gotische architectuur. De kenmerken van de gotiek zijn:
• Streekeigen materialen
• Kruisvormig grondplan
• Luchtbogen en steunberen om de hoogbouw te versterken
• Grote spitsboogvensters
• Kruisribbengewelf
• Veel lichtinval
• Verticalisme

Zepperen
De eerste vermelding van het dorp Zepperen, in zijn Latijnse vorm "Septimburias" of zeven koten,
dateert uit de 7 de eeuw. In de levensbeschrijving van de heilige Trudo, stichter van de nabijgelegen
stad Sint-Truiden, verhaalt men hoe de heilige hier driemaal per week op nachtelijke bedevaart kwam
naar de heilige Genoveva van Parijs en er omstreeks 650 zelfs de bisschop Remaclus ontmoette om
hem om raad te vragen over zijn roeping. Waarop Remaclus hem naar Metz zond om een priesterstudie
te volgen. In die tijd was er in Zepperen dus al een basilica of kerk met een belangrijke eredienst ter
ere van Genoveva, hierin gesteund door het kapittel van Maastricht.
Die kerk was een houten gebouw, dat meermaals opging in de vlammen, zeker in tijden waar oorlogen
vaak voor kwamen. Rond 1120 bouwde men een romaanse stenen verdedigingstoren met houten kerk
erachter. Toen die kerk afbrandde in 1417, startte de Zepperenaren met de bouw van een gotische
kerk, achter de romaanse toren, Deze bouw duurde tot 1450.
Eigenlijk was die kerk veel te groot voor een klein dorp als Zepperen, maar het was een druk bezocht
bedevaartsoord en bracht erg veel geld op voor de bazen in Maastricht.

Bouwen tot het geld op is
Toen de Zepperenaren begonnen met de bouw van hun kerk, zijn ze gestart aan de achterzijde, het
koor, en metselden ze tot ze aan de toren kwamen, Toen stopten de metselwerken. Misschien omdat de
toren eigendom was van de gemeente en niet van de kerkfabriek? Wellicht omdat de centen voor de
bouw op waren. Vandaar dat we twee stijlen, de romaanse en de gotische, verenigd zien in één
gebouw.
Het bouwmateriaal werd ter plaatse gemaakt: bakstenen. Weinig mergel, geen ijzerhoudende
zandsteen of marmer, die waren ook niet streekeigen. De toren daarentegen bestaat uit silex,
misschien wel afbraakmateriaal van de Romeinse wallen van Tongeren waarmee ook de kerk van
Kortessem ook gebouwd is.

Met een ridderpoort … zonder ridders
De toegang tot het kerkterrein (kerk en kerkhof/begraafplaats) wordt geaccentueerd door de
ridderpoort als onderdeel van de gemetselde omheining uit +- 1750 rond het terrein. Want in Zepperen
wisten ze toen al dat de klant koning is, en dat de gulheid van de bedevaarder evenredig is met de
gulheid van de ontvangst, In Zepperen kwam iedereen door de grote poort binnen, behalve de
keuterboeren: die hadden een eigen achteringang.

Een romaanse toren
De Zepperse kerktoren is een zuiver romaanse verdedigingstoren, eigendom van de gemeente om de
gemeentelijke archieven te bewaren en met de klokken die dienden om de bevolking te verwittigen voor
aankomende malheuren. Het materiaal, silex, komt in de streek niet voor zodat aangenomen wordt dat
deze silex recuperatiemateriaal is van vroegere bouwsels. Er was tot 1903 geen ingang via de toren,
maar wel via de zijkant van de kerk. Met de silex uit de nieuwe toegang werd het ronde trappentorentje
gemetseld, waarlangs men nu de zolder en torenspits kan bereiken.

Een romaanse toren
In de toren, eigendom van de gemeente, vonden we, naast klokken en galmgaten, ook de oude
Middeleeuwse archiefkist van de gemeente, met vijf sloten en vijf verschillende sleutels. Zo kon er geen
enkeling met de gemeentefinanciën lopen gaan. Dit jaar krijgt deze kist de verdiende restauratie en een
ereplaats in de kerk.

Sobere Gotiek
De Genovevakerk is een driebeukige kerk (één middenbeuk en twee zijbeuken). Vele Europese gotische
kathedralen hebben meer zijbeuken en straalkapellen, waardoor het stenen kantwerk van luchtbogen
en steunberen indrukwekkender is. Maar in Zepperen ontdek je nog gotiek in zijn meest pure vorm,
zonder overdreven versieringen en standbeelden die de gotische gebouwen in grote steden verluchten
en meer vertellen over de rijke vorsten en steden die investeerden in deze kathedralen en stadhuizen
dan over hun geloof.

Het interieur
Van soberheid gesproken: geen vlammende gotiek, geen overdreven versiering, geen roosvensters,
geen overvloed aan glas-in-lood ramen, geen pracht en praal. Dat is de toepassing van de Demergotiek
in Zepperen. Geen kapitelen op de zuilen, daar was mergelsteen niet sterk genoeg voor. Een sobere
vloer zorgt voor rust en bezinning. Maar wel met alle kenmerken van de gotiek duidelijk zichtbaar. Een
schat aan originaliteit zonder franjes.

De muurschilderingen
Bij de inrichting van de kerk werd de zuiderbeuk in 1509 beschilderd met fresco’s, onder andere met
het leven van Genoveva, een Sint-Christoffel, het Laatste Oordeel en tal van heiligen en evangelisten.
Bij een bezoek van de aartsdiaken in 1643 vond die deze afbeeldingen aartslelijk, ook al omdat de
voorstelling van pastoors en pausen op het Laatste Oordeel niet flaterend was. In 1661 besliste de
pastoor dan maar om de hele kerk te “witten” en de fresco’s verdwenen. Tijdens herstellingswerken in
1898 springen er in deze beuk per ongeluk enkele stukjes “witsel” af, en komen de fresco’s weer te
voorschijn. Een vondst van formaat, waarvan de restauratie start in 1934. In 1991 volgt een tweede
restauratie.

Het Laatste Oordeel
Het Laatste Oordeel komt in de middeleeuwen als thema zeer vaak voor. Essentieel bij de voorstelling
zijn dus Christus als Rechter, de uitverkorenen voor de hemel en de verdoemden voor de hel. Van
secundair belang zijn de engelen, die met bazuinen de doden uit hun graven wekken, de H. Michaël als
zielenweger en de andere heiligen. Petrus leidt de brave zielen naar de hemel links, de duivel brengt de
verdoemden naar de hel rechts. In de hel ontdekken we enkele markante figuren, naast bandieten en
dronkenlappen, zoals pastoors, bisschoppen, monniken zelfs een paus. Naar de identiteit van de figuur
links hebben we het raden. Is Adriaen den Stockhueder de opdrachtgever of de schilder? We weten het
niet.

Het leven van Genoveva
Tegenover het laatste oordeel vinden we het oudste stripverhaal van Vlaanderen, dat nog zo intact
bewaard is. Het leven van Genoveva wordt in verschillende taferelen afgebeeld voor de toen
ongeletterde gelovigen en bedevaarders. Op die manier begrepen ze ook de boodschap van het verhaal.
In de muurschildering, eigenlijk een beeldverhaal, laat de eerste tekening haar met haar ouders zien:
Severus en Gerontia heten ze. Je ziet haar verder bij de bouw van een kerk (Saint-Denis in Parijs), bij
een put waar ze een verdronken jongen weer tot leven wekt, en de schepen waarmee ze de stad van de
uithongering heeft gered, zijn meermaals afgebeeld.

De glasramen
In 1624 was de toestand van de kerk lamentabel te noemen. Men kreeg ze niet meer verwarmd en
daarom besloot men de drie ramen achter het hoofdaltaar dicht te metselen. Het originele kantwerk
werd met leem bepleisterd, net als in vele andere kerken trouwens. Omstreeks 1900 werden de ramen
weer opengemaakt en kwam het stenen kantwerk te voorschijn. Die ramen werden toen ingevuld met
drie belangrijke taferelen: de mis, Trudo en Genoveva. De glasramen zorgen voor een kleurrijk koor,
maar toch moeten we toegeven dat de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen
indertijd niet zo gelukkig was met deze glasramen.

Het bezoek van Trudo aan Zepperen
Het bovenste tafereel toont ons de H. Trudo die de H. Remaclus bezoekt. Die was rond 650 bisschop
van Maastricht en bezocht Zepperen dat waarschijnlijk toen al één van de schepenbanken van het
kapittel van Maastricht was. De jonge Trudo met baard staat links van de bisschop die in vol ornaat op
de troon zit met de bisschopsstaf in de hand. Achter Trudo zien we een grote kerk, verwijzend naar de
abdijkerk die hij later in Sint-Truiden zal stichten. In het bovenste tafereel zien we een jonge heilige die
voor het altaar knielt. Hij heeft een aureool en draagt pelgrimskleren en een schoudertas. Hij komt het
beeld van de H. Genoveva aanbidden: ze houdt een spinrok in haar hand en achter haar zien we een
lam. Trudo zou, na zijn verblijf in Metz, als oudere man om de andere dag op bedevaart naar Zepperen
gekomen zijn.

De instelling van de Eucharistie
Het middelste glasraam vertoont twee scènes uit het evangelie van na Pasen: de Emmaüsgangers en de
Hemelvaart. In het Hemelvaarttafereel stijgt Jezus, getekend door de kruiswonden op handen en
voeten, op uit een rotsachtige en groen landschap. Blijkbaar was er niet voor alle apostelen plaats
genoeg want er kijken er twee toe van op rechts, en drie van links. Hun verbazing over het gebeuren is
duidelijk.

Het leven van Genoveva
Twee taferelen stellen scènes uit het leven van de H. Genoveva voor. Het bovenste tafereel stelt de
heilige voor met op de achtergrond vier arbeiders die een kerk bouwen: metselaars, een timmerman en
een steenhouwer. Met wat goede wil zou er de kerk van Zepperen in te herkennen zijn. Het onderste
tafereel stelt Genoveva voor als jong meisje. Ze staat voor twee heiligen links waarvan er één de H.
Germanus is die Genoveva tijdens zijn reis een bezoek bracht en haar de handen oplegde. Hij draagt
een bisschopsstaf en achter hem staat zijn begeleider met een wandelstok. Achter het meisje staan
haar ouders en boven haar hoofd staat op een banderol te lezen “Gelukkige ouders van zo eene
dochter”

De Pieta
Een ander kunstobject is een piëta uit 1480: naast de afbeelding van 'moeder-en-kind' is die van 'Maria
met haar dode zoon op haar schoot' in de vijftiende eeuw een geliefkoosd onderwerp. Hier geeft haar
gezicht uiting aan een stille, ingehouden droefenis, en de magerte van Christus drukt zijn lijden dan
weer treffend uit. De plooienval in de kleding van de maagd verraadt een behoorlijk meesterschap van
deze anonieme Vlaamse meester in de gotische sculptuur. Leuk ook dat het beeld polychroom is: dat
waren alle houten beelden in die tijd, maar hier zijn de kleuren bewaard. Bovendien, en dat is toch een
tour de force, is het uit één stuk eikenhout gehouwen: dat brengt voor de kunstenaar toch heel wat
beperkingen mee, maar 'in der Beschränkung zeigt sich der Meister', wat deze man duidelijk
waarmaakt.

In de toren
De kerktoren van Zepperen was een verdedigingstoren en daarom ook eigendom van de gemeente, De
gemeentearchieven werden er bewaard in grote kisten en de verdediging vanuit deze versterkte toren
georganiseerd. Vroeger stond er een romaanse spits op de toren, maar na een blikseminslag kwam er
een gotische spits in de plaats, helemaal niet in verhouding tot de toren.

Op de kerkzolder
De zolder van een kerk is steevast een stofferige boel. Je vindt er veel duivenpoep, braakballen en
vleermuizen. Maar je ontdekt er wonderlijke dingen. Zoals een torenvenster dat nu verdoken is onder
het dak of de bovenkant van een kruisribbengewelf, gebouwd met bakstelen en met leem afgedekt. Ook
in de Misseleeuwen was vakmanschap duidelijk meesterschap. In het houtwerk vind je bijvoorbeeld
nergens een spijker, “houten pennen” waren de nagels van toen en nu nog steeds.

Het torenuurwerk
In 1897 besliste de Zepperse gemeenteraad om een torenuurwerk op “hun” toren te plaatsen. Nog geen
100 jaar later is er van het uurwerk geen sprake meer tot Frans De Krom+, Jos Bex+, Roger Joris en
Remy Knapen+ het oude mechanisme in de toren terugvinden en weer aan de gang krijgen in 1982.
Vanaf toen weet Zepperen weer hoe laat het is.

Zuivere, eerlijke Gotiek
Uiteraard doorstaat een kerk(je) als dat van Zepperen de vergelijking niet met de gotische kathedralen
uit de grootsteden van Vlaanderen en Noord-Frankrijk. Noem het dorps- of boerengotiek, maar in
Zepperen is men ervan overtuigd dat dit geklasseerde monument alle aandacht verdient in het cultuurhistorisch
beleid van stad en provincie.

Tot slot
Weinige Truienaren van de meer dan 40.000 stuks die we rijk zijn, hebben weet van dit kleine juweeltje
op 4 km van de Grote Markt, bij die mensen met dat rare dialect. Ook in toeristische publicaties komt
met nooit verder dan een klein fotootje. Terwijl heel Zepperen de wenkbrauwen fronst bij de vraag:
“Wat gebeurt er met de kerken als de pastoors ‘op’ zijn?” Wat zijn de plannen van de bazen van Sint-
Truiden met de schat van Zepperen?