Editie 2-2012 - Biobased Economy Magazine

SEPT 2012 • BIOBASED ECONOMY MAGAZINE • EDITIE 2-2012
Start Bioeconomy Innovation
Cluster Oost-Nederland
Special over biobased economy in Provincie Gelderland
‘Wij willen met iedereen die wil
participeren het gesprek aangaan’
Directie TKI Biobased Economy geeft duidelijkheid
Project Agrobiopolymeren
verbindt Nederland met Duitsland
Noord-Nederland maakt zich op voor driedaagse van Emmen
Biobased Business Brainport:
Agro & Food meets Technology
Oost-Brabant aan de slag met biobased economy

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

INHOUDSOPGAVE
Directie TKI Biobased Economy (TKI-BBE) geeft helderheid 10
Column Annita Westenbroek - De haalbaarheid van de biobased economy 13
Bos- en houtsector acteert al jaren succesvol in biobased economy 15
2Dingen - Huub de Groot en Fokko Pentinga spreken zich uit 16
De Start-up - TopAlg 18
Special Biobased Economy in Gelderland S1
Bioeconomy Innovation Cluster Oost-Nederland van start S4
Gelderse papierindustrie omarmt biobased economy S5
‘Bedrijfsleven heeft wél tienduizend biobased specialisten nodig’ S7
Regio Achterhoek geeft Biogas Infrastructuur Oost-Nederland vorm S10
Achterhoek aan de slag met eendenkroos, mest en biogas S11
Roos (Bioprocess Pilot Facility) ontmoet Soetaert (Bio Base Europe Pilot Plant) 19
‘Mestverwaarding kan tot meest intensieve groene economie leiden’ 22
Column Alain Dirven - Terug naar de basis van biobased succes 24
Project Agrobiopolymeren verbindt Nederland met Duitsland 25
TNO van start op Green Chemistry Campus: 31
Biobased Business Brainport van start: Agro & Food meets Technology 32
Activiteitenkalender 33
In de schijnwerpers
Sinds het uitkomen van de eerste editie van Biobased Economy Magazine
in de eerste week van mei, is er ontzettend veel gebeurd in de wereld
van de biobased economy. Zo werd de TKI Biobased Economy officieel
opgericht met Kees de Gooijer als directeur en werden de Bioprocess Pilot
Facility en het Bio Base Europe Training Center officieel geopend. Verder
sloot de in Nederland demissionaire minister Verhagen twaalf nieuwe
Green Deals die betrekking hebben op de biobased economy, werd Jeroen
van der Veer aangesteld als boegbeeld van de Biobased Delta en werkt
de provincie Gelderland aan het Bioeconomy Innovation Cluster Oost-
Nederland. Kortom, de biobased economy staat zowel in Nederland als in
Vlaanderen volop in de schijnwerpers.
Eens te meer toonden de afgelopen maanden dan ook de potentie aan
die de biobased economy aan beide kanten van de grens heeft. Als uitgever
werden wij na onze eerste uitgave overstelpt met vragen en verzoeken
vanuit de politiek voor informatie over de biobased economy, vanuit het
bedrijfsleven voor interviews en vroegen vele honderden (!) mensen via
onze website een abonnement aan. Maar zoals altijd bij een tijdschrift,
bestaan er ook verbeterpunten. Zo willen wij de verschillende regio’s in
Nederland en Vlaanderen nog beter met elkaar verbinden. Als eerste wapenfeit
treft u daarom in het hart van dit magazine een special aan over
de biobased economy in de provincie Gelderland. Door in de komende
edities de verschillende regionale initiatieven zoals die in Gelderland
uitgebreid in beeld te brengen, willen wij een bijdrage leveren aan het
voorkomen van het tweemaal uitvinden van het spreekwoordelijke wiel.
Innovatie dient immers uniek te zijn!
Met innovatie is direct een magisch woord genoemd. Het staat voor
vernieuwing, beweging, kansen, vooruitgang. Maar, innovatie betekent
ook geduld hebben, kansen afwachten en omgaan met weerstand en
tegenslag. Dat is moeilijk, maar ook razend interessant. De redactie
van Biobased Economy Magazine sluit zich dan ook aan bij de oproep
van de directie van de TKI Biobased Economy aan het nieuwe kabinet:
wees geduldig en kies voor een langetermijnvisie gericht op krachtige
innovatie in de biobased economy!
Edwin van Gastel | Uitgever en hoofdredacteur
Biobased Economy Magazine | 3

Ondertussen bij
Van Harten volgt Willems op als
boegbeeld Topsector Chemie
Gerard van Harten is op 1 september 2012 gestart als boegbeeld
van de Topsector Chemie en als voorzitter van de Regiegroep
Chemie. Van Harten, opvolger van Rein Willems, is momenteel
voorzitter van de raad van bestuur van Dow Benelux en gaat dit
jaar met pensioen. Sinds 2009 zet hij zich al in voor de Regiegroep
Chemie.
Biobased mogelijkheden MIA\Vamil vaak onbenut
De MIA\Vamil-regeling biedt
ondernemers volop mogelijkheden
ter ondersteuning van biobased projecten.
In de praktijk weten bedrijven
de regelingen echter nog nauwelijks
Op de cover
ECN sloot afgelopen zomer een
licentieovereenkomst met het
Indiase bedrijf Thermax om
MILENA biomassa-vergassingsinstallaties
te bouwen en te
verkopen. Thermax is een van
de grootste Indiase bedrijven
dat technologie levert aan de
elektriciteitssector. ECN werkt
bij de export samen met het
Nederlandse bedrijf Royal
Dahlman, dat onder ander
fi lters en gasreinigingsinstallaties
verkoopt.
4 | Biobased Economy Magazine
te vinden. De MIA (Milieu Investeringsaftrek)
en Vamil (willekeurige
afschrijving milieu-investeringen) zijn
twee fi scale stimuleringsregelingen
die zich richten op marktintroductie
SEPT 2012 • BIOBASED ECONOMY MAGAZINE • EDITIE 2-2012
Start Bioeconomy Innovation
Cluster Oost-Nederland
Special over biobased economy in Provincie Gelderland
ʻWij willen met iedereen die wil
participeren het gesprek aangaanʼ
Directie TKI Biobased Economy geeft duidelijkheid
Project Agrobiopolymeren
verbindt Nederland met Duitsland
Noord-Nederland maakt zich op voor driedaagse van Emmen
Biobased Business Brainport:
Agro & Food meets Technology
Oost-Brabant aan de slag met biobased economy
Commissie Corbey publiceert nota
‘Sturen op minder CO2’
De Commissie Corbey heeft de notitie
‘Sturen op minder CO2’ opgesteld
om inzicht te geven in de effectiviteit
van bestaande instrumenten
voor de reductie van CO2. Er zijn
momenteel verscheidene Europese
richtlijnen en nationale maatregelen
en instrumenten die tot doel hebben
broeikasgasemissies te reduceren.
Deze instrumenten bewandelen
verschillende wegen om dat doel te
bereiken. Bovendien gaan de instrumenten
op een verschillende manier
om met de berekening van CO2effi
ciëntie. Hierdoor is het lastig om
de precieze werking en overlap van
Download het rapport van de Commissie Corbey via het tabblad
Downloads (Achtergrond) op www.biobasedeconomymagazine.nl
en marktverbreding. De regelingen
bieden daarmee de mogelijkheid voor
met name midden- en kleinbedrijven
om daadwerkelijk te investeren in
technologie na de ontwikkelingsfase.
Legenda Biobased Economy Magazine
Bij de verschillende artikelen in dit magazine treft u rechtsboven op de pagina
één of meerdere sectoraanduidingen aan. Deze fi guren symboliseren
de volgende setoren die betrokken zijn bij de biobased economy:
Agro & Food
Chemie
Logistiek
de sturingsmechanismen te overzien.
Bovendien bestaan er zorgen over de
duurzaamheid van biobrandstoffen.
Deze zorgen vonden weerklank in de
Tweede Kamer, wat heeft geleid tot
een aantal aangenomen moties en
beleidsaanpassingen. De notitie van
de Commissie Corbey geeft inzicht in
de effectiviteit van de verschillende
instrumenten voor de reductie van
CO2. Bovendien heeft de commissie
een punt op de horizon willen
schetsen: welke sturingsmechanismen
gericht op bio-energie kunnen
broeikasgassen verminderen en
tegen welke kosten?
Zo kunnen ondernemers met steun
van MIA\Vamil investeren in bioraffi
nage, biochemie, mestverwerking
en teelt en verwerking van natuurlijke
vezels, algen, wieren en kroos.
Farma
Energie
Europa

Tien miljoen euro voor Biobased Brabant Fonds Avans treedt toe tot Center for Biobased Economy
De provincie Noord-Brabant heeft
tien miljoen euro toegekend
aan de Brabantse Ontwikkelings
Maatschappij (BOM) voor het
Biobased Brabant Fonds. Bert Paul
(gedeputeerde Economische Zaken
en Bestuur) en Jan Pelle (directeur
BOM) tekenden half september een
overeenkomst voor de start van
het investeringsfonds. Doel van het
fonds is om het vestigingsklimaat
voor nieuwe bedrijvigheid en kenniswerkers
op het gebied van de
groene chemie te bevorderen. Het
fonds richt zich op startende, snelgroeiende
bedrijven en kennisintensieve
bedrijven. Biobased economy
is - naast solar, elektrisch rijden en
slimme netwerken - één van de drie
speerpunten uit de provinciale energieagenda
waar vanuit de eerste
trance middelen voor zijn gereser-
Waterschap tekent intentie-
1 verklaring voor biobased Brabant
De Brabantse Waterschappen en vertegenwoordigers
van elf Brabantse bedrijven
hebben de ‘Intentieverklaring Brabantse
Bedrijven en Waterschappen werken samen
aan innovatie voor een Biobased Brabant’
ondertekend. Nog eens vier bedrijven hebben
aangegeven deel te willen nemen en de
verklaring later te ondertekenen.
Starbucks gaat koffiedik
2 verwerken tot bioplastics
Starbucks boekt progressie in haar strijd
tegen de 1,3 miljoen ton voedselafval die
het bedrijf in haar winkels ‘vervaardigt’.
De nieuwste oplossing? Verwerk de eigen
koffiedik en etensresten tot bioplastics.
Wetenschappers zullen de mogelijkheid van
bioraffinage onderzoeken om de reststoffen
veerd via de investeringsagenda. De
BOM verstrekt het geld in de vorm
van risicokapitaal aan startende
en snelgroeiende bedrijven op
het gebied van groene chemie in
Brabant. Pelle: ‘Buiten risicokapitaal
worden de bedrijven door de BOM
gesteund met marktkennis, een
uitgebreid netwerk en ervaring. Het
fonds heeft een duidelijke aanjaagfunctie
en moet uiteindelijk leiden
tot grootschalige investeringen
van derden. Dit kan leiden tot een
versteviging van het klimaat voor
vestiging van nieuwe bedrijven en
kenniswerkers op het gebied van
groene chemie. De focus van het
fonds ligt op de gebieden waar de
meeste waarde wordt toegevoegd,
namelijk chemicals, coatings,
performance materials, food & feed
en pharma.’
Meest geklikt in onze nieuwsbrief
van Starbucks om te zetten in huishoudelijke
producten zoals wasmiddel.
Agro-food industrie en akkerbouw
3 samen in terugwinning mineralen
‘De ideale situatie? Dat we losse stromen
krijgen voor stikstof, kalium en fosfaat, met
daarnaast een ‘schone’ stroom organische
stof.’ BioNPK heet het project van het Dutch
Biorefinery Cluster dat technologische concepten
ontwikkelt om mineralen te winnen uit
reststromen van de agro-food industrie.
Delta wil één miljard subsidie
4 voor realisatie biomassacentrale
Energiemaatschappij Delta wil de kolencentrale
in Vlissingen-Oost ombouwen naar een
biomassacentrale. Het bedrijf wil echter wel
een subsidie van maar liefst één miljard euro
van de Rijksoverheid. Het een en ander heeft
Avans is, als eerste brede hogeschool, toegetreden tot het Center
for Biobased Economy (CBBE) van Wageningen UR en de vier
HAS’sen. Daarmee is de link tussen het chemische (sommigen
hebben het over ‘grijs’) en het groene onderwijs gelegd en is het
gemakkelijker om projecten op te pakken op het snijvlak van
chemie en agro. Voor Avans is het een prima mogelijkheid om de
kennis van de groene sector ook beschikbaar te maken voor de
studenten van de opleidingen bij Avans Hogeschool en natuurlijk
is dat ook omgekeerd de bedoeling.
Attero verdrievoudigt productie met
Biogas Plant of the Future
Afvalverwerker Attero gaat de
komende jaren in Wijster de productie
van biogas verdriedubbelen.
Momenteel wordt er jaarlijks zo’n
vier miljoen kubieke meter biogas
geproduceerd uit de oude vuilstort,
daar komt tien miljoen kubieke
meter gas bij. Attero werkt aan een
nieuwe gasfabriek – Biogas Plant
of the Future getiteld – waarin
het biogas wordt opgewaardeerd
tot aardgaskwaliteit. Die nieuwe
gasfabriek krijgt overigens een
wervende werknaam.
President-Commissaris Daan van Doorn verklaard
tijdens de aandeelhoudersvergadering.
Green Deal voor
5 Biobased Innovations
NV REWIN West-Brabant heeft voor Biobased
Innovations een Green Deal gesloten met de
Rijksoverheid. Het doel is het opzetten van diverse
vraaggestuurde R&D-werkprogramma’s,
die aansluiten bij de bestaande toplocaties:
Green Chemistry Campus, Nieuw Prinsenland
en Moerdijk. De hiermee opgedane kennis en
kunde worden benut bij de ontwikkeling van
interdisciplinair onderwijs voor de transitie
naar de biobased economy.
Via het tabblad ‘Abonneren’ op
www.biobasedeconomymagazine.nl kunt
u zich inschrijven als ontvanger van onze
tweewekelijkse digitale nieuwsbrief.
Biobased Economy Magazine | 5

Biof litsen
AOC Friesland heeft een nieuwe naam: Nordwin
College. Een nieuwe koers en profilering zijn de
aanleiding voor de naamswijziging. Nordwin College
stuurt aan op duurzaamheid en vergroening
en wil mensen inspireren en leren om met passie en
vakmanschap te werken aan een duurzame wereld.
De Waalwijkse tapijtfabrikant Desso en de
Zuidelijke Land- en Tuinbouworganisatie (ZLTO)
onderzoeken samen de haalbaarheid van de
bouw van een vergistingsinstallatie voor de
levering van biogas aan de Desso-fabriek.
Yparex heeft aangekondigd als eerste leverancier
van extrudeerbare hechtmiddelen (zogenaamde
tie resins) voor de verpakkingsindustrie
een biogebaseerd hechtmiddel voor meerlaagse
verpakkingen te hebben ontwikkeld.
Om een lokale energie-infrastructuur op te
zetten heeft Warmtenet Hengelo één miljoen
euro subsidie gekregen van de Europese
Commissie. Warmtenet Hengelo heeft de
subsidie gekregen voor het BOWEN-project
dat gebruikmaakt van bio-energie.
Stedin is gestart met de proef Smart Green Gas
Grid in de omgeving van Bunschoten-Spakenburg.
Groen Gas Nederland meldt dat Stedin extra
invoedingsruimte ten behoeve van groen gas wil
creëren in het reguliere gasnet via het smart grid.
Essent heeft een geslaagde brandstoftest in haar
biomassacentrale in Cuijk uitgevoerd. De eerste
test met nieuwe groene brandstoffen voerde
het energiebedrijf eerder dit jaar uit. Naar nu
blijkt uit onderzoek zijn bermgras, papierslib
en snoeihout geschikt voor het opwekken van
duurzame elektriciteit.
DLV en Arcadis melden in een gezamenlijke verklaring
dat de Dairy Campus in Leeuwarden eind
2014 opgeleverd zal worden. De twee partijen
tekenden samen voor het ontwerp van de campus
en begeleiden bovendien de realisatie ervan.
Op de Dairy Campus concentreert Wageningen
UR haar melkveeproefbedrijven.
Energy Business School, Energy Delta Institute
(EDI) en Stichting Groen Gas Nederland (GGNL)
hebben een samenwerkingsovereenkomst
gesloten waarmee wordt ingezet op een nauwe
samenwerking op het gebied van groen gas. De
partijen zullen zich samen in gaan zetten op het
ontsluiten van informatie rondom groen gas;
6 | Biobased Economy Magazine
onder andere via internet, door het organiseren
van seminars en events en door het samenstellen
van onderwijsmateriaal.
Jus de Pommes is in de afgelopen decennia uitgegroeid
tot een kwaliteitsmerk, dat bestaat uit een
breed assortiment vruchtensappen. Jus de Pommes
onderscheidt zich door het natuurlijke karakter en
de lange houdbaarheid van een jaar zonder enige
toevoeging van geur- kleur of smaakstoffen Momenteel
is het bedrijf op zoek naar een biobased
alternatief voor haar glazen flessen.
Ingenieursbureau Witteveen+Bos en het Rotterdamse
bureau Pantanova hebben een samenwerkingsovereenkomst
gesloten om onderzoek te
doen naar het telen van vezelhennep of olifantsgras
op braakliggend terrein. De teelt van industriegewassen
kan hierin verandering brengen.
De gemeente Westland, deelgemeente Hoek van
Holland, Van Vliet Recycling, afval- en energienutsbedrijf
HVC, afvalinzamelaar Avalex, telersvereniging
FresQ en het Hoogheemraadschap
van Delfland hebben een intentieverklaring
om een onderzoek te doen naar de bouw van
een vergistingsinstallatie in de regio Westland.
Hiermee komt de realisatie van een BioBased
Valorisatie Park een stap dichterbij.
Cargill heeft gisteren in Bergen op Zoom een
bio-ethanol fabriek in gebruik genomen. Cargill
is producent van zetmeel en glucose voor de voedings-,
diervoerder-, farmaceutische en papierindustrie.
De bio-ethanol die Cargill gaat produceren
is bedoeld om bij te mengen in benzine.
Agentschap NL meldt dat de meeste methoden
voor het opwekken van hernieuwbare energie
uit biomassa in 2011 opnieuw enkele procenten
gegroeid zijn. Afvalverbranding en de productie
van biogas groeiden bovengemiddeld.
Het Kluyver Centre (TU Delft) heeft samen met
Deltares de educatieve online game Biobased
Economy ‘Green Island’ gelanceerd. Het idee voor
de game voor vmbo-scholieren kwam van Patricia
Osseweijer in samenwerking met Herman van
Wechem, voorzitter van BE-Basic.
CSM heeft besloten tot een opsplitsing van het
bedrijf. De Noord-Amerikaanse en de Europese
bakkerij-activiteiten worden verkocht en met
het vrijgemaakte kapitaal investeert CSM in
biobased ingrediënten. CSM gaat zich daarbij
richten op de combinatie Purac, het onderdeel
voor de productie van melkzuur, en Caravan Ingredients
dat speciale ingrediënten produceert.
In nauwe coöperatie werken NV Economische
Impuls Zeeland en Zeeland Seaports op dit
moment hard aan de opzet van een marktplaats
voor biomassa. De virtuele marktplaats zal naar
verwachting vanaf eind 2012 worden ingezet als
hulpmiddel om vraag en aanbod van biomassastromen
met elkaar te verbinden.
De VNCI heeft gemeld dat verffabrikanten en
hun grondstofleveranciers een branche-innovatiecontract
hebben gesloten met kennisorganisatie
TNO. Dit moet leiden tot meer kennis in
de keten over coatings op basis van biologische
grondstoffen. De verfindustrie streeft ernaar
dat in 2030 in Nederland de helft van alle
coatings op biomateriaal is gebaseerd.
Wageningen UR Food & Biobased Research, coördinator
van het EU-PEARLS project, heeft een extractieproces
ontwikkeld om rubber uit de wortelen
van Russische paardenbloemen (Taraxacum koksghyz)
te extraheren. Analyses van het verkregen
rubber toonden aan, dat het natuurrubber uit deze
bloem een goede kwaliteit heeft. Apollo Vredestein
heeft de eerste banden met het natuurrubber uit
Europa geproduceerd. In de komende maanden
ondergaan de banden diverse testen.
Met de toekenning van subsidie uit de IPCregeling
is het innovatieproject BioEnable
officieel gestart. Twaalf kleine en middelgrote
hoogtechnologische midden- en kleinbedrijven
- gespecialiseerd in biomassa en
bioraffinage - nemen deel aan het project.
De netwerken Biobased Business Accelerator
(BbBA) en het Institute for Sustainable
Process Technology (ISPT) zijn penvoerders en
initiatiefnemers van BioEnable.
BASF, Cargill en Novozymes hebben een
overeenkomst ondertekend om gezamenlijk
technologieën te ontwikkelen voor de productie
van biobased acrylzuur uit hernieuwbare
ruwe grondstoffen.
De Amsterdamse haven verwacht in 2012 de
overslag licht te laten groeien in het energiesegment
door een toenemende vraag naar
biobrandstoffen en biomassa. De overslag in de
Amsterdamse haven steeg in 2011 nog naar
74,8 miljoen ton.

API Institute en Pezy ontwikkelen
biologisch afbreekbare ballonlinten
API Institute (Emmen) en Pezy (Groningen)
hebben in een innovatietraject
volledig biologisch afbreekbare
ballonlinten en sluiters ontwikkeld.
De eerste prototypes zijn recent met
succes vervaardigd. Deze degraderen
in enkele maanden, afhankelijk van
de omgeving waar ze terechtkomen.
Volgens de twee organisaties is het
een grote verbetering ten opzichte
van de huidige materialen die tientallen
jaren in de natuur aanwezig blijven.
Op dit moment wordt gewerkt
aan het verder verbeteren van het
materiaal, zodat de degradatie in de
natuur nog sneller verloopt.
Wageningen UR organiseert Biorefinery
for Food, Fuel and Materials 2013
Van 7 tot 10 april 2013 organiseert Wageningen UR het internationale
event Biorefinery for Food, Fuel and Materials (BFF).
BFF2013 zal technologische innovaties adresseren, de implementatie
in de productieketen bespreken en ruimte bieden
aan het publieke debat over de duurzame ontwikkeling van de
biobased economy. Er zal bijzondere aandacht zijn voor de synergie
tussen food en non-food applicaties. In het symposium
wordt de gehele bioraffinage-keten belicht, van biomassateelt
tot de verwerking in nieuwe producten en de uiteindelijke
recycling van reststromen. Het evenement verbindt ook stakeholders
uit alle sectoren die betrokken zijn bij de biobased economy,
van agro en food tot chemie en energie. Tot 1 november
hebben geïnteresseerden de tijd om zich te melden voor het
geven van een presentatie. Kaarten voor het evenement kunnen
tot 1 maart met een vroegboekkorting besteld worden.
BFF2013 zal onderzoekers, industriële vertegenwoordigers en
eindgebruikers vanuit de gehele wereld aantrekken. Niet alleen
uit Europa, maar ook uit Azië, Amerika en Afrika.
Limburg ondertekent intentieverklaring
voor biobased economy
Op initiatief van de Limburgse
ontwikkelingsmaatschappij
LIOF hebben Greenport Venlo,
Chemelot, Universiteit Maastricht
en de Provincie Limburg vandaag
tijdens het Biobased Economy
Event Limburg op de Floriade een
intentieverklaring getekend om
nauw te gaan samenwerken aan
een biobased economy. Het uiteindelijke
doel is meer bedrijvigheid,
een toename van het aantal banen
en het behoud van aanwezige kennis
in de gehele provincie, kortom
streven naar een sterke Limburgse
biobased economie.
Jeroen van der Veer ambassadeur Biobased Delta
Jeroen van der Veer is aangesteld als ambassadeur van de
Biobased Delta. Van der Veer is een van de sprekers op het
congres van Biobased Delta op 24 oktober in het Zeeuwse
Goes. De benoeming van de voormalig Shell-topman tot ambassadeur
is een volgende stap naar (inter)nationale profilering
van de Biobased Delta. In Zuidwest-Nederland en Vlaanderen
werken overheden, kennisinstellingen en bedrijven onder het
motto ‘Agro meets Chemistry’ samen aan de totstandkoming
van de biobased economy. Biobased Delta brengt alle activiteiten
onder één naam samen om zo de groei en aantrekkingskracht
van een groene economie in de regio te versterken.
Productschap Tuinbouw lanceert
platform BBE en MVO
Door middel van een toost met een
glas biobased tomatensap heeft het
Productschap Tuinbouw het ondernemingsplatform
Biobased Economy
en MVO gelanceerd. Zestien enthou-
siaste ondernemers gaan daarmee
aan de slag met het benoemen van
de huidige knelpunten op het gebied
van de Biobased Economy en MVO
en de kansen voor de toekomst.
Vlaams DURBIO-project officieel gestart
Flanders Plastic Vision en het Vlaams Kunststofcentrum organiseerden
begin september bij Centexbel de kick-off van het recent gestarte
project DURBIO. DURBIO, dat staat voor duurzame biogebaseerde
plastics, streeft naar de toepassing van biogebaseerde kunststoffen
in extrusieprocessen. Een succesvolle omschakeling van oliegebaseerde
polymeren naar biopolymeren vereist dat de eigenschappen
kunnen wedijveren met die van synthetische polymeren.
Biobased Economy Magazine | 7

Biobased in Beeld
Het biobased netwerk leeft! Er gaat geen week voorbij of beslissers uit het
bedrijfsleven, onderwijs, bestuur, politiek en intermediaire organisaties ontmoeten
elkaar tijdens congressen, borrels, lezingen, workshops of andere bijeenkomsten. In deze
rubriek doet Biobased Economy Magazine verslag in beeld...
Lector Hans Derksen spreekt inaugurele rede uit
Hans Derksen sprak voor de zomer zijn inaugurele rede uit als lector Biobased Economy
aan de Hogeschool van Hall Larenstein uit. Daarbij ging hij in op twee hoofdvragen.
Allereerst hoe richting het jaar 2030 op duurzame wijze een toename in het gebruik
van biomassa gerealiseerd kan worden en ten tweede welke knelpunten er zijn rond de
biobased economy en hoe deze weggenomen kunnen worden.
Lubbers: ‘Groene groei
niet langer luxe of links’
‘Groene groei is namelijk niet langer luxe of links,
maar de mogelijkheid tot economische groei.
Bovendien leidt groene groei tot banen. Groen
moet in de missie van een bedrijf zitten.’ Dit
stelde voormalig premier Ruud Lubbers tijdens
een bijeenkomst in Rotterdam rond de biobased
economy van het Nederlands Kennis Centrum voor
Commissarissen (NKCC).
8 | Biobased Economy Magazine
Connecting CO2: afvangen
CO2 technisch mogelijk
Ontmoeting DNHK: biosector gaat voor functionaliteit
In het Graphic Museum MOTI kwamen half juni
zo’n vijftig ondernemers bijeen om kennis te delen
rond het Pieken in de Delta-project ‘Connecting
CO2 the next step’. Het project dat afloopt richtte
zich op het afvangen en hergebruiken van koolstofdioxide.
Doelstelling was om twee pilots met
state-of-the-art CO2 afvang- en zuiveringstechnieken
te realiseren. Deze vonden plaats bij Total
Raffinaderij Nederland (Zeeland Refinery) in het
Sloegebied en bij Ardagh Glass in Moerdijk.
Het label ‘biologisch’ alleen is niet voldoende om een product met succes in de markt
te zetten. Producenten van biologisch afbreekbare verpakkingen en plantaardige kunststoffen
hebben alleen bestaansrecht wanneer ze hun klanten van de functionaliteit van
hun materialen kunnen overtuigen en concurrerende prijzen kunnen aanbieden. Dat
benadrukten Nederlandse en Duitse producenten tijdens de internationale branchebijeenkomst
in mei van de Nederlands-Duitse Handelskamer (DNHK).

Smit’s Uien onderzoekt
opwaardering uienreststroom
Het Haagse bedrijf Smit’s Uien verwerkt wekelijks
ruim driehonderd ton uien tot blokjes en ringen.
Bij het proces van pellen en snijden ontstaat een
reststroom van circa vijfenzeventig ton. Samen
met Syntens Innovatiecentrum oriënteert directeur
Jan Smit zich op de mogelijkheden om deze afvalstroom
op te waarderen. ‘Wij hebben samen met
Innovation in Food onder meer onderzocht wat
de mogelijkheden zijn om quercitine en andere
interessante inhoudsstoffen te winnen uit de uienschillen’,
aldus Smits. Quercitine is een natuurlijke
oxidant. Vanwege de veronderstelde positieve
effecten op ontsteking, stofwisseling en ongewenste
celgroei, is quercitine een veelbelovend
voedingsmiddel om de hart- en vaatgezondheid te
bevorderen. ‘Ondanks de verwachte opbrengstprijs
van tien euro per kilo, bleken de investeringen echter
nog niet op te wegen tegen de opbrengst aan
quercitine.’ Op dit moment richt het onderzoek om
de berg met uienschillen tot waarde te brengen,
zich op twee verschillende sporen. Weehuizen:
‘Een optie is om de uienschillen af te zetten als
voedsel voor larven van huisvliegen. Deze worden
gekweekt met als doel het produceren van dierlijke
eiwitten. Dit is zo interessant omdat de voedingsconversie
naar eiwitten bij insecten veel efficiënter
is dan bij conventioneel vlees. Het tweede onderzoekspoor
richt zich op de mogelijkheden om de
uienschillen met behulp van biovergisting om te
zetten in energie.’
Project ‘Groen Gas’ ontvangt
zeven miljoen Europese subsidie
De Provincie Groningen meldt dat het grensoverschrijdende
project ‘Groen Gas’ een subsidie
heeft ontvangen van ruim zeven miljoen euro
vanuit het INTERREG IV A programma Nederland-Duitsland.
Binnen het project werken de
komende drie jaar 63 partners uit het Noord-
Nederlandse en Duitse bedrijfsleven, onderzoeks-
en overheidslandshap samen. Zij gaan in achttien
deelprojecten knelpunten in de waardeketen van
groen gas oplossen.
Wereldnieuws
EBB klaagt over dumpen biodiesel
De European Biodiesel Board (EBB) heeft
namens Europese producenten van biodiesel
een formele klacht ingediend tegen
Argentinië en Indonesië die miljoenen
tonnen biodiesel dumpen op de EU-markt.
De dumping heeft ernstige gevolgen voor de
Europese industrie die wordt geconfronteerd
met faillissementen en beperkte afzet van
de productie.
Malmo Aviation kiest voor
biogebaseerde ontbijtboxen
De Zweedse luchtvaartmaatschappij Malmö
Aviation heeft nieuwe ontbijtdoosjes geïntroduceerd
die vervaardigd zijn uit certified
composteerbaar karton. De nieuwe doosjes
zijn gemaakt van het zogenaamde biobased
materiaal Invercote Bio.
Nestle-topman: ‘Geen voedsel
voor biobrandstof meer’
Als het aan Nestlé-topman Peter Brabeck
ligt, wordt er geen voedsel meer aangewend
voor de productie van biobrandstof. Volgens
Brabeck ligt het gevaar van een onnatuurlijke
relatie tussen voedsel- en olieprijzen momenteel
op de loer.
Franse BBE-topinstituten
PIVERT en IFMAS gestart
Het IA Netwerk in Parijs meldt middels een
rapportage dat in Frankrijk twee belangrijke
topinstituten op het gebied van plantaardige
chemie in de biobased economy van
start gaan: PIVERT en IFMAS. Beide hebben
hun basis in het noorden van het land. De
instituten kregen tientallen miljoenen euro’s
financiering uit de pot van de ‘Investeringen
van de Toekomst’.
Biofuels Producers Coordinating
Council opgericht
Acht producenten van biobrandstoffen
hebben de handen ineengeslagen in de
‘Biofuels Producers Coordinating Council’. De
acht willen gezamenlijk gaan pleiten bij de
Amerikaanse overheid voor nationaal beleid
ten bate van een betere continuïteit van
de energievoorziening via de binnenlandse
productie van biobrandstoffen.
Global Bioenergies test
vergistingsproces koolwaterstof
De Franse start-up Global Bioenergies is begonnen
met het testen van de haalbaarheid
van haar innovatieve procedé om biomassa
via een vergistingsproces in koolwaterstof om
te zetten. Het bedrijf start met een pilot op
laboratoriumschaal, gevolgd door de industriële
pilot in 2013.
Chinees normplatform voor biogas
In samenwerking met internationale experts
wil China in een nieuw ISO-platform
mondiale normen ontwikkelen voor biogas
thuis-applicaties, productie en producten, instrumentatie-
en testmethodes, ontwerp- en
bouwaspecten, exploitatie en management
van biogasinstallaties.
Energie 2012: hét platform voor duurzame energie
Duurzame energie en energie besparen is actueler
dan ooit. De vakbeurs Energie pakt dit jaar nog
groter uit dan voorgaande jaren. Met oog voor de
laatste ontwikkelingen, brengt de beurs vraag en
aanbod, in de brede zin van het woord, bij elkaar.
Op Energie 2012 is een breed aantal energie-onderwerpen
vertegenwoordig, zoals inkoop van energie,
duurzaam bouwen, elektrische mobiliteit, biomassa
en biobased economy, Dit jaar kunt u op de beurs
ook terecht voor het thema elektrische mobiliteit.
Duitse experts presenteren
Roadmap Bioraffinage
Het Duitse ministerie van Landbouw heeft
een Roadmap Bioraffinage gepresenteerd.
Met de door talrijke ’experts van naam’
opgestelde roadmap wil de regering in Berlijn
benadrukken dat zij in de raffinage van vernieuwbare
grondstoffen de hoeksteen ziet die
moet leiden tot de volledig op plantaardige
materialen gebaseerde economie.
Daarnaast is het aanbod in solar aanzienlijk groter
dan voorheen. Behalve een breed exposantenaanbod,
biedt de beurs ook een uitgebreid inhoudelijk
programma. Waaronder het congres ‘Succes met decentrale
energie’ (donderdag 11 oktober). Dit congres
gaat in op de mogelijkheden voor decentrale
elektriciteitsproductie. Van financiering tot juridische
aspecten en van regelgeving tot praktisch advies.
Toegang tot Energie 2012 is gratis na registratie via
www.energievakbeurs.nl/registreren
Biobased Economy Magazine | 9

Directie Topconsortium voor Kennis- en Innovatie Biobased Economy (TKI-BBE) geeft helderheid:
‘Wij willen met iedereen die wil participeren het gesprek aangaan’
Begin juni werd de directie voor het Topconsortium voor Kennis- en Innovatie Biobased Economy (TKI-BBE)
offi cieel benoemd. Dit topconsortium gaat het cross-sectorale programma Biobased Economy uitvoeren dat
de Topsector Chemie als penvoerder heeft. Kees de Gooijer is benoemd tot directievoorzitter, met de mededirecteuren
Peter Paul Schouwenberg en Luuk van der Wielen. Biobased Economy Magazine organiseerde een
driegesprek met de directieleden en sprak onder meer over de spreekwoordelijke ‘fi rst things to do’ en de
wens om het midden- en kleinbedrijf op nog grotere schaal te laten participeren.
Het bestuur van de TKI-BBE bestaat buiten de drie
genoemde directieleden uit een raad van toezicht
met daarin bekende namen als Hans Alders,
Gerard van Harten, Mees Hartvelt en Roel Bol.
‘Binnen de directie zijn de taken helder verdeeld’,
opent De Gooijer het gesprek. ‘Peter-Paul Schouwenberg
is verantwoordelijk voor de portefeuille
industrie en pilot faciliteiten en programma’s. Op
zijn beurt kent Luuk van der Wielen de portefeuille
precompetitieve publiek-private samenwerkingen
(PPS’en). Zelf ben ik verantwoordelijk voor de
algemene leiding van de TKI.’
Volgens de drie directieleden spelen de spreekwoordelijke
‘fi rst things to do’ zich vooral af
10| Biobased Economy Magazine
Kees de Gooijer
rond het creëren van duidelijkheid. De Gooijer:
‘Alleen door helder te communiceren naar de
deelnemende partijen over wat de TKI-BBE
gaat doen – het is immers een proces in wording
– kunnen wij vooruitgang boeken. Men
moet begrijpen wat de bedoeling is. Zo zijn de
vijf werkpakketten één-op-één vertaald naar
vijf thema’s: biobased materialen, bio-energie
en chemie, bioraffi nage, teeltoptimalisatie en
biomassaproductie en tenslotte terugwinnen
en hergebruik van grondstoffen. Deze thema’s
krijgen invulling in verschillende PPS’en.’
Schouwenberg vult aan: ‘Begin september hebben
wij het een en ander ook toegelicht op
een bijeenkomst van de Topsector Energie. Wij
merkten dat er daadwerkelijk behoefte was aan
opheldering. Zo wist lang niet iedereen dat de
‘tafel’ Biorenewables opgegaan is in de TKI-BBE
en dus geen aparte TKI vormt.’ Van der Wielen
voegt nog toe: ‘Nederland kent natuurlijk al
een aantal sterke PPS’en, die deels aan de basis
staan van het topsectorenbeleid. Ook binnen
onze TKI geven wij de bestaande PPS’en de
ruimte en daar waar mogelijk scherpen wij ze
aan voor de noden van het bedrijfsleven.’
Midden- en kleinbedrijf
En verkiezingen en een nieuw kabinet of niet,
het werk van de TKI-BBE gaat onverminderd
door. ‘De basis van het hele topsectorenbeleid
wordt immers gevormd door de industrie’, stelt
Schouwenberg. ‘Wij gaan het toegezegde budget
in de komende periode aanbesteden in projecten.
Zoals bekend heeft de overheid middelen toegezegd
voor de jaren 2012 en 2013 waardoor de
TKI in deze twee jaren in totaal zo’n driehonderd
miljoen euro aan projecten zal genereren die zo
breed mogelijk gevormd worden.’
‘Zoals gezegd wordt het budget evenredig verdeeld’,
stelt Van der Wielen. ‘Of het nu om energie,
agri en food of chemie gaat, er is behoefte aan
een gebalanceerd pakket van projecten. Wij roepen
daarom ook iedereen met een goed idee op
zich te melden. Het leuke is dat de biobased economy
namelijk nog geen gevestigde namen kent.’
De Gooijer: ‘Wij gaan met iedereen het gesprek
aan want het potentieel van de biobased economy
en de TKI-BBE is veel groter dan wij tot dusver in
beeld hebben. Daarom werken wij ook aan de
verbinding met de verschillende regionale initiatieven.
De vragen die bij loketten van provincies
en gemeenten binnenkomen, dienen ook bij
ons terecht te komen zodat centrale coördinatie
kan plaatsvinden. De verschillende Nederlandse
regio’s communiceren onvoldoende met elkaar
en aan ons de schone taak om dit te verbeteren.’
Schouwenberg: ‘En om het midden- en
kleinbedrijf (mkb) nog meer te mobiliseren leggen
wij momenteel ook contact met VNO-NCW.
In dit licht is het ook belangrijk dat een nieuw
verdienmodel voor het mkb ontwikkeld wordt.
Tot op heden is het vaak zo dat grote bedrijven
technologieën die ontwikkeld zijn door het mkb
overnemen en het mkb vervolgens met lege
handen achterblijft. Wij streven naar een model
waarbij in de hele keten geld verdiend wordt. Een
simpel voorbeeld: je kunt geen mestverwerkingsketen
inrichten als de boeren er geen geld aan
verdienen. En de criticasters die roepen dat het
mkb onvoldoende betrokken is? Ik daag hen uit
om ons te bellen. Zij roepen niet in de woestijn,
wij willen met iedereen het gesprek aangaan.’
Lange versus korte termijn
‘Daar komt nog bij dat voor het lange termijnonderzoek
het grootbedrijf een substantiële bijdrage

kan leveren, maar juist voor de korte termijnagenda
het mkb een cruciale rol speelt’, aldus De
Gooijer. Het mkb brengt in het innovatielandschap
de benodigde dynamiek.’ Volgens Schouwenberg
is het belangrijk dat deze ondernemers ‘pur sang’
aansluiten. ‘Tegelijkertijd is het interessant om te
zien of de kennisinstellingen in staat blijken te zijn
in opdracht van het bedrijfsleven te opereren.’ Van
der Wielen vervolgt: ‘Het model van de succesvolle
PPS’en moet verder uitgebreid worden, daarbinnen
werken kennisinstellingen immers al goed
samen met bedrijven. De best practices zijn er, het
wiel hoeft niet opnieuw uitgevonden te worden.’
Als De Gooijer, Schouwenberg en Van der Wielen
één ding moeten noemen dat hoog op hun wensenlijstje
staat voor de TKI-BBE, is het het langjarig
commitment van de Rijksoverheid. ‘Politici moeten
over hun eigen schaduw – en daarmee over hun
regering – heen stappen. Als de Rijksoverheid zegt
de industrie is leidend, dat betekent dit dat je als
overheid geen grote stempel moet drukken. Dat
doet men vooralsnog wel door slechts voor twee
jaar middelen toe te kennen. De ontwikkeling van
een biobased economy vergt een lange adem.
Xenofobe politiek met betrekking tot buitenlandse
mogelijkheden helpt ons wat dat betreft niet. Bovendien
zorgt meerjarig commitment van de overheid
ook dat bedrijven gemakkelijker fi nanciering
krijgen bij banken voor innovatieve activiteiten.’
Onderwijs
‘Verder is meer aandacht voor de onderwijsagenda
niet alleen een wens, maar ook op zijn
plaats’, stelt De Gooijer een naar zijn idee nog
ongenoemd maar wel belangrijk onderwerp voor
de totstandkoming van de biobased economy
centraal. ‘Ondanks dat sommige rapporten het
tegendeel beweren; het schreeuwend tekort aan
Peter Paul Schouwenberg en Luuk van der Wielen
professionals voor de biobased economy gaat er
komen. De tijdshorizon ligt waarschijnlijk rond de
zes à zeven jaar. En of er in die periode nu één,
twee of tien opleidingen biobased economy komen
maakt niet uit, als het speelt in de doelgroep
(de scholieren) moet je het doen. Op dit moment
weet de industrie echter nog niet of zij over enkele
jaren biobased specialisten nodig heeft omdat zij
de omschrijvingen van wat deze mensen moeten
kunnen zelf nog niet hebben. Vergelijk het maar
met Henry Ford. Die stelde ook niet de vraag
of mensen snellere paarden wilden toen hij de
auto introduceerde. Samenvattend: er is behoefte
aan een education push.’ ‘Goed onderwijs voor
de biobased economy is ook belangrijk voor de
internationale marktwerking’, vult Van der Wielen
aan. ‘Het Nederlandse onderwijs geniet in het
buitenland nog altijd veel aanzien. Het creëren van
dit type opleidingen is een van de vele kansen om
Nederland internationaal op de kaart te zetten.’
Wilt u meer lezen over de TKI-BBE of aansluiting
zoeken bij de TKI-BBE? Surf dan naar www.tkibbe.nl
voor meer informatie en contactgegevens
van de TKI-BBE en de verschillende directieleden.
De Gooijer, Schouwenberg en
Van der Wielen in het kort
Kees de Gooijer is sinds geruime tijd actief
in de foodindustrie en momenteel de directeur
van de Food & Nutrition Delta. Eerder
gaf hij al leiding aan de Agrotechnology &
Food Sciences Group van Wageningen UR.
Peter-Paul Schouwenberg is binnen energiebedrijf
Essent de founding father van
het biomassaportfolio. Als programmamanager
Biobased Economy heeft hij een
belangrijke hand in de pilots en demonstratieprojecten
die Essent uitvoert met
verschillende soorten biomassa.
Luuk van der Wielen is hoogleraar aan
de TU Delft en al jaren werkzaam in de
industriële biotechnologie. Circa tien jaar
geleden werd hij benoemd als directeur van
BE-Basic, een biobased en internationaal
publiek-privaat samenwerkingsverband. Het
initiatief beschikt met de Bio Process Facility
bovendien over een gezamenlijke proeffaciliteit
om demonstraties uit te voeren.
Biobased Economy Magazine | 11

European Forum for
Industrial Biotechnology &
The Biobased Economy 2012
Where business and policy meet
the leading European Biotech event
16–18 October 2012 Swissôtel
Düsseldorf, Germany
Gathering together
high-level representatives
from Europe’s industrial
biotechnology community
and the broader bioeconomy,
EFIB 2012 will feature an
unrivalled calibre of speakers
from both policy and
business, to debate and
develop the way forwards for
biobased industries.
Don’t miss out, register now at www.efibforum.com

De haalbaarheid van de biobased economy
De vraag of de biobased economy haalbaar is
lijkt keer op keer en vanuit alle hoeken in de
samenleving terug te keren. Het cliché ‘biobased
producten zijn toch veel duurder dan
hun fossiele tegenhangers’ passeert menigmaal
de revue. Velen stellen ook de vraag ‘hoe maken
we de biobased economy ooit haalbaar?’
Wat men vergeet is dat vóór het fossiele tijdperk
alles biobased en… betaalbaar was!
Bovendien hebben vele producten nooit een
fossiele grondstof gekend en zijn deze sinds
jaar en dag biobased. Zo zijn er naast voeding
en veevoer herkenbare alledaagse producten
als hout, papier, zeep en textiel (van wol tot
katoen, jute, hennep en vlas). Maar natuurlijk
zijn er ook minder zichtbare biobased componenten
en chemicaliën die al jarenlang
worden verwerkt in alledaagse producten.
Denk bijvoorbeeld aan houtvezels in asfalt en
medicijnen, zetmeel in behangplaksel, plantaardige
olie in linoleum enzovoorts. Kortom,
genoeg voorbeelden dat biobased materialen
duurzaam en betaalbaar zijn.
Logischerwijs gaat de ‘nieuwe’ biobased
economy veel verder en is er meer mogelijk
dan wij tot nu toe doen met de waardevolle
natuurlijke grondstoffen van het land. In de
twintigste eeuw – die getypeerd kan worden
als het tijdperk van onbeperkte energie- en
olievoorraden – zijn nieuwe materialen en
chemicaliën vooral ontwikkeld uit de oneindig
beschikbaar lijkende grondstof olie… Wat
nu als we olie nooit hadden gevonden? Dan
zouden we voortgeborduurd hebben op de
kennis van de natuurlijke grondstoffen. Hadden
we nog steeds gebouwd met natuurlijke
materialen, geverfd met natuurlijke kleurstoffen
en onze medicijnen uit planten gehaald.
Tegelijkertijd moeten wij niet vergeten dat tal
van sectoren biobased zijn gebleven. Secto-
ren die jarenlang het bewerken van het land
en het oogsten en verwerken van biobased
grondstoffen hebben geoptimaliseerd. Zij hebben
dit zodanig georganiseerd dat er op duurzame
wijze inkomsten worden gegenereerd
in de gehele keten. Het zijn sectoren die ook
al jarenlang voldoen aan certifi ceringsnormen
en strenge controles op grondstofvoorziening.
Sectoren die zorgvuldig opgebouwde recyclingketens
kennen voor hun biobased materialen.
Het zijn sectoren die nog jarenlang
economisch zullen kunnen draaien, mits ze
niet door ‘goed bedoelde incentives voor de
stimulering van de biobased economy’ de nek
om worden gedraaid…!
Denk aan de boeren die opeens energiegewassen
gaan telen, omdat dit hen meer
oplevert vanwege stimulering van bio-energie.
Of aan bedrijven die biobased grondstoffen
verwerkten tot biobased producten, maar hun
grondstoffen niet meer kunnen betalen omdat
de energie- en brandstoffensector ongelimiteerde
koopkracht heeft gekregen. Of omdat
reststromen niet meer worden hergebruikt,
maar worden vergist om als maatschappij zo
veel mogelijk groen gas te hebben.
Wij moeten zorgen dat dit alles niet leidt
tot een verlies aan werkgelegenheid en een
teruglopende economie, omdat we onze
duurzame energiedoelstellingen willen halen.
Een duurzame biobased economy vergt niet
alleen het stimuleren van het nieuwe, maar
ook het behouden en het doorontwikkelen
van dat wat oud en goed is. Alleen dan is
een duurzame biobased economy ook economisch
haalbaar!
Annita Westenbroek,
Dutch Biorefi nery Cluster en
Platform Agro-Papier-Chemie
Biobased Economy Magazine | 13

14 | Biobased Economy Magazine

Bos- en houts ector acteert al jaren in biobased economy:
‘Hernieuwde aandacht voor biobased economy biedt kansen om
toegevoegde waarde hout beter onder de aandacht te brengen’
‘De houtketen is biobased avant la lettre.’ Aan het woord is Jaap van den Briel, secretaris van het
Platform Hout. In dit tweede artikel in een reeks interviews met bedrijven en organisaties die bewijzen
dat het al mogelijk is om bedrijvigheid en winst te creëren in de biobased economy, spreekt de redactie
met het Platform Hout, vertegenwoordiger van de Nederlandse bos- en houtsector.
Sinds jaar en dag is de Nederlandse bos- en houtsector
verenigd in het Platform Hout. Dit orgaan
representeert op die manier gebruikers van hout
en houtvezels in de keten van productie tot en met
eindgebruik en recycling. Het Platform Hout wordt
voorgezeten door bestuurder Loek Hermans. Waar
vroeger veelal individuele bedrijven lid waren van
het platform, zijn het nu overwegend koepelorganisaties
– alle weer met hun eigen leden – die als
het ware een marktcoalitie vormen. De deelnemers
lopen uiteen van boseigenaar tot energieproducent,
oftewel van de Koninklijke Vereniging van
Nederlandse Houtondernemingen en de Federatie
Particulier Grondbezit tot de Koninklijke Vereniging
van Nederlandse Papier- en Kartonfabrieken en
Energie-Nederland. Verder zijn ook individuele
organisaties als Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer
aangesloten.
Biomassa
De Nederlandse bos- en houtsector speelt een
cruciale rol in de biobased economy, al is het alleen
maar vanwege de bijdrage die zij levert aan
de productie van bio-energie. Zo was de energiesector
in 2010 goed voor drieënveertig procent
van het totale houtverbruik in de Europese Unie.
De verwachting is dat dit houtverbruik zowel
in volume als percentage nog verder zal toenemen.
In 2030 verbruikt de energiesector naar
verwachting vierenvijftig procent van het totale
houtverbruik in de Europese Unie. Daarmee zou
de energiesector in 2030 meer hout verbruiken
dan de traditionele houtsector.
‘Met de wetenschap dat de binnenlandse productie
van biomassa beperkt is, zal veel houtige
biomassa geïmporteerd moeten worden’, stelt
platformsecretaris Van den Briel. Als platform zijn
wij daarom groot voorstander van cascadering
en het zuinig omgaan met de grondstof hout.
Diverse Europese studies laten namelijk al zien
dat in de periode 2020-2030 een substantieel
houttekort voor de houtverwerkende industrie zal
ontstaan met alle gevolgen van dien.’
‘Hout is namelijk niet alleen voor de productie van
bio-energie waardevol’, vervolgt Van den Briel.
‘Meer en meer komt onze sector tot de ontdekking
dat houtvezels hoger in de bio-cascadering terecht
kunnen komen. Daarom is het ook zo interessant
om met nieuwe en bestaande technologieën
lignine en houtvezels via biorefi nery vroegtijdig
te scheiden. Gezamenlijk werken wij binnen het
Platform Hout dan ook aan het vergroten van het
houtvezelaanbod, het verlengen van de gebruiksduur
van hout en houtvezels en het versterken
van het gebruik van hout en houtvezels in onder
meer de bouwsector. Hout als duurzaam materiaal
voor woning- en utiliteitsbouw biedt bijvoorbeeld
een nieuw groeipotentieel voor bedrijvigheid in de
bouwsector en verlengt de keten van opslag en
klimaatneutrale toepassing van koolstof. Daarmee
snijdt het mes aan twee kanten.’
Duurzame houtketen
Hout – een hernieuwbare grondstof pur sang – verdient
volgens Van den Briel veel meer aandacht dan
het nu krijgt. ‘Hout wordt vaak ambivalent tegemoet
getreden door de binnenlandse politiek. Het is
verbazingwekkend dat de duurzame houtketen die
in Nederland de afgelopen jaren is ontstaan, politiek
onopgemerkt blijft.’ De nieuwe koers van het Platform
Hout – die recent is uitgezet – is dan ook het
streven naar een hernieuwde en bredere profi lering
van hout in de biobased economy. ‘De Nederlandse
bos- en houtsector dreigt namelijk de aansluiting
met de biobased economy te missen omdat ze
erg heterogeen is’, stelt Van den Briel. ‘Om het
Nederlandse bos- en houtconglomeraat goed
georganiseerd te krijgen, willen wij als platform
onze meerwaarde tonen. Die meerwaarde kunnen
wij tonen door hout, maar ook houtvezels positief
te positioneren in de biobased economy.’
Persoonlijk ziet Van den Briel de opkomst van de
biobased economy niet als een revolutie voor de
bos- en houtsector, maar meer als het ontstaan van
extra business kansen. ‘Hout en houtvezels kunnen
immers een wezenlijke bijdrage leveren aan en
als grondstof fungeren voor de groene economie.
Bovendien kan het ook een grote rol spelen bij het
terugdringen van de CO2-uitstoot. En, de bos- en
houtsector heeft al veel ervaring in en kennis over
duurzaamheidscertifi cering. Al met al biedt de biobased
economy kansen om ons als sector en hout
als product beter onder de aandacht te brengen.
Duurzame productie, handel en toepassing moet
daarbij zo snel mogelijk de norm worden.’
Feiten over de bos- en houtsector
Nederland telt zo’n 360.000 hectare bosoppervlak,
wat neerkomt op 10,6 procent van
het landoppervlak. Zo’n 159.000 hectare van
het bosoppervlak is duurzaam gecertifi ceerd,
wat neerkomt op 44 procent van het Nederlandse
bos. Op wereldschaal is zeventien procent
van het bos waaruit hout wordt geoogst
gecertifi ceerd voor duurzaam bosbeheer.
Het Nederlandse bos bestaat voor vierenvijftig
procent uit naaldboomsoorten en zesenveertig
procent uit loofboomsoorten. Jaarlijks
wordt er in het Nederlandse bos 801.000
kubieke meter industrieel rondhout geoogst.
Van de jaarlijkse bijgroei wordt slechts vijfenvijftig
procent geoogst. Dit zou tot vijfenzeventig
procent kunnen stijgen, zonder dat de
duurzaamheid in het geding komt.
De Nederlandse bos- en houtsector telt zo’n
3.500 à 4.000 bedrijven en telt zo’n vijfenveertig-
tot vijftigduizend werknemers. De
totale waarde van houtproducten die Nederland
exporteert bedraagt zo’n 3,3 miljard
euro, de waarde van import 4,8 miljard euro.
Biobased Economy Magazine | 15

Huub de Groot en Fokko Pentinga spreken zich uit
‘Biozonnecellen zijn het kloppend hart van de biobased economy’
In de rubriek 2Dingen spreekt Biobased Economy Magazine ieder kwartaal met twee ondernemers
of onderzoekers die elk een expliciete mening hebben over een specifiek thema. Dit keer professor
Huub de Groot van de Universiteit Leiden en Fokke Pentinga, chief executive officer van Amtech
Group; het moederbedrijf van solar equipment fabrikant Tempress Systems uit Vaassen. Beiden gaan
zij in op het thema biosolar cells, systemen die met behulp van fotosynthese zonlicht omzetten in
bruikbare energie zoals solar fuels.
16 | Biobased Economy Magazine
Professor Huub de Groot is niet alleen hoogleraar
Biophysical Organic Chemistry aan de
Universiteit Leiden, maar is ook wetenschappelijk
directeur van BioSolar Cells. Binnen dit vijfjarig
onderzoeksproject werken kennisinstellingen
en bedrijven samen. Zij doen onderzoek naar
het optimaliseren van het fotosyntheseproces in
planten, algen en bacteriën en het ontwikkelen
van ‘kunstmatige bladeren’, een combinatie van
biologische en kunstmatige componenten. De
Groot propageert hartstochtelijk het verkopen van
‘hoop’, een totaal andere route dan bijvoorbeeld
de Verenigde Staten volgt.
Huub de Groot: ‘De Amerikanen zijn op de
denklijn terecht gekomen van ‘selling fear’. Met
angstbeelden – in de strekking van: ‘als wij niet
uitkijken dan…!’ – proberen zij een ommekeer
te realiseren. Daar is an sich niets op tegen. Het
is een keuze, mede te verklaren doordat men in
Amerika in dit onderzoeksdomein veelal afhankelijk
is van overheidsfinanciering. De Amerikanen
hebben zodoende gepoogd van biosolar cells een
soort ‘man on the moon’-project te maken: een
massale exercitie die leidt tot het beschikbaar komen
van technologieën om solar fuels te maken.
Ook de Amerikaanse president Barack Obama
noemde fotosynthese als expliciet voorbeeld voor
een impulsprogramma voor duurzame energie. In
Nederland kiezen wij een andere route. Wij verkopen
als het ware hoop in plaats van vrees. Daarbij
is het uiteraard weer zaak dat je geen valse hoop
verkoopt. Wij werken met bedrijven en die kunnen
geen angstbeelden aan klanten verkopen. Je moet
werken met ideeën waar hoop achter zit.
Die hoop is in Europa eigenlijk in 2008 ontstaan.
Onder de vlag van de European Science Foundation
zijn toentertijd in een white paper een
aantal potentiële doorbraken in het vakgebied
fotosynthese op papier gezet. Een groep wetenschappers
is bij elkaar gekomen om te overleggen
hoe kennis over zonne-energie te combineren
valt met nieuwe kennis over fotosynthese met het
doel om biozonnecellen te creëren die niet alleen
zonnestroom maar ook brandstof kunnen maken.
Naar aanleiding van de white paper zijn toen een
aantal workshops georganiseerd met experts uit
Europa en de Verenigde Staten. Op dat moment
is door een sneeuwbaleffect de basis gelegd voor
BioSolar Cells omdat onder meer Wageningen UR
de leiding nam om dit onderwerp binnen Nederland
naar een hoger plan te tillen. En, met Bio-
Solar Cells is Nederland zelfs het eerste Europese
land dat daadwerkelijk meters maakt.
Biozonnecellen zijn in feite het kloppend hart van
de biobased economy. Je kunt de ambitie hebben
een biobased economy op te zetten, maar je
wilt niet na een rondje om de kerk al tot stilstand
komen omdat je energie te kort komt. Je hebt
daarom brandstoffen nodig die zeer efficiënt
zonlicht converteren. Die filosofie wordt inmiddels
breedschalig opgepikt. Ook BioSolar Cells maakt
onderdeel uit van het grotere geheel: de energietransitie.
Die duurt naar alle waarschijnlijkheid wel
dertig jaar. Wij willen als programma een belangrijk
bijdrage leveren aan het realiseren van nieuwe
technologieën. Juist omdat wij uit het verleden
weten dat je vroeg moet beginnen met wetenschapswerk.
Wij proberen onze onderzoekslijnen
specifiek voor bedrijven in te zetten. Zij willen als
eerste in de nieuwe markten zitten. Wij dagen hen
uit om met onze technologie de stap te zetten op
die nieuwe markten. Wij sluiten allianties. Niet
vanuit de dogmatiek van onze eigen wetenschap,
maar vanuit de dialoog met bedrijven.
Kortom, wij verkopen hoop. Anderzijds is het wel
cruciaal dat men beseft dat de tijd niet eindeloos
opgerekt kan worden. Er is een grote urgentie
om door te pakken. Onze lineaire economie trekt
een te grote wissel op de aarde. Wij moeten er
voor zorgen dat wij in de toekomst de kringlopen
sluiten en daarvoor moet je tijdig over de juiste
technologieën beschikken.’

Fokko Pentinga is chief executive officer van
de Amerikaanse Amtech Group en lid van het
Topteam Energie van de Rijksoverheid. Pentinga
gaf de afgelopen jaren leiding aan het
in Nederland gevestigde dochterbedrijf Tempress
Systems. Dit bedrijf is actief in de solar
industrie en wereldwijd marktleider in solar
diffusieproductieapparatuur. Bovendien baarde
de onderneming de afgelopen jaren opzien
door samen met onderzoeksinstituut ECN de
productiemachines voor het nieuwe N-type
silicum zonnecel te introduceren bij de Chinese
fabrikant Yingli Solar. Pentinga is een groot
voorstander van het introduceren van meer
duurzamere vormen van bio-energie, zoals
solar fuels. Pentinga vreest wel dat Nederland
onvoldoende investeert in de zogenaamde
early deployment fase waardoor het gevaar op
de loer ligt dat de boot gemist wordt.
Fokko Pentinga: ‘Het verbranden van biomassa
zoals dat nu overal ter wereld gebeurt is absoluut
niet duurzaam en wij moeten hier zo snel mogelijk
van af. Ik ben dan ook fervent voorstander
van grootschalige onderzoeksprogramma’s naar
onder meer solar fuels. Omdat het veelal om
lange termijnonderzoek gaat is het ook logisch
dat de bijdrage van het Rijk groot is.
Tegelijkertijd ligt wel het gevaar op de loer
dat Nederland de markt voor de komende tien
jaar verliest. Dit hebben wij bijvoorbeeld in
de markt van zonne-energie gezien. Er wordt
in Nederland ontzettend veel onderzoeksgeld
in dunne film zonnecellen gepompt, maar
ondertussen heeft de grote concurrent – de
silicium zonnecel – meer dan tachtig procent
van de markt in handen. Nu de luchtbel uit de
siliciumprijs is neemt de dominantie van dit
type zonnecellen zelfs nog meer toe. Dit is een
voorbeeld waar wij lering uit kunnen trekken.
Het financieren van langetermijnonderzoek
naar solar fuels is an sich dus wel goed, maar
wij moeten de kortetermijnbusiness niet vergeten.
Tegelijkertijd zal het besef dat de huidige
vormen van bio-energie niet duurzaam zijn
snel komen. Juist de meer duurzame vormen
van bio-energie zullen in het spectrum van
duurzame energie in het komend decennium
aan belang en marktaandeel winnen. Het is
belangrijk dat Nederland zonder discussie
gedurende die periode ook investeert in deze
markt. Als je niet met de huidige trend meegaat,
loop je bedrijvigheid mis.
Dit is overigens ook de kerngedachte van het
topsectorenbeleid. Met het Topteam Energie
proberen wij een positieve verandering teweeg
te brengen door technologieontwikkeling te
stimuleren en te financieren. De fase van toepassing
en deployment is vervolgens voor de
industrie. Deze dient zichzelf van de grond te
trekken. In mijn optiek zou het een welkome
verrijking zijn als bedrijven in de early deployment
fase extra geholpen worden, dit gebeurt
ook in andere landen.
Wat dat betreft is het level playing field er
niet. Individuele landen pompen immers fors
geld in bepaalde industrieën. Amerika in de
halfgeleiderindustrie, Duitsland in de automotive
sector, China in de solar industrie en Korea
in de wapenindustrie. Je moet als Nederlandse
overheid daarom investeren in bepaalde sectoren
anders krijg je het vliegwieleffect niet.
Een van de oplossingen is om meer geld naar
de grote Nederlandse kennisinstellingen te
loodsen en hen die vervolgens laten investeren
in pilot plants en zo bedrijven door de early
deployment fase heen te helpen.’
2DINGEN
NADER UITGELEGD...
Biosolar cells
Letterlijk vertaald zijn ‘biozonnecellen’
natuurlijke of op natuurlijke
processen gebaseerde systemen
die met behulp van fotosynthese
zonlicht omzetten in bruikbare
energie. Dat kan op veel verschillende
manieren. In Nederland werkt men
aan het optimaliseren van het
fotosyntheseproces in planten, algen
en bacteriën en het ontwikkelen
van ‘kunstmatige bladeren’, een
combinatie van biologische en
kunstmatige componenten.
Biobased Economy Magazine | 17

DE START-UP
TopAlg wil met Spirulina één van de grootste
‘waterboeren’ ter wereld worden
In de rubriek de Start-Up spreekt de redactie iedere editie met een startende
ondernemer die zijn kansen probeert te verzilveren in de biobased economy. In deze
tweede editie spreken wij met één van de ondernemers achter het nieuwe bedrijf
TopAlg, te weten Ruben van Maris. TopAlg legt zich toe op het kweken van Spirulina
en bevindt zich momenteel in een opschalingsfase.
Spirulina is een oeroude soort blauwgroene algen die van nature onder
andere voorkomt in Mexicaanse meren en delen van Midden-Afrika. Daar
is het wier al duizenden jaren een belangrijk voedingsbestanddeel. ‘Spirulina
is in feite één van de oudste voedselsoorten van de planeet’, vertelt
Van Maris. ‘Het bestaat al 3,6 miljard jaar. Wij kweken deze alg op zoet
water. Ons belangrijkste onderscheidend vermogen ten opzichte van concurrenten
is dat wij Spirulina kunnen maken die geur- en smaakloos is.’
Voedingswaarde
Circa tien maanden geleden startte Van Maris in samenwerking met een
voormalige rozenkwekerij, proeven met het kweken van Spirulina. Dit
gebeurde in vier reactors met een gezamenlijk oppervlak van duizend
vierkante meter. Van Maris: ‘Door de gekweekte Spirulina te vriesdrogen
houden wij momenteel twee tot drie kilo droge stof per reactor
over. Deze stof bestaat voor vijfenzestig procent uit eiwit. Doordat het
geur- en smaakloos is, kan deze zeer gemakkelijk bijgemengd worden
in voedsel. Twee gram Spirulina bevat evenveel antioxidanten als één
kilo spinazie. Dat is ook de grote kracht van deze alg; het heeft door de
enorme hoeveelheid antioxidanten en omega 3-vetzuren een ongekend
hoge voedingswaarde.’
‘Wij willen over vijf jaar één van de grootste algenboeren ter wereld zijn
en het neusje van de zalm aanbieden’, vervolgt Van Maris. ‘In verschillende
delen van de wereld zullen wij ons product aanbieden. In een land
als Indonesië oriënteren wij ons op een feed toepassing als voedsel voor
koeien en vissen. Daarnaast trachten wij Spirulina ook aan de man te
brengen via verzorgingsproducten, want je huid wordt jonger door het
gebruik van antioxidanten. Tenslotte is Europa een zeer belangrijke markt.
Hier kan de plant onder andere toegepast worden in het hogere voedingssegment
zoals in sportdrank of als voedingssupplement. Spirulina kan
gebruikt worden om het voedsel als het ware op te peppen.’
Massaproductie
Over twee tot drie jaar verwacht Van Maris met Spirulina voor de industrie
zelfs een aantal E-nummers weg te kunnen nemen. ‘Met ons
product kunnen wij straks in voedsel alle gewenste kleuren aanbrengen,
van rood tot geel naar blauw. Het is echter eerst van belang om het
productieproces te stabiliseren. Dit betekent dat wij in kassen zullen
produceren. Wij gaan daarbij voor massaproductie in Nederland. Door
een hoge mate van automatisering is dat ook kostentechnisch mogelijk.
Na het oogsten van de Spirulina wordt deze gewassen en via vriesdrogen
binnen vijf minuten naar een temperatuur van min dertig graden Celsius
gebracht. Het is belangrijk om dit proces ook bij de opschaling van de
productie stabiel te houden. De productie vergt geen grote hoeveelheden
stroom en de benodigde warmte winnen wij uit een composthoop van
groenafval die naast de productiefaciliteit gelegen is. Zoals aangegeven
streven wij naar een paar kickstarts, bijvoorbeeld door twee tot drie
grote voedingsproducenten te triggeren om de door ons geproduceerde
Spirulina toe te voegen aan hun producten. Als de vraag vervolgens zal
toenemen, is het mogelijk om in Nederland ook andere tuinders onder
licentie te laten produceren.’
Waar TopAlg nu in vier reactors produceert met ieder een oppervlak van
tweehonderdvijftig vierkante meter, wordt dit binnen afzienbare termijn
verhoogd naar tweeëndertig reactors. ‘En het fors verhogen van de productiecapaciteit
is cruciaal’, besluit Van Maris. ‘Als wij nu in gesprek zijn
met een aantal grote bedrijven stellen ze twee vragen: is het een schone
technologie en kun je tachtig ton van je product leveren. Wij zijn voornemens
deze twee vragen straks met ja te kunnen beantwoorden.’

SEPTEMBER 2012 • SPECIAL PROVINCIE GELDERLAND
Gelderland stimuleert vorming
Bioeconomy Innovation Cluster
‘Oost-Nederland op de kaart zetten als hotspot’
Tuinbouwsector Betuwe
omarmt biobased economy
Greenport Betuwse Bloem coördineert praktijkproeven
Bedrijfsleven heeft wél behoefte aan
tienduizend biobased specialisten
René Wijffels voorspelt groeiende vraag naar studenten
‘In 2020 misschien vijftig
fabrieken voor torrefactie’
Jules Kortenhorst over potentie van Topell Energy

DE VAKBEURS VOOR OPTIMAAL BESPAREN
• Dé nationale energiebeurs
• Alles over energie inkopen, duurzame
energie en energiebesparing
• • Laatste Laatste nieuws nieuws over over regelgeving,
regelgeving,
energiezuinige bouwconcepten
en duurzame oplossingen
NIEUW
PASSIEF BOUWEN EVENT
EXPOSITIEPROGRAMMA
EXPOSITIEPROGRAMMA
& & WORKSHOPS
WORKSHOPS
WORKSHOPS
PASSIEFBOUWENEVENT.NL
PASSIEFBOUWENEVENT.NL
PASSIEFBOUWENEVENT.NL
PASSIEFBOUWENEVENT.NL
PASSIEFBOUWENEVENT.NL
PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
WWW.PASSIEFBOUWENEVENT.NL
9 - 11 OKT 2012
BRABANTHALLEN ‘S HERTOGENBOSCH
REGISTREER MET CODE 10000372
VIA WWW.ENERGIEVAKBEURS.NL
VOOR GRATIS TOEGANG
Energie vakbeurs & Energie 2012
@Energievakbeurs (#energievakbeurs)

Gelderland werkt aan Bioeconomy Innovation Cluster:
‘Oost-Nederland op de kaart zetten als hotspot voor biobased economy’
Geen woorden, maar daden. Het is een credo dat de provincie Gelderland op het lijf is
geschreven. En zo ook de biobased economy. Gelderland heeft zichzelf qua marketing tot
dusver nog niet als hotspot onderscheiden, maar alle ingrediënten zijn aanwezig om dit
zo snel mogelijk te veranderen. De Gelderse biobased economy draait namelijk op volle
toeren: van de torrefactiefabriek van Topell Energy tot het AlgaePARC van Wageningen UR.
‘De grote kracht is dat de ontwikkeling van de Gelderse biobased economy
vanuit de samenleving zelf komt’, constateert de Gelderse gedeputeerde
Annemieke Traag. ‘Want of het nu om bedrijven, gemeenten
of kennisinstellingen gaat, zij werken gezamenlijk op grote schaal aan
initiatieven in de biobased economy. Het leeft in de maatschappij en wij
bieden hulp als provincie.’
Icoonprojecten
‘Jaren geleden lag het accent alleen op het stimuleren van de productie
van bio-energie’, memoreert Traag. ‘Dit kwam voort uit het feit dat hier veel
vraag naar was. Via het project Biogas Infrastructuur Oost-Nederland (BION)
investeren wij in de Achterhoek samen met Alliander nog altijd fors in de
productie en het transport van biogas, maar tegelijkertijd zijn onze inspanningen
in de biobased economy fors verbreed. Het accent verschuift meer
en meer naar hoogwaardige toepassing van biomassa.’
Het vehikel waarmee de provincie Gelderland deze verschuiving wil faciliteren
is het Bioeconomy Innovation Cluster (BIC) Oost-Nederland. ‘Het BIC
gaat Oost-Nederland op de kaart zetten als innovatieve hotspot voor biobased
economy’, stelt Traag overtuigend. ‘Het BIC Oost-Nederland verbindt
namelijk de al gerealiseerde projecten als AlgaePARC met bioraffi nageprojecten
die in ontwikkeling zijn.’ Met het BIC Oost-Nederland wordt de biobased
economy langs drie sporen gestimuleerd: algen en verse biomassa,
lignocellulose en vezels en tenslotte mest en slib. Traag: ‘Wij beschikken
daarbij in alle drie de sporen over icoonprojecten met internationaal aanzien.
Ik denk daarbij bijvoorbeeld aan Topell Energy en het eendenkroosproject
bij Groot Zevert Vergisting.’
Groene economie
‘Wij kunnen echter pas tevreden zijn als over enkele jaren de verschillende
initiatieven daadwerkelijk tot successen hebben geleid. Successen voor de
vergroening van de economie en er moet bovendien nieuwe bedrijvigheid
en werkgelegenheid gegenereerd zijn’, vervolgt Traag. ‘Gelderland moet
tegen die tijd in Den Haag en Europa ook erkend worden als voedingsbodem
waar de biobased economy tot wasdom komt. Het BIC Oost-Nederland
zie ik daartoe als de voor de regio benodigde koepel; gericht op onderling
leren, samenwerken en afstemmen. Maar juist ook om het gezicht van de
regio te zijn naar de (inter)nationale politiek.’
En volgens Traag heeft Gelderland nog fl ink wat ijzers in het vuur voor de
komende periode. ‘Waar wij in de tender Biobest Products – een subsidieregeling
om nieuwe technologieën en producten het laatste zetje naar
de markt te geven – anderhalf jaar geleden al ruim honderdvijftig projectideeën
binnenkregen, willen wij dit in 2013 en 2015 overtreffen met twee
nieuwe tenders. Het leuke is dat het vooral midden- en kleinbedrijven zijn
die gebruik hebben gemaakt van de regeling. Verder zoeken wij de verbinding
met de aangrenzende provincies Limburg, Noord-Brabant, Overijssel en
het Duitse Nordrhein-Westfalen. Kortom, wij zoeken graag de aansluiting en
ik hoop dat men ons weet te vinden.’
Gedeputeerde
Annemieke Traag
Special Gelderland | 3

Kartrekker Wageningen UR over clustering in biobased economy:
‘Bioeconomy Innovation Cluster Oost-Nederland
moet een economische ontwikkeling zijn’
In Oost-Nederland wordt hard gewerkt aan de oprichting van het Bioeconomy Innovation
Cluster (BIC) Oost-Nederland. Het BIC Oost-Nederland gaat een koepel vormen voor de
verschillende activiteiten die plaats vinden op het gebied van bioraffi nage van algen, andere
verse biomassa, lignocellulose en mest en slib. ‘Bioraffi nage is de enabling technology van de
biobased economy’, stellen Erik van Seventer en Gulden Yilmaz van Wageningen UR, een van de
voornaamste kartrekkers van het BIC Oost-Nederland.
‘Jaren geleden hebben wij als Wageningen UR al een
formele samenwerking afgesloten met de provincie
Gelderland voor de biobased economy’, memoreert
Erik van Seventer, programmamanager Biobased
Economy bij Wageningen UR. ‘Een van de zaken die
4| Special Gelderland
hieruit voortgekomen is, is de ambitie voor het vormen
van het BIC Oost-Nederland. Dit voelt als een
samenwerking in eigen huis, maar het neemt niet
weg dat wij als Wageningen UR natuurlijk een (inter)
nationaal biobased netwerk hebben en stimuleren.’
Concentratie
Een van de succesvolle voorbeelden waar
clustering toe kan leiden – en een van de onderdelen
van het BIC Oost-Nederland – vormt
het AlgaePARC (zie kader). Van Seventer: ‘Dit
project heeft een internationale aantrekkingskracht
en laat zien waar een concentratie van
activiteiten toe kan leiden. Inmiddels hebben
zich bijna twintig ondernemingen aan het
initiatief gecommitteerd. Voor het BIC Oost-
Nederland zou het fantastisch zijn als zich een
dergelijke ontwikkeling rond bioraffi nage in
de andere industrieën gaat vormen en zo nog
meerdere hotspots ontstaan.’
‘Bioraffi nage is immers de enabling technology
voor de biobased economy’, vult Gulden
Yilmaz aan, binnen Wageningen UR kartrekker
van het BIC Oost-Nederland. ‘En voor het BIC
Oost-Nederland geldt dat bioraffi nage meerdere
invalshoeken kent: van algen – zoals gezegd fysiek
geconcentreerd op het AlgaePARC – tot andere
verse biomassa, mest en slib en lignocellulose dat
onder meer in de papierindustrie gebruikt wordt.
Met het BIC Oost-Nederland wordt een belangrijke
koepel gecreëerd die partijen samenbrengt en de
biobased economy uiteindelijk in Nederland op
gang brengt. Economische en milieutechnische
voordelen gaan daarbij hand in hand. Het levert
immers niet alleen banen, nieuwe producten en
markten maar ook enorme milieuwinst op.’
Fysieke clustering
Momenteel is Yilmaz samen met de verschillende
partners druk doende om het BIC Oost-
Nederland formeel op te richten. De belangrijkste
pijlers zijn volgens Yilmaz gemeenschappelijk

onderzoek, effi ciënt toepassen van resultaten en
het genereren van economische bedrijvigheid.
‘Dit laatste zal plaatsvinden via fysieke clustering.
Allereerst is er dus het AlgaePARC, verder wordt
voor lignocellulose gekeken naar clustering bij
een papierfabriek, voor verse biomassa is het
Fresh Biomass Refi nery PARC in Wageningen
in oprichting en voor mest en slib komt er een
innovatiecentrum in de Achterhoek.’
Tipping point
Al met al verwachten Van Seventer en Yilmaz
dat het BIC Oost-Nederland in eerste instantie
grote impact gaat hebben op de Gelderse biobased
economy. Yilmaz: ‘Het is zaak een tipping
point te creëren door vanuit de verschillende
invalshoeken een substantieel aantal partijen te
betrekken. We beginnen in Gelderland en vanaf
hier gaat het BIC verder groeien. ’ Van Seventer
voegt toe: ‘Het BIC Oost-Nederland is het vehikel
waarmee een ongekend groot aantal leads
verzilverd kan worden. De biobased economy
en bioraffi nage in het bijzonder zijn emerging
thema’s. Daar horen ook tegenvallers bij, want
onverwachte meevallers bestaan nog niet. Wij
zijn echter optimistisch gestemd omdat steeds
meer zaken tot succes leiden. Kijkend naar onze
eigen positie in dit alles, kunnen wij als Wageningen
UR vaststellen dat wij internationaal
erkend zijn en vanuit China tot Brazilië, Amerika
en Frankrijk gevraagd worden onderzoek naar
de biobased economy uit te voeren. In Europa
behoren wij daarmee in ieder geval tot de top
drie en wereldwijd tot de top tien. Het is onze
ambitie die positie minimaal vast te houden en
daar waar mogelijk te versterken.’
AlgaePARC volledig operationeel en gestart met onderzoeksprojecten
Op het Algae Production And Research Centre (AlgaePARC) in Wageningen wordt sinds vorig jaar
onderzoek gedaan naar de omstandigheden waaronder algen het beste groeien. Zij worden al
enkele jaren bestempeld als dé toekomstige bron van ‘groene’ brandstof en duurzame productie
van chemicaliën. ‘Maar het gaat zeker nog een aantal jaren duren voordat algen op grote schaal
geproduceerd kunnen worden’, stelt René Wijffels, wetenschappelijk directeur van het AlgaePARC.
‘Het is natuurlijk mooi dat iedereen roept dat algen een hoge potentie hebben, maar de stap naar
commercialisering is tegelijkertijd moeilijk te maken. Ook als je snel werkt duurt het tien tot vijftien
jaar alvorens je een commerciële schaal bereikt. Toch is het gelukt om de politiek en de industrie zich
te laten committeren aan het AlgaePARC. Belangrijk, want het AlgaePARC is hét vehikel om de stap
naar commerciële productie mogelijk te maken.’
Inmiddels is het park een jaar operationeel. ‘Het eerste jaar was gepland om de zaak aan het draaien te
krijgen en dat is inmiddels gelukt’, stelt Wijffels. ‘Bovendien zijn er op het terrein vier grote onderzoeksprojecten
van start gegaan: BioSolarCells, het Europese SPLASH-project en een bilateraal en een industrieel
project.’ In de projecten wordt onder meer onderzocht onder welke omstandigheden en in welke
bioreactoren – zoals een buizen of ‘open zwembad’-systeem – algen het beste groeien. Algen groeien via
fotosynthese en tijdens dit proces maken ze bijvoorbeeld eiwitten, vetzuren of enzymen die als voedsel,
chemicaliën en brandstof kunnen dienen. ‘Wij willen toe naar het gericht sturen van algen zodat je bepaalde
oliën, zetmeel, eiwitten of pigmenten kan maken’, vervolgt Wijffels. ‘Tot dusver worden die op basis
van algen nog niet commercieel geproduceerd. Wij willen daarom een stabiel productieproces van algen
creëren die deze producten aanmaken. Dit moet een van de grootste eyecatchers van het AlgaePARC
worden. Verder moeten algen ook energiepositief worden, anders verdwijnt het duurzame karakter.’
Special Gelderland | 5

Gelderse papierindustrie omarmt biobased economy
Meer dan een eeuw geleden telde Gelderland zo’n honderdtachtig papiermolens. Ook vandaag de dag staat een
groot deel van de Nederlandse papierfabrieken in Gelderland. Stuk voor stuk omarmen zij momenteel de biobased
economy. Een gesprek met Parenco, Papierfabriek Schut en DS Smith Packaging laat forse ambities zien.
De papier- en kartonindustrie maakt al eeuwenlang producten uit biomassa.
Wereldwijd is de papierindustrie zodoende de grootste producent van non-food
biobased materialen. Ook in Nederland spelen zij een grote rol in de biobased
economy. In Gelderland zijn er in samenwerking met de branchevereniging VNP
en de provincie diverse initiatieven om dit te stimuleren, van het zoeken naar
alternatieve grondstoffen tot het opwaarderen van biobased reststromen.
Sleutelfunctie
Op de overgang van de maanden juli en augustus werd bekend dat de Gelderse
papierfabrikant Parenco overgenomen is door H2 Equity Partners. Norske Skog
had de fabriek al geruime tijd in de verkoop staan. Als onderdeel hiervan werd
in 2009 een van de twee grote papiermachines stilgelegd. Joris Spaan kreeg
destijds de opdracht om nieuwe applicaties voor de stopgezette machine en de
overbodige ruimte op de Parenco-site te onderzoeken. ‘Ik raakte hierbij al snel
in een gezamenlijk ontwikkeltraject met Oost NV, de provincie Gelderland en
de gemeente Renkum en op het spoor van de biobased economy’, blikt Spaan
terug. ‘Wij beseften al snel dat wij over een unieke locatie beschikten om de
energietransitie en ook bioraffi nage mogelijk te maken’. Veel van onze reststromen
die wij gebruiken om duurzame energie te maken, kun je hoger verwaarden
via bioraffi nage. Die wetenschap bedeelt ons bedrijf een sleutelfunctie bij het
opstarten van de provinciale biobased economy.’ Ondanks dat de plannen voor
het verwerven van een spilfunctie in de biobased economy snel gevormd werden,
heeft Parenco - behoudens het inzetten van biomassa voor de energietransitie -
nog geen grote slagen kunnen maken. ‘Zoals bekend lag de focus van het bedrijf
de afgelopen twee jaar op het vinden van een nieuwe eigenaar. Met H2 is die
afgelopen zomer gevonden en hopen wij snel aan de slag te kunnen met onze
biobased agenda. Twee punten staan hierbij hoog genoteerd. Allereerst willen wij
reststromen die onvoldoende verwaard worden, aanwenden voor de industrie.
Daarnaast zien wij dat de vraag naar industriële suikers een enorme vlucht neemt.
Dit is een kans voor de papierindustrie om haar machines voor deze toepassing
aan te gaan wenden.’ Met subsidie van de provincie Gelderland heeft Parenco momenteel
de mogelijkheid te onderzoeken hoe de machines in praktijk in te passen
zijn in de biobased economy. Spaan: ‘Ik hoop volgend jaar zomer een consortium
met kennisinstellingen en industriële bedrijven van de grond te hebben gekregen
om bijvoorbeeld industriële suikers te vervaardigen. De biobased economy moet de
tweede poot van de papierindustrie worden en ons helpen te overleven.’
Pilot plant
Op enkele kilometers van de papierfabriek van Parenco ligt in Heelsum Papierfabriek
Schut. De zogenaamde virgin fi ber papierfabriek – verrezen op een oude
papiermolen – bestaat als sinds 1618 en nadert haar vierhonderdjarig jubileum.
De productiecapaciteit is met drieduizend ton papier per jaar slechts een fractie
van die van Parenco, maar toch weten wereldwijde spelers de papierfabriek te
vinden. ‘De verklaring?’, vraagt mill manager René Kort. ‘Wij maken high specialty
papier en staan internationaal bekend om onze capaciteit om watermerken
6 | Special Gelderland
en markering in papier aan te brengen en om de vervaardiging van vergé papier.
Zelfs vanuit Ghana komen ze papier halen.’ Het receptenboek van Papierfabriek
Schut telt dan ook 1.850 recepten om papier te maken. ‘En de kennis
die wij hierdoor hebben over cellulose en katoen is onze link met de biobased
economy. Los van het feit dat de papierindustrie natuurlijk al sinds jaar en dag
‘biobased’ is’, stelt Kort. ‘Doordat onze fabriek klein en fl exibel is zijn wij als het
ware een pilot plant om alternatieve en biobased grondstoffen voor de vervaardiging
van papier te testen. Zo hebben wij een kunstenaarspapier van bagasse
vervaardigd, restmateriaal van suikerriet. Bagasse wordt normaliter voor
energiedoeleinden aangewend maar krijgt nu een hoogwaardigere toepassing.
Het kunstenaarspapier is zo’n succes dat wij de opschaling van de productie
met partners onderzoeken. Een ander voorbeeld is een olieverfpapier dat wij
vervaardigen van vlas.’ En de mogelijkheden zijn volgens Kort nog lang niet
uitgeput. ‘Zo zie ik veel potentie in een product als tomatenloof. Als het lukt
om hier papier van te maken kun je er bijvoorbeeld tomaten in verpakken. Het
leuke is dat het papier dan ook nog naar tomaat ruikt! En zo zie ik nog veel
meer kansen. Ik denk dat wij over vijf jaar tevreden mogen zijn als wij in staat
zijn geweest te groeien met alternatieve biobased grondstoffen en hier ook een
afzetmarkt voor hebben weten te vinden.’
Afvalwater als energiebron
Net als papierfabriek Schut, kijkt ook DS Smith Paper – tot de recente overname
door DS Smith nog SCA Packaging de Hoop geheten – in toenemende mate naar
de biobased economy. ‘Zoals eerder aangehaald is de papierindustrie natuurlijk
al honderden jaren biobased. Bovendien gebruiken wij al sinds de jaren zeventig
voor honderd procent oud papier als grondstof’, opent Henk Lingbeek het
gesprek, managing director van DS Smith Paper. ‘Een van onze toonaangevende
projecten in de biobased economy behelst het beter benutten van onze afvalwaterzuivering.
Het industriewater dat wij lozen zit vol met biologisch afbreekbare
materialen. Dit water zuiveren wij en wij wenden het proces vervolgens aan om
biogas te produceren. Dit biogas - ongeveer vier miljoen kubieke meter - wordt
nu met een rendement van vijfendertig procent omgezet in energie door middel
van twee gasmotoren. Wij verwachten dit energierendement nog aanzienlijk te
kunnen verhogen tot wel honderd procent door dit biogas terug te sturen naar
de warmtekrachtcentrale van De Hoop en hier om te zetten in stroom en stoom.’
Maar er is meer. Zo onderzoekt Lingbeek met zijn bedrijf de mogelijkheden om
met alternatieve vezelgrondstoffen uit natuurlijke gewassen papier te gaan maken.
‘Wij bekijken een breed scala aan producten, van bieten tot stro, en hopen
daar binnen afzienbare tijd resultaten mee te boeken. Dit biedt tegelijkertijd
kansen om de restmaterialen die bij dit productieproces overblijven op te werken
tot bioplastics. Daarnaast zullen wij ook weer kijken welke stoffen – zoals
laagwaardige vetzuren – tijdens de productie in het afvalwater achterblijven en
proberen deze te isoleren. Over vijf jaar hebben onze investeringen in de biobased
economy zich uitbetaald als er succesvolle voorbeelden zijn waarbij onder
meer water niet als afvalstroom gezien wordt, maar als hernieuwbare grondstof.’

René Wijffels (Centre for Biobased Economy) weet het zeker:
‘Bedrijfsleven heeft wél tienduizend biobased specialisten nodig’
‘In de komende tien jaar heeft de biobased economy tienduizend biobased professionals nodig. Deze
professionals dienen in de komende jaren af te studeren aan het hoger of wetenschappelijk onderwijs.’
Het zijn woorden opgetekend uit de mond van René Wijffels, directeur van het Center for Biobased
Economy. Onderzoeksrapporten die het tegendeel beweren zitten er volgens Wijffels faliekant naast.
Als een van de eersten startte Wageningen UR – waar Wijffels aan verbonden
is als hoogleraar – vorig jaar met een marktonderzoek rond het thema
biobased professionals. ‘En in dat onderzoek hebben wij zowel de behoefte
van studenten als het bedrijfsleven onderzocht. Wij hebben allereerst vastgesteld
hoeveel mensen actief zijn op hoger en wetenschappelijk niveau in
de drie belangrijkste sectoren die aan de basis staan van de biobased economy:
de energie-, chemie- en landbouwsector. Dit aantal hebben wij vervolgens
gekoppeld aan de duurzaamheidsdoelstellingen voor het jaar 2020
van de drie sectoren; elke sector wil voor circa dertig procent verduurzamen.
Uiteindelijk heeft dit tot een rekensom geleid met als uitkomst de behoefte
aan tienduizend biobased professionals.’
Productieschaal
Uit het marktonderzoek bleek verder dat op middelbare scholen slechts
vijf tot zes procent van de leerlingen de term biobased economy kent.
Na uitleg van de term toonde echter dertig tot veertig procent van de
leerlingen interesse om in deze richting te gaan studeren. Wijffels: ‘Er
is dus een omvangrijk potentieel van leerlingen in de markt aanwezig.
Om die reden hebben wij in samenwerking met het ministerie van Economische
Zaken, Landbouw & Innovatie besloten een groene kennis- en
onderwijsketen voor de biobased economy op te zetten in de vorm van
het Centre for Biobased Economy.’
Toch ziet ook Wijffels ze voorbijkomen, onderzoeksrapporten die de behoefte
aan biobased professionals naar het rijk der fabelen verwijzen. ‘Zij
vergeten echter dat de biobased economy zich als sector nog niet op het
niveau van productieschaal bevindt en dat je pas in die fase veel personeel
nodig hebt. Des te belangrijker is het dan ook om vroegtijdig met de
human capital agenda te beginnen. Een praktisch voorbeeld: Wageningen
UR levert jaarlijks zestig tot zeventig biotechnologen af. Deze hebben stuk
voor stuk in no time een baan gevonden. Willen wij in 2020 jaarlijks enkele
honderden biotechnologen afl everen, dan moeten wij daarom nu al
starten met opschalen. Dat kun je niet pas in 2018 doen.’
Vakken
Binnen het Centre for Biobased Economy werken Wageningen UR (als zogenaamd
Center of Excellence) en de vier agrarische hogescholen in ’s-Hertogenbosch,
Dronten, Leeuwarden en Delft (als zogenaamd Center of Expertise)
aan een biobased onderwijsagenda. ‘De keuze is daarbij gevallen op het
implementeren van nieuwe biobased economy-vakken in op de eerste plaats
bestaande en later in nieuwe opleidingen’, stelt Wijffels. ‘Het opzetten van een
nieuwe studie duurt namelijk vijf jaar en daar kunnen wij niet op wachten. Het
Center for Biobased Economy is het vehikel dat het opleiden van de tienduizend
studenten mogelijk maakt. Het orgaan heeft de fi nanciële mogelijkheden
om elke agrarische hogeschool twee tot drie jaar fi nancieel te ondersteunen
bij het creëren van de benodigde opleidingen.’ Wageningen UR werkt zelf inmiddels
aan het creëren van twee nieuwe minoren (gericht op biobased tech-
nologie en society) die geïmplementeerd worden in de bestaande opleidingen
agrotechnologie, biotechnologie en plantenwetenschappen. ‘Binnen nu en
twee jaar zijn die minoren voor al die studies geregeld’, stelt Wijffels. Volgens
hem zijn de agrarische hogescholen momenteel uitstekend in staat het tempo
van Wageningen UR te volgen. ‘Zo is men per school twee docenten aan het
klaarstomen voor het doceren van de vakken. Deze docenten zullen bovendien
in samenwerking met een midden- en kleinbedrijf een promotietraject afl eggen.
Op die manier krijgen studenten ook de mogelijkheid om op hun eigen
school onderzoek in de biobased economy te doen. Verder wordt het biobased
economy-studiemateriaal waaruit aan Wageningen UR gedoceerd wordt ook
geïmplementeerd bij de hogescholen.’
Wijffels besluit: ‘Aan het eind van dit kalenderjaar hopen wij dat ook de
Hogeschool Arnhem Nijmegen – net zoals Avans Hogescholen dit heeft
gedaan – aansluit bij het Centre for Biobased Economy.’
Special Gelderland | 7

Tuinbouwondernemers Gelders Rivierengebied omarmen biobased economy
‘De biobased economy is voor de tuinbouwsector een van de belangrijkste thema’s
met het oog op de toekomst en biedt grote kansen.’ Aan het woord is Ferry Hollinger,
voorzitter van het ondernemersplatform Greenport Betuwse Bloem.
In het Gelderse Rivierengebied bevinden zich
vijf belangrijke tuinbouwclusters; voor de teelt
van champignons, laanbomen , fruit, groenten
en bloemen en planten. De in totaal 1.590
bedrijven hebben zich niet alleen verenigd in
het ondernemersplatform Greenport Betuwse
Bloem, maar ook via vijf verschillende pacten:
het Glastuinbouwpact Bommelerwaard, het
Laanboompact, het Paddenstoelenpact, het
Fruitpact en het Glastuinbouwpact Arnhem-
Nijmegen. Ondernemers en overheden willen de
vijf tuinbouwclusters uit laten groeien tot een
(inter)nationaal knooppunt van aan tuinbouw
gelieerde activiteiten en efficiënte agrologistiek.
De Greenport Betuwse Bloem, een initiatief
van ondernemers en de provincie Gelderland,
is erop gericht om dit proces aan te jagen en te
versnellen. ‘Als ondernemersplatform Greenport
Betuwse Bloem pakken wij ketenbrede projecten
op’, duidt Hollinger. ‘De biobased economy is
daarbij een van de belangrijkste thema’s met het
oog op de toekomst en biedt grote kansen.’
Praktijkproeven
‘De biobased economy kwam twee jaar geleden
voor het eerst op onze radar’, vervolgt Hollinger.
‘Wij hebben destijds een onderzoek laten uitvoeren
naar de kansen voor de tuinbouwsector in
de biobased economy. In het rapport kwam onder
meer naar voren dat de kansen ten aanzien
van biomassa voor onze sector zeer divers zijn.
Bij champignonkwekers gaat het om champost
EcoXtrusion werkt aan introductie bio-afbreekbare bindbuis
Wilma Rutenfrans startte in 2009 haar eigen bedrijf EcoXtrusion op. Sindsdien vervaardigt de onderneming
bindbuizen en boomstambeschermers voor de tuinbouwsector. Deze producten worden normaliter
via extrusie van kunststof vervaardigd. EcoXtrusion maakt niet alleen gebruik van gerecyclede materialen,
maar is ook druk doende biologisch afbreekbare producten van biopolymeren te introduceren.
‘De eerste stap die wij hiertoe hebben gezet is het samen met Rodenburg Biopolymers ontwikkelen
van de BioBoomStamBeschermer op basis van zetmeel,’, vertelt Rutenfrans. ‘Via een innovatievoucher
ingediend bij Wageningen UR zijn daarnaast nog andere bioplastics uitgetest. Afgelopen jaar hebben
wij samen met PPO en FBR van Wageningen UR van de provincie Gelderland via de Biobest-productregeling
subsidie gekregen om de biologisch afbreekbare bindbuis te ontwikkelen.’
8 | Special Gelderland
Inmiddels vindt voor het ontwikkelde product
bij negentien laanboomkwekers in de regio
Opheusden een veldproef plaats. De praktijk
is vooralsnog weerbarstig. ‘Recent is gebleken
dat het materiaal te snel afbreekt’, licht
Rutenfrans toe. ‘Samen met Wageningen UR
hebben wij een vermoeden waar dit probleem
vandaan komt en zijn wij drukdoende dit op
te lossen. Door versnelde klimaattesten uit te
voeren en het materiaal net iets anders samen
te stellen, denken wij dat het lukt om de bindbuis
in 2013 op de markt te brengen.’
Ferry Hollinger, voorzitter Greenport Betuwse Bloem
dat interessant is en boomkwekerijen
kunnen op hun beurt onderzoeken
of het snoeihout interessante
stoffen bevat. De Taxus baccata
bevat bijvoorbeeld een stof die
aangewend kan worden voor
kankerbestrijding.’
‘Kortom, het onderzoeksrapport
heeft de kansen uitgebreid
in beeld gebracht’,
vervolgt Hollinger. ‘Dit
heeft er onder meer al
toe geleid dat wij op
drie verschillende
plekken biomassa
inzamelen,
Rotterdam
Amsterdam
Glastuinbouwcluster
Fruitcluster
Paddenstoelencluster
Laanboomcluster
Utrecht ech
Tiel
’s Hertogenbosch
Arn Ar A
N

hem
ijmegen ijmege i eg
die in een biomassacentrale gaan opwerken tot
bio-energie en dit lokaal terug gaan leveren aan
energiegebruikers. Bovendien zijn er al boeren
die het initiatief hebben genomen om de tuinbouwers
te voorzien van CO2 en restwarmte.
Er zijn dus verschillende wisselwerkingen. Een
ander noemenswaardig traject speelt zich af
rond algen. Momenteel wordt een proef uitgevoerd
waarbij men algen in de schermen van
kassen laat groeien. Daarbij dienen de algen
in de kas niet alleen als zonwering, maar
kunnen er ook nuttige stoffen
uit gewonnen worden
voor hoogwaardige
toepassingen. Dit
Groningen
alles doen wij in
nauwe samenwerking
met
kennisinstellingen
als Wageningen
UR en het Productschap
Tuinbouw dat
de praktijkproeven
coördineert.’
Energie en afval
Een van de andere
organisaties die ondernemers
in de Gelderse
tuinbouwsector ondersteunt
bij het inspelen
op de biobased economy,
is het Regionaal Centrum voor
Technologie (RCT) Rivierenland. Recentelijk
creëerde de provincie Gelderland
nog een innovatiekredietfonds met een
budget van twee miljoen euro voor de
ontwikkeling van het tuinbouwcluster
Betuwse Bloem. ‘En voor dit cluster is
de biobased economy inderdaad een van
de grote thema’s waar innovatiekansen
aanwezig zijn’, stelt Eleonora Swart, innovatiemakelaar
bij RCT Rivierenland. ‘Het
benutten van de biomassa die bij vrijwel elk
tuinbouwbedrijf ontstaat, gebeurt bij de ondernemers
vanuit meerdere drijfveren. Enerzijds
willen zij duurzaam ondernemen, anderzijds is
het een kans om kosten te verlagen en tenslotte
kan het zelfs opbrengsten genereren.’ Hoe dan
ook, het beter organiseren van de verschillende
productieprocessen is volgens Swart de
rode draad. ‘Want of je nu komkommerteler of
champignonverwerker bent, eigenlijk moet je in
je hele bedrijf kijken of je goed met energie en
afval omgaat. Op alle niveaus in de sectoren is
het interessant om te kijken of zaken verbeterd
kunnen worden. Als RCT Rivierenland proberen
wij daarbij ondernemers te ondersteunen als ze
vragen hoe zij onder meer actief kunnen worden
in de biobased economy.’
Champost
Inmiddels heeft RCT Rivierenland samen met de
in het werkgebied actieve ondernemers meerdere
biobased innovatietrajecten geïnitieerd. Zo
bleek het helaas in eerste instantie commercieel
nog niet haalbaar om champost – productieafval
dat ontstaat bij de champignonteelt – energiezuinig
te drogen. ‘Dit wordt echter verder
onderzocht met alternatieve droogmethoden’,
licht Swart toe. ‘Daarnaast wordt naar de mogelijkheden
gekeken om bacteriën in te zetten
voor de bewerking van champost. Champost
is immers de grootste massa afval in het Rivierenland.
Het is een grote uitdaging hier een
oplossing voor te vinden in de vorm van gebruik
als kunstmest en/of biobrandstof. In een ander
traject onderzoeken wij de mogelijkheden voor
het persen van onder meer bermgras om het
sap te gebruiken als aanvulling op mest. Bij al
deze voorbeelden zoeken wij de samenwerking
met kennisinstellingen. Om ondernemers te blijven
inspireren is het belangrijk dat de innovatiesnelheid
hoog is en een grote eyecatcher zich
voordoet. De retailers vragen namelijk wel om
een duurzamere teelt, maar logischerwijs moet
het voor tuinbouwers binnen afzienbare tijd ook
commercieel een haalbare kaart zijn.’
Thatchtec pakt voor tuinders
worsteling met bodemziektes aan
Herman Feil en Bert Tournois geven sinds
2001 leiding aan TDI. Onder TDI zijn de twee
ondernemers inmiddels tal van dochterondernemingen
gestart waaronder Thatchtec.
Dit bedrijf legt zich toe op biogebaseerde
methoden voor de bestrijding van ongewenste
micro-organismen. ‘Het bestrijden van
bodemziekten is een van de grootste worstelingen
van de tuinbouwsector. Wij helpen hen
dit aan te pakken’, stelt Feil.
Thatchtec biedt heeft samen met Wageningen
UR de ‘Bodem Resetten’-technologie
ontwikkeld; een nieuwe methode van biologische
grondontsmetting zonder de tussenkomst
van chemicaliën of stomen. ‘Onze
methode bestaat uit het onderwerken van
specifi ek materiaal in de grond, gevolgd door
het afdichten van de grond. Wij verrijken zo
de bodem via een ‘Yakult’-benadering en
creëren een explosie van het bodemleven via
goede bacteriën. Wij doden niet alleen de
ziektes, maar maken ook de bodem rijker en
minder gevoelig voor ziektes.’
In de komende periode hoopt Feil de technologie
verder te verbeteren. Feil: ‘Zo willen wij
de inwerkingstijd terugbrengen van vier naar
twee weken. Ook het verder regisseren van
de supply chain staat hoog op de agenda.
Wij willen qua marktvolume binnen enkele
jaren vergelijkbaar zijn met de concurrerende
stoomtechnologie. Binnen Nederland wordt
jaarlijks zo’n duizend hectare gestoomd. Wij
hebben tot dusver voor zeventig telers tussen
de vijftien en twintig hectare bodem ontsmet.
Eind 2012 willen wij veertig hectare bodem
hebben gereset en in binnen- en buitenland
over salespartners beschikken.’
Special Gelderland | 9

Regio Achterhoek, provincie Gelderland en Alliander
geven Biogas Infrastructuur Oost Nederland vorm
In de Achterhoek werken regionale overheden, de provincie Gelderland en Alliander aan de realisatie
van de Biogas Infrastructuur Oost Nederland (BION). De provincie sloot hiertoe onder meer een Green
Deal met de Rijksoverheid en wil met BION de productie van biogas in Gelderland versnellen. Meer dan
de naam doet vermoeden, draait het project juist ook om het realiseren van ‘niet-fysieke’ infrastructuur
zoals het genereren van nieuwe business modellen en het beschikbaar stellen van fi nanciering.
Het BION-project speelt met name in de mestrijke regio’s Stedendriehoek en
Achterhoek. Zo heeft de regio Achterhoek de doelstelling op termijn energieneutraal
te zijn. Zij wil dat bereiken door in te zetten op zonne-energie,
maar vooral ook op biomassa. Het doel is om op termijn honderd miljoen
kubieke meter groen gas te produceren.
Duurzaamheidsambities
‘Als netbeheerder willen wij dergelijke regio’s waarin wij actief zijn graag
helpen om hun duurzaamheidsambities te realiseren’, stelt Pieter van der
Ploeg, beleidsadviseur strategie bij Alliander. ‘Wij zien het daarbij als onze
taak om te informeren over de consequenties van bepaalde keuzes. Het is
belangrijk om te informeren zodat de regio’s de kansen en mogelijkheden
goed in beeld hebben. Zo beseft men vaak niet dat de keuze voor duurzame
energie ook invloed heeft op het landschap. Fossiele energie wordt veelal
ondergronds gegenereerd, terwijl duurzame energieopwekking veelal bovengronds
plaatsvindt. Dit kan leiden tot een spanningsveld.’
Gelderland beschikt over veel mestafval en volgens Van der Ploeg is het
maken van biogas een goede optie. ‘Biogas kent een hoge aaibaarheidsfactor
omdat het zich veelal aan het gezichtsveld van de burger onttrekt.
Opwekking vindt immers plaats op het terrein van agrariërs.’ Dat het
daarbij niet altijd fi nancieel interessant is om biogas op te werken tot
aardgaskwaliteit hoeft volgens Van der Ploeg geen probleem te zijn. ‘Wij
kijken naar zogenaamde end-of-pipe ontwikkelingen. De eindpunten van
10 | Special Gelderland
het aardgasnetwerk vergen namelijk een bepaalde gaskwaliteit en wij
willen fabrikanten bewegen om bijvoorbeeld CV-ketels te ontwikkelen die
ook kunnen opereren met biogas dat geen aardgaskwaliteit heeft. Voor
het succes van duurzame energie is het nu eenmaal nodig af te wijken van
standaarden. Het omzetten van duurzaam opgewekte energie in de ‘grijze’
standaarden kost vaak onnodig geld.’
Instrumenten
‘En bovendien is het een kwestie van het bij elkaar brengen van vraag en
aanbod’, vult Roland Bus aan. Bus is bij de Provincie Gelderland projectleider
van BION. ‘Zo is het zeer goed mogelijk om biogas dat niet opgewerkt
is tot aardgaskwaliteit te gebruiken bij industriele bedrijven.’ Waar de regio
Achterhoek de ambitie heeft om in de toekomst honderd miljoen kubieke
meter gas te produceren, streeft de provincie volgens Bus naar een totale
productie van tweehonderd miljoen kubieke meter biogas in 2020. ‘Door te
faciliteren en belemmeringen weg te nemen willen wij het mogelijk maken
dat dit doel bereikt wordt’, stelt Bus. ‘De belangrijkste uitdaging is logischerwijs
het rendabel maken van de biogasproductie. Vergisters waar mest,
slib en gft-afval ingevoerd worden produceren biogas en digestaat. Waar
het biogas geld oplevert, kost het afzetten van digestaat geld. Dat is een
van de problemen die aangepakt moeten worden.’
Bus licht toe dat de provincie aan zes instrumenten werkt – die tezamen BION
vormen – om de productie van biogas te stimuleren. ‘Het eerste instrument
bestaat uit het collectief bundelen van de biogasproductie door vergisters
aan elkaar te koppelen en het geproduceerde gas op een centrale plaats te
verzamelen. Hierdoor kan er decentraal geproduceerd worden en rechtstreeks
gebruikt dan wel opgewerkt worden tot aardgas of transportbrandstof.’
First movers
Het tweede en derde instrument behelzen allereerst het vergroten van de
biomassa-input door meer biomassareststromen te gebruiken. Ten tweede wordt
bekeken of digestaat opgewerkt kan worden tot een kunstmestvervanger. Bus:
‘Het vierde instrument is een nieuw business model voor de veehouderij. Het opnemen
van een biovergister in een agrarisch bedrijf leidt in de praktijk regelmatig
tot problemen. Door een integratieproces te ontwikkelen willen wij agrariërs
helpen het te organiseren en ook andere doelen bereiken, zoals emissiereductie.
Het vijfde instrument bestaat uit het stimuleren van de vraag naar biogas door
transportbedrijven die op biogas kunnen rijden te koppelen aan biogasproducenten.
Het laatste instrument is tenslotte de inzet van fi nanciële middelen.’
‘Deze zes instrumenten stellen ons in staat om in de komende periode samen
met het bedrijfsleven, de regio’s en Alliander meters te maken op weg naar de
2020-doelstelling’, vervolgt Bus. ‘Door met fi rst movers als Groot Zevert Vergisting
en FrieslandCampina succesvolle business cases te realiseren, hopen
wij bovendien een vliegwieleffect te creëren.’

Achterhoek aan de slag met eendenkroos, mest en biogas
In de Gelderse Achterhoek draait de biobased economy al op volle toeren. Zowel op het gebied van
aquatische biomassa als mestvergisting en -raffi nage worden volop meters gemaakt. Een van de nieuwste
activiteiten is de oprichting van het Innovatiecentrum voor Mest(verwerking) en Biogas.
Arjan Prinsen en Jan Groot Zevert (Groot Zevert Vergisting),
Leon Marchal (ForFarmers), Theo Bijman (Nijhuis
WaterTechnology) en Hayo Canter Cremers (CC Advies)
ForFarmers omarmt aquatische biomassa
ForFarmers R&D-manager Leon Marchal is duidelijk: aquatische biomassa
– en eendenkroos in het bijzonder – geniet de volle aandacht van
ForFarmers. Zo ziet het bedrijf onder meer een grote toekomst weggelegd
voor eendenkroos als alternatieve eiwitbron. De Achterhoekse veevoederfabrikant
heeft de biobased economy eigenlijk al decennia lang op haar
netvlies staan. ‘Agrogrondstoffen zijn in essentie altijd hernieuwbaar’,
vertelt Marchal. ‘Bovendien verwerken wij als feedbedrijf meer en meer
zijstromen. Aquateelt is daarbij relatief nieuw. Eendenkroos is een van de
eerste vormen die wij onderzoeken vanwege positieve eigenschappen als
snelle vermenigvuldiging, de hoge eiwitconcentratie en kansen voor combinatie
met waterberging en mestverwerking.’ ForFarmers gelooft heilig in
co-innovatie en is blij dat het consortium EDV gevormd is om te komen tot
commerciële eendenkroosproductie en de bijbehorende verwerking van de
aanwezige eiwitten. ‘Zoals gezegd zijn wij druk doende om in 2013 de pilotvalidatie
af te ronden. Een aantal van onze klanten gaan in de komende
periode aan de slag om de theorie ook in de praktijk te testen. De opzet
is dat wij de eendenkroos niet zelf gaan verwerken in veevoer, maar dat
de eendenkroos lokaal geproduceerd wordt door onze klanten en lokaal
geconsumeerd wordt door hun rundvee. Eendenkroos bestaat namelijk
voor 92 procent uit water en het zou te veel energiekosten met zich meebrengen
om het te drogen. Wij geloven daarom in het sluiten van de lokale
keten.’ Marchal besluit: ‘Als eendenkroos eenmaal succesvol geteeld en
verwerkt wordt door onze klanten, zullen wij ook andere plantensoorten
onderzoeken om zo aquatische biomassa optimaal te benutten.’
‘Twee jaar geleden kwam de biobased economy voor het eerst in het zicht
van het Achterhoeks Centrum voor Technologie (ACT)’, vertelt ACT-directeur
Martin Stor. ‘Een van de actuele thema’s in de Achterhoek is mestverwerking,
eveneens een thema in de biobased economy. Deze regio valt op door
haar ‘doen’-mentaliteit. Hier test men daadwerkelijk innovatieve technologieën
in de praktijk. Een van de nieuwste ontwikkelingen is de oprichting
van het Innovatiecentrum voor Mest(verwerking) en Biogas dat gevestigd
wordt op het duurzame bedrijvenpark Laarberg in Groenlo. Het innovatiecentrum
is gesticht door Achterhoekse bedrijven en moet nieuwe ideeën
bedenken en uitproberen. Het wordt voorlopig gefi nancierd vanuit de bedrijven,
maar wij kijken naar aanvullende fi nancieringsmogelijkheden.’
Haalbaarheidsstudie
Hayo Canter Cremers van CC Advies verrichtte de haalbaarheidsstudie
naar het innovatiecentrum. Canter Cremers: ‘De raffi nage van vergist mest
gebeurt tot op heden met onbetrouwbare technieken. Hierdoor is nog onvoldoende
rendabel. Door in het innovatiecentrum de krachten van ondernemers
te bundelen kunnen wij gezamenlijk stappen voorwaarts maken.’
Met de naam van CC Advies is direct ook het onderwerp aquatische biomassa
in zicht. Samen met Groot Zevert Vergisting en ForFarmers (zie kader)
vormt CC Advies namelijk het consortium EDV. EDV is bezig eendenkroos op
een mengsel van water en mest te kweken als veevoer voor de aanwezige
eiwitten. Bij Groot Zevert Vergisting in Beltrum staat een proefi nstallatie
voor het automatisch kweken en oogsten van eendenkroos.
Erkenning
‘De laatste stap die wij moeten zetten is de Europese erkenning krijgen
om eendenkroos te mogen voeren’, vertelt Arjan Prinsen van Groot Zevert
Vergisting. ‘Dit is de laatste stap naar de daadwerkelijke verkoop van
eendenkroos. Het is natuurlijk fantastisch dat iets wat in 2009 als een
haalbaarheidsstudie begon, nu in de praktijk blijkt te werken. Als Groot
Zevert Vergisting hebben wij een belangrijke bijdrage geleverd door tachtig
procent van de technologie te leveren. Maar onderaan de streep geldt dat
geen deelnemer in het consortium zonder de ander kan.’
‘Een van de laatste drempels die wij gezamenlijk slechten is het op zijn
plaats houden van de eendenkroos op grote wateroppervlakten’, voegt
Canter Cremers toe. ‘Het concept heeft zich verder bewezen. Wij beschikken
over een uitstekende concurrentiepositie, zowel door onze geheime
receptuur als door drie jaar ervaring. De ultieme droom is om uiteindelijk
als dé volledige eiwitbron voor de veevoederindustrie in heel Nederland te
fungeren. Persoonlijk ben ik tevreden als wij binnen vijf jaar produceren op
een oppervlakte van duizend hectare.’
‘Daarbij hopen wij komend jaar eendenkroos als product voor het eerst te
verkopen’, besluit Prinsen. ‘Wij zullen in een vijver van een halve hectare
starten met de productie. In 2013 hopen wij nog vier à vijf van dergelijke
vijvers operationeel te krijgen. Eendenkroos is namelijk een perfect product
om de agrarische kringloop te sluiten.’
Special Gelderland | 11
| 9

7-10 April 2013
Wageningen | The Netherlands
Invitation
1-daagse conferentie
Register now
www.bff2013.org
Biomassa als grondstof
voor de Industrie
Krijg inzicht in de technische kansen van de BioBased Economy:
q Toepassing biomassa in industrie en materialen
Met praktijkcases van o.a.:
q Overzicht soorten, verwerkingsprocessen en technieken van
- Orgaworld
biomassa tot industriële grondstof en eindproduct
-
-
Dun Agro
Bioproces Pilot Facility (BPF)
q Samenwerkingscombinaties en technische ketenontwikkeling;
wie worden elkaars leverancier en afnemer?
- ECN
- Parenco
q BioBased Economy: de lange termijn focus vanuit Den Haag en Brussel
Meld u nu aan via www.iir.nl/biobased of info@iir.nl | Datum: 18 december 2012 | Locatie: WTC Rotterdam

Jules Kortenhorst van Topell Energy over de potentie van torrefactie-technologie:
‘In 2020 misschien wel vijftig fabrieken onder licentie gerealiseerd’
He t Gelderse bedrijf Topell Energy maakt als eerste bedrijf ter wereld de grootschalige verwerking
van biomassa tot biobrandstof mogelijk via torrefactie. In Duiven heeft het bedrijf sinds ruim een jaar
de beschikking over haar eerste fabriek die laagwaardige biomassa transformeert in een homogene
en energierijke brandstofkorrel die bijvoorbeeld probleemloos gebruikt kan worden als vervanger van
steenkool in energiecentrales. De potentie van Topell Energy werd afgelopen juni nog eens bevestigd
toen het bedrijf bij een groep investeerders dertien miljoen euro wist op te halen.
‘Torrefactie is in feite ontleend aan het oorspronkelijke idee van het roosteren
van koffi e’, opent ceo Jules Kortenhorst het gesprek. ‘Tien jaar geleden
schreef ECN de eerste paper ter wereld over de torrefactie van biomassa.
Torrefactie van biomassa leidt tot drie belangrijke effecten. Allereerst wordt
het vocht uit de biomassa gedreven. Ten tweede ontsnappen de zogenaamde
korte koolstofketens, deze vangen wij in onze fabriek af en gebruiken
dit als brandstof voor onze fabriek. Een derde effect is het doorbreken van
de hemicelluloseketen. Hierdoor is de biomassa na de torrefactie makkelijk
voor te bereiden voor bio-energiedoeleinden.’
Licentie
De eerste fabriek van Topell Energy kan op jaarbasis zeker zestigduizend ton
duurzame brandstof produceren uit biomassa. Met deze hoeveelheid brandstof
kan de gemiddelde energiecentrale elektriciteit produceren voor zo’n tweeënveertigduizend
huishoudens. De fabriek in Duiven draait momenteel op vijftig
procent. ‘Aan het eind van het kalenderjaar hopen wij de volledige capaciteit
te benutten’, stelt Kortenhorst. ‘Het is logisch dat een baanbrekend proces een
opstartperiode kent. En die tijd krijgen wij ook, want met onze technologie
kunnen inconsistente biomassastromen gestandaardiseerd worden. Wij creëren
een eenduidig product dat in de gehele waardeketen ingezet kan worden.’
De ambitie voor dit jaar behelst meer dan het volledig operationeel krijgen
van de fabriek in Duiven. Kortenhorst: ‘Wij willen minimaal één fabriek onder
licentie laten bouwen. Deze zal niet noodzakelijkerwijs in Nederland gereali-
seerd worden. Naar het zich laat aanzien wordt er één elders in Noordwest-
Europa en hopelijk nog een fabriek op een verderaf gelegen locatie gerealiseerd.
Ik zie op termijn ook ruimte voor het onder licentie laten verrijzen van
fabrieken in Noord-Amerika, Zuid-Afrika en Brazilië.’ In de fabriek in Duiven
is het vooral (snoei)hout dat het proces van torrefactie ondergaat. Kortenhorst
ziet ook opties om gebruik te gaan maken van stro en maïsafval. ‘Wij
hebben in onze onderzoeksfaciliteiten in Duitsland inmiddels driehonderd
verschillende vormen van biomassa getorrefi ceerd. Hieruit is gebleken dat het
mogelijk is allerlei smaken van biomassa te torrefi ceren. In feite is bijna alles
mogelijk als de grootte van de biomassa maar consistent is. Wij verwerken in
een fabriek bijvoorbeeld óf houtzaagsel óf blokjes hout. Beide vormen verwerken
is een stuk kostbaarder en complexer.’
Hoe groot de marktpotentie van torrefactie is, valt volgens Kortenhorst nog
moeilijk te zeggen. ‘Met de wetenschap dat Europa meer en meer werkt
aan het realiseren van de CO2- en energiedoelstellingen voor het jaar 2020,
staat ons een stormachtige groei te wachten. Misschien hebben wij in 2020
wereldwijd wel vijftig fabrieken gelicenseerd.’ Grootste uitdaging is daarbij
volgens Kortenhorst het overtuigen van de energie- en chemiesector. ‘Zij zijn
vrij conservatief met het opnemen van nieuwe grond- en brandstoffen. Tegelijkertijd
zijn het belangrijke afzetmarkten, want als zij eenmaal met je product
opereren gaat het direct om grote volumes.’
NADER UITGELEGD...
Torrefactie
Torrefactie is een technologie om
biomassa dusdanig te veranderen dat
het beter te gebruiken is bij verbranding
en vergassing. Het is een milde vorm
van pyrolyse waarbij de biomassa
wordt veranderd van structuur bij
een temperatuur tussen de twee- en
driehonderd graden. Via torrefactie
kan biomassa niet alleen tot een zeer
effi ciënte en effectieve vorm van
bijvoorbeeld brandstof verworden,
maar ook makkelijk vervoerd worden.
Special Gelderland | 13

PaperFoam wil verkrijgbaar zijn in elk verpakkingscentrum ter wereld
‘De olie-gebaseerde plastics zullen ooit verdwijnen. De milieubelasting wordt
simpelweg te groot. Regelgeving en bewustwording gaan bijdragen aan het
tot standaard verworden van bioplastics. Al ruim voor die tijd willen wij dat
PaperFoam verkrijgbaar is in elk verpakkingscentrum ter wereld.’ Deze ambitie
wordt uitgesproken door Mark Geerts, directeur van het Barneveldse PaperFoam.
De geschiedenis van PaperFoam gaat terug naar 1993. Vertis, destijds it-dochter
van aardappelzetmeelverwerker Avebe, experimenteerde met het omzetten
van zetmeel in bioplastics. Het bedrijf bleek de toekomst vooruit en Avebe riep
de testen een halt toe. Eigenwijs genoeg besloot Vertis op eigen kracht de
experimenten door te zetten. Dit leidde uiteindelijk in 1998 tot de oprichting
van PaperFoam. Sinds 2008 geeft Mark Geerts leiding aan het bedrijf.
Diversifi catie
‘In 1998 was het bedrijf eigenlijk te vroeg met de vermarkting van bioplastics’,
blikt Geerts terug. ‘Alleen experts zagen het toekomstpotentieel.
Destijds is men daarom op zoek gegaan naar een nichetoepassing. Die
werd gevonden in de vorm van cd- en dvd-verpakkingen. Al snel was het
14 | Special Gelderland
een groot succes en werden zo’n vijftien miljoen stuks afgezet. Helaas
gooide de opkomst van internet roet in het eten, want de verkoop van cd’s
en dvd’s liep hierdoor sterk terug.’ Tijd om lang te treuren was er voor PaperFoam
niet. Om een crisis af te wenden, koos men voor een strategie van
diversifi catie. ‘Onder meer de medische markt, foodindustrie en de markt
van consumentenelektronica werden als speerpuntsectoren aangewezen’,
blikt Geerts terug. ‘Grote voordelen van deze markten zijn de relatief zekere
afzet. Met name food en medical zijn minder conjunctuurgevoelig. Nadeel is
echter dat de producten vocht- en stralingsbestendig moeten zijn. Iets wat
bij cd- en dvd-verpakkingen niet het geval is.’
Receptuur
Via Agentschap NL wist PaperFoam een innovatiesubsidie te bemachtigen
om de PaperFoam-verpakkingen met een ‘nieuwe’ receptuur vocht- en stralingsbestendig
te maken. Met een mengsel van aardappelzetmeel, houtvezel
en nog een geheim ingrediënt à la Coca Cola verovert het bedrijf inmiddels
de wereldwijde verpakkingenmarkt. ‘Vandaag de dag fl oreert ons bedrijf
als nooit tevoren en dit alles door de strategiewijziging die jaren geleden is
ingezet’, stelt Geerts. ‘Wij hebben echter een lange weg af moeten leggen
om hier te komen. Het is niet zo eenvoudig om nieuwe klanten te werven
zoals de grote namen in ons portfolio doen vermoeden. Philips hebben wij
bijvoorbeeld pas in 2008 binnen weten te halen als klant, terwijl wij vanaf
1998 voor hen al testtrajecten uitvoerden.’
‘Sindsdien is Philips natuurlijk wel een eyecatcher’, vervolgt Geerts. ‘Net als
Microsoft waarvoor wij verpakkingen voor de Xbox produceren. Ook in de
foodindustrie is de eerste grote klant aanwezig: wij vervaardigen eierdoosjes
van Rondeel voor verkoop door Albert Heijn.’
Groeimarkten
Niet alleen Europa, maar juist ook Amerika en Azië worden voor PaperFoam
steeds belangrijkere afzetmarkten. Een opvallende trend is dat klanten meer
en meer naar hun afnemers duiden dat hun verpakkingen biobased zijn. ‘Op
termijn wil ook de consument weten of een verpakking biobased is’, voorspelt
Geerts. ‘De groep mensen die zich bewust is van het vervuilingsprobleem van
verpakkingen groeit namelijk met de dag. Terugkomend op de groeimarkten;
China staat met stip op één. Het is het verpakkingscentrum van de wereld.
Door de omvang van China wordt het voor ons ook steeds belangrijker en
mogelijk om vanuit onze vestiging in Maleisië de wereld te veroveren.’
De ambitie van Geerts en zijn team is daarbij fors. ‘Wij willen dat Paper-
Foam in elk belangrijk verpakkingscentrum ter wereld in de toekomst
verkrijgbaar is. Zo hoeven onze producten straks niet meer dan duizend tot
vijftienhonderd kilometer af te leggen. Logischerwijs zullen wij in het komend
decennium partners verwerven om deze droom waar te maken. Grote
uitdaging is het vinden van ‘stabiele’ klanten zonder al te steile groeicurves.
Ook het voldoende snel doorlopen van goedkeuringstrajecten voor nieuwe
marktsegmenten is een ferme uitdaging.’

Subsidieregeling Biobest leidt tot dertien marktrijpe biobased producten
Anderhalf miljoen euro subsidie voor dertien ondernemers om biobased producten te ontwikkelen.
Het is in een notendop de kern van het Gelderse Biobest-programma. Een omvangrijk deel van de
bedrijven mikt op de ontwikkeling van biogebaseerde verpakkingen. Zo kreeg Biopearls ruimte
voor de ontwikkeling van een blisterverpakking voor wijnfl essen en AFP Holland subsidie om de
productie van biobased fi lms te onderzoeken.
Met biobased elastisch
materiaal (boven) heeft
BioPearls een nieuwe
alternatieve dranken-
verpakking gemaakt
Remy Jongboom startte zeven jaar geleden het in biobased materialen
gespecialiseerde Biopearls op. Twee jaar geleden ontstond het idee voor
een nieuw verpakkingsconcept als alternatief voor de bekende blister. ‘Ik
kwam op het spoor van een biobased elastisch materiaal dat na gebruik
zijn oorspronkelijke vorm aanneemt. Uiteindelijk ben ik hierover met een
slijter in Zetten in gesprek geraakt en is het idee van de cadeauverpakking
ontstaan. De Biobest-subsidie was het laatste spreekwoordelijke zetje.
Eind 2012 vindt de marktintroductie plaats en volgend jaar willen wij het
product in minimaal één andere bedrijfstak introduceren.’
Invloed
De verpakking van Biopearls is een combinatie van golfkarton en de
biobased folie en wordt in opdracht geproduceerd door twee Europese
multinationals die actief zijn op het gebied van golfkarton en biopolymeren.
‘Het belangrijkste voor de slijter is dat de verpakking mooi is’, stelt
Jongboom. ‘Dat deze biobased is, is een mooi extraatje. Onze ambitie is
om op wereldschaal actief te worden met dit product en te reiken tot de
Bacardi’s van deze wereld. Wij kunnen en willen toe naar een universele
verpakking die meegeeft. Op die manier hoeven fabrikanten niet voor elke
fl es een andere verpakking te creëren. Ik ben zodoende overtuigd dat ons
product banen creëert in de Gelderse biobased economy. De gehele biobased
economy kan overigens voor Gelderland dezelfde positieve invloed
hebben als de haven voor Rotterdam heeft gehad.’
Bij het Apeldoornse AFP Holland is het Eddy Hilbrink die zich al ruim tien
jaar bezighoudt met de ontwikkeling van biobased verpakkingsmateriaal.
AFP ontwikkelt, produceert en vermarkt fl exibele verpakkingsconcepten.
‘Vandaag de dag is er eigenlijk geen enkele kunststoffabrikant niet met
groene chemie bezig, maar in 2001 waren wij een van de pioniers’, blikt
Hilbrink terug. ‘Ik ben daarbij nooit een purist geweest, maar geloofde direct
in het combineren van traditionele oliegebaseerde met biogebaseerde
materialen. Wil je namelijk naar de grootschalige markten en toepassingen
toegroeien, dan is een tussenstap met combinaties noodzaak.’
Potentie
Via deze route kwam Hilbrink enkele jaren geleden onder meer op het
spoor van biocomposieten. ‘Zo wordt in Bangladesh kenav op plantages
gekweekt en geoogst. Dit is een soort juten en deze wordt vermengd
met kunststofvezels om het materiaal dat zo ontstaat te kunnen verwerken
in automotive applicaties. BMW heeft het product bestempeld als
‘the next premium material’ voor de automobielindustrie. Wij werken
overigens via een roadmap aan de ambitie om het product ooit honderd
procent biobased te vervaardigen.’
Maar er is meer. Ook AFP kreeg namelijk subsidie vanuit Biobest.
Het bedrijf deed hiermee onderzoek naar de mogelijkheid om met de
NanoLayer-technologie – mede ontwikkeld door AFP – zetmeel in PLA
en PLA in zetmeel in te steken. Hilbrink: ‘Waar zetmeel namelijk als te
flexibel gezien wordt, kan dit met PLA opgestijfd worden en PLA – dat
erg stug is – kan met zetmeel flexibeler gemaakt worden. Als onderdeel
van Biobest zijn in ons pilotcenter op productieschaal de nodige
proeven uitgevoerd. De data wordt momenteel bestudeerd en de bevindingen
lijken positief te zijn. Wij hopen uiteindelijk biobased films in
opdracht van derden te kunnen en mogen vervaardigen. Wij zijn inmiddels
tien jaar bezig met biobased materialen en dit is een product met
een grote commerciële potentie.’
Het pilotcenter van AFP Holland
Special Gelderland | 15

Orineo, Derbigum en BTG ontwikkelen samen
BIOtumen als alternatief bitumen
De meeste platte daken in Nederland zijn voorzien van een bitumineuze dakbedekking. De unieke
eigenschappen van de gebruikte bitumen – zoals duurzame waterdichtheid, uitstekende hechting
en eenvoudige verwerking – vormen de voornaamste redenen voor het grote marktaandeel. In een
wooncomplex in Nijmegen wordt echter binnenkort het biogebaseerde alternatief BIOtumen in
gebruik genomen om de uit aardolie afkomstige bitumen te kunnen vervangen.
De uit Gelderland afkomstige ondernemer Bôke Tjeerdsma is al meer dan
twee decennia actief in de biobased economy. Na een carrière aan de universiteit
in Wageningen richtte hij drie jaar geleden zijn eigen bedrijf BioBased
Applications op. ‘Ik wilde niet langer alleen als onderzoeker, maar ook als
kennisleverancier en ondernemer acteren’, licht Tjeerdsma toe. ‘Uiteindelijk
heb ik in Orineo de handen ineengeslagen met drie andere zelfstandige ondernemers
die eveneens gericht zijn op vergroening met de vervanging van
olie-gebaseerde grondstoffen door biogebaseerde alternatieven.’
Biopolymeren
Binnen de samenwerking tussen Orineo en Derbigum ontstond het idee om
een hernieuwbare variant te ontwikkelen voor aardolie gebaseerde daken
van bitumen. Tjeerdsma: ‘Wij hebben direct contact gelegd met BTG Biomass
Technology Group, omdat wij in hun pyrolyse proces kansen zagen om met
pyrolyse-olie een dakbedekking te ontwikkelen. Met pyrolyse maak je in feite
heterogene biomassa homogeen voor onder andere energietoepassingen. In
dit proces verander je de biomassa in een handzame en verwerkbare vorm.
Naast energietoepassing kun je ook meer hoogwaardige toepassingen uit
pyrolyse-olie creëren. Een grote deelfractie uit de pyrolyse, de zogenaamde
lignine biopolymeren, is geschikt voor de productie in dakmembranen.’
Om het idee verder te ontwikkelen werd er een consortium met een viertal ondernemingen
gevormd om de ontwikkeling van BIOtumen mogelijk te maken.
Op de eerste plaats sloot de Belgische onderneming Derbigum aan, bekend
16 | Special Gelderland
van de duurzame dakoplossingen die zij ontwikkelt. Vanuit Nederland werden
BTG Biomass Technology Group en dakbedekkingsbedrijf Weijers Platte Daken
toegevoegd. Bovendien was woningcorporatie Talis bereid in Nijmegen een
pilotlocatie beschikbaar te stellen. ‘Als klap op de vuurpijl hebben wij bij de
provincie Gelderland subsidie weten te bemachtigen om het innovatietraject
te versnellen’, aldus Tjeerdsma. ‘Inmiddels heeft Weijers Platte Daken op het
wooncomplex van Talis in Nijmegen een groot deel van de BIOtumen aangebracht
en in oktober wordt dit met een feestelijke ceremonie afgerond.’
Rendement
Volledig uitontwikkeld is het product BIOtumen echter nog niet. Volgens
Tjeerdsma zijn er nog diverse haken en ogen. ‘Het is bijvoorbeeld een uitdaging
om bij de opschaling te zorgen dat er een continue kwaliteit vervaardigd
wordt. Samen met Derbigum richten wij ons verder op het doel om een hoger
rendement te behalen in het productieproces. Ook zoeken wij nog naar een
partner die op industriële schaal de pyrolyse-olie kan opwerken naar de voor
BIOtumen geschikt biopolymeren. Met de bouw van hun nieuwe pyrolysefabriek
zal BTG op industriële schaal pyrolyse-olie kunnen leveren. Al met al
hopen wij eind volgend jaar de laatste hobbels genomen te hebben en de
BIOtumen op industriële schaal in de markt te kunnen zetten.’
NADER UITGELEGD...
Pyrolyse
Pyrolyse is het Griekse woord voor
uit elkaar halen met vuur. Het is een
techniek waarbij met behulp van
zeer hoge temperaturen en zonder
zuurstof biomassa kan worden
ontleed. Het is zeer belangrijk dat
er bij pyrolyse geen zuurstof wordt
gebruikt, want de reactie met zuurstof
leidt tot verbranding. In veel gevallen
is bij pyrolyseprocessen bio-olie het
eindproduct. Een van de bekendste
Nederlandse pioniers op het gebied
van pyrolyse is de BTG Biomass
Technology Group uit Enschede.

Eric Roos (Bioprocess Pilot Facility) ontmoet Wim Soetaert (Bio Base Europe Pilot Plant)
‘De huidige pilot plant vormt slechts het begin’
‘De ambitie is niet een gigantische winstgevende onderneming worden, maar vooral fungeren als aanjager
van de biobased innovatieketen.’ ‘Wij moeten de onwetendheid bij bedrijven wegnemen.’ ‘Bij pre-sale
activiteiten kunnen wij één plus één is drie doen.’ Het zijn gedane uitspraken tijdens een ontmoeting in
Roosendaal tussen Eric Roos (Bioprocess Pilot Facility) en Wim Soetaert (Bio Base Europe Pilot Plant).
Zowel in Gent als in Delft staat een pilot plant
(zie kaders) voor de biobased economy. De
Vlaamse Bio Base Europe Pilot Plant is al bijna
twee jaar operationeel en wordt geleid door Wim
Soetaert. De Nederlandse Bioprocess Pilot Facility
(BPF) opende afgelopen mei haar deuren en kent
Eric Roos als directeur.
Na gepromoveerd te zijn in Amsterdam startte
Eric Roos zijn carrière als organisch chemicus
bij DSM. Daar vervulde Roos tal van research en
productiefuncties, waaronder (tot eind 2011) die
als directeur van het DSM Biotechnology Center;
een industriële biotech R&D-organisatie van zo’n
vijfhonderd mensen. Vanuit deze functie was Roos
actief betrokken bij de vormgeving en oprichting
van de BPF. Sinds begin 2012 is hij volledig vrijgemaakt
om de BPF te helpen op de weg naar succes,
vanaf mei van dit jaar in de functie van directeur.
Wim Soetaert is gepromoveerd als bio-ingenieur
aan de Universiteit Gent. Hierna was hij jarenlang
actief als onderzoeksdirecteur voor Europese
bioraffi naderijbedrijven in Duitsland en Frankrijk.
In 2004 werd Soetaert professor in de Industriële
Biotechnologie aan de Universiteit Gent. In die hoe-
danigheid ontstond bij hem het plan voor een pilot
plant die geboren werd in de vorm van de Bio Base
Europe Pilot Plant en waarvan hij directeur is.
U krijgt één minuut de tijd om uw eigen
pilot plant te pitchen tegenover uw collega.
Soetaert: ‘In de eerste plaats zijn wij een zeer
veelzijdige pilot plant. Wij zijn niet gespecialiseerd
in één proces, maar hebben een brede waaier
aan procesapparatuur en expertise: van witte
biotechnologie zoals fermentatie en biokatalyse tot
groene chemie en bioraffi nage. Dat alles bieden
wij aan onder één dak en als een one-stop-shop.
Dit is belangrijk voor processen die vaak uit diverse
processtappen bestaan. Ten tweede is onze pilot
plant nogal groot, bezoekers verbazen zich vaak
over de omvang ervan. Wij kunnen zowel kleinschalige
als grootschalige pilot tests uitvoeren en
proefproducties uitvoeren tot circa duizend ton per
jaar. Door onze locatie – in de haven van Gent –
zitten wij logistiek gezien gunstig voor de aanvoer
van biomassa. Bovendien hebben wij geen lastige
buren: de dichtstbijzijnde ‘familie’ is gevestigd op
drie kilometer afstand. Daardoor komen we niet
direct in de problemen als we al eens stof, lawaai
of stank maken. Het is per slot van rekening een
pilot plant, er gebeurt wel eens iets wat je niet
voorziet. Ten derde zijn wij volstrekt neutraal en
onafhankelijk van industriële belangen. Dat is erg
belangrijk om de confi dentialiteit van de processen
van onze klanten te kunnen garanderen.’
Roos: ‘De doelstelling van de BPF is het succesvol
maken van klanten: de innovators in de biobased
economy. Dit zijn zowel kleine start-ups als grote
multinationals. Zij hebben hulp nodig bij een cruciale
stap in de innovatieketen: opschaling. Bedrijven
willen bijvoorbeeld fermentatieprocessen kunnen
voorspellen of een fabrieksontwerp realiseren op
basis van onderzoeksdata, maar ook omdat proefproducties
nodig zijn waarmee materiaal wordt
geproduceerd voor een preklinische studie of marketingstudie.
BPF biedt de infrastructuur en ervaring
met tal van soorten fermentatieprocessen. Voor
individuele bedrijven vergen dergelijke faciliteiten te
hoge investeringen. Wij maken de opschalingsstap
kostentechnisch haalbaar en stimuleren zo innovatie
in de biobased economy. De BPF bouwt voort
op een jarenlange ervaring en is sinds mei dit jaar
operationeel als ‘open-access’ faciliteit.
>>>
Biobased Economy Magazine | 19

Er wordt nu geïnvesteerd in verdere uitbreiding
van de capaciteit en – met name – functionaliteit
van de pilot plants.’
Wat zien jullie als de grote uitdaging voor
jullie eigen pilot plant?
Soetaert: ‘De pilot plant gevuld krijgen. Wij hebben
vandaag de dag nog te weinig opdrachten.
We moeten voldoende projecten binnenhalen om
de winkel te doen draaien.’
Roos: ‘Wij moeten beiden binnen afzienbare
termijn onze kosten dekken en weten ook dat het
gaat lukken. De vraag is vooralsnog even hoe.
Het is onze gezamenlijke visie dat deze markt
waarin wij actief zijn sterk groeiende is. In een
groeiende markt moet je echter nodeloze investeringen
vermijden. Meer en meer zien wij bedrijven
die overwegen in een eigen pilot faciliteit te
investeren. Het is aan ons om ervoor te zorgen
dat men dit niet doet en gebruik maakt van onze
20| Biobased Economy Magazine
Wim Soetaert
faciliteiten. Wij moeten de onwetendheid – zoals
het idee dat het intellectueel eigendom niet
geborgd is als zij van onze faciliteiten gebruikmaken
– wegnemen. Ook moeten wij zorgen dat zij
de mogelijkheden kennen die wij bieden.’
Soetaert: ‘Ik sluit mij erbij aan dat bedrijven nogal
eens de neiging hebben om alles zelf te willen
doen. En het opzetten van een eigen pilot plant
kost ontzettend veel tijd en geld. Het wordt nog
een hele gang om bedrijven dit af te leren. Het is
veel effi ciënter en sneller om beroep te doen op
een reeds bestaande ‘open innovatie’ pilot plant en
zo neem je uiteindelijk ook veel minder risico.’
Kunnen jullie inmiddels al best practices
presenteren?
Soetaert: ‘Wij zijn al bijna twee jaar operationeel
en hebben reeds een aantal vaste klanten weten
te overtuigen die inmiddels kind aan huis zijn. De
periode tussen de eerste kennismaking en de eerste
order – de snuffelfase – duurt in deze tak van sport
al snel zes maanden. Onze beste reclame is dat
sommige klanten na die eerste test de weg hebben
gevonden en vandaag gewoon de telefoon oppakken
en vragen of ze direct langs kunnen komen.’
Roos: ‘Wij hebben natuurlijk een aantal aandeelhouders
die behoefte hebben aan testcapaciteit.
De meerderheid van de business moet echter van
buitenaf gaan komen. Dit moet in de komende
maanden gebeuren.’
Soetaert: ‘Wat leuk is om te zien, is dat klanten
slimmer naar buiten gaan dan ze binnenkwamen.
Gewoonlijk zijn hun medewerkers aanwezig tijdens
de uitvoering en het is dus ook een soort opleidingsproces.
Seeing is believing. Ons eigen personeel
bedient weliswaar de knoppen, maar onze
klanten denken actief mee en leren ontzettend veel
gedurende de pilot tests.’
In feite zijn jullie concurrenten, hoe proberen
jullie elkaar toch te versterken?
Roos: ‘Door het maken van ‘lawaai’ en het adverteren
van onze diensten. Beiden moeten wij op
de plaatsen waar wij komen kenbaar maken dat
de pilot plants er zijn. Dit helpt ons samen verder
en vermijdt nodeloze investeringen bij bedrijven.
Bij de pre-sale activiteiten kunnen wij in principe
één plus één is drie doen.’
Soetaert: ‘Wij moeten de koek gezamenlijk groter
maken. Wij staan maar tot op zekere hoogte
met elkaar in concurrentie. Als er iets is wat wij
niet kunnen, zullen wij de klant niet teleurstellen
maar proberen door te verwijzen naar de BPF.’
Roos: ‘Dat geldt omgekeerd evenzo. En afhankelijk
van de ontwikkelingen grootte van de koek
zullen onze pilot plants ook een internationale
aantrekkingskracht krijgen.’
Soetaert: ‘En er zullen geen tientallen pilot plants
ter wereld komen. Als er straks tien in de hele
wereld zijn van dit niveau, is het al veel. Ik word
bijna wekelijks gebeld door partijen die ook een
pilot plant willen starten. Wie nu nog moet beginnen
redt het niet. Wij hebben vier jaar voorsprong
en die voorsprong gaan we ook gebruiken.’
Als u een blik in de toekomst werpt; waarmee
bent u over vijf tot tien jaar tevreden?
Roos: ‘Als wij in de komende vijf jaar ons businessplan
waarmaken en een situatie weten te creëren
waarbij zonder al te grote effort bedrijven ons
weten te vinden. De ambitie is niet zo zeer om van
de BPF een gigantische winstgevende onderneming
te maken, maar vooral om aanjager van de
biobased innovatieketen te worden.’
Soetaert: ‘In de eerste plaats moeten wij uit de
kosten komen. Wij willen over vijf jaar ook een
grote expansie achter de rug hebben. De pilot
plant zoals die er nu staat, vormt slechts het begin.
Onze ambitie ligt vele malen hoger en wij willen
verder investeren in nieuwe procesapparatuur
zodat onze mogelijkheden met een factor drie
toenemen. Voor minder doen wij het niet.’
Wat merken jullie van de politieke ambitie
van de verschillende overheidsinstellingen?
Soetaert: ‘Politici hebben het vandaag vooral over
besparingen en over meer doen met minder. Wij
hebben de ambitie om binnen nu en vijf jaar met

een factor drie te groeien, en ik moet vaststellen
dat de overheid niet op de afspraak is. Politici hebben
de mond vol van innovatie totdat het geld kost.
En er heerst ook veel inertie: meer van hetzelfde is
de gemakkelijkste beslissing om te nemen. Zo heeft
onze overheid recent beslist om een miljard euro te
investeren in onderzoek naar kernenergie! Is dat nu
het grote toekomstgerichte innovatiebeleid?’
Roos: ‘Wij hebben net een omvangrijke subsidie
van de overheid mogen ontvangen. Dit toont
aan dat er in Nederland bij de overheid behoorlijk
veel politiek commitment is, dat zich uitstrekt
tot op de lagere beleidsniveaus. Het verkiezings-
en daaropvolgende formatieproces zal vrij
bepalend zijn voor toekomstige ontwikkelingen.
In Nederland heb je te maken met continu wisselende
regeringen die allen starten met nieuwe
plannen en inzichten maken. Vervolgens valt
voordat je het weet het kabinet al weer.’
Soetaert: ‘Het is zaak om te weten wat je wil, te
blijven trekken aan de kar en de overheid tegen
alle weerstand in te overtuigen. Uiteindelijk
gaan ze wel overstag, want we hebben heel
goede argumenten.’
Wat staat er met stip op één op jullie
wensenlijstje?
Soetaert: ‘Geld voor bijkomende investeringen in
nieuwe procesapparatuur. Daarvoor is overheidsgeld
nodig. Als wij vanuit onze running business
grote investeringen moeten doen, gaat het veel te
traag vooruit. Er komen nu al veel bedrijven langs
die ik niet kan helpen omdat ik bijvoorbeeld een
bepaald apparaat niet heb. Het is jammer als je
veel moeite doet om potentiële klanten over de
vloer te krijgen en deze vervolgens moet teleurstellen.
Je gaat ook niet naar de bakker om brood te
kopen en het pas de volgende week te krijgen. Als
de bakker geen brood heeft als je langskomt kom
je daar nooit meer terug. Wij kunnen niet wachten
tot de koeien eieren gaan leggen. De biobased
economy is een fundamentele transitie die met een
verschroeiende snelheid vooruit gaat. De overheid
moet hierbij veel sneller anticiperen op toekom-
Eric Roos
stige veranderingen. Men denkt nog teveel dat de
dingen langzaam evolueren, de ‘sense of urgency’
ontbreekt. Als je ziet hoe ‘langzaam’ de olieprijs
gestegen is, dan weet je hoe snel de wereld
werkelijk verandert. Als we niet opletten worden
we gewoon op snelheid gepakt en probeer een
rijdende trein maar eens in te halen.’
Roos: ‘Vanuit het perspectief van de BPF is mijn
grootste wens is om op korte termijn een aantal
klanten van buiten onze gewone aandeelhoudersgroep
binnen te halen. Wij willen ons portfolio
uitbreiden met nieuwe klanten. Mijn persoonlijke
drijfveer is dat we daarmee een grote en herkenbare
bijdrage aan de groei en het succes van de
biobased economy leveren.’
Hoe verloopt in jullie optiek de samenwerking
tussen Vlaanderen en Nederland
op het vlak van de biobased economy?
Soetaert: ‘Vlaanderen en Nederland zijn twee kleine
gebieden met beide dezelfde ambitie en die ook
nog eens dezelfde taal spreken. Wij moeten samenspannen,
anders delven wij het onderspit. De grote
buurlanden Duitsland, Engeland en Frankrijk gaan
met heel veel ambitie aan de slag in de biobased
economy. Het is een illusie dat je kunt samenwerken
met dergelijke grootmachten. Zowel Vlaanderen
als Nederland blijven het kleine broertje, je krijgt
hoogstens wat kruimels van de grote jongens. Als
wij niet samenwerken, worden wij verpletterd door
het bruut geweld van de buren. Tegelijkertijd is samenwerken
gemakkelijker gezegd dan gedaan. Het
begint al met twee pilot plants… Onze bewindslieden
belijden het met de mond, maar effectief
samenwerken is heel wat moeilijker.’
Roos: ‘Ik deel Wim Soetaert zijn mening, maar
ik wil het een en ander wel als een positieve
uitdaging neerzetten. Wij gaan niet bij de pakken
neerzitten. Er zijn twee mooie pilot plants met
zeer veel potentie.’
Soetaert: ‘En wij hebben ook een voordeel. Wij
hebben voorsprong opgebouwd terwijl de buurlanden
nog maar pas zijn gestart. Dat betekent
niet dat de overheid op haar lauweren mag rusten.
Want als wij die voorsprong niet verder uitbouwen
gaat hier vroeg of laat toch het licht uit. Blijven
duwen aan de kar is de boodschap.’
Bio Base Europe Pilot Plant
in het kort
Bio Base Europe is ontstaan uit een
Vlaams-Nederlandse samenwerking en
bestaat uit twee onderdelen: een pilot
plant voor biogebaseerde producten en
processen in Gent en een training center
voor procesoperatoren in Terneuzen. De
Bio Base Europe Pilot Plant is al bijna
twee jaar operationeel. Het is een flexibele
en polyvalente pilot plant die opereert
op kilogram tot ton schaal, om zo de
kritische fase tussen het laboratoriumproces
en de industriële productie te overbruggen.
De Bio Base Europe Pilot Plant
richt zich op zowel procesoptimalisatie,
opschaling en proefproductie van nieuwe
biogebaseerde producten zoals bioplastics,
biobrandstoffen, biomaterialen, biodetergenten,
levensmiddelingrediënten,
cosmetica en neutraceuticals.
Bioprocess Facility in het kort
Ruim twee jaar geleden maakte een Nederlandse
cluster van overheids- en kennisinstellingen
en bedrijven bekend ruim honderd
miljoen euro te investeren in de Bioprocess
Pilot Facility; een proefinstallatie voor onderzoek
naar biotechnologische processen. In de
faciliteiten van de BPF in Delft kan inmiddels
opschalingsonderzoek uitgevoerd worden
met betrekking tot de volgende werkgebieden:
voorbehandeling van biomassa, fermentatie
en opzuivering. De pilot plant werd
afgelopen mei officieel geopend.
Biobased Economy Magazine | 21

ZLTO-voorzitter Hans Huijbers:
‘Mestverwaarding kan Nederland meest
intensieve groene economie ter wereld bezorgen’
‘Voor elk vraagstuk van de samenleving is er in de natuur een oplossing. Wij kennen haar meestal
nog niet en dat is de uitdaging van de biobased economy: de oplossingen leren kennen. De biobased
economy is een verzamelnaam van al deze oplossingen en het is de kunst om verbindingen te leggen.’
Aan het woord is Hans Huijbers, voorzitter van de Zuidelijke Land- en Tuinbouw Organisatie (ZLTO).
In Noord-Brabant, Zeeland en Zuid-Gelderland
vertegenwoordigt de ZLTO bijna 18.000 leden.
Samen met het Limburgse broertje LLTB en de LTO
Noord vormt de ZLTO het landelijke samenwerkingsverband
LTO Nederland. In totaal zijn daar
zodoende bijna 50.000 agrarische ondernemers
bij aangesloten. De statistieken liegen er niet om,
want de agrarische sector vormt een substantieel
deel van de Nederlandse economie. Zo levert de
totale agrosector een bijdrage van zo’n tien procent
aan de binnenlandse economie en voorziet
deze ruim 660.000 Nederlanders van werk.
Ver-van-mijn-bed-show
ZLTO-voorzitter Hans Huijbers is al zo’n dertig jaar
actief in de agrarische sector en heeft zelf in het
Brabantse Wintelre nog altijd een melkveebedrijf.
Naar eigen zeggen kwam hij aan het begin van de
jaren negentig voor het eerst in aanraking met de
term biobased economy. ‘In die periode was ik in
Amerika voor een cursus en het begrip zong daar
destijds al rond. Toen werd het onderbouwd vanuit
thema’s als het winnen van stroom en koolstof
uit afval. Dat de biobased economy nu als het
ware een herintrede doet - los van het feit dat de
agrarische industrie net als tal van andere sectoren
al eeuwenlang biogebaseerd is – komt voort uit
de bio-cascadering. Meer en meer zie je in de
samenleving en bij het bedrijfsleven aandacht voor
het sluiten van kringlopen en het opwaarderen van
grondstoffen. Het is natuurlijk fantastisch als het
straks mogelijk blijkt om niet alleen agro-producten
maar ook agro-reststromen in een biobased economy
hoger te verwaarden. Echter, vooralsnog is de
kreet biobased economy voor agrariërs een vervan-mijn-bed-show.
Anderzijds: wanneer het over
de inhoud gaat, blijken al heel veel boeren geruime
tijd met het onderwerp bezig te zijn.’
Eind vorig jaar publiceerde de Brabantse denktank
Agro & Co onder meer op verzoek van de
22| Biobased Economy Magazine
ZLTO – die leden die actief voorsorteren op de
biobased economy de helpende hand wil reiken
– een visie op de huidige business kansen voorde
agrarische sector. ‘Er zijn diverse paden interessante
biobased paden naar voren gekomen’, licht
Huijbers toe. ‘De agrosector kan bijvoorbeeld
fungeren als toeleverancier van organische
reststromen waaruit nieuwe specialty chemicals
gemaakt kunnen worden. Ook de teelt van
nieuwe gewassen zoals algen, de ontwikkeling
van bioraffi nage en het opwaarderen van mest
behoren tot het kansenpalet.’
Front runners
Toch staan agrariers volgens Huijbers nog niet
massaal in de rij om zich volledig te storten op de
biobased economy. De ZLTO-voorman vermoedt
dat dit anders is zodra de eerste successen zichtbaar
zijn. ‘Wij moeten op zoek naar geschikte
partners en succesvoile business cases. Met front
runners zoals de Essents, Nuons en DSM’s van
deze wereld willen wij bijvoorbeeld kijken of er
meer uit mest te halen valt dan energie. Zo kun
je misschien natuurlijke enzymen isoleren. Als dat
lukt, dan komt de volumineuze en bulkachtige
grondstof mest ook in een positief daglicht te
staan en kan het boeren geld gaan opleveren.’
Met mest is een voor agrariërs – maar ook voor
milieu- en duurzaamheidsdoelstellingen – belangrijk
thema genoemd. ‘In het verleden was
mest een boerenprobleem en nu zien steeds
meer partijen mest ineens als een uitstekende
grondstof’, stelt Huijbers. ‘Wij verkondigen dit al
jaren. Als wij de helft van de Brabantse koeienmest
op de juiste wijze zouden verwerken, zou
Nederland zelfs in één klap een stevige bijdrage
kunnen leveren aan de Kyotodoelstellingen van
2050. Het is onze ambitie om weg te bewegen
van de probleempolitiek en met mest op te
schuiven naar een integrale duurzaamheidsoplos-
sing. En door mest als een kans te zien en de
economie hierop te ontwikkelen, kan Nederland
de meest intensieve groene economie worden die
wereldwijd bestaat. Wij moeten nog meer onze
krachten bundelen en nieuwe coalities sluiten.’
Volwaardige partner
‘Maar het houdt voor de boer niet op bij mest’,
vervolgt Huijbers. ‘Op en rond het erf is er veel
te winnen. De boerderij is namelijk per saldo een
kleine lokale biobased economy. Zoogdieren zijn
misschien wel het beste voorbeeld. Zij maken
op de boerderij de meest waardevolle producten
der natuur: melk en vlees. Een product van een
intrinsieke kwaliteit.’
Volgens Huijbers is het van groot belang dat agrariërs
voor de totstandkoming van een (inter)nationale
biobased economy als volwaardige partners
gezien worden. ‘Onze sector, plantaardig en
dierlijk, speelt een cruciale rol in de keten van de
biobased economy en dat wordt helaas nog lang
niet altijd overal her- en erkend. De geschiedenis
heeft geleerd dat grote multinationals dit ook pas
beseffen als hun grondstoffenstromen dreigen op
te drogen. Dus ja, alle voorspellers hebben gelijk
als ze zeggen dat de biobased economy ook voor
onze sector veel kansen biedt, maar het zou zo
maar eens twintig jaar kunnen duren voor het een
en ander tot wasdom komt. Hoe dan ook, voor de
biobased economy is de landbouw de onmisbare
schakel.’ Tegelijkertijd voorspelt Huijbers dat
successen snel tot een grootschalige uitrol binnen
de agrarische sector zullen leiden. ‘Als een boer
eenmaal een succesje heeft of ziet, deelt hij dit
ontzettend snel met zijn collega’s. In het onderling
delen van dergelijke kennis zijn wij met onze sector
wereldkampioen. Succesvoile business cases
worden door boeren snel terugvertaald naar hun
eigen erf. Dergelijke zaken gaan als een lopend
vuurtje door de sector.’

Biobased Economy Magazine | 23

Terug naar de basis van biobased succes
‘Biobased Economy’ is een ongelofelijk ruime
term. Dat levert in de praktijk bij mij (en vele
anderen) soms problemen op. Benamingen
rondom datzelfde onderwerp worden door
elkaar heen gebruikt en op verschillende manieren
geïnterpreteerd, denk aan cleantech,
bioraffinage en duurzaamheid. Het leidt soms
tot komische situaties.
Ik heb het daarom maar even opgezocht. De
biobased economy is een economie waarin
bedrijven – nationaal en internationaal – nonfoodtoepassingen
vervaardigen uit groene
grondstoffen (biomassa). Of mooier gezegd, het
gaat over de overgang van een economie die
draait op fossiele grondstoffen naar een economie
met biomassa als grondstof voor non-food:
van ‘fossil-based’ naar ‘bio-based’. We hebben
het dan over bijvoorbeeld inhoudsstoffen, chemicaliën,
materialen, elektriciteit en warmte.
Persoonlijk heb ik sterk de behoefte aan helderheid.
Als ik het al niet begrijp, mag ik dat
dan van anderen verlangen? Wat zou het mooi
zijn als de overheid ons een handje helpt bij
het verhelderen en concretiseren van haar visie
op de Biobased Economy. Ondernemers krijgen
daarmee een veel beter zicht op de aspecten
van biobased business. Ik denk dat zij vrij pragmatische
mensen zijn die best willen investeren
in nieuwe activiteiten, omdat dat goed is voor
het milieu én de economie. Door de eindigheid
van fossiele brandstoffen zijn we ook min of
meer gedwongen om dat te doen.
Helaas hebben ondernemers door de veelomvattendheid
van het begrip vaak onvoldoende
zicht op waar het lonkend perspectief zit. Er
worden door de overheid best veel biobased
initiatieven ondersteund. De intentie is goed,
dat is het niet. Maar een groot deel van deze
initiatieven wordt niet opgepakt door het
bedrijfsleven omdat ze breed opgezet en
aanbodgestuurd ingericht zijn. Men kiest een
24 | Biobased Economy Magazine
oplossingsrichting zonder na te denken over
het uiteindelijke verdienmodel: wie gaat
waarmee geld verdienen?
Technologische innovatie is bovendien gecompliceerder
dan binnen bestaande ketens,
doordat de biobased economy sectoroverschrijdend
is. Sectoren die voorheen weinig
met elkaar te maken hadden worden bij
biobased initiatieven geacht samen te werken.
Verschillende werelden worden bij elkaar
gebracht, terwijl niet helder is welke kennis
elkaar versterkt. Alleen door het gestructureerd
uitwisselen van bestaande en het ontwikkelen
van nieuwe kennis kunnen nieuwe
waardeketens gemakkelijker worden opgezet.
Net als in andere sectoren vereist het opzetten
van een nieuw verdienmodel financiële
en technologische inspanningen, dat is
duidelijk. Maar laten we niet vergeten dat
juist in deze nieuwe biobased economy het
meer moeite kost om totaal nieuwe waardeketens
te bouwen. Elke schakel moet een
stuk toegevoegde waarde leveren waardoor
een succesvol eindproduct kan ontstaan.
Biodiesel uit schimmels? Bouwmateriaal
uit paprikasteeltjes? Mono-vergisting van
varkensmest? Ingrediënten uit afvalwater?
Het betekent allemaal een nieuwe keten. Het
is dan ook belangrijk om nu primair te focussen
op de kracht van ketensamenwerking.
Ik geloof dat daar de eerste slag ligt die we
moeten maken om kansrijke, bruikbare biobased
innovaties te realiseren.
En tenslotte: natuurlijk zijn er al successen
te noemen! Ik denk bijvoorbeeld aan BES
Exploitatie in Sittard dat een biomassa-
energiecentrale heeft gerealiseerd die als
brandstof groenafval uit de regio gebruikt.
Alain Dirven
Innovatieadviseur Syntens

Noord-Nederland maakt zich op voor driedaagse van Emmen
Project Agrobiopolymeren verbindt Nederland met Duitsland
Vorig jaar zomer ging in Noord-Nederland en Noordwest-Duitsland het grensoverschrijdende
samenwerkingsproject Agrobiopolymeren van start. Het project – dat ruim 2,4 miljoen Europese subsidie
ontvangt vanuit het INTERREG-programma – richt zich op de ontwikkeling en toepassing van nieuwe
biokunststoffen en vezels. Deze worden verwerkt in groene industriële en consumentenproducten.
Daarbij wordt geprobeerd zo veel mogelijk gebruik te maken van regionale grondstoffen en organische
reststromen. ‘Het project heeft inmiddels al de nodige spin-off gegenereerd zoals de ontwikkeling van
een nieuwe oogstmachine voor hennep’, vertelt Errit Bekkering, die namens de Noord-Nederlandse
investerings- en ontwikkelingsmaatschappij NOM betrokken is bij het project.
Agrobiopolymeren speelt zich af in de Eems
Dollard Regio (EDR), de noordelijkste Europese
grensregio langs de Nederlands-Duitse grens.
‘Het project verbindt niet allen regio’s maar ook
verschillende sectoren’, licht Bekkering toe. ‘Zo
wordt de agrosector verbonden met industriële
partijen en kennisinstellingen. Al deze partijen
hebben een belang om te investeren in de ontwikkeling
van de markt van biopolymeren. Industriële
partijen kunnen hun producten en ook hun
afzet verduurzamen terwijl agrarische bedrijven
de kans krijgen hun reststromen te verwaarden.
Het mes snijdt zo aan twee kanten.’
Toepassingsgebieden
‘Biogebaseerde kunststoffen moeten in de
toekomst de huidige op aardolie gebaseerde
kunststoffen vervangen’, vervolgt Bekkering
het gesprek. ‘Met Agrobiopolymeren proberen
wij als regio die ontwikkeling te versnellen. In
totaal nemen zo’n vijfentwintig bedrijven en
instellingen deel aan het project en het scala
aan producten is dan ook zeer breed.’ Het
project Agrobiopolymeren is verdeeld in tien
subprojecten die vier toepassingsgebieden
kennen: composteerbare garens, tijdelijke
netstructuren, afbreekbaar verpakkingsmateriaal
en natuurlijke vezels. Samen zijn deze
goed voor een breed scala aan producten: van
vloerbedekking tot melkbekers en van deksels
tot industriële garen.
Een van de bijzondere aspecten aan het project
is volgens Bekkering de intensieve samenwerking
via de Triple Helix: ondernemers, onderzoekers
en overheden. Vanuit het overheid- en
onderzoekslandschap nemen naast de NOM in
Groningen bijvoorbeeld ook Stenden Pré in Emmen
en het Niedersachsen Netzwerk Nachwachsende
Rohstoffe (3N) in Werlte deel. ‘Een leuk
aspect is ook de kennisdeling’, stelt Bekkering.
‘In het Kenniscentrum Akkerbouw Noord- en
Oost Nederland (KANON) is een tentoonstellingsruimte
ingericht waarin belangstellenden
informatie kunnen krijgen over biogebaseerde
kunststoffen en het verloop van het project. Hier
worden de producten getoond die binnen het
project worden ontwikkeld.’
Community
Een van de onderdelen van het project waar de
NOM zich mee bezighoudt binnen is het samenbrengen
van competentienetwerken. ‘Wij willen
zoveel mogelijk belanghebbenden samenbrengen
om zo synergie tot stand te brengen’, aldus
Bekkering. ‘Via verschillende bedrijfsbezoeken,
workshops en andere bijeenkomsten breidt het
aantal deelnemers van het project zich voortdurend
uit. Tijdens de driedaagse van Emmen
(zie kader op pagina 27) zal op de tweede dag
kennis uit het project gedeeld worden. Verder
organiseren wij in de komende periode onder
meer een bedrijfsbezoek naar melkveehouder
Der Engelenhof. Samen met Ahrend probeert
dit Duitse bedrijf een nieuw type melkbeker te
ontwikkelen. In Duitsland wordt tussen de middag
nog schoolmelk gedronken door kinderen
en jongeren.
>>>
Biobased Economy Magazine | 25

Duitse en Nederlandse
projectpartners slaan handen ineen
In het INTERREG-project Agrobiopolymeren
nemen zowel Nederlandse als Duitse bedrijven
en kennis- en overheidsinstellingen deel. In
totaal zijn er circa vijfentwintig stakeholders.
Vanuit Nederland nemen de volgende
partijen deel: NV NOM, Bioclear, API
Institue, Edel Backing, Business Center
Klazienaveen, Queens Grass, Stenden University,
Stichting Dienst Landbouwkundig
Onderzoek, Landbouwbedrijf Dun, Hemp-
Flax, Groengroep Eelde, BIONND, Breijn,
Avantium en Horticoop.
Vanuit Duitsland nemen de volgende
partijen deel: 3N Kompetenzzentrum
Niedersachsen Netzwerk Nachwachsende
Rohstoffe, Propex Fabrics, Güth & Wolf,
Der Engelenhof, Natura Verpackungs,
Ap extrusion, Hochschule Bremen, Niedersächsische
Rasenkulturen NIRA, RKW,
Firma Andreas Kupke en Naftex.
De projectdeelnemers (zie foto’s) van Agrobiopolymeren
brachten deze zomer een bezoek aan het
Duitse bedrijf Güth & Wolf dat bandweefsels produceert
die te vinden zijn in hondenriemen, autogordels
en gordijnen. Het bedrijf werkt binnen het
project aan bandweefsel van een sterk PLA-garen.
26 | Biobased Economy Magazine
>>>
Der Engelenhof levert die schoolmelk en wil
deze laten serveren in plastic bekers die
na gebruik in een biovergister
verwerkt kunnen worden.
Verder willen wij dit jaar
ook nog een bezoek brengen
aan Edel Backing.
Dit alles om te zorgen
dat de Nederlandse en
Duitse ondernemers
elkaar steeds beter
leren kennen en elkaar
weten te vinden. Het ideaal
beeld is dat een grensoverschrijdende
biobased
community ontstaat.’
Oogstmachine
Een van de ondernemers
die nu al zeer te spreken
is over de resultaten
van Agrobiopolymeren
is Albert Dun van het in
Oude Pekela gevestigde
Hennepverwerkingsbedrijf
Dun Agro. ‘Wij
verrichten al jaren
onderzoek naar de toepassing van hennepvezels
in biopolymeren’, vertelt Dun. ‘Dit was voor ons
ook aanleiding om mee te doen aan dit innovatieproject.
Binnen Agrobiopolymeren zijn wij
een grondstofleverancier. Het is onze taak om
de hennepvezels op perfecte lengte en fijnheid
aan te leveren bij de industriële partijen die
deze vervolgens toepassen in hun producten.’
Dun stelde zich vooraf ten doel middels Agrobiopolymeren
zijn eigen productieproces te optimaliseren
en daar waar nodig aan te passen.
Uiteindelijk heeft deze ambitie geleid tot een
nieuwe oogstmachine voor hennep.

‘Wij hebben binnen het project met een Duits
mechanisatiebedrijf een machine ontwikkeld die
het blad van de stengel scheidt’, vertelt Dun. ‘Zo
kunnen beide delen van de plant apart geoogst
en vermarkt worden.’ De specifi ek op het blad
gerichte oogstmethode van Dun Agro is een
unicum. De machine is uitgerust met een in
hoogte verstelbare stengelstripper. Deze ontdoet
ongeveer de bovenste zeventig centimeter
van de hennepstengels van het blad. ‘Dit blad is
vanwege het eiwitgehalte goed toepasbaar als
veevoer’, aldus Dun.
Korte vezels
Dat Agrobiopolymeren voor Dun Agro tot een
nieuwe oogstmachine heeft geleid is volgens
Dun niet meer dan bijzaak. ‘Nogmaals ons
hoofddoel was het verbeteren van het productieproces
en dat is gelukt. Tot op heden
werkten hennepverwerkers met omgebouwde
vlasoogstmachines, dat is voor ons nu niet
meer nodig. Het onderscheid is ook noodzaak
want waar vlas lange vezels voor bijvoorbeeld
textieltoepassingen kent, worden hennepvezels
als korte vezels toegepast. Wij hebben deze
oogstmachine enkel gebouwd omdat andere
partijen daar onvoldoende kennis en kunde voor
hebben of niet met het oogstproces bekend zijn.
Wij willen als agrarisch bedrijf geen machinefabrikant
worden. Via dit traject is het productieproces
van hennep uiteindelijk met zo’n twintig
procent verbeterd. Dit betekent dat wij nu op
een rendement van negentig procent zitten. Een
fantastisch resultaat!’
Noord-Nederland maakt zich op voor driedaagse van Emmen
Op woensdag 28, donderdag 29 en vrijdag 30 november vinden in Noord-Nederland de
driedaagse van Emmen plaats. Het evenement is een logisch vervolg op de Noordelijke
Conferentie Biobased Economy die eind vorig jaar in Heerenveen plaatsvond. ‘Gedurende
deze dragen wordt ondernemend Noord-Nederland op de hoogte gebracht van alle actuele
ontwikkelingen rond de biobased economy en de groene ambities van de regio’, vertelt Jaap
Jepma van Noordtij, een van de organiserende partijen. ‘Groene chemie is in feite de rode
draad en het moto is market meets policy.’
De eerste dag van de driedaagse richt zich op het thema applied sustainable polymers. ‘Deze
dag zoomt daarmee in op de recycling van kunststoffen. Het programma wordt momenteel
samengesteld door de high tech kennisinstelling Mikrocentrum en productontwerp- en ontwikkelbureau
Pezy. Dag twee staat in het teken van de Biobased Society. Hier ontvouwen
overheids- en kennisinstellingen hun beleid en onderzoek, maar wordt ook uitgebreid stilgestaan
bij een aantal innovatieprojecten. Achtereenvolgens komen de projecten Agrobiopolymeren,
BIOCAB en BioBRUG aan bod. Tenslotte staan op de laatste dag van de driedaagse
de groene ambities van Zuidoost-Drenthe en Emmtec Industry & Business Park centraal. Dit
bedrijventerrein dat zestig jaar bestaat, herbergt procesindustrie en chemische industrie
gericht op de productie van kunststoffen en geavanceerde materialen.’
Jepma besluit: ‘Ons belangrijkste doel is om als organisators en wisselwerking tussen marktpartijen
die concreet aan de slag zijn met de groene economy te verbinden met beleidsmakers
en kennisontwikkelaars.’
Meer informatie over de driedaagse van Emmen is binnenkort te vinden op de website van de
Noordelijke Biobased Society: www.biobased-society.nl
Biobased Economy Magazine | 27

De business van de Green Deals:
Twintig procent van tweede ronde groene publiek-private
overeenkomsten heeft betrekking op biobased economy
In de zomerperiode sloot de Rijksoverheid zesenvijftig nieuwe Green Deals af. Twaalf van deze deals
hebben betrekking op de biobased economy. In totaal speelt daarmee bijna twintig procent van
de Green Deals zich op het domein van de biobased economy af. Maar wat moeten deze publiekprivate
overeenkomsten aan bedrijvigheid opleveren? De redactie van Biobased Economy Magazine
analyseerde de twaalf nieuwste biobased deals.
Bedrijven, maatschappelijke organisaties en burgers
zien veel kansen voor groene groei, maar kunnen
die vaak niet verwezenlijken. Met deze gedachte
riep de Rijksoverheid de Green Deals inmiddels
bijna een jaar geleden in het leven. De Green Deals
moeten afspraken zijn die obstakels wegnemen.
Bijvoorbeeld door eenvoudiger vergunningen te
verlenen of door samenwerkingspartners bijeen
te brengen. Zo dragen ze elk hun steentje bij en
zijn het individueel kleine, maar wel betekenisvolle
stappen op weg naar een duurzame economie. En,
op de langere termijn moeten ze bijdragen aan het
creëren van groene bedrijvigheid.
Nova Lignum
Een van de Green Deals die de potentie heeft om
veel bedrijvigheid te creëren, werd afgesloten door
Nova Lignum. Deze start-up wiens naam in het
Latijns ‘nieuw hout’ betekent, is een initiatief van
de West-Brabantse aubergineteler Green Brothers.
28| Biobased Economy Magazine
Nova Lignum maakt ecologische gevelbekleding uit
plantenvezels van de aubergine. Het bedrijf sloot een
Green Deal voor het mogelijk maken van het (grootschalig)
produceren van deze bouwmaterialen. De
materialen van Nova Lignum bestaan voor negentig
procent van het volume uit lignocellulosevezels van
diverse oorsprong, gecombineerd met een geopolymeer.
De vezels kunnen uit bronnen als naaldbomen,
berm- en natuurgrassen, stengels van bloemen en
glasgroenten komen. ‘De Green Deal moet niet alleen
leiden tot een rendabele business case, maar tot
contracten met partijen in de bouwwereld’, vertelt
Johan Groenewegen van Nova Lignum.’
De Rijksoverheid heeft zich met de overeenkomst
verplicht om Nova Lignum te helpen met het tot
stand brengen van verbindingen met kennisinstellingen
en marktpartijen die actief zijn op het
gebied van (biobased) bouwen. Groenewegen: ‘Wij
beschikken onder meer al over de nagenoeg marktrijpe
biobased gevelbekleding. In 2013 gaan we
Patrick Groenewegen va Nova Lignum
presenteert zijn biobased gevelbekleding
in productie. Momenteel oriënteren wij ons op het
selecteren van een productielocatie en het regelen
van de fi nanciering. Wij starten in Nederland en
verwachten hier binnen drie jaar rendabel te zijn.’
Biobased Innovations
Twee Green Deals die zich eveneens in het Westen
van de provincie Noord-Brabant afspelen, zijn die
van Biobased Innovations en de Green Chemistry
Campus. Biobased Innovations is het businessplatform
in Zuidwest-Nederland waar nieuwe initiatieven
tussen bedrijven uit de agro- en chemiesector
ontstaan en ontwikkeld worden. NV REWIN West-
Brabant sloot voor het platform de Green Deal met
als doel het opzetten van diverse vraaggestuurde
R&D-werkprogramma’s die aansluiten bij de bestaande
toplocaties in de regio: de Green Chemistry
Campus, Nieuw Prinsenland en Moerdijk. De
Green Deal zal niet direct tot veel nieuwe bedrijvigheid
leiden, maar wel een goede basis creëren
voor een succesvolle biobased economy. Biobased
Innovations wil via de deal namelijk onderwijs
voor de transitie naar de biobased economy ontwikkelen.
Verder beoogt men de drie toplocaties te
verbinden en zo een Europese koploper binnen de
biobased economy te worden.
Een van de drie toplocaties – de Green Chemistry
Campus – sloot ook zelf een Green Deal af. Net als
bij Nova Lignum, heeft de overeenkomst met de
overheid aardig wat potentie om nieuwe werkgelegenheid
te creëren. De deal moet een belangrijke
bijdrage leveren aan de ambitie om eind 2014 op
de Green Chemistry Campus ongeveer veertien bedrijven
gevestigd hebben, waardoor op basis van
een business case, verantwoord geïnvesteerd kan
worden in nieuwbouw en incubatieprogramma. In
2020 moeten er uiteindelijk 270 banen zijn gecreëerd
en een toename van het Bruto Nationaal
Product van vijfenzestig miljoen euro.

Noord-Nederland
In het Noorden van het land sloten de Kamer van
Koophandel en Noord-Nederland een Green Deal.
Het doel? Het versterken van de mogelijkheden van
technologische en economische ontwikkeling van
de biobased economy in de regio Veenkoloniën-
Eemsdelta. De Kamer van Koophandel werkt
binnen de overeenkomst samen met het Rijk aan
het wegnemen van belemmerende regelgeving op
de bedrijfsvoering en bedrijfsontwikkeling in de
sectoren agro, chemie, energie en bouw. Door het
wegnemen van de belemmeringen moet uiteindelijk
nieuwe bedrijvigheid kunnen ontstaan. Over de
het effect van de deal op de regionale hoeveelheid
banen en de bijdrage aan het Bruto Nationaal
Product valt vooralsnog moeilijk wat te zeggen.
Noordzeeboerderij
Een Green Deal die met het oog op de toekomst
wel de nodige hoeveelheid werkgelegenheid kan
creëren is gesloten door de Stichting Noordzeeboerderij.
Deze is begin dit jaar opgericht door
Ecofys, Hortimare en ATO en heeft als doel een
proefboerderij voor zeewierteelt op de Noordzee
te realiseren. Om economisch renderende zeewierboerderijen
mogelijk te maken zijn kennisontwikkeling
en ervaring nodig. In de komende jaren wil
Stichting Noordzeeboerderij daarom in nauwe
samenwerking met onderzoeksinstituten, overheid
en het bedrijfsleven een proefboerderij van één
vierkante kilometer ontwikkelen op de Noordzee.
Als zeewierteelt langs deze weg geoptimaliseerd
wordt, komt er veel meer biomassa beschikbaar
voor biobased toepassingen en voor voeding,
voeder, farma, cosmetica, chemie en energie. De
proefboerderij dient zo als incubator voor startende
initiatieven en zal worden ingezet voor het onderzoeken,
ontwikkelen, testen en demonstreren van
onder meer de teelt van zeewier.
Dutch Grown Polymers
Het consortium Dutch Grown Polymers – bestaande
uit Suiker Unie, Purac en Synbra – behoort uit de
tweede reeks Green Deals tot een van de spreekwoordelijke
toppers. Het samenwerkingsverband
gaat met de Rijksoverheid in een haalbaarheidsstudie
onderzoeken of in Nederland een productieketen
van suikerbiet tot PLA-bioplastics kan worden
gerealiseerd. Nadat de verkennende fase heeft
plaatsgevonden, wordt in een tweede fase gekeken
naar de opbouw van de productieketen. Het consortium
beoogt de productie- en technologieontwikkeling
te bewerkstelligen die in deze fase nodig zal
zijn. De Green Deal levert zodoende een concrete
bijdrage aan de versterking van de concurrentiepositie
van Nederland in de biobased economy.
Grondankers
Biobased grondankers ontwikkelen ter ondersteuning
van jonge bomen. Het is de basis van de
Green Deal van Natural Plastics. Het bedrijf wil het
systeem van grondankers in de markt zetten als
alternatief voor boompalen. Omdat er tot nu toe
erg veel boompalen worden gebruikt, kan de overgang
naar het systeem van Natural Plastics niet
alleen de materialenkringloop sluiten maar ook
een grote CO2-reductie opleveren. Door boompjes
te planten met dit systeem kan een kostenbesparing
van twintig procent ten opzichte van de traditionele
methode met houten boompalen worden
bereikt. De Rijksoverheid biedt Natural Plastics
marktondersteuning, want vooralsnog is er een gebrek
aan afzetmarkt door de geringe bekendheid
van veel partijen met het systeem. Het beoogde
resultaat is dat meer bomen geplant gaan worden
met behulp van Natural Plastics’ Keeper Systeem,
dat zo niet alleen werkgelegenheid oplevert, maar
ook een kostenbesparing in het planten en onderhouden
van jonge bomen.
De overige biobased Green Deals
Equfec, Stichting iNSnet, Staal Agritech en
Paard & Zo sloten onder de titel ‘De Winst
van Paardenmest’ een Green Deal. De verschillende
stakeholders willen bouwen aan
een installatie die paardenmest en strooisel
kan drogen en pelleteren. Uiteindelijk denkt
het bedrijf maar haar partners circa zestig
procent van alle paardenmest in Nederland
met haar technologie duurzaam te kunnen
verwerken. De Green Deal moet daartoe
eerst een aantal knelpunten uit de weg
ruimen op het gebied van de meststoffenwet
en de verordening dierlijke bijproducten.
In 2013-2014 bouwt het projectteam een
pilotinstallatie. In Nederland is ruimte voor
ongeveer honderd van dergelijke installaties.
NRK – de branchevereniging voor de rubber-,
recycling-, en kunststofi ndustrie – heeft een
Green Deal gesloten voor de ontwikkeling en
invoering van Groen Certifi caten voor (polymeer)chemische
producten die bestaan uit
hernieuwbare grondstoffen. Deze certifi caten
moeten het gebruik van hernieuwbare grondstoffen
stimuleren. In het project worden de
certifi caten ontwikkeld en toegepast door een
samenwerking tussen bedrijven, kennisinstellingen
en de overheid. Het Rijk is een belangrijke
stakeholder omdat zij de neutraliteit en
betrouwbaarheid kan borgen. Het NRK stimuleert
haar leden actief deel te nemen.
Branchevereniging Koninklijke VNP heeft
mede namens Eska Graphic Board, Papierfabriek
Schut en Smurfi t Kappa een Green
Deal gesloten voor onderzoek naar alternatieve
grondstoffen voor papierproductie. De
papier- en kartonindustrie streeft ernaar een
signifi cant deel van haar houtgebaseerde
grondstoffen te vervangen door alternatieve
nieuwe grondstoffen. Met deze grondstoffen
worden proeven en experimenten uitgevoerd.
Biobased Economy Magazine | 29

Green Chemistry Campus, Bergen op Zoom
Accelerating Biobased Business
www.greenchemistrycampus.com
Plasticslaan 1, 4612 PX Bergen op Zoom
tel. 076 5646770
info@greenchemistrycampus.com
Voordelen voor bedrijven
• Locatie SABIC Bergen op Zoom: strategische ligging in de Vlaams-Nederlandse Delta en in logistieke hotspot
• Aantrekkelijk vestigingsklimaat met bewezen track record in de Bio Based Business
• Technicum voor proces- of productexperimenten na pilot plant fase en validering op semi-commerciële schaal
• Co-siting mogelijk in overleg met SABIC
• Unieke voorzieningen, inclusief laboratoria, utilities en veiligheid: uitstekende basis voor ontwikkeling & innovatie
• Geïntegreerd businessprogramma rondom werklijnen voor 3 marktsegmenten
• Toegang tot kennisinstellingen, o.a. WUR, TU/e, Avans Hogeschool (Expertise Centrum Biobased), Hogeschool Zeeland en Universiteit van Gent
Green Chemistry Campus
“Agro Meets Chemistry”
ECONERGIE CONFERENTIE & BEURS A 29 & 30 JANUARI 2013 A INTRES HOEVELAKEN
LOKALE DUURZAME ENERGIEOPWEKKING
IN DE GEBOUWDE OMGEVING
BOEK NU UW STAND
ECONERGIE
THEORIEËN, STRATEGIEËN EN PRAKTIJKOPLOSSINGEN
A Zon- en windenergie A PV en warmte opwekking A
Warmte kracht koppeling A Warmte- en koudeopslag
DE NIEUWSTE DUURZAME PRODUCTONTWIKKELINGEN EN
TECHNOLOGIEËN
A Luister naar topsprekers uit bedrijfsleven en overheid
tijdens de conferentie
A Ontmoet beslissers, eindgebruikers en producenten
Media partners: Organisator:
SPONSOR WORDEN OF EEN STAND OP ECONERGIE? KIJK VOOR MEER INFORMATIE EN DE MOGELIJKHEDEN OP WWW.ECONERGIE.NU

TNO’er Jan Harm Urbanus over partnership met Green Chemistry Campus:
‘Een internationaal cluster van bedrijven en
kennisinstellingen is onze droom’
TNO heeft zich begin juni offi cieel verbonden aan de Green Chemistry Campus. Waar TNO vooralsnog
vertegenwoordigd wordt door drie medewerkers, ligt groei naar betrokkenheid en aanwezigheid van veertig
TNO onderzoekers vanuit diverse disciplines in het verschiet. ‘Daartoe is het wel noodzaak dat een bloeiend
en groeiend internationaal cluster van kennisinstellingen en kleine en grote bedrijven ontstaat’, stelt Jan
Harm Urbanus, namens TNO verantwoordelijk voor de samenwerking met de Green Chemistry Campus.
TNO verbond zich afgelopen juni offi cieel met de Green Chemistry Campus.
Op de campus – gelegen op het terrein van kunststofproducent SABIC in
Bergen op Zoom – doen bedrijven onderzoek naar het maken van biobased
kunststoffen en andere producten uit onder meer landbouwresten. ‘Ongeveer
een jaar geleden vonden de eerste gesprekken tussen de campus en TNO
plaats’, blikt Urbanus terug. ‘Na de afronding van de inwendige renovatie van
het onder andere door ons betrokken gebouw, is onze samenwerking met de
campus in juni offi cieel geworden. Wij zien de campus als uitvalsbasis voor de
rest van de regio Zuid-West Nederland, ook wel de BioBased Delta genaamd.’
Drietrapsraket
Volgens Urbanus werkt TNO via een drietrapsraket: het uitbreiden van het
(inter)nationale netwerk, het initiëren van innovatieprojecten en tenslotte de
ontwikkeling van een meerjarig innovatieprogramma. ‘Wij hebben het doel en
de ambitie om de campus en haar partners te ondersteunen bij het bewerkstelligen
van hun innovaties’, stelt Urbanus. ‘Dit betekent niet het schrijven
van dikke rapporten, maar hen daadwerkelijk helpen een waardeketen te
realiseren en kringlopen te sluiten. In de ketens wordt biomassa omgezet in
producten die worden gebruikt door consumenten of bedrijven. Onze eerste
belangrijke activiteit is het uitbreiden van ons bestaande netwerk om visie en
strategie te delen en de boodschap te verkondigen dat wij organisaties kunnen
ondersteunen bij het introduceren van hun innovaties.’
De tweede pijler is projectontwikkeling, het gezamenlijk realiseren van
showcases. De eerste projecten waarin TNO toegevoegde waarde levert zijn
inmiddels opgestart. Urbanus: ‘Zo voeren wij samen met een aantal midden-
en kleinbedrijven een project uit in de vorm van een technologiecluster
dat de recycling van oplosmiddelen bekijkt. Een ander project is geënt op het
genereren van groene bouwstenen uit suikers om uiteindelijk bioplastics te
vervaardigen. Daarnaast zijn we met een fl ink aantal anderen in gesprek over
toekomstige mogelijkheden tot samenwerking. Kortom: er zijn een aantal
projecten opgetuigd en er zullen er nog meer volgen. Wij opereren hierbij
niet vanuit een ‘push’-, maar een ‘pull’-gedachte. We werken vraaggestuurd,
anders verdwijnt het resultaat in de la en werpt het onvoldoende vruchten
af. Vanuit die fi losofi e is het aantal medewerkers dat op termijn vanuit de
campus actief zal zijn, ook nog niet defi nitief vastgelegd. Wij willen met een
substantiële groep mensen actief zijn – ook als commitment naar de regio –
maar wel gebaseerd op de vraag vanuit overheid en bedrijfsleven.’
Roadmap
Naast het uitbreiden van het netwerk en het optuigen van innovatieprojecten
hoopt Urbanus ook bij te kunnen dragen aan de totstandkoming van een
grootschalig innovatieprogramma. ‘Een programma met internationaal toonaangevende
bedrijven en kennisinstellingen, gefocust op groene bouwstenen.
Op die manier verkrijg je continuïteit en consistentie in het onderzoek en lukt
het bovendien om als campus iets van internationaal formaat neer te zetten.
Het programma zal gericht zijn op implementatie. Dit programma moet nog
verder worden vormgegeven in samenspraak met bedrijven, maar we hebben
de eerste zogenaamde stepping stones al in gedachten.’
Concentratie
‘Wij willen zoals gezegd op de campus komen tot een internationaal sterk
cluster, dat is onze droom’, vervolgt Urbanus. ‘Ons succes in de regio is hier
ook van afhankelijk. Wij hopen dat een substantieel aantal andere Europese
kennisinstellingen – zoals Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN), Fraunhofer,
VITO en bijvoorbeeld Wageningen UR – naar Bergen op Zoom komen.
In onze visie zit daar geen limiet op. Hoe meer kennisinstellingen, hoe sterker
de concentratie op een bepaald thema kan worden. Dit zal ook weer leiden
tot het aantrekken van grote bedrijven.’
Urbanus besluit: ‘Eind 2012 zijn wij tevreden als er vijf of zes kleine bedrijfjes
op de campus bijgekomen zijn, er minstens nog een kennisinstelling zich aan
de campus verbonden heeft en er ver egaande gesprekken gevoerd worden
over de vestiging van een of twee grote bedrijven.’
Het gebouw waar TNO zich
vestigt (zie inzet) op de
Green Chemistry Campus
Biobased Economy Magazine | 31

Biobased Business Brainport van start:
Agro & Food meets Technology
Oost-Brabant wil onder het credo ‘Agro & Food meets Technology’ de regionale biobased economy
gaan stimuleren. Basisgedachte van het initiatief is de verwaarding van agrofoodreststromen in de
nieuwe groene grondstoffeneconomie van Oost-Brabant.
‘De in Oost-Brabant sterk aanwezige agrofoodsector kan als voedingsbodem
dienen voor het ontwikkelen van de regionale biobased economy’,
openen Paul Gosselink en Jan Westra het gesprek. Het Samenwerkingsverband
Regio Eindhoven (SRE) en de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij
(NV BOM) zijn de twee voornaamste trekkers van het initiatief Biobased
Business Brainport. De inspanningen worden ondersteund door Europese
INTERREG IV B-middelen. ‘Wij beogen een agrofoodsector die niet alleen
voedsel produceert, maar ook via het opwaarderen van reststromen hernieuwbare
grondstoffen levert aan andere industrieën. Op die manier krijgt
de agrofoodsector een kwaliteits- en duurzaamheidsimpuls door het tegelijkertijd
sluiten van ketens, het genereren van extra business en het creëren
van extra toegevoegde waarde naar andere sectoren.’
Pioniers
Een van de facetten die Oost-Brabant volgens Westra als gebied uniek
maakt, is het overschot aan mineralen. ‘Zo is dit een van de weinige regio’s
in de wereld die een mestoverschot heeft. Die mest kun je exporteren,
maar buiten de vraag of dat wel duurzaam is kun je de mest ook aanwenden
voor meer hoogwaardige toepassingen.’ ‘En logischerwijs herbergt
Oost-Brabant dan ook pionierende ondernemers die, zoals bijvoorbeeld de
Heydehoeve in Gerwen of Maris Projects in Schijndel, aan de slag gaan met
mestverwerking en -bewerking’, stelt Gosselink. ‘Nadeel is echter dat de
verschillende pioniers nauwelijks met elkaar in verbinding staan. Bovendien
Schematische weergave van hoe zich Oost-Brabant concentreert op het omzetten van (moeilijk verwerkbare) zij- en reststromen van de
food- en agro-industrie en in nutriënten en mineralen op specifi catie van de markt (industrie).
Reststromen Nutriënten Markten
• Agro
• Food
• GFT
• Water
• Mest
• ...
32 | Biobased Economy Magazine
• Fosfaat
• Zwavel
• Eiwitten
• Vezels
• Vetzuren
• ...
staan de bedrijven die bijvoorbeeld over schone verwerkingstechnologieën
beschikken nog onvoldoende in contact met de agrariërs.’ Stuk voor stuk
volgens Westra en Gosselink redenen om met Biobased Business Brainport
te gaan zorgen voor clustering. ‘Het biedt niet alleen kans een gezamenlijke
agenda op te stellen, maar ook de ruimte om via succesvolle business cases
voor kennisdeling te zorgen. Het grote doel is om reststromen lokaal met
slimme technologie en marktgedreven kennis van de foodindustrie in de
markt te zetten. De slimme technologie vanuit de Brainport-regio kan door
clean tech leveranciers aangeboden worden en de agrofoodindustrie beschikt
over de te verwerken reststromen.’
Sectoroverstijgend
De focus binnen de regio is daarmee gericht op het verwaarden van het
overschot aan mineralen. ‘En het gaat niet alleen om mest’, vervolgt
Westra. ‘Maar ook om bijvoorbeeld slib, gf(t) van huishoudens, destructiemateriaal-
en industriële reststromen zoals C-zetmelen of worteldopjes.
Wij streven er naar om in de komende drie maanden acht sectoroverstijgende
business cases op te tuigen en te ondersteunen. Deze voorbeeldprojecten
vormen samen met de strategische agenda van Oost-Brabant en
een ontwikkelservice om ondernemers te ondersteunen de drie pijlers van
Biobased Business Brainport.’ En de grootste uitdaging? ‘De ondernemers
uit de agrofoodsector verbinden met de high tech systeembedrijven die
‘schone technologie’ kunnen leveren.’
• Food
• Feed
• Farma
• Chemie
• Energie
• ...

Activiteitenkalender
Marktdag Biocomposieten | 10 mei – Wageningen
6e editie Algae Biomass Summit | 24-27 september – Denver (VS)
Deze zesde editie van de Algae Biomass Summit kent meer dan dertig wetenschappelijke
presentaties van vooraanstaande wetenschappers en bedrijven.
www.algaebiomasssummit.org
BioEnergy Decentral 2012 | 1-2 oktober – Hannover (D)
Internationaal evenement over het decentraal opwekken van bio-energie.
www.bioenergy-decentral.com
Kick-off event TKI Biobased Economy | 9 oktober – Den Haag
In Madurodam vindt de kick-off van de Topconsortia voor Kennis en
Innovatie (TKIs) van de Topsector Chemie plaats , waaronder ook de
TKI BioBased Economy.
www.tki-bbe.nl
Marktdag biopolymeren | 9 oktober – Zwolle
Marktdag biopolymeren georganiseerd door DPI en haar partners met
het thema ‘Durables en industriële toepassingen’.
www.dpi.nl
ecomobiel 2012 | 9-10 oktober – Rotterdam
De vierde editie van de vakbeurs ecomobiel besteedt volop aandacht
aan duurzame mobiliteit.
www.ecomobiel.nl
Energie 2012 | 9-11 oktober 2012 – ’s-Hertogenbosch
Energie 2012 is de enige nationale vakbeurs gericht op energiebesparing
en duurzame energie.
www.energievakbeurs.nl
Biobased economy in het onderwijs | 10 oktober 2012 - Wageningen
De provincie Gelderland en Wageningen UR organiseren een bijeenkomst
over de biobased economy in het onderwijs op de Dag van de Duurzaamheid.
www.gelderland.nl/eCache/DEF/21/225.html
Biocat CO2-conference | 10-11 oktober – Essen (D)
Conferentie over koolstofdioxide als grondstof voor chemie en polymeren.
www.biocatconference.de
EFIB 2012 | 16-18 oktober – Düsseldorf (D)
Netwerkbijeenkomst van het Europese forum voor biotechnologie en de
biobased economy met meer dan zestig internationaal gelauwerde sprekers.
www.efibforum.com
Biorefining Training School | 29 okt-1 nov – Wageningen
Tweede editie van de Europese Training School voor bioraffinage.
www.fbr.wur.nl/UK/about/Biorefinerytrainingschool/
Solar Fuels Symposium | 1-2 november – Eindhoven
Evenement rond biozonnecellen met aandacht voor het ‘BioSolar Cells’
programma en het nieuwe programma NRSC-C ‘Solar Fuels’.
www.nrsc-catalysis.nl
Biomassa, Innovatie en Economie | 9 november – Lochem
De Rabobank en het Achterhoeks Centrum voor Technologie organiseren dit
event en reiken een award uit aan het beste ‘biomassabedrijf in de Achterhoek’.
www.biomassasymposium.nl
Bustech 2012 | 14-15 november 2012 – Vijfhuizen
BusTech is een tweejaarlijks evenement in Nederland dat zich richt op
duurzame oplossingen voor bussen.
www.bustech.nl
Congres Biobased Delta
24 Oktober Goes
Wilt u meer weten over businesskansen in een biobased economy?
Kom dan naar hét biobased congres op 24 oktober 2012 in
Theater de Mythe in Goes. Laat u inspireren door praktijkverhalen
en ontmoet collega’s uit Vlaanderen en Zuidwest-Nederland.
In de ochtend daagt Jeroen van der Veer, voormalig ceo van Shell
en ambassadeur van Biobased Delta u uit en wordt duidelijk
wat Biobased Delta voor u kan betekenen. In de middag kunt u
deelnemen aan verschillende inspiratiesessies.verdiepen.
Kijk voor meer informatie op www.biobaseddelta.nl
Driedaagse van Emmen | 28-30 november – Emmen
Driedaagse bijeenkomst onder het motto ‘Market meets Policy’ waarin
de biobased economy in Noord-Nederland centraal staat.
www.biobased-society.nl
Marktdag biopolymeren | 29 november – Emmen
Marktdag biopolymeren georganiseerd door DPI en haar partners met
het thema ‘Vezels en textiel’.
www.dpi.nl
DETAF 2012 | 4-6 december – Venray
DETAF staat voor Duurzame Energie Technieken en Agro Fuels en is dé
vakbeurs voor de euregionale bio-energiewereld én de totale duurzaamheidsbranche.
www.detaf.nl
Biomassa als Grondstof voor de Industrie | 18 december – Rotterdam
IIR organiseert IIR de conferentie Biomassa als Grondstof voor de Industrie.
Dit is het eerste evenement in Nederland dat de technische kant van
de biobased economy belicht.
www.iir.nl/biobased
Wilt u uw evenement op deze of onze digitale agenda laten opnemen?
Stuur de gegevens van uw bijeenkomst naar het e-mailadres van de redactie
via info@biobasedeconomymagazine.nl
Biobased Economy Magazine | 33

Biobased Industry Register
Door uw bedrijf en bedrijfsactiviteiten op te laten nemen in het Biobased Industry
Register wordt u voor slechts 500 euro per jaar ieder kwartaal onder de aandacht
gebracht bij duizenden biobased professionals, van bestuurders tot toeleveranciers,
fabrikanten, onderzoekers en investeerders. Vul het ‘Biobased Industry Register’
formulier digitaal in via www.biobasedeconomymagazine.nl/industryregister
Biorenewables Business Platform
Platform voor stimulering van duurzame
ontwikkeling Nederlandse biobased economy
T. 070 - 378 56 18
I. www.biobasedeconomy.nl
Dutch Biorefi nery Cluster
Platform voor het vollediger tot
waarde brengen van biomassa
Postbus 424 9700 AK Groningen
I. www.dutchbiorefi nerycluster.nl
N.V. BOM
Ontwikkelingsmaatschappij van
de provincie Noord-Brabant
Goirleseweg 15, 5026 PB Tilburg
T. 088-8311120 / I. www.bom.nl
34 | Biobased Economy Magazine
INVESTEREN IN ONTWIKKELING
N.V. NOM
Investerings- en Ontwikkelingsmaatschappij
voor Noord-Nederland
T. 050 - 521 44 44
I. www.nom.nl
Rotterdam Climate Initiative
Klimaatprogramma van gemeente Rotterdam,
Havenbedrijf Rotterdam, DCMR en Deltalinqs
T. 010 - 267 21 23
I. www.rotterdamclimateinitiative.nl
Wageningen University & Research centre
Universiteit en kennisinstelling gericht op
de thema’s gezonde voeding en leefomgeving
T. 0317 - 480100
I. www.wur.nl
Colofon
Jaargang 1 - nr. 2 september 2012
Biobased Economy Magazine is een onafhankelijk
vakblad en verschijnt vier keer per jaar
in een oplage van 5.000 exemplaren.
Uitgever & Hoofdredacteur
Edwin van Gastel (EG Media)
(E). edwin@biobasedeconomymagazine.nl
Vormgeving
Bette van Loenen (EG Media)
Fotografi e
Vincent Knoops en Hollandse Hoogte
Druk
Roto Smeets
Abonnementen & Advertenties
www.biobasedeconomymazine.nl of
info@biobasedeconomymagazine.nl
Redactieadviesraadleden
Ton Runneboom namens
het Biorenewables Business Platform
Paul Gosselink namens NV BOM
Prof. Rudy Rabbinge namens Wageningen UR
Pieter van Essen namens het
Rotterdam Climate Initiative
Eisse Luitjens namens NV NOM
Annita Westenbroek namens het
Dutch Biorefi nery Cluster
INVESTEREN IN ONTWIKKELING
© EG Media 2012 - Niets uit deze uitgave mag worden
overgenomen zonder toestemming van de uitgever.
Redactie en uitgever zijn zich volledig bewust van hun
taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen.
Niettemin kunnen zij geen enkele aansprakelijkheid
aanvaarden voor eventueel voorkomende onjuistheden.

BEURS & CONFERENTIES:
INNOVATIE EN DUURZAME MOBILITEIT
14 EN 15 NOVEMBER 2012
EXPO HAARLEMMERMEER
VIJFHUIZEN
2012
BusTech
Totaalbeurs duurzaamheid voor
OV-BUSSEN, TOURINGCARS en TAXI BUSSEN
n De n ieuwste du u rza me tech n ieken on der één da k
n Overdekt b u itenterrein voor demonstraties en ron dritten
n Ontmoet beslissers, eindgebruikers en producenten
n Blijf op de hoogte en sch rijf u in voor de conferenties :
Duurzaam aanbesteden en Duurzame voertuigtechnieken
REGISTREER U NU GRATIS VOOR DE BEURS EN/OF
SCHRIJF U IN VOOR DE CONFERENTIES WWW.BUSTECH.NL
Adviescommissie
Instituut voor Duurzame Mobiliteit
Media partners
Organisator
WORD SPONSOR OF BOEK DIRECT UW STAND OP WWW.BUSTECH.NL
D

SEPT 2012 • BIOBASED ECONOMY MAGAZINE • EDITIE 2-2012
JA, ik neem een postabonnement op Biobased Economy Magazine
voor 49,95 per jaar exclusief btw
en/of
Start Bioeconomy Innovation
Cluster Oost-Nederland
Special over biobased economy in Provincie Gelderland
ʻWij willen met iedereen die wil
participeren het gesprek aangaanʼ
Directie TKI Biobased Economy geeft duidelijkheid
Project Agrobiopolymeren
verbindt Nederland met Duitsland
Noord-Nederland maakt zich op voor driedaagse van Emmen
Biobased Business Brainport:
Agro & Food meets Technology
Oost-Brabant aan de slag met biobased economy
JA, ik neem een digitaal en kosteloos abonnement
op Biobased Economy Magazine
www.twitter.com/bbe_magazine www.facebook.com/BiobasedEconomyMagazine