effecten van snoezelen op demente ouderen en ... - Vita-Care
effecten van snoezelen op demente ouderen en ... - Vita-Care
effecten van snoezelen op demente ouderen en ... - Vita-Care
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
EFFECTEN VAN SNOEZELEN OP DEMENTE<br />
OUDEREN EN ZORGVERLENERS<br />
Julia <strong>van</strong> Weert a<br />
Sandra <strong>van</strong> Dulm<strong>en</strong> a<br />
Ada Kerkstra a<br />
Peter Spreeuw<strong>en</strong>berg a<br />
Miel Ribbe b<br />
Jozi<strong>en</strong> B<strong>en</strong>sing a<br />
November 2003<br />
Sam<strong>en</strong>vatting <strong>van</strong> de onderzoeksresultat<strong>en</strong><br />
Informatie:<br />
Drs. Julia <strong>van</strong> Weert<br />
NIVEL, Postbus 1568, 3500 BN Utrecht<br />
e-mail j.<strong>van</strong>weert@nivel.nl<br />
Tel. 030-2729661<br />
a NIVEL, Nederlands instituut voor onderzoek <strong>van</strong> de gezondheidszorg, Utrecht<br />
b Vrije Universiteit/EMGO Instituut, Amsterdam<br />
Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong>, NIVEL 2003 1
http:/www.nivel.nl<br />
nivel@nivel.nl<br />
Telefoon 030 2 729 700<br />
Fax 030 2 729 729<br />
� 2003 NIVEL, Postbus 1568, 3500 BN Utrecht<br />
Het onderzoek uit deze publicatie is gefinancierd door ZonMW; programma Ouder<strong>en</strong>zorg,<br />
deelprogramma Ouder<strong>en</strong>psychiatrie, Stichting C<strong>en</strong>traal Fonds RVVZ <strong>en</strong> de provincie Zeeland. Wij<br />
bedank<strong>en</strong> alle bewoners, hun wettelijke verteg<strong>en</strong>woordigers <strong>en</strong> medewerkers <strong>van</strong> de deelnem<strong>en</strong>de<br />
verpleeghuiz<strong>en</strong> voor hun deelname aan het onderzoek <strong>en</strong> Barry Emons voor de korting <strong>op</strong><br />
snoezelmaterial<strong>en</strong>. We will<strong>en</strong> ook Bernardus Expertise C<strong>en</strong>ter/Fontis <strong>en</strong> in het bijzonder Jan Peter<br />
(training) bedank<strong>en</strong> voor het organiser<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong> <strong>van</strong> de interv<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> het begeleid<strong>en</strong> <strong>van</strong> het<br />
implem<strong>en</strong>tatieproces <strong>op</strong> de afdeling<strong>en</strong>.<br />
Niets uit deze uitgave mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd <strong>en</strong>/of <strong>op</strong><strong>en</strong>baar gemaakt word<strong>en</strong> door middel<br />
<strong>van</strong> druk, fotok<strong>op</strong>ie, microfilm of <strong>op</strong> welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande<br />
schriftelijke toestemming <strong>van</strong> het NIVEL te Utrecht. Het gebruik <strong>van</strong> tekst als toelichting of<br />
ondersteuning in artikel<strong>en</strong>, boek<strong>en</strong> <strong>en</strong> scripties is toegestaan, mits de bron duidelijk vermeld wordt.<br />
2 Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong>, NIVEL 2003
Sam<strong>en</strong>vatting<br />
In dit onderzoek is het effect <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> <strong>dem<strong>en</strong>te</strong> <strong>ouder<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>op</strong> zorgverl<strong>en</strong>ers<br />
onderzocht in zes Nederlandse verpleeghuiz<strong>en</strong>. Snoezel<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> b<strong>en</strong>aderingswijze om<br />
door middel <strong>van</strong> actieve zintuigprikkeling e<strong>en</strong> ingang te vind<strong>en</strong> in de belevingswereld <strong>van</strong><br />
de <strong>dem<strong>en</strong>te</strong> oudere, met als doel het welbevind<strong>en</strong> te <strong>op</strong>timaliser<strong>en</strong> of in stand te houd<strong>en</strong>.<br />
De vraagstelling<strong>en</strong> <strong>van</strong> het onderzoek luidd<strong>en</strong>:<br />
1. Wat is het effect <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> het gedrag <strong>van</strong> <strong>dem<strong>en</strong>te</strong>r<strong>en</strong>de<br />
verpleeghuisbewoners?<br />
2. Wat is het effect <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> de arbeidstevred<strong>en</strong>heid, burn-out, ervar<strong>en</strong><br />
werklast <strong>en</strong> de ervar<strong>en</strong> problem<strong>en</strong> in de omgang met <strong>dem<strong>en</strong>te</strong> bewoners <strong>van</strong><br />
verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong>?<br />
3. Hoe verlo<strong>op</strong>t de implem<strong>en</strong>tatie <strong>en</strong> de toepassing <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> de afdeling<strong>en</strong>?<br />
Het effect is onderzocht door middel <strong>van</strong> e<strong>en</strong> veldexperim<strong>en</strong>t waarin <strong>snoezel<strong>en</strong></strong><br />
geïmplem<strong>en</strong>teerd werd <strong>op</strong> zes experim<strong>en</strong>tele afdeling<strong>en</strong> die vergelek<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> met zes<br />
controle afdeling<strong>en</strong>. In de voormeting is het gedrag <strong>van</strong> 120 bewoners <strong>en</strong> 120<br />
verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> in kaart gebracht door middel <strong>van</strong> video-observaties tijd<strong>en</strong>s de ocht<strong>en</strong>dzorg.<br />
Daarnaast gav<strong>en</strong> de verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beoordeling <strong>van</strong> het gedrag <strong>van</strong> de bewoners over<br />
e<strong>en</strong> langere periode met behulp <strong>van</strong> gedragsobservatielijst<strong>en</strong>. Tev<strong>en</strong>s vuld<strong>en</strong><br />
verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong>lijst in over werkbeleving, ervar<strong>en</strong> werklast, ervar<strong>en</strong> problem<strong>en</strong><br />
in de omgang met <strong>dem<strong>en</strong>te</strong> <strong>ouder<strong>en</strong></strong>, arbeidssatisfactie <strong>en</strong> burn-out. Vervolg<strong>en</strong>s kreg<strong>en</strong><br />
zestig verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>van</strong> de experim<strong>en</strong>tele afdeling<strong>en</strong> de cursus “<strong>snoezel<strong>en</strong></strong> door<br />
uitvoer<strong>en</strong>d<strong>en</strong>” aangebod<strong>en</strong> door Bernardus Expertisec<strong>en</strong>trum / Fontis. Na aflo<strong>op</strong> <strong>van</strong> de<br />
cursus zijn de experim<strong>en</strong>tele afdeling<strong>en</strong> gestart met het integrer<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> in de 24uurszorg<br />
<strong>op</strong> de afdeling. Het implem<strong>en</strong>tatietraject is nauwkeurig geëvalueerd. Na<br />
anderhalf jaar vond e<strong>en</strong> nameting plaats die id<strong>en</strong>tiek was aan de voormeting.<br />
De resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> het onderzoek lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat de integratie <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> in de 24uurszorg<br />
bij e<strong>en</strong> goede implem<strong>en</strong>tatie kan leid<strong>en</strong> tot positieve <strong>effect<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> de stemming <strong>en</strong><br />
het gedrag <strong>van</strong> bewoners <strong>en</strong> <strong>op</strong> de werkbeleving <strong>van</strong> verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong>.<br />
Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong>, NIVEL 2003 3
4 Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong>, NIVEL 2003
1.1 Inleiding<br />
In het laatste dec<strong>en</strong>nium zijn vele initiatiev<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> om de omgang met <strong>dem<strong>en</strong>te</strong><br />
<strong>ouder<strong>en</strong></strong> te verbeter<strong>en</strong>. Ook in verpleeghuiz<strong>en</strong> wordt veel aandacht besteed aan het<br />
verbeter<strong>en</strong> <strong>van</strong> de zorg aan <strong>dem<strong>en</strong>te</strong> bewoners. Het is nog niet mogelijk om dem<strong>en</strong>tie te<br />
voorkóm<strong>en</strong> of te g<strong>en</strong>ez<strong>en</strong>. Er zijn echter wel vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong> begeleiding ontwikkeld die tot<br />
doel hebb<strong>en</strong> om gevoel<strong>en</strong>s <strong>van</strong> algeme<strong>en</strong> welbevind<strong>en</strong> <strong>van</strong> iedere individuele bewoner te<br />
bevorder<strong>en</strong>. Eén <strong>van</strong> deze begeleidingsvorm<strong>en</strong> heet <strong>snoezel<strong>en</strong></strong>, ook wel zintuigactivering<br />
g<strong>en</strong>oemd<br />
Snoezel<strong>en</strong> is in het verled<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d geword<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> activiteit, waarbij verstandelijk<br />
gehandicapt<strong>en</strong> of <strong>dem<strong>en</strong>te</strong> <strong>ouder<strong>en</strong></strong> meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> word<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> speciale snoezelruimte,<br />
waar hun zintuig<strong>en</strong> geprikkeld word<strong>en</strong> door bijvoorbeeld muziek, lichtball<strong>en</strong>,<br />
kleur<strong>en</strong>projecties <strong>op</strong> de muur, tastmaterial<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> waterbed <strong>en</strong>/of aromastreamers. Uit<br />
eerder onderzoek is bek<strong>en</strong>d dat <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> als activiteit in e<strong>en</strong> snoezelruimte e<strong>en</strong> positief<br />
effect heeft <strong>op</strong> de stemming <strong>en</strong> het gedrag <strong>van</strong> bewoners, maar dat dit effect slechts<br />
kortdur<strong>en</strong>d is. Vanuit deze wet<strong>en</strong>schap is de gedachte ontstaan dat het <strong>snoezel<strong>en</strong></strong><br />
geïntegreerd zou moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in de 24-uurszorg, zodat er mogelijk e<strong>en</strong> langer dur<strong>en</strong>d<br />
effect ontstaat. In het door ons uitgevoerde onderzoek is <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> daarom gedefinieerd<br />
als e<strong>en</strong> b<strong>en</strong>aderingswijze die door verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> wordt toegepast in de dagelijkse 24uurszorg.<br />
Door middel <strong>van</strong> actieve zintuigprikkeling wordt e<strong>en</strong> ingang gezocht in de<br />
belevingswereld <strong>van</strong> de <strong>dem<strong>en</strong>te</strong> oudere, met als doel het welbevind<strong>en</strong> te bevorder<strong>en</strong> of in<br />
stand te houd<strong>en</strong>. De bewoner wordt dus niet gecorrigeerd, maar in zijn/haar waarde<br />
gelat<strong>en</strong>.<br />
1.2 Doelstelling<br />
Het effect <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> in de 24-uurszorg <strong>op</strong> de stemming <strong>en</strong> het gedrag <strong>van</strong> <strong>dem<strong>en</strong>te</strong><br />
<strong>ouder<strong>en</strong></strong> is nooit eerder onderzocht. Ook is in ge<strong>en</strong> <strong>van</strong> de eerdere studies het effect<br />
onderzocht <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> de werkbeleving <strong>van</strong> verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Uit onderzoek is bek<strong>en</strong>d<br />
dat in verpleeghuiz<strong>en</strong> waar ge<strong>en</strong> specifieke begeleidingsmethodiek wordt toegepast, meer<br />
dan 40% <strong>van</strong> de verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> problem<strong>en</strong> ervaart in de omgang met <strong>dem<strong>en</strong>te</strong> <strong>ouder<strong>en</strong></strong>.<br />
Naarmate meer problem<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> ook de ervar<strong>en</strong> werklast <strong>en</strong> de<br />
gevoel<strong>en</strong>s <strong>van</strong> burnout toe, hetge<strong>en</strong> kan leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> hoger ziekteverzuim. Daarom werd<br />
in ons onderzoek ook nagegaan wat het effect is <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> de<br />
arbeidstevred<strong>en</strong>heid, stress reacties <strong>en</strong> burnout <strong>van</strong> verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong>.<br />
1.3 Vraagstelling<strong>en</strong><br />
Uit bov<strong>en</strong>staande zijn de volg<strong>en</strong>de vraagstelling<strong>en</strong> afgeleid:<br />
1. Wat is het effect <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> de stemming <strong>en</strong> het gedrag <strong>van</strong> <strong>dem<strong>en</strong>te</strong><br />
verpleeghuisbewoners?<br />
2. Wat is het effect <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> de arbeidstevred<strong>en</strong>heid, werkstress,<br />
burnout, ervar<strong>en</strong> werklast <strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> problem<strong>en</strong> in de omgang met<br />
<strong>dem<strong>en</strong>te</strong> bewoners <strong>van</strong> verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong>?<br />
3. Hoe verlo<strong>op</strong>t de implem<strong>en</strong>tatie <strong>en</strong> de toepassing <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> de<br />
afdeling<strong>en</strong>?<br />
Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong>, NIVEL 2003 5
1.4 Onderzoeks<strong>op</strong>zet<br />
Het betreft e<strong>en</strong> gecontroleerde studie met e<strong>en</strong> voormeting <strong>en</strong> e<strong>en</strong> nameting, waaraan in<br />
totaal twaalf verpleeghuisafdeling<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> deelg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Zes experim<strong>en</strong>tele afdeling<strong>en</strong>,<br />
die het <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> zijn gaan implem<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>, werd<strong>en</strong> vergelek<strong>en</strong> met zes controle<br />
afdeling<strong>en</strong>, die de gangbare zorg blev<strong>en</strong> gev<strong>en</strong>. Deze onderzoeks<strong>op</strong>zet, met aanwezigheid<br />
<strong>van</strong> controle afdeling<strong>en</strong>, is nodig om zeker te zijn dat gevond<strong>en</strong> <strong>effect<strong>en</strong></strong> bij de<br />
experim<strong>en</strong>tele afdeling<strong>en</strong> (waar het <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> werd ingevoerd) niet <strong>op</strong> toeval berustt<strong>en</strong>,<br />
maar het gevolg zijn <strong>van</strong> de implem<strong>en</strong>tatie <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong>.<br />
Op elke verpleegafdeling ded<strong>en</strong> ongeveer 10 bewoners <strong>en</strong> 10 verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> mee aan het<br />
onderzoek, zodat de onderzoeksgroep in totaliteit bestond uit 120 bewoners <strong>en</strong> 120<br />
verzorgd<strong>en</strong>. Wanneer bewoners of verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> gedur<strong>en</strong>de het onderzoek uitviel<strong>en</strong> (bijv.<br />
door overlijd<strong>en</strong> of verander<strong>en</strong> <strong>van</strong> baan) werd de onderzoeksgroep aangevuld met nieuwe<br />
bewoners <strong>en</strong> verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. In de analyses is hier rek<strong>en</strong>ing mee gehoud<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> multilevel<br />
model te gebruik<strong>en</strong>. De deelnem<strong>en</strong>de verpleeghuiz<strong>en</strong> lag<strong>en</strong> verspreid over<br />
Nederland.<br />
Om de kans <strong>op</strong> succes te vergrot<strong>en</strong> was het belangrijk dat de implem<strong>en</strong>tatie (het invoer<strong>en</strong>)<br />
<strong>van</strong> het nieuwe zorgmodel (in dit geval <strong>snoezel<strong>en</strong></strong>) goed verliep. Het volg<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
training was de eerste stap. Na de voormeting kreg<strong>en</strong> de verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>van</strong> de<br />
experim<strong>en</strong>tele afdeling<strong>en</strong> per team de cursus ‘<strong>snoezel<strong>en</strong></strong> voor uitvoer<strong>en</strong>d<strong>en</strong>’ <strong>van</strong><br />
Bernardus Expertisec<strong>en</strong>trum/Fontis aangebod<strong>en</strong>, bestaande uit 4 dagdel<strong>en</strong> (in-company).<br />
De verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> leerd<strong>en</strong> onder andere hoe zij er door middel <strong>van</strong> systematische<br />
observaties <strong>en</strong> gesprekk<strong>en</strong> met familieled<strong>en</strong> achter kond<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> wat de individuele<br />
bewoner prettig vindt <strong>en</strong> wat niet. De resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> deze observaties werd<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong><br />
in e<strong>en</strong> snoezelplan <strong>en</strong> dit werd weer <strong>op</strong>g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in het snoezelverpleegplan. De<br />
snoezel(verpleeg)plann<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> regelmatig geëvalueerd, bij voorkeur in het multidisciplinaire<br />
overleg.<br />
E<strong>en</strong> training alle<strong>en</strong> is echter niet g<strong>en</strong>oeg. Uit onderzoek is bek<strong>en</strong>d dat de stap <strong>van</strong> ‘wet<strong>en</strong>’<br />
naar ‘do<strong>en</strong>’ niet altijd meevalt. E<strong>en</strong> gedragsverandering bij verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> is e<strong>en</strong><br />
belangrijke voorwaarde om e<strong>en</strong> zichtbaar positief effect <strong>op</strong> het gedrag <strong>van</strong> bewoners te<br />
kunn<strong>en</strong> bewerkstellig<strong>en</strong>. De implem<strong>en</strong>tatie in de praktijk is daarom ondersteund door<br />
middel <strong>van</strong> follow-up bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> (onder begeleiding <strong>van</strong> dezelfde externe trainer die<br />
ook de snoezelcursus gaf) <strong>en</strong> concrete stapp<strong>en</strong>plann<strong>en</strong>. Daarnaast werd<strong>en</strong> voorwaard<strong>en</strong><br />
aan de organisatie gesteld die <strong>van</strong> belang zijn voor e<strong>en</strong> goede implem<strong>en</strong>tatie.<br />
1.5 Meetinstrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> analyses<br />
Om de <strong>effect<strong>en</strong></strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> vast te stell<strong>en</strong> is zowel in de voormeting als in de nameting<br />
(na 18 maand<strong>en</strong>) gebruik gemaakt <strong>van</strong> de volg<strong>en</strong>de meetinstrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>:<br />
Gedrag <strong>van</strong> bewoners<br />
Voor het beantwoord<strong>en</strong> <strong>van</strong> de eerste vraagstelling (effect <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> het gedrag<br />
<strong>van</strong> <strong>dem<strong>en</strong>te</strong>r<strong>en</strong>de verpleeghuisbewoners) werd tijd<strong>en</strong>s de voor- <strong>en</strong> nameting door de<br />
deelnem<strong>en</strong>de <strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s de eerstverantwoordelijke verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
gedragsobservatielijst ingevuld die het gedrag <strong>van</strong> de bewoner in de twee wek<strong>en</strong><br />
voorafgaand aan de meting weergaf. Hierdoor werd inzicht gekreg<strong>en</strong> in het algem<strong>en</strong>e<br />
gedrag <strong>van</strong> de bewoner <strong>op</strong> de afdeling (‘lange termijn’). De gedragsobservatielijst is<br />
sam<strong>en</strong>gesteld uit diverse bestaande, valide vrag<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong> <strong>en</strong> geeft informatie over de<br />
6 Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong>, NIVEL 2003
volg<strong>en</strong>de aspect<strong>en</strong>:<br />
- Agressief <strong>en</strong> geagiteerd gedrag: Coh<strong>en</strong> Mansfield Agitation Inv<strong>en</strong>tory ( Coh<strong>en</strong>-<br />
Mansfield, 1989; 1991, 1992; Dröes, 1995)<br />
- Depressief gedrag: Cornell Scale for Depression in Dem<strong>en</strong>tia (Alex<strong>op</strong>oules, 1988;<br />
Dröes, 1993)<br />
- Niet-sociaal gedrag, apathisch gedrag, bewustzijnsstoorniss<strong>en</strong>, decorumverlies,<br />
<strong>op</strong>standig gedrag, gedesoriënteerd gedrag, zinloos repetitief gedrag, rusteloos gedrag <strong>en</strong><br />
angstig gedrag: Gedragsobservatieschaal voor de Intramurale Psychogeriatrie (GIP)<br />
(Verstrat<strong>en</strong> & <strong>van</strong> Eekel<strong>en</strong>, 1988)<br />
Daarnaast werd<strong>en</strong> video-<strong>op</strong>names gemaakt <strong>van</strong> de ocht<strong>en</strong>dzorg. De ocht<strong>en</strong>dzorg is e<strong>en</strong><br />
zorgmom<strong>en</strong>t dat <strong>op</strong> elke afdeling <strong>op</strong> vergelijkbare wijze plaatsvindt <strong>en</strong> waarin het<br />
<strong>snoezel<strong>en</strong></strong> goed toegepast kan word<strong>en</strong>. De video-<strong>op</strong>names zijn geobserveerd door<br />
onafhankelijke observator<strong>en</strong>: Zij wist<strong>en</strong> niet of de <strong>op</strong>name afkomstig was uit de<br />
experim<strong>en</strong>tele danwel uit de controlegroep. De video-<strong>op</strong>names zijn alle<strong>en</strong> gemaakt<br />
wanneer familie <strong>en</strong> bewoner daar ge<strong>en</strong> bezwaar teg<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de wettelijke<br />
verteg<strong>en</strong>woordiger schriftelijk toestemming gaf.<br />
Bij de video-observaties werd gebruik gemaakt <strong>van</strong> de volg<strong>en</strong>de observatielijst<strong>en</strong>:<br />
- INTERACT (Baker et al., 1997). Dit is e<strong>en</strong> lijst met 30 items waarmee e<strong>en</strong> oordeel<br />
gegev<strong>en</strong> werd over de stemming <strong>en</strong> het gedrag <strong>van</strong> de bewoner gedur<strong>en</strong>de de<br />
ocht<strong>en</strong>dzorg. De observator bekeek de video-band <strong>en</strong> vulde na aflo<strong>op</strong> de lijst in, waarbij<br />
door middel <strong>van</strong> e<strong>en</strong> vijfpuntschaal aangegev<strong>en</strong> werd of het betreff<strong>en</strong>de gedrag<br />
‘helemaal niet’ tot ‘vrijwel de gehele tijd’ aanwezig was.<br />
- FACE (Whaley, 1987;Volicer et al., 1999). E<strong>en</strong> meetinstrum<strong>en</strong>t waarbij door middel<br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> driepuntsschaal aangegev<strong>en</strong> wordt hoe de stemming <strong>van</strong> de bewoners was.<br />
Als laatste werd e<strong>en</strong> medische vrag<strong>en</strong>lijst ingevuld door de verpleeghuisarts die<br />
informatie gaf over medische achtergrondgegev<strong>en</strong>s <strong>en</strong> medicijngebruik. Tev<strong>en</strong>s is de<br />
zorgafhankelijkheid <strong>van</strong> de bewoner vastgesteld aan de hand <strong>van</strong> de <strong>Care</strong> Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cy<br />
Scale (CDS) (Dijkstra, 1999).<br />
Werkbeleving <strong>van</strong> verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
Voor het beantwoord<strong>en</strong> <strong>van</strong> de tweede vraagstelling (effect <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> de kwaliteit<br />
<strong>van</strong> arbeid <strong>van</strong> verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong>) werd tijd<strong>en</strong>s de voor- <strong>en</strong> nameting bij de verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> de<br />
volg<strong>en</strong>de vrag<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong> afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>:<br />
- K<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> <strong>van</strong> het werk (werklast, afwisseling, zelfstandigheid, leermogelijkhed<strong>en</strong>,<br />
problem<strong>en</strong> met de taak): e<strong>en</strong> aantal schal<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Vrag<strong>en</strong>lijst Beleving <strong>en</strong> Beoordeling<br />
<strong>van</strong> de Arbeid (VBBA) (<strong>van</strong> Veldhov<strong>en</strong>, 1994)<br />
- Arbeidstevred<strong>en</strong>heid: De Maastrichtse arbeidssatisfactie schaal voor de<br />
gezondheidszorg (MAS-GZ) (Landeweerd, Boumans & Niss<strong>en</strong>, 1996)<br />
- Werkstress: GHQ12 (Koeter et al., 1987; Ormel et al. 1989).<br />
- Burnout: Utrechtse Burnout Schaal (UBOS)(Schaufeli & <strong>van</strong> Dier<strong>en</strong>donck, 1993; 1994;<br />
1995; 2000)<br />
Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong>, NIVEL 2003 7
Procesevaluatie implem<strong>en</strong>tatie <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong><br />
Om het implem<strong>en</strong>tatieproces te kunn<strong>en</strong> evaluer<strong>en</strong> is de training ‘<strong>snoezel<strong>en</strong></strong> voor<br />
zorgverl<strong>en</strong>ers’ geëvalueerd door middel <strong>van</strong> e<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong>lijst. Daarnaast zijn alle followupbije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong><br />
(3 per afdeling) <strong>en</strong> de kaderbije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> bijgewoond. Ook zijn<br />
interviews gehoud<strong>en</strong> met de leidinggev<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of de projectleiders <strong>van</strong> de deelnem<strong>en</strong>de<br />
afdeling<strong>en</strong><br />
Analyses<br />
Voor de analyses is gebruik gemaak <strong>van</strong> e<strong>en</strong> multi-level model met twee levels: 1; meting<br />
<strong>en</strong> 2; bewoner c.q. verzorg<strong>en</strong>de. Om het effect vast te stell<strong>en</strong> is de verandering in scores<br />
tuss<strong>en</strong> voor-<strong>en</strong> nameting in de experim<strong>en</strong>tele groep (waar het <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> is<br />
geïmplem<strong>en</strong>teerd) afgezet teg<strong>en</strong> de verandering in scores tuss<strong>en</strong> voor- <strong>en</strong> nameting <strong>van</strong> de<br />
controle groep.<br />
1.6 Resultat<strong>en</strong><br />
Effect <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> stemming <strong>en</strong> gedrag <strong>van</strong> <strong>dem<strong>en</strong>te</strong> verpleeghuisbewoners<br />
(vraagstelling 1)<br />
Uit de analyses bleek dat de bewoners <strong>van</strong> de experim<strong>en</strong>tele afdeling<strong>en</strong> in vergelijking<br />
met de bewoners <strong>van</strong> de controle afdeling<strong>en</strong> significante, positieve verandering<strong>en</strong> liet<strong>en</strong><br />
zi<strong>en</strong> in de mate <strong>van</strong> apathisch gedrag, decorumverlies, <strong>op</strong>standig gedrag, agressief gedrag<br />
<strong>en</strong> depressief gedrag. Tijd<strong>en</strong>s de ocht<strong>en</strong>dzorg war<strong>en</strong> de bewoners <strong>van</strong> de experim<strong>en</strong>tele<br />
afdeling<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> betere stemming dan de bewoners <strong>van</strong> de controle groep. De<br />
experim<strong>en</strong>tele groep had meer plezier tijd<strong>en</strong>s de ocht<strong>en</strong>dzorg, was tevred<strong>en</strong>er, had e<strong>en</strong><br />
betere relatie met de verzorg<strong>en</strong>de, reageerde meer <strong>op</strong> aansprek<strong>en</strong> <strong>en</strong> sprak vaker in zinn<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> normale l<strong>en</strong>gte. In vergelijking met de voormeting <strong>en</strong> met de controle groep was de<br />
experim<strong>en</strong>tele groep minder verveeld, inactief, minder vaak verdrietig, vertoonde minder<br />
weerstand <strong>en</strong> minder klaaggedrag.<br />
Effect <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> de werkbeleving <strong>van</strong> verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> (vraagstelling 2)<br />
De verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>van</strong> de experim<strong>en</strong>tele afdeling<strong>en</strong> vond<strong>en</strong> dat de implem<strong>en</strong>tatie <strong>van</strong> het<br />
<strong>snoezel<strong>en</strong></strong> hun werkbeleving t<strong>en</strong> goede was gekom<strong>en</strong>. In de nameting war<strong>en</strong> de<br />
verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>van</strong> de experim<strong>en</strong>tele afdeling<strong>en</strong>, in vergelijking met de voormeting <strong>en</strong> met<br />
de controle groep, tevred<strong>en</strong>er met de kwaliteit <strong>van</strong> zorg, met het contact met bewoners <strong>en</strong><br />
met hun eig<strong>en</strong> groei. In hun beleving was de werkdruk afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> ervaard<strong>en</strong> zij<br />
significant minder problem<strong>en</strong> door gebrek aan tijd, minder problem<strong>en</strong> door gebrek aan<br />
zelfvertrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> minder problem<strong>en</strong> in de omgang met specifieke gedraging<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>dem<strong>en</strong>te</strong> bewoners, met name met depressief gedrag, gedesoriënteerd gedrag <strong>en</strong><br />
decorumverlies. Verder vertoonde de experim<strong>en</strong>tele groep verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> significant<br />
minder stress reacties <strong>en</strong> minder emotionele uitputting (onderdeel <strong>van</strong> burnout).<br />
Evaluatie <strong>van</strong> het implem<strong>en</strong>tatieproces (vraagstelling 3)<br />
De <strong>op</strong>komst bij de training<strong>en</strong> was zeer hoog (92.5%). Uit de evaluatie <strong>van</strong> de training<strong>en</strong><br />
bleek dat verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> zeer tevred<strong>en</strong> war<strong>en</strong> over de inhoud <strong>van</strong> de training, de<br />
deskundigheid <strong>van</strong> de trainer <strong>en</strong> de toepasbaarheid <strong>van</strong> het geleerde in de praktijk.<br />
8 Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong>, NIVEL 2003
97% <strong>van</strong> de cursist<strong>en</strong> gaf aan <strong>van</strong> plan te zijn het geleerde toe te gaan pass<strong>en</strong> in de<br />
praktijk. De training werd beoordeeld met e<strong>en</strong> gemiddeld rapportcijfer <strong>van</strong> 8.4.<br />
Uit de procesevaluatie <strong>van</strong> de implem<strong>en</strong>tatie <strong>van</strong> het <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> bleek dat alle afdeling<strong>en</strong><br />
volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong>zelf e<strong>en</strong> cultuuromslag hadd<strong>en</strong> gemaakt <strong>van</strong> taakgerichte zorg naar<br />
bewonersgerichte zorg. Vier <strong>van</strong> de zes experim<strong>en</strong>tele afdeling<strong>en</strong> integreerd<strong>en</strong> daarnaast<br />
ook zintuigactiveringsprikkels in de zorg, terwijl twee afdeling<strong>en</strong> zich voornamelijk<br />
beperkt<strong>en</strong> tot de bewonersgerichte b<strong>en</strong>adering. Alle afdeling<strong>en</strong> gav<strong>en</strong> aan dat zij geleerd<br />
hadd<strong>en</strong> ‘de klok los te lat<strong>en</strong>’, waardoor er minder stress was tijd<strong>en</strong>s het werk.<br />
E<strong>en</strong> goede voorbereiding <strong>van</strong> deelnem<strong>en</strong>de zorginstelling<strong>en</strong> is <strong>van</strong> het allergrootste<br />
belang voor e<strong>en</strong> succesvolle implem<strong>en</strong>tatie. Er is e<strong>en</strong> inv<strong>en</strong>tarisatie gemaakt <strong>van</strong><br />
belemmer<strong>en</strong>de <strong>en</strong> bevorder<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> die <strong>van</strong> invloed blek<strong>en</strong> te zijn om het<br />
implem<strong>en</strong>tatieproces. De tips die <strong>op</strong> basis <strong>van</strong> de procesevaluatie gegev<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
om de kans <strong>op</strong> e<strong>en</strong> succesvolle implem<strong>en</strong>tatie te vergrot<strong>en</strong> zijn:<br />
- De implem<strong>en</strong>tatie di<strong>en</strong>t <strong>op</strong>g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> in het beleid(splan) <strong>van</strong> het c<strong>en</strong>trale<br />
managem<strong>en</strong>t. Er di<strong>en</strong>t onder andere aandacht besteed te word<strong>en</strong> aan het id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> mogelijke belemmering<strong>en</strong>, het vooraf zoek<strong>en</strong> naar pot<strong>en</strong>tiële <strong>op</strong>lossing<strong>en</strong> voor<br />
deze belemmering<strong>en</strong>, het vaststell<strong>en</strong> <strong>van</strong> de voorwaard<strong>en</strong> waar de organisatie aan<br />
moet voldo<strong>en</strong> <strong>en</strong> het zorg drag<strong>en</strong> voor de b<strong>en</strong>odigde middel<strong>en</strong> die bij aan<strong>van</strong>g <strong>van</strong> de<br />
implem<strong>en</strong>tatie voor hand<strong>en</strong> di<strong>en</strong><strong>en</strong> te zijn.<br />
- De start <strong>van</strong> de implem<strong>en</strong>tatie zorgvuldig plann<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> dat er meerdere<br />
zorginnovaties tegelijkertijd geïmplem<strong>en</strong>teerd moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> of dat het team waar<br />
de innovatie ingevoerd gaat word<strong>en</strong> onstabiel is.<br />
- Het hele team betrekk<strong>en</strong> bij de implem<strong>en</strong>tatie <strong>en</strong> bij voorkeur ook gezam<strong>en</strong>lijk<br />
train<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> training di<strong>en</strong>t niet alle<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> te vergrot<strong>en</strong>, maar ook<br />
de teamled<strong>en</strong> <strong>en</strong>thousiast te mak<strong>en</strong>, weerstand<strong>en</strong> weg te nem<strong>en</strong> <strong>en</strong> te motiver<strong>en</strong> het<br />
geleerde toe te gaan pass<strong>en</strong> in de praktijk.<br />
- Follow-up bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> met dezelfde trainer zijn zeer stimuler<strong>en</strong>d om door te gaan<br />
met de implem<strong>en</strong>tatie <strong>en</strong> steeds nieuwe doel<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong><br />
- Structurele evaluaties <strong>van</strong> het implem<strong>en</strong>tatieproces, bijvoorbeeld door e<strong>en</strong> interne<br />
werkgroep, waarbij de doel<strong>en</strong> zo nodig bijgesteld word<strong>en</strong>.<br />
- Structurele coaching <strong>en</strong> feedback aan de leidinggev<strong>en</strong>de die het proces <strong>op</strong> de afdeling<br />
dagelijks moet begeleid<strong>en</strong>, bijvoorbeeld door de zorgmanager <strong>en</strong>/of door e<strong>en</strong><br />
onafhankelijke persoon in de organisatie met verstand <strong>van</strong> zak<strong>en</strong> (bijvoorbeeld<br />
projectleider zintuigactivering).<br />
- Structurele coaching <strong>en</strong> feedback aan de teamled<strong>en</strong> die het in de praktijk uit moet<strong>en</strong><br />
voer<strong>en</strong>, bijvoorbeeld door de leidinggev<strong>en</strong>de <strong>van</strong> de afdeling of door e<strong>en</strong><br />
onafhankelijke persoon (bijvoorbeeld projectleider zintuigactivering).<br />
- Continue belangstelling <strong>en</strong> ondersteuning <strong>van</strong>uit het c<strong>en</strong>trale managem<strong>en</strong>t.<br />
- E<strong>en</strong> lange termijn beleidsplan met onder andere e<strong>en</strong> tijdsplanning, structureel budget,<br />
onder andere voor training <strong>van</strong> nieuwe teamled<strong>en</strong>, <strong>en</strong> structurele evaluaties <strong>van</strong> het<br />
verlo<strong>op</strong>.<br />
Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong>, NIVEL 2003 9
1.7 Conclusie<br />
Snoezel<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> b<strong>en</strong>aderingswijze, geïntegreerd in de 24-uurzorg <strong>op</strong> psychogeriatrische<br />
verpleegafdeling<strong>en</strong>, heeft e<strong>en</strong> positief effect <strong>op</strong> de stemming <strong>en</strong> het gedrag <strong>van</strong> <strong>dem<strong>en</strong>te</strong><br />
verpleeghuisbewoners. Op de afdeling (‘lange termijn’) is met name e<strong>en</strong> afname <strong>van</strong><br />
apathie, depressie, decorumverlies, <strong>op</strong>standig gedrag <strong>en</strong> agressie gevond<strong>en</strong>. Tijd<strong>en</strong>s de<br />
ocht<strong>en</strong>dzorg blek<strong>en</strong> bewoners waar mee gesnoezeld werd in e<strong>en</strong> betere stemming te zijn,<br />
meer plezier te hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> betere relatie met de verzorg<strong>en</strong>de te hebb<strong>en</strong>. Zij vertoond<strong>en</strong><br />
minder weerstand, minder klaaggedrag <strong>en</strong> minder verveeld, inactief <strong>en</strong> verdrietig gedrag.<br />
Verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> die het <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> leerd<strong>en</strong> toe te pass<strong>en</strong> ervaard<strong>en</strong> na aflo<strong>op</strong> <strong>van</strong> de<br />
implem<strong>en</strong>tatie minder problem<strong>en</strong> in de omgang met <strong>dem<strong>en</strong>te</strong> <strong>ouder<strong>en</strong></strong>, minder werkdruk,<br />
minder stress reacties <strong>en</strong> minder gevoel<strong>en</strong>s <strong>van</strong> emotionele uitputting. Zij war<strong>en</strong><br />
tevred<strong>en</strong>er over het contact met bewoners, tevred<strong>en</strong>er over de kwaliteit <strong>van</strong> zorg <strong>en</strong><br />
tevred<strong>en</strong>er over hun persoonlijke groei in vergelijking met verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>van</strong> de controle<br />
groep<br />
Voorwaarde voor het vind<strong>en</strong> <strong>van</strong> positieve <strong>effect<strong>en</strong></strong> is dat de implem<strong>en</strong>tatie goed begeleid<br />
wordt <strong>en</strong> wordt ondersteund door zowel het c<strong>en</strong>trale managem<strong>en</strong>t, de leidingev<strong>en</strong>de <strong>van</strong><br />
de afdeling <strong>en</strong> het afdelingsteam, niet alle<strong>en</strong> <strong>op</strong> de korte termijn, maar zeker ook <strong>op</strong><br />
langere termijn. De bevorder<strong>en</strong>de <strong>en</strong> belemmer<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> bij de implem<strong>en</strong>tatie <strong>van</strong> het<br />
<strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> de afdeling zijn systematisch in kaart gebracht <strong>en</strong> uitvoerig beschrev<strong>en</strong>.<br />
Voor meer informatie hierover verwijz<strong>en</strong> we naar het artikel “The implem<strong>en</strong>tation of<br />
<strong>snoezel<strong>en</strong></strong> in psychogeriatric care: an evaluation through the eyes of caregivers” (Van<br />
Weert e.a., geaccepteerd voor publicatie).<br />
10 Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong>, NIVEL 2003
Publicaties <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>taties<br />
Publicaties<br />
Weert JCM <strong>van</strong>, Kerkstra A, Dulm<strong>en</strong> AM <strong>van</strong>, B<strong>en</strong>sing JM, Ribbe MW. The implem<strong>en</strong>tation of <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> in<br />
psychogeriatric care: An evaluation through the eyes of caregivers. International Journal of Nursing Studies<br />
(in press).<br />
Weert JCM <strong>van</strong>, Dulm<strong>en</strong> AM <strong>van</strong>, Spreeuw<strong>en</strong>berg PMM, Ribbe MW, B<strong>en</strong>sing JM. The effects of <strong>snoezel<strong>en</strong></strong><br />
on the behavior of <strong>dem<strong>en</strong>te</strong>d nursing home resid<strong>en</strong>ts (aangebod<strong>en</strong> voor publicatie).<br />
Weert JCM <strong>van</strong>, Dulm<strong>en</strong> AM <strong>van</strong>, Spreeuw<strong>en</strong>berg PMM, B<strong>en</strong>sing JM, Ribbe MW. The effects of <strong>snoezel<strong>en</strong></strong><br />
on the quality of working life of nurses in psychogeriatric care (aangebod<strong>en</strong> voor publicatie).<br />
Weert JCM <strong>van</strong>, Kerkstra A, B<strong>en</strong>sing JM. The relationship betwe<strong>en</strong> the perception of care of caregivers in the<br />
psychogeriatric nursing home and job satisfaction, stress reactions and burnout. In: The Fourth Dutch<br />
Confer<strong>en</strong>ce on Psychology and Health. Abstractbook. Rolduc, Kerkrade, 2002 (17), ISBN:90-5187-315-8.<br />
Het effect <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong>. Interview met Julia <strong>van</strong> Weert. Tijdschrift voor Verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> (november 2002).<br />
Afstudeerscriptie ‘Snoezel<strong>en</strong>’ door Bi<strong>en</strong>ke Janss<strong>en</strong>, waarin verslag wordt gedaan <strong>van</strong> participer<strong>en</strong>de<br />
observaties <strong>op</strong> drie experim<strong>en</strong>tele afdeling<strong>en</strong> (september 2001).<br />
Afstudeerscriptie ‘Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> het non-verbale gedrag <strong>van</strong> verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>dem<strong>en</strong>te</strong> <strong>ouder<strong>en</strong></strong>’<br />
door Harald Kedde, waarin verslag wordt gedaan <strong>van</strong> de <strong>effect<strong>en</strong></strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> non-verbaal gedrag,<br />
gemet<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s video-<strong>op</strong>names <strong>van</strong> de ocht<strong>en</strong>dzorg (augustus 2003)<br />
Afstudeerscriptie door Flora Vruggink over de <strong>effect<strong>en</strong></strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> (kwalitatieve analyses) in twee<br />
deelnem<strong>en</strong>de huiz<strong>en</strong> gebaseerd <strong>op</strong> drie periodes <strong>van</strong> participer<strong>en</strong>de observaties <strong>op</strong> vier afdeling<strong>en</strong><br />
(voormeting, tuss<strong>en</strong>meting <strong>en</strong> nameting). Afstudeerscriptie is in de afrondingsfase.<br />
Pres<strong>en</strong>taties<br />
Weert JCM <strong>van</strong>, Sep S, Kerkstra A: 7 pres<strong>en</strong>taties over het onderzoek “Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> <strong>dem<strong>en</strong>te</strong><br />
<strong>ouder<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> zorgverl<strong>en</strong>ers” voor medewerkers <strong>van</strong> deelnem<strong>en</strong>de verpleeghuiz<strong>en</strong>:<br />
24-11-00 : Verpleeghuis Het Zonnehuis, Vlaarding<strong>en</strong><br />
09-11-01 : Verpleeghuis Gooizicht, Hilversum<br />
01-03-01 : Verpleeghuis Bertilla, Dracht<strong>en</strong><br />
20-03-01 <strong>en</strong> 05-04-01 : Verpleeghuis De Poort, Koudekerke<br />
29-03-01 <strong>en</strong> 23-04-0 : Zorgc<strong>en</strong>trum Ter Weel, Goes<br />
28-06-01 : Verpleeghuis Platan<strong>en</strong>hof, Alkmaar<br />
Weert JCM <strong>van</strong>, Sep S, Kerkstra A: 5 april 2001: Familie-contactmiddag in Verpleeghuis De Poort te<br />
Koudekerke.<br />
Pres<strong>en</strong>tatie “Snoezel<strong>en</strong> <strong>en</strong> onderzoek naar het effect <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> <strong>dem<strong>en</strong>te</strong> <strong>ouder<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> zorgverl<strong>en</strong>ers”.<br />
Weert JCM <strong>van</strong>, Kerkstra A: 31 mei 2001: Eerste projectleiderbije<strong>en</strong>komst <strong>van</strong> het ZonMw programma<br />
Ouder<strong>en</strong>zorg, deelprogramma Ouder<strong>en</strong>psychiatrie, D<strong>en</strong> Haag.<br />
Pres<strong>en</strong>tatie over het project “Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> <strong>dem<strong>en</strong>te</strong> <strong>ouder<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> zorgverl<strong>en</strong>ers”.<br />
Weert JCM <strong>van</strong>, Kerkstra A: 8 oktober 2001: Tweede projectleidersbije<strong>en</strong>komst <strong>van</strong> het ZonMw programma<br />
Ouder<strong>en</strong>zorg, deelprogramma Ouder<strong>en</strong>psychiatrie, Utrecht.<br />
Pres<strong>en</strong>tatie “Zorg <strong>op</strong> maat <strong>en</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong>”.<br />
Weert JCM <strong>van</strong>, Peter JG, Sep S, Kerkstra A: 5 november 2001: Kaderbije<strong>en</strong>komst <strong>van</strong> het project “Effect<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> <strong>dem<strong>en</strong>te</strong> <strong>ouder<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> zorgverl<strong>en</strong>ers”, Utrecht.<br />
Pres<strong>en</strong>tatie “Implem<strong>en</strong>tatie <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong>”.<br />
Weert JCM <strong>van</strong>, Kerkstra A, B<strong>en</strong>sing JM. The Fourth Dutch Confer<strong>en</strong>ce on Psychology and Health. May 13-<br />
15, 2002. Rolduc Confer<strong>en</strong>ce C<strong>en</strong>ter, Kerkrade.<br />
Pres<strong>en</strong>tatie “The relationship betwe<strong>en</strong> the perception of care of caregivers in the psychogeriatric nursing<br />
home and job satisfaction, stress reactions and burnout”.<br />
Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong>, NIVEL 2003 11
Weert, JCM <strong>van</strong>, Kerkstra A, B<strong>en</strong>sing JM, Peter J. International Confer<strong>en</strong>ce on Communication in<br />
Healthcare. 18-20 September 2002. Warwick University, UK.<br />
Pres<strong>en</strong>tatie “The relationship betwe<strong>en</strong> reported problems of caregivers in dem<strong>en</strong>tia care and the actual<br />
communicative behaviour of caregivers during morning care”.<br />
Weert JCM <strong>van</strong>, Kerkstra A, B<strong>en</strong>sing JM, Peter J. Forumdag 2002. De vraag onderzocht in verpleeg- <strong>en</strong><br />
verzorgingshuiszorg. Forum Onderzoek Verpleging <strong>en</strong> Verzorging. 5 november 2002. Utrecht.<br />
Onderzoeksflits (korte pres<strong>en</strong>tatie) “Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> <strong>dem<strong>en</strong>te</strong> <strong>ouder<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> zorgverl<strong>en</strong>ers”.<br />
Weert JCM <strong>van</strong>, Kerkstra A, B<strong>en</strong>sing JM, Peter J. Klinische les <strong>op</strong> TvV-zorgmarkt. 20 mei 2003. Ede.<br />
Pres<strong>en</strong>tatie: “Snoezel<strong>en</strong> door verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> met <strong>dem<strong>en</strong>te</strong> <strong>ouder<strong>en</strong></strong>”.<br />
Weert JCM <strong>van</strong>, Dulm<strong>en</strong> AM <strong>van</strong>, Kerkstra A, Ribbe MW, B<strong>en</strong>sing JM. 3rd Eur<strong>op</strong>ean Nursing Congress. 5-8<br />
October 2003. Amsterdam.<br />
Pres<strong>en</strong>tatie: “The effects of <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> in dem<strong>en</strong>tia care”.<br />
Weert JCM <strong>van</strong>, Dulm<strong>en</strong> AM <strong>van</strong>, Ribbe MW, B<strong>en</strong>sing JM. Themabije<strong>en</strong>komst Dem<strong>en</strong>tie. ZonMW i.s.m.<br />
Klankbordgroep Ouder<strong>en</strong>. 29 oktober 2003. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Pres<strong>en</strong>tatie: “Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> <strong>dem<strong>en</strong>te</strong> <strong>ouder<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> zorgverl<strong>en</strong>ers”.<br />
Weert JCM <strong>van</strong>, Peter JG, Dulm<strong>en</strong> AM <strong>van</strong>, Kerkstra A, Ribbe MW, B<strong>en</strong>sing JM. Symposium<br />
“Probleemgedrag bij <strong>ouder<strong>en</strong></strong> in verpleeg- <strong>en</strong> verzorgingshuiz<strong>en</strong>”. Dr. G.J. <strong>van</strong> Hoytema Stichting. 6<br />
november 2003. Enschede.<br />
Pres<strong>en</strong>tatie: “Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> de stemming <strong>en</strong> het gedrag <strong>van</strong> <strong>dem<strong>en</strong>te</strong> verpleeghuisbewoners”.<br />
Weert JCM <strong>van</strong>, Dulm<strong>en</strong> AM <strong>van</strong>, Kerkstra A, Ribbe MW, B<strong>en</strong>sing JM. Forumdag 2003: Dem<strong>en</strong>tie<br />
onderzocht. Forum Onderzoek Verpleging <strong>en</strong> Verzorging. 19 november 2003. Utrecht.<br />
Pres<strong>en</strong>tatie: “Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>op</strong> <strong>dem<strong>en</strong>te</strong> verpleeghuisbewoners <strong>en</strong> zorgverl<strong>en</strong>ers”.<br />
Overig<strong>en</strong><br />
Radio-interview <strong>op</strong> 27 augustus 2001 bij radio M (‘Achtergrond<strong>en</strong> bij het nieuws’) over <strong>snoezel<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> het<br />
onderhavige onderzoek naar de <strong>effect<strong>en</strong></strong> er<strong>van</strong>.<br />
12 Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong>, NIVEL 2003
Literatuurlijst<br />
Alex<strong>op</strong>oules GS, Abrams RC, Young RC & Shamoian CA (1988). Cornell Scale for Depression in Dem<strong>en</strong>tia.<br />
Biol. Psychiatry, 23: 271-284.<br />
Baker R, Dowling Z, Wareing L et al. (1997). Snoezel<strong>en</strong>: its longterm and short-term effects on older pe<strong>op</strong>le<br />
with dem<strong>en</strong>tia. British Journal of Occupational Therapy, 60 (5): 213-218<br />
Coh<strong>en</strong> Mansfield J, Marx MS & Ros<strong>en</strong>thal AS (1989). A description of agitation in a nursing home. J.<br />
Gerontol., 44: 77-84.<br />
Coh<strong>en</strong>-Mansfield J (1991). Instruction manual for the Coh<strong>en</strong>-Mansfield Agitation Inv<strong>en</strong>tory (CMAI).<br />
Rockville, Maryland USA: Research Institute of the Hebrew Home of Greater Washington.<br />
Coh<strong>en</strong>-Mansfield J, Marx MS & Werner P (1992). Agitation in elderly persons: an integrative report of<br />
findings in a nursing home. Int. Psychogeriatr., 4 suppl2: 221-240<br />
Droës RM (1993). Cornell Scale for Depression in Dem<strong>en</strong>tia. Nederlandse vertaling. Vakgroep Psychiatrie,<br />
Vrije Universiteit, Amsterdam.<br />
Droës RM & Breebaart E (1995). Coh<strong>en</strong> Mansfield, Vrag<strong>en</strong>lijst agitatie. Nederlandse vertaling. Vakgroep<br />
Psychiatrie, Vrije Universiteit, Amsterdam.<br />
Koeter MWJ, J Ormel (1987). G<strong>en</strong>eral Health Questionnaire. Nederlandse bewerking. Handleiding. Swets.<br />
Landeweerd JA, Boumans NPG & Niss<strong>en</strong> JMF (1996a). Arbeidsvoldo<strong>en</strong>ing bij verpleg<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
verzorg<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. De Maastrichtse arbeidssatisfactieschaal voor de gezondheidszorg. In: Beek CC <strong>van</strong>, TC <strong>van</strong><br />
Dorst<strong>en</strong>, GJ Stam, eds. Handboek Verpleegkundige innovatie. Hout<strong>en</strong>, Bohn Stafleu.<br />
Landeweerd JA, Boumans NPG & Niss<strong>en</strong> JMF (1996b). Bedrijfsgezondheidszorg Studies nr. 11. De<br />
Maastrichtse arbeidssatisfactieschaal voor de gezondheidszorg (MAS-GZ). Maastricht: Universiteit<br />
Maastricht.<br />
Ormel J, Koeter MW, <strong>van</strong> d<strong>en</strong> Brink W & Giel R (1989). Concurr<strong>en</strong>t validity of GHQ-28 and PSE as<br />
measure of change. Psychol. Med, 19: 1007-13.<br />
Schaufeli WB, Maslach T & Marek T, eds (1993). Professional burnout: Rec<strong>en</strong>t devel<strong>op</strong>m<strong>en</strong>ts in theory and<br />
research. Washington D.C., Taylor and Francis.<br />
Schaufeli W & Dier<strong>en</strong>donck D <strong>van</strong> (1994). Burnout, e<strong>en</strong> begrip gemet<strong>en</strong>. De Nederlandse versie <strong>van</strong> de<br />
Maslach Burnout Inv<strong>en</strong>tory (MBI-NL). [Burnout, a concept measured: The Dutch version of the Maslach<br />
Burnout Inv<strong>en</strong>tory (MBI-NL)]. Gedrag <strong>en</strong> Gezondheid: Tijdschrift voor Psychologie <strong>en</strong> Gezondheid,<br />
22(4):153-172.<br />
Schaufeli WB & Dier<strong>en</strong>donck D <strong>van</strong> (1995). A cautionary note about the cross-national and clinical validity<br />
of cut-off points for the Maslach Burnout Inv<strong>en</strong>tory. Psychological Reports, 76:1083-1090.<br />
Schaufeli W & Dier<strong>en</strong>donck D <strong>van</strong> (2000). UBOS. Utrechtse Burnout Schaal. Handleiding. Swets.<br />
Veldhov<strong>en</strong> M <strong>van</strong> & Meijman T (1994). Het met<strong>en</strong> <strong>van</strong> psychosociale arbeidsbelasting. Amsterdam: NIA.<br />
Verstrat<strong>en</strong> PJF & Eekel<strong>en</strong> CWJM <strong>van</strong> (1988). De GIP: Veerti<strong>en</strong> observatieschal<strong>en</strong> voor psychogeriatrische<br />
gedragsproblem<strong>en</strong>. Tijdschrift voor Gerontologie <strong>en</strong> Geriatrie, 19: 147-151.<br />
Verstrat<strong>en</strong> PJF & Eekel<strong>en</strong> CWJM <strong>van</strong> (1988). Handleiding voor de GIP: gedragsobservatieschaal voor de<br />
psychogeriatrie. Dev<strong>en</strong>ter: Van Loghum Slaterus.<br />
Volicer L, Hurley AC, Camberg L (1999). A model of psychological well-being in ad<strong>van</strong>ced dem<strong>en</strong>tia.<br />
Journal of M<strong>en</strong>tal health and Aging ;5:83-94.<br />
Volicer L, Camberg L, Hurley AC et al. (1999) Dim<strong>en</strong>sions of Decreased Psychological Well-being in<br />
Ad<strong>van</strong>ced Dem<strong>en</strong>tia. Alzheimer disease and Associated Disorders, 13:192-201.<br />
Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong>, NIVEL 2003 13
Weert JCM, Kerkstra A, Dulm<strong>en</strong> AM <strong>van</strong>, Peter JG, B<strong>en</strong>sing JM, Ribbe MW. The implem<strong>en</strong>tation of<br />
<strong>snoezel<strong>en</strong></strong> in psychogeratric care: An evaluation through the eyes of caregivers. The International Journal of<br />
Nursing Studies (geaccepteerd).<br />
Weert JCM <strong>van</strong>, Dulm<strong>en</strong> AM <strong>van</strong>, Spreeuw<strong>en</strong>berg PMM, Ribbe MW, B<strong>en</strong>sing JM. The effects of <strong>snoezel<strong>en</strong></strong><br />
on the behavior of <strong>dem<strong>en</strong>te</strong>d nursing home resid<strong>en</strong>ts (aangebod<strong>en</strong> voor publicatie).<br />
Weert JCM <strong>van</strong>, Dulm<strong>en</strong> AM <strong>van</strong>, Spreeuw<strong>en</strong>berg PMM, B<strong>en</strong>sing JM, Ribbe MW. The effects of <strong>snoezel<strong>en</strong></strong><br />
on the quality of working life of nurses in psychogeriatric care (aangebod<strong>en</strong> voor publicatie).<br />
Whaley A, Winblad B, Aguero-Torres H et al (1987). Nursing care of infants and childres. St. Louis: Mosby<br />
Year Book.<br />
14 Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>snoezel<strong>en</strong></strong>, NIVEL 2003