Tidvise - Internet-sidene for Universitetet i Stavanger

Tidvise
Knut Lekvam
Ebokteknologi
Skrifter
HUMANIORA, KUNST OG ESTETIKK [Nr. 42]

Tidvise Skrifter nr. 42
HUMANIORA, KUNST OG ESTETIKK
Knut Lekvam
EBOKTEKNOLOGI
Skriftserien «Tidvise Skrifter» kommer ut i tre fagkategorier:
- «Naturvitenskap og teknologi»
- «Samfunn og helse»
- «Humaniora, kunst og estetikk»
og utgis av Høgskolen i Stavanger
Redaktør for denne utgaven:
Dekan, førsteamanuensis Helge Mauland
Avdeling for økonomi-, kultur- og samfunnsfag
Utgitt 2001 © Høgskolen i Stavanger
ISBN 82-7644-154-8
ISSN 0803-6888
Boken utgis bare i elektroniske format.
Denne utgaven er i pdf-format.
Utgitt av:
Høgskolen i Stavanger, informasjonsenheten,
Postboks 2557 Ullandhaug
4091 Stavanger
Telefon: 51831000, Telefaks 51833050

Knut Lekvam
Ebokteknologi
HØGSKOLEN I STAVANGER
2001

Innhaldsforteikning
Innhaldsforteikning ......................................................................................................................................................... 2
Forord Av Terje Hillesund.............................................................................................................................................. 7
Kapittel 1. Innleiing ......................................................................................................................................................... 8
Ebok kva er det?............................................................................................................................................................ 8
Leseinnretningar for ebøker.......................................................................................................................................... 9
Dedikert leseinnretning ............................................................................................................................................ 9
PDA........................................................................................................................................................................ 10
Surfeplate ............................................................................................................................................................... 11
Tablet PC................................................................................................................................................................ 11
Mobiltelefon........................................................................................................................................................... 12
Bærbar PC.............................................................................................................................................................. 13
Stasjonær PC.......................................................................................................................................................... 13
Papir ....................................................................................................................................................................... 13
Ebokteknologi som bibliotek ...................................................................................................................................... 13
Kapittel 2. Filformat ...................................................................................................................................................... 15
Kva er eit filformat?.................................................................................................................................................... 15
Lesarprogramvare ....................................................................................................................................................... 15
Ulike filformat for ebøker:.......................................................................................................................................... 16
HTML .................................................................................................................................................................... 17
XML....................................................................................................................................................................... 17
OEB........................................................................................................................................................................ 18
LIT ......................................................................................................................................................................... 19
Cytale ..................................................................................................................................................................... 19
RB .......................................................................................................................................................................... 19
MobiPocket ............................................................................................................................................................ 20
Franklin .................................................................................................................................................................. 20
TR .......................................................................................................................................................................... 20
Softbook................................................................................................................................................................. 20
TXT........................................................................................................................................................................ 20
SGML..................................................................................................................................................................... 21
Tekstformat for Palm ............................................................................................................................................. 21
PDF ........................................................................................................................................................................ 23
Word....................................................................................................................................................................... 24
WML...................................................................................................................................................................... 24
Andre...................................................................................................................................................................... 24
Kor enkelt er det å laga ebøker?.................................................................................................................................. 25
Konvertering mellom ulike format......................................................................................................................... 25
Etekstar lagra under produksjon............................................................................................................................. 26
Til mange format – eboka som digitalt produkt ..................................................................................................... 26
Generering av OEB................................................................................................................................................ 26
Til ulike leseinnretningar ....................................................................................................................................... 27
Formatkrig .................................................................................................................................................................. 28
Kapittel 3. Metadata...................................................................................................................................................... 29
Innleiing - generelt om metadata................................................................................................................................. 29
Metadata og DRM....................................................................................................................................................... 30
Eboka og konvergens.................................................................................................................................................. 30
Mangfaldet innan metadatastandardar ........................................................................................................................ 31
Ulike system i dag....................................................................................................................................................... 32
Digitale ehandelssystem......................................................................................................................................... 32
EDI .................................................................................................................................................................... 32
Merkingssystem innan handel generelt....................................................................................................................... 33
- 2 -

Strekkoding ............................................................................................................................................................ 33
EAN/UCC ......................................................................................................................................................... 33
EAN-13......................................................................................................................................................... 33
SISAC................................................................................................................................................................ 33
Radiofrekvensidentifikasjonssystem...................................................................................................................... 34
GTAG................................................................................................................................................................ 34
Biblioteksystem .......................................................................................................................................................... 34
MARC.................................................................................................................................................................... 34
Z39.50 .................................................................................................................................................................... 34
ISO 8777 ................................................................................................................................................................ 35
Etablerte boknummereringssystem ............................................................................................................................. 35
ISBN ...................................................................................................................................................................... 35
ISSN....................................................................................................................................................................... 35
SICI ........................................................................................................................................................................ 35
Dewey .................................................................................................................................................................... 36
Meir komplekse system med metadata ....................................................................................................................... 36
Indecs ..................................................................................................................................................................... 36
Nyare standardar under utvikling................................................................................................................................ 36
RDF........................................................................................................................................................................ 36
Dublin Core............................................................................................................................................................ 37
ONIX...................................................................................................................................................................... 37
DOI ........................................................................................................................................................................ 38
BICI........................................................................................................................................................................ 38
URN ....................................................................................................................................................................... 39
ISTC....................................................................................................................................................................... 39
Digital lydbokstandard ........................................................................................................................................... 39
OEB (EBX) ............................................................................................................................................................ 39
MPEG-7 ................................................................................................................................................................. 39
Kapittel 4. DRM............................................................................................................................................................. 40
Kryptering - historikk ................................................................................................................................................. 40
Krypteringssystem ...................................................................................................................................................... 41
Digitale signaturar og sertifikat.............................................................................................................................. 41
PKI ......................................................................................................................................................................... 42
SSL......................................................................................................................................................................... 42
EID......................................................................................................................................................................... 43
SET ........................................................................................................................................................................ 43
Postgiro .................................................................................................................................................................. 43
Digitale signaturar i SIM-kort................................................................................................................................ 43
DRM - ulike vinklingar og innleiande definisjon ....................................................................................................... 43
Interoperabilitet........................................................................................................................................................... 46
DRM-løysingar i praksis – kontroll over rettane ved sal ............................................................................................ 46
DRM for kombinert utgjevar og utsalsstad ............................................................................................................ 46
DRM for utgjevar med fleire utsalsstader .............................................................................................................. 46
DRM for fleire utgjevarar gjennom same utsalsstad.............................................................................................. 47
DRM for forfattarar, underutgjevarar o.l................................................................................................................ 47
DRM og lesetilgang .................................................................................................................................................... 48
Marknadsføring – nye forretningsmodellar............................................................................................................ 48
Kopieringssperring for digitale produkt ................................................................................................................. 48
Ukryptert kopieringssperre................................................................................................................................ 48
Digital krypteringsnøkkel.................................................................................................................................. 49
Fysisk nøkkel for dekryptering.......................................................................................................................... 49
Unike maskinnummer ....................................................................................................................................... 49
Vassmerking...................................................................................................................................................... 50
Persondata som krypteringsnøkkel.................................................................................................................... 50
Offentleggjering av brukaren når programmet er i bruk via nettverk................................................................ 50
Online-lesing som kopieringssperre - streaming ............................................................................................... 51
Marknadsmakt................................................................................................................................................... 52
Lovregulering av brukarutstyr........................................................................................................................... 53
Kopieringsteknologi.................................................................................................................................................... 53
- 3 -

Klipp og lim ........................................................................................................................................................... 53
Automatisert kopiering........................................................................................................................................... 53
OCR ....................................................................................................................................................................... 54
Webkamera ............................................................................................................................................................ 54
P2P ......................................................................................................................................................................... 54
Papirkopiering........................................................................................................................................................ 55
Cracking................................................................................................................................................................. 55
Bibliotek og DRM....................................................................................................................................................... 56
Utgått litteratur....................................................................................................................................................... 56
Fri lesetilgang......................................................................................................................................................... 56
Tekniske løysingar ................................................................................................................................................. 56
Juridisk-tekniske DRM-løysingar .......................................................................................................................... 56
Leserett tildelt biblioteket.................................................................................................................................. 56
Leserett tildelt lånaren ....................................................................................................................................... 57
Måtar å løysa DRM i praksis ...................................................................................................................................... 57
Ulike DRM-system ................................................................................................................................................ 57
RCA................................................................................................................................................................... 57
MobiPocket ....................................................................................................................................................... 58
Adobe ................................................................................................................................................................ 58
Adobe PDF Merchant................................................................................................................................... 58
Adobe Content Server................................................................................................................................... 59
Microsoft Reader............................................................................................................................................... 59
eBookMan Digital Rights Management ............................................................................................................ 60
Palm Reader (tidl. Peanut)................................................................................................................................. 60
Rettigheitsspesifikasjonsspråk ............................................................................................................................... 61
DRM som problem for eboka ..................................................................................................................................... 61
Kapittel 5. Leseinnretningar......................................................................................................................................... 63
Skjermteknologi.......................................................................................................................................................... 63
Typografi................................................................................................................................................................ 63
Typografi - sentrale punkt for papirteknologi ................................................................................................... 63
Typografi på skjerm .......................................................................................................................................... 64
CTR........................................................................................................................................................................ 66
LCD........................................................................................................................................................................ 66
Fontforsterkingsteknologi ...................................................................................................................................... 67
Anti-aliasing ...................................................................................................................................................... 67
ClearType/CoolType ......................................................................................................................................... 67
Fontforterkingsteknikk på CTR......................................................................................................................... 69
Epapir og eblekk .................................................................................................................................................... 69
Lysutstrålande polymerar....................................................................................................................................... 71
Lagringsmedier/minne ................................................................................................................................................ 72
Springboard............................................................................................................................................................ 72
PCMCIA ................................................................................................................................................................ 72
CompactFlash (CF) ................................................................................................................................................ 72
Memory Stick......................................................................................................................................................... 73
MultiMediaCard..................................................................................................................................................... 73
Secure Digital (SD)................................................................................................................................................ 74
SmartMedia............................................................................................................................................................ 74
DataPlay................................................................................................................................................................. 74
Bookman cards....................................................................................................................................................... 75
Distribusjonsvegar - Overføring av ebøker til leseinnretning ..................................................................................... 75
Via fjernbart media/fysisk løysing ......................................................................................................................... 75
Via PC tilkopla internett......................................................................................................................................... 75
Direkte til leseinnretning via fastelefoninett .......................................................................................................... 75
Trådlaust til leseinnretninga................................................................................................................................... 76
Ebokleseinnretningar .................................................................................................................................................. 76
Ulike OS................................................................................................................................................................. 76
Palm OS............................................................................................................................................................. 77
Windows CE 3.0 (bl.a. Pocket PC) ................................................................................................................... 78
Linux ................................................................................................................................................................. 82
- 4 -

Distribusjonar ............................................................................................................................................... 82
Utstyr ............................................................................................................................................................ 83
Utvikling....................................................................................................................................................... 85
EPOC................................................................................................................................................................. 85
Windows (95/98/ME/2000/XP)......................................................................................................................... 86
Geoworks OS .................................................................................................................................................... 88
RIM Blackberry................................................................................................................................................. 88
MMT ................................................................................................................................................................. 89
Dedikerte leseinnretningar ..................................................................................................................................... 89
Data Discman .................................................................................................................................................... 89
REB 1100 .......................................................................................................................................................... 89
REB 1200 .......................................................................................................................................................... 90
Cybook (Windows CE 3.0) ............................................................................................................................... 90
Franklin ............................................................................................................................................................. 91
Hiebook ............................................................................................................................................................. 92
Myfriend (Windows CE 3.0)............................................................................................................................. 92
goReader............................................................................................................................................................ 93
Jinke .................................................................................................................................................................. 93
Dragonsource..................................................................................................................................................... 93
Eten.................................................................................................................................................................... 93
Goldenview ....................................................................................................................................................... 93
t.BOOOK........................................................................................................................................................... 94
Marknad for dedikert leseutstyr......................................................................................................................... 94
Samanlikning av dedikert leseutstyr med PDA ............................................................................................ 94
Storleik og mobilitet ..................................................................................................................................... 94
Kopieringstrygging....................................................................................................................................... 95
Målgrupper ................................................................................................................................................... 95
Prisar ...................................................................................................................................................................... 95
Kapittel 6. Omsetningsleddet – nye aktørar................................................................................................................ 97
Kor omfattande må ein ebokhandel vera ?.................................................................................................................. 97
Internettside ................................................................................................................................................................ 97
Ehandelsløysing .......................................................................................................................................................... 97
Varelager med innhald og presentasjon av fleire ulike bøker ..................................................................................... 98
Andre aspekt ............................................................................................................................................................... 98
Kapittel 7. Lesaren og leseopplevinga.......................................................................................................................... 99
Papirbokteknologi frå lesarperspektiv......................................................................................................................... 99
Kva tekniske avgrensingar set papiret på ei bok ......................................................................................................... 99
Fordjuping i tekst og teknisk påverknad ................................................................................................................... 100
Kvifor stasjonær PC har vore mykje dårlegare enn papirbok ................................................................................... 101
Lenger enn papirboka - Nyare teknologiske hjelpemiddel........................................................................................ 102
Produksjon og omsetning relatert til lesaren............................................................................................................. 103
Kapittel 8. Miljøaspekt ved ebøker ............................................................................................................................ 104
Kapittel 9. Eit innblikk i den norske eboksituasjonen.............................................................................................. 105
Lesarar og leseinnretningar....................................................................................................................................... 105
Ebokutsal .................................................................................................................................................................. 105
Tilgjengelege nyare norske ebøker ........................................................................................................................... 106
Forlagsintervju .......................................................................................................................................................... 107
Metodikk .............................................................................................................................................................. 107
Forlag 1 ................................................................................................................................................................ 107
Forlag 2 ................................................................................................................................................................ 109
Forlag 3 ................................................................................................................................................................ 110
Forlag 4 ................................................................................................................................................................ 111
Forlag 5 og 6 ........................................................................................................................................................ 113
Forlag 7 ................................................................................................................................................................ 114
Bransjesamarbeid ................................................................................................................................................. 114
- 5 -

Kapittel 10. Konklusjon .............................................................................................................................................. 115
Vedlegg ......................................................................................................................................................................... 116
Spørjeskjema: Norske forlag, kor står dei i dag? ...................................................................................................... 116
Roller.................................................................................................................................................................... 116
Teknologisk kunnskap.......................................................................................................................................... 116
Format .................................................................................................................................................................. 116
DRM .................................................................................................................................................................... 116
Strategi ................................................................................................................................................................. 117
Referansar .................................................................................................................................................................... 118
- 6 -

Forord
Av Terje Hillesund
”Ebokteknologi” av Knut Lekvam er den første av tre rapporter i prosjektet ”Ebøker i
Norge”. I prosjektet utredes utbredelsen og konsekvensene av ebokteknologien i Norge.
Som det går frem av tittelen tar rapport nr. 1 for seg selve ebokteknologien. I rapport nr. 2
vil Dag Asbjørnsen drøfte nye forretningsmodeller og opphavsrett i forbindelse med ebokomsetning,
mens Terje Hillesund i rapport nr. 3 vil diskutere eventuelle strukturelle
endringer i bokbransjen som følge av nye digitale publiseringformer.
I rapporten ”Ebokteknologi” tar Knut Lekvam for seg en rekke aspekter ved ebokteknologien,
alt fra leseinnretninger og filformater til digital rettighetshåndtering og kryptering.
Rapporten er meget omfattende og viser hvor langt ebokteknologien er kommet høsten
2001. Selv om deler av rapporten er skrevet for spesialister, vil alle og enhver kunne få
inntrykk av den brede og omfattende utviklingen innen elektronisk publisering generelt
og ebøker spesielt.
Prosjektet ”Ebøker i Norge” er finansiert av Norsk kulturråd og støttet av Høgskolen i
Stavanger og Statens filmtilsyn. Prosjektet inngår som del av en mer omfattende utredning
om strukturendringer i norsk bokbransje, iverksatt av Norsk kulturråd.
”Ebøker i Norge” har et eget nettsted med artikler og stoff om ebøker. Hjemmestedets adresse
er: http://www1.his.no/ebok
Stavanger 3/9-2001
- 7 -

Kapittel 1.
Innleiing
Ebok kva er det?
Ordet ebok er ei forkorting av orda elektronisk bok. Som omgrep er ebok relativt nytt.
Tidlegare hadde ein liknande omgrep som elektroniske bøker eller digitale bøker. Desse
omgrepa hadde likevel den gong (tidleg på 1990-talet) eit litt anna meiningsinnhald, særleg
med omsyn til form.
Ein utbreidd definisjon er at ebok er knytt til ei digital tekstfil som kan lesast på ein
skjerm. I tillegg må det vera den digitale versjonen av det ein vanlegvis definerer som ei
bok. Dermed får ein ei avgrensing basert på innhald sidan det er mange papirtekstar som
ikkje er (papir)bøker. Dette er den vide tydinga av omgrepet ebok som altså primært er
knytt til innhaldet og ikkje leseinnretninga. Dette er truleg den mest utbreidde bruken av
ordet.
Ein anna meir radikal tyding av omgrepet ebok, er at det vert brukt om ei spesiell fysisk
leseinnretning med skjerm for framsyning av digital tekst, og ikkje til innhaldet. Rocket Ebook
var den fyrste dedikerte leseinnretninga som vart seld i litt omfang til publikum i
USA. Dette er ei bærbar lita handhalden leseinnretning som ein kunne ta med seg på same
vis som ei bok. Den hadde også same fysiske storleik som ei bok. Firmaet Nuvo Media
hadde Rocket E-book som registrert varemerke. (Modellen er ute av produksjon og selskapet
er kjøpt opp fleire gonger. Den er nå ått av elektronikkgiganten RCA. Dei har to
nyare modellar i sal i dag). Litt vidare bruk av ebok i denne tydinga er som dedikert ebokleseinnretning
generelt.
Dette er to ytterpunkt i definisjon av ebøker. Den siste er knytt til den fysiske innretninga
og den fyrste definisjonen er knytt til innhaldet. I denne fyrste breie definisjonen står ein
også i fare for at alle tekstfiler som bare kan lesast på stasjonær PC, vert ebøker. Då vert
det litt unyansert å bruke omgrepet på denne måten. Ebøker i denne breie definisjonen
har det vore fullt mulig å produsere, bruke og lese sidan den fyrste datamaskinen kom i
bruk. Omsetning, eller sirkulering av denne type bøker, har også vore vanleg sidan 1970talet.
Med betre skjermar for PC på 1980-talet har desse ebøkene kunna lesast på stasjonære
PC’ar som har vore svært utbreidde blant folk lenge. Til desse stasjonære PC’ane har
ein i fleire tiår hatt programvare kor ein har kunna justere fontar, oppsett, linjeavstand,
margar, o.s.b. I tillegg har ein hatt tilgang til rik grafikk for illustrasjonar. Ein har også
kunna skrive dei ut på papir. Ebøker i det perspektivet har lite nytt over seg. Det er særleg
programvaregiganten Adobe som hardnakka brukar omgrepet i den breiare definisjonen i
dag. Adobe har eit filformat (PDF) som er svært utbreidd innan publiseringsbransjen. Det
er knytt til oppsett av sider som skal trykkjast ut på papir. PDF kan ikkje brukast på
mindre skjermar.
Den tredje definisjonen av ebøker er difor ein mellomting som reflekterer dei tekniske
endringane som har kome parallelt med innføringa av det ferske ordet ebøker. Då særleg
at ebøker kan lesast på bærbare leseinnretningar. I denne tydinga er ei ebok ei digital
tekstfil som innheld den digitale versjonen av ei bok som kan lesast på ein mobil skjerm.
Det er også denne definisjonen eg primært vil halda meg til vidare i dette arbeidet.
- 8 -

Det er også fleire andre typar digitaliserte bøker som har vore i sirkulasjon lenge og som
ein treng ei definisjonsavklaring. Ein CD-ROM er ikkje ei ebok. Ei bok som ligg digitalisert
på ein CD-ROM er heller ikkje ei ebok i seg sjølv. Men dersom fila er lagra i eit format som
er lesbart for ein eboklesar, kan det derimot vera ei ebok. Om fila er lesbar for mobile innretningar
er det ei ebok innan denne strenge definisjonen. Ei bok publisert via internett
som internettside ligg svært nær opp til ei ebok. Men ein vil gjerne skilje mellom dei basert
på at nettbok er ein særeigen definisjon knytt til nettet. HTML-dokument på nettet
som kan kopierast direkte over på mobile leseinnretningar og lesast i ein nettlesar - som
også er eit lesarprogram - vil dermed teknisk liggja innanfor ein smal definisjon av ebok.
Ebøker slik det vert brukt innan den breiare definisjonen av ebøker - som lesbare bøker på
stasjonær PC - har hatt ein bruk som også er mykje eldre enn omgrepet ebok. Denne delen
av utgreiinga vil likevel ikkje ta for seg historisk bruk av stasjonære PC’ar. Det var ei utbreidd
oppfatning på 1970- og 80-talet at ”det papirlause kontoret” skulle koma. Alle som
ikkje opplevde at deira kontor vart papirlause – og det gjeld vel dei fleste - pleier grunngje
det med at dei treng papir til å lese på. Skjermane er ikkje gode nok.
Det nye er at det har vore ei kontinuerlig utvikling på leseplater eller mobile flate skjermar
i ulike utformingar. Det er desse ulike handhaldne leseinnretningane for lesing av bøker
som har gjort ebøker aktuelle som alternativ til papirbøker.
Gjennom tilbakeført leseteknologi frå dedikerte leseinnretningar over til stasjonære PC’ar
har ein også reaktualisert lesing på stasjonære PC’ar det siste året.
I tillegg har det skjedd ei utvikling av av såkalla Print On Demand (POD). Det er nå mulig
å trykke opp einskildkopiar av papirbøker til overkommelege prisar. Dette i motsetnad til
i gamle dagar, då ein i verste fall kasta den elektroniske utgåva etter at ein hadde trykt
opp eit vonleg stort nok opplag av papirboka. Når det gjeld POD er det med og reaktualiserer
ebøker som konsept i svært stor grad. POD kan bli ein intern revolusjon i forlags og
trykkeribransjen. Me har valt å la hovudfokus i dette arbeidet vera mot ebøker som lesaren
ser - og då særleg via nye alternativ til stasjonære PC’ar, d.v.s. handhaldne leseinnretningar.
Leseinnretningar for ebøker
Ein har fleire måtar å kategorisere dei ulike leseinnretningane. Ein måte er inndeling av
ebøker etter leseinnretningar - sjølve utstyret ein brukar for å lese eboka. Dei er her delt
inn i 7 hovudkategoriar av leseutstyr, alt etter eigenskapar. Ein kunne hatt finare oppdeling
sidan det er vært mange PC-variantar, eller referansedesign som det ofte vert kalla.
Dedikert leseinnretning
Dedikerte leseinnretningar er maskinar som har ebøker som primært bruksområde. Det
som skil dei frå andre PC’ar, er fokus på skjerm i motsetnad til skrivefunksjonalitet. I tillegg
krev dei i optimal form mobilitet og dermed også lang batterilevetid.
Dei dedikerte innretningane varierer i storleik og funksjon, og dei er i grenseland mot fleire
av dei andre kategoreiane. Har innretninga fyrst eboklesekapasitet er det til dømes
svært lite som skal til for å gje innretninga klassisk PDA-funksjonalitet.
- 9 -

Figur 1. Dedikert leseinnretning. REB 1100
Variantar av denne typen med mindre skjermar har vore i omsetning i over 10 år men det
har då gjerne vore i grenseland mot “kalkulator” med tilhøyrande dårlege skjermar. Fyrst
heilt i det siste har dei fått blest og då i samband med det nye omgrepet ebøker.
PDA
PDA (forkorting for Personleg Digital Assistent) er handhaldne datamaskinar. Dei brukast
som eboklesarar. Dei har ikkje harddisk og dermed er dei ikkje å definere som bærbare
PC’ar. Dette er innretningar som primært vart utvikla som digitale avtalebøker. Dei inneheld
gjerne kalender, avtalar, adresselister og liknande. I tillegg er det vanleg med offline
epost og nettlesar kor ein synkroniserer innhaldet mot stasjonær PC. Dei inneheld også
underhaldning, men i enklaste versjonar bare dataspel og eboklesar.
Figur 2. PDA. HP Jornada 540
PDA’ar er inne i kontinuerlig utvikling og det kjem fleire og fleire funksjonar inn i dei.
Avanserte modellar kan fungere som MP3-spelarar, videospelarar, diktafonar, kamera,
notisbøker o.s.b. Med trådlaust samband vert dei også integrerte mobiltelefonar med
epost, WAP, miniatyr-TV osb. Det er framleis mykje ein ikkje har sett her ennå. Men alle
modellar inneheld ikkje alt. Ein må velja kva funksjonalitet ein ynskjer.
Den vanlegaste input-metoden for PDA er trykkfølsom skjerm. Av og til skil ein mellom
omgrepa PDA og handhalden, men det er ikkje konsekvent. Stadig oftare brukar ein begge
omgrepa om ein annan. Skal ein skilje så går det ved tastatur. PDA har ikkje tastatur
medan handhalden har. Eg vil ikkje skilje men heller bare vere meir spesifikk og kalle det
PDA eller handhalden med tastatur. Tastaturet gjer at bruken ikkje er optimalisert mot
ebøker. Men ebokfunksjonalitet kjem med skjermoppløysinga dersom den er til stades.
- 10 -

Tastaturmodellar er sjølvsagt langt meir funksjonelle som arbeidsterminalar kor ein kan
utføre skrivearbeid gjennom tastaturet. Med andre ord er dei retta mot ei meir profesjonell
målgruppe. Kanskje også på grunn av det, er dei også gjerne dyrare innretningar. Men
også skjermbaserte PDA’ar vert dyrare og meir avanserte.
Surfeplate
Denne kategorien har ein større flat trykkfølsom skjerm slik at ein har større grafisk yting.
Dermed er det meir dedikerte surfeplater. Andre norske namn kunne vera webplate eller
internettsurfeplater. Dette er nye referansedesign. Definisjonsområdet er litt flytande, men
det er forma som gjev definisjonen. Surfeplatene er trådlause. Dei er også meir tilrettelagt
for varierande fritidsbruk i heimen enn den klassiske “jobbterminalen” til ein stasjonær
PC. Sofa er eit stikkord. Dei har ikkje tastatur til vanleg, men gjerne som ein kan kople til
dersom ein får lyst. Desse surfeplatene er lettare i det dei manglar harddisk og har mindre
PC-innhald som utstyrstilkopling. Ein skal koma på nettet trådlaust. Skjermane skal kunna
visa alle slags websider og dei skal kunna knyta seg til alle perifere einingar som andre
PC’ar. Dei vert difor større enn Pocket PC’ar.
Figur 3. Surfeplate. Qubit Orbit Web Tablet
Med si form vil surfeplatene vera særs eigna som ebokleseinnretningar. Dei vil og ha
meirverdi i høve til meir dedikerte ebokleseinnretningar.
Med internettilgang kan dei potensielt fungere som tynne klientar. Då oppnår ein både
mindre batterikrav, vekt og pris enn for Tablet PC som krev harddisk og større lagringskapasitet.
Tablet PC
Tablet PC eller PC-tavler er eitt relativt nytt referansedesign. Microsoft har definert sitt
konsept som Tablet PC, og eg bruker omgrepet om liknande modellar med hardisk sjølv
om det ikkje bare er denne eine framtidige modellen. Dei vert mindre enn bærbare PC’ar
sidan dei ikkje har tastatur. Talegjenkjenning vert ein viktig komponent framover særleg
innan Tablet PC.
- 11 -

Figur 4. Tablet PC. Qbe vivo
Ved bruk av operativsystem som har kompatibelt programvaretilbod og formatutval frå
resten av PC-verda er bruksområda raskt større på desse PC-tavlene.
Utbreiinga vert kanskje ikkje så stor sidan det er openberr konkurranse frå stasjonær PC
som har fleire bruksområde og større fleksibilitet. Bærbare PC’ar er greiare for skrivearbeid.
Men PC-tavlene er nye og lite marknadsførte, så det kan endra seg.
Mobiltelefon
Kjenneteiknet for mobiltelefonane er at dei er trådlause innretningar. I utgangspunktet
treng ikkje ein eboklesar vera trådlaus, men det kan gje svært mykje betre funksjonalitet
til brukaren og difor meirverdi. Mobiltelefonar er nå inne i ei utvikling kor PDAdefinisjonen
nærmar seg sidan mobiltelefonar får større skjermar, høgare leseoppløysing
og større lagringsminne.
Figur 5. Mobiltelefon. Sagem WA 3050
I tillegg er mobiltelefonar svært utbreidde og innarbeidde blant folk, utan at særleg teknofobi
eller datavegring har vorte utløyst. Ei rask implementering av ebøker er openberr
dersom det vert støtte for det i telefonane.
- 12 -

Bærbar PC
Bærbar PC har generelt dei positive eigenskapene som stasjonær PC, og den skorer i tillegg
bra på mobilitet. Storleiken på innretningane er likevel så stor at dei ikkje konkurrerer
med papirbøker. Pris er også eit stort aber. Men her får ein veldig mykje anna enn
ebøker på kjøpet, og det er eigentleg det sentrale med desse innretningane. Den store føremona
med den store skjermen er at bøker med grafikk; fagbøker og illustrerte verk, som
i utgangspunktet er ganske uhandterlege saker, kan presenterast på desse. Ein skil bærbare
frå handhaldne ved at dei har harddisk. Det er med på gje dei deira største mangel;
bærbare PC’ar har svær låg batterikapasitet samanlikna med straumforbruket. Ein vil vanlegvis
aldri kunna lesa ei heil bok på ein bærbar PC.
Stasjonær PC
Stasjonære PC’ar er dei mest utbreidde leseinnretningane for ebøker. Dei er bygde opp av
mange utbytbare deler og dei vert sette saman etter behov frå brukaren. Her er full multifunksjonalitet
mulig bortsett frå eitt sentralt punkt: Manglande mobilitet og dermed relativt
låst sitjestilling.
Figur 6. Stasjonær PC-skjerm. Microsoft Reader ebokprogramvare
Papir
Ein vanleg måte å lese ebøker er å skrive ut det elektroniske dokumentet med skrivar.
Dette er særleg vanleg dersom ein har ebøker tilgjengelege bare på PC eller annan innretning
kor lesetilhøva ikkje er optimale. Dersom den einskilde lesaren gjer det slik, må vedkomande
ofte ta til takke med primitiv innbinding eller lausark.
Ein annan versjon av denne metoden er såkalla Print On Demand (POD) der ein får eit
trykkeri til å trykke opp eboka. Denne type trykking har nyleg vorte konkurransedyktig
på pris. For distributøren og produsenten si side er det i stor grad ei ”ebok” under heile
distribusjonen - medan det for lesaren framleis er ei papirbok. Etter at trykksverta er kald
er “eboka” borte. Sjølve forbruket av boka er tradisjonell boklesing.
Ebokteknologi som bibliotek
Ein kan lett få inntrykk av at ebøker med tilknytt teknologi primært har som oppgåve å
erstatte papirboka som leseinnretning. I val av terminologi (ebok) har ein også fått fokus
mot sjølve lesehandlinga med ein fysisk gjenstand. Ebokteknologi som er heile teknologi-
- 13 -

en knytt til ebøker og dermed digitale bøker, som kan lesast på mobile innretningar, er
også vidareføring av fleire element frå den fysiske papirverda: Bibliotek, boklogistikk og
altså, leseinnretning. I tillegg får det konsekvensar gjennom omleggjing av bokproduksjonen
(bortfall av papirtrykking). Desse 4 elementa dekkar heile den såkalla verdikjeda til
bøker. I denne utgreiinga vil ein ha fokus mot lesing, logistikk og produksjon. Det av desse
elementa, som kanskje likevel har potensiale til å vere mest omveltande for brukaren og
som medfører eit heilt nytt produkt, er at ebøker medfører ein ny form for bibliotek. Brukarar
kan få effektive store boksamlingar som dei har tilgang til. Det gjer at bibliotek i dei
fleste tydingar av ordet slik ein kjenner det i dag (personleg, offentleg eller kommersielt
bibliotek) kan erstattast av ebokteknologi - dersom det vert lagt til rette for det. Når ein
bygg seg opp ei stor boksamling med eigarskap eller ulike lisensar og abonnementordningar,
vil det vera essensielt å kunna ha råderett over dette personleg akkumulerte biblioteket
over mange år med endringar i lese og lagringsteknologi. Dette vil involvere fleksible
metadata som eit sentralt element i eit ebokprodukt. (Jfr. kapittelet Metadata) I ein
viss grad har dette fokus mot eboka etter kjøpet - eboka som bruks- og nyttegjenstand. Det
er eit aspekt som framleis synest vera relativt fråverande blant utviklarar av DRM-system
som primært fokuserer på ”verdikjeda” fram til forbrukaren og eboka som kommersiell
vare. (Jfr. kapittelet DRM) Ei underkjenning av bibliotekelementet trivialiserer framtida
for eboka. 1
- 14 -

Kapittel 2.
Filformat
Kva er eit filformat?
Grunnlaget for data i ein datamaskin er digital eller binær lagring på eit datalagringsmedium
(disk eller minne). Det vil sei at all informasjon må kodast om slik at det blir brukt
bare to teikn; 1 og 0. Det vert gjort via dataprogram.
Vanlegvis er det grovt rekna to mellomnivå for program som gjer desse omtolkingane av
filer. Det fyrste programvarelaget på maskinen er operativsystemet, (OS). (Jfr. kapittelet
Ulike OS). Det neste er dataprogrammet. Eit døme er Windows 98 som OS og Notepad
som dataprogram. Programmet les filer som er lagra i eit lesbart format for nett dette programmet.
Programmet er med andre ord ein omtolkar av digitale data til ein lesbar tekst.
Eller omvendt dersom ein skriv tekst som ein så kan lagre for dette programmet. I dette
tilfellet vil Notepad kunna lesa filer som er lagra i ASCII-tekstformat.
Eit format er med andre ord ein standard for korleis ein les og skriv data til og frå eit datalagringsmedium.
Format er med andre ord knytt til programvaren. På windows (MS-
DOS) datamaskinar kan ein skilje mellom ulike typar format i filendinga (namneleddet
etter punktumet). Døme: Ei ASCII-fil endar på .txt.
Fleire program kan stø eitt format. Det finst opne format, og det er proprietære format.
Det vil seia at det er ulike opphavsrettslege avgrensingar i bruken av formata.
For digitale tekstdokument, og dermed også ebøker, er det mange filformat. Dei digitale
filformata kan delast inn i tre grupper alt etter kor stor grad det er gjenskaping av trykkt
tekst eller om dei opphaveleg genuint laga i elektronisk format.
• Det enklaste er det reine grafiske formatet som er ei biletfil av ei papirside. (Til dømes
GIF og JPEG). Desse formata tek mykje lagringskapasitet, og i tillegg er dei lite
fleksible sidan dei inneheld ”dum” tekst.
• Neste gruppe av tekstformat er basert på at dei skal gjenskape ei papirside på datamaskinen.
Dei kan likevel gjerne ha levande tekst i ulik grad inne i sida. Dei opererer
etter såkalla “WYSIWYG” modus. (What You See Is What You Get). (T.d. MS Word ,
Adobe Postscript og PDF).
• Den siste formattypen er strukturert tekstformat. Kodinga i dokumentet er ikkje
knytt til papirsida men til teksten, særleg typografien og merking av referansar av
ulike slag. (T.d. SGML, HTML og XML).
Lesarprogramvare
For å lesa dei ulike filformata treng ein programvare som les formata. Fleire av formata
kan lesast av ulik programvare og det er gjerne litt ulik framsyning av teksten på skjermen
av ei tekstfil i to ulike programvarer. I og med at ebøker eigentleg er tekstfiler er det
vesentleg korleis programvaren fungerer.
- 15 -

Dei fleste programvarer som viser fram tekst, er ikkje eboklesarprogramvare. Dei er gjerne
editorar eller teksthandsamarprogramvare. Ein teksthandsamar har ikkje som primært
formål å representere tekst på skjerm. Dei eldste teksthandsamarane har gjerne utskriftsmodular
som har eit rikt utval av fontar tilrettelagt for utskrift til papir. Desse fontane vil
ein gjerne sjå på skjermen sidan dei fleste teksthandsamarar er basert på WYSIWYG.
Dermed får ein ein omtrentleg representasjon av det som kan skrivast ut på papir, vist
fram på skjermen. Men det er ulike prinsipp for framsyning på skjerm og på papir. (Sjå
kapittelet: Skjermteknologi) Eit sentralt punkt er at papirutskrifter treng over 300 dpi for å
sjå bra ut på papir. For skjerm må ein frå gamalt av som regel klara seg med rundt 70 dpi.
Fontteknologi er tradisjonelt fokusert mot papir. For representasjon av tekst på papir er
det ein tradisjon som går over 500 år attende. Program som Microsoft Word og kanskje
særleg Quark Xpress og Adobe PageMaker er profesjonelle teksthandsamar- og papirpubliseringsprogram
som har eit rikt utval med fontar med optimal utforming for papir i
denne tradisjonen. Dei er likevel teksthandsamarar.
Sentralt i arbeidet med å forbetra lesbarheit for skjerm, er at ein kan bruka fontar som er
spesialutvikla for skjermvisning. Nettlesarar som har ei historie som bare går ca. 10 år attende
i tid, har teke opp i seg at ein skal representere ulike fontar via skjerm. Men det er
likevel eit veldig lite utval fontar som er i vanleg bruk. Og det har vore nesten ingen fontar
som er konstruerte med skjermrepresentasjon som primært mål.
Med innføringa av dedikerte ebokleseinnretningar i litt omfang for to år sidan, starta ting
å endra seg. Ein fann ut at ein trong laga fontar som var optimaliserte for lesing. Og særleg
sidan ein som regel har skjermar som er langt under 300 dpi i oppløysing er det faktisk
viktigare å designe fontar som skal kunna lesast optimalt på dårleg skjermgeometri enn
det er å designe for eit meir takknemleg papir kor punkta er så små at designen kan tilpassa
seg uavhengig av underlaget.
På seinsommaren år 2000 vart det fyrste dedikerte eboklesarprogrammet som hadde
forbetra fontar tilrettelagt for skjermlesing lansert for stasjonær PC. Dette var det såkalla
Microsoft Reader med ClearType.
Den eldre fontforbetringsmetoden, antialiasing gjer at teksten ser finare og glattare ut enn
kva den er utan, men den er uskarp og lettar ikkje lesbarheita. Adobe som lenge har brukt
antialiasing gjekk også tidlegare i år (2001) over til ny fontforsterkingsteknologi gjennom
siste versjon av Adobe Eboook Reader med CoolType.
Utanom desse finst det annan dedikert eboklesarprogramvare, men generelt så har desse
lite utval i fontar.
Ulike filformat for ebøker:
Det er mange filformat som er relevante for ebøker. Ikkje alle av desse er ebokformat i tydinga
av at ein les ebøker i dette formatet, men dei kan vere brukte som lagringsformat
eller tilverkingsformat.
- 16 -

HTML
HTML (HyperText Markup Language) er skrive i SGML, og kan definerast som ei delmengd
av SGML (jfr. kapittelet SGML). Det som særmerker HTML er at det i dokumenta
er formattert inn informasjon ut over den reine lineære teksten. Blant anna har ein hypertekst
som er peikarar til andre tekstbitar. Desse tekstbitane ligg gjerne i andre dokument
på heilt andre maskinar i datanettverket. Men også peikarar til andre medieformer, som
bilete og lyd, som automatisk er fletta inn mellom teksten ved hjelp av formattering.
Etter at internett kom i bruk med HTML som format, har HTML også blitt eitt utbreidd
ebokformat. I enklaste form ved at eboka ligg klar til å lesast som ei vanleg (lang) side
med vanleg nettlesar, men også ved at HTML-filer vert pakka med ulike pakkeprogram
som involverer ulike grader av kopieringssperrer. Nokre av desse involverer eigen gratis
leseprogramvare for lesing av desse bøkene på stasjonær PC ved at dei vert pakka som
.exe-filer. Døme er E-ditor, WebCompiler 2000, WebPacker 1.14 og EBook HTML Compiler
PRO 2.12.
Andre ebøker er tilrettelagt også for ulike handhaldne innretningar.
Reine HTML-ebøker på Pocket PC platformen kan lesast med Internet Explorer med
ClearType fontforsterkingsteknikk dersom ein har fargeskjermar med bakgrunnslys på
PDA’en.
Det er ei ulempe med HTML. Det er laga som eit slags minste sams multiplum for nettet.
Ein brukar eit lite utval fontar sidan ein går ut frå at mottakaren av dokumenta gjerne har
ein dårleg PC.
XML
XML, eXtensible Markup Language, er eit framleis ganske nytt ope format. XML kan litt
forenkla seiast å vera ei vidareutvikling av HTML. Det er eit mykje meir generelt og fleksibelt
format enn HTML, og HTML kan heller karakteriserast som ein litt fastlåst undervariant
av XML. Snittet mellom XML og HTML er ein variant som ein kallar XHTML.
XML er ikkje erstatning for HTML. HTML er laga for å vise data og har fokus på korleis
innhaldet ser ut, i motsetnad til XML som primært handlar om å kunne dokumentere og
skildre innhaldet. XML er sjølvskildrande og definisjonen av den XML-varianten ein
brukar har ein gjerne i ei separat DTD-fil som tilhøyrer dokumentet. (Document Type Definition).
XML er eit format som i seg sjølv inneheld stor kapasitet for tilretteleggjing for ulike
bruksområde. Det er veldig mykje utviklingsarbeid innan XML i dag. XML er tenkt å brukast
for formidling av eit kvart medieprodukt frå film og musikk til bilete og tekst. Det
som gjer det særleg interessant er at det er mulig å innarbeide spesialiserte utvidingar som
betalingsformidling og kryptering. XML er også kjernen i Microsoft sitt .net som er tenkt
som neste fase i bruk av tynne klientar via internett. Dette involverer veldig mange bransjar
og også ebokbransjen.
Som fritt ope format kan alle fritt utvikle sin eigen formatvariant innanfor XML sine vide
grenser. Det er mange slike understandardar under utarbeiding. OeB og WML er to slike.
- 17 -

OEB
OEB (Open EBook) er eit format for ebøker basert på XML. Det er styrt av OeBF 2 (Open
eBook Forum).
I OeBF sit dei fleste fleste større ebokprogramvareaktørane som Microsoft og Gemstar.
OeBF har stor støtte, og også hovudkonkurrenten til dei OEB baserte formata, Adobe med
sitt PDF-format, er med i OeBF. Dette gjer at dette er eit format med stort potensiale.
Med i OeBF er også ei rad mindre aktørar som forleggjarar og utstyrsleverandørar. Dei
har også interesse av at det vert utvikla eit felles format og ikkje mange slik at tilretteleggjinga
av ebøker vert lettare for ulike leseinnretningar.
Utbreiinga av OeB-formatet er open, noko som er i aukande grad foretrukken utbreiingsmåte
for stadig fleire dataprogram. OEB er også basert på XML, eit format med usedvanleg
stor interesse i dataverda i dag. OEB må vere velformulert XML. I utgangspunktet liknar
OEB på HTML 4.0, men OEB er også strengare definert enn HTML 4.0. Til dømes er
det ikkje støtte for tabellar i OEB. I HTML er tabellar eit viktig verkty for sideoppsett. Men
HTML-dokument med “forsiktig bruk” av avansert HTML-funksjonalitet vil ofte vere i
samsvar med OEB standarden. Hyperlinkar er integrert i OEB. Fleire HTML baserte format
har difor relativt lett vorte endra i retning av OEB.
Av dei viktige ebok-formata er det PDF som er vanskelegast å justere over i OEB. Det som
er mulig, er å sikre at PDF-element kan flettast inn som figur i ei større OEB-bok.
OEB har noko som ikkje HTML har, og det er den utvidbare (eXtensible) funksjonaliteteten
til XML. Den som gjer at bokutgjevaren kan innarbeide annan funksjonalitet i dokumentet.
Her er særleg element som er knytt til distribusjon av dokumentet av aktualitet.
Normale distribusjonsvegar for HTML og OEB vil vera veldig forskjellige.
OEB Publication Structure version 1.0 vart sluppen 16. september, 1999.
Sjølv om OEB per i dag er i bruk i ei rekke andre proprietære format, er OEB framleis ikkje
eit format som kan lesast av noko leseprogramvare. Det er rett nok marginale småendringar
som skal til for å få dette til. Eit OEB-dokument vil som regel verte tolka som
HTML dersom ein endrar endinga i filnamnet frå .oeb til .html, og det kan dermed lesast
av ein standard nettlesar. Dette poenget illustrerer at OEB bare er eit mellomlagringsformat.
OEB-bøker er ei samling av filer, blant anna DTD-fil og CSS-fil (Cascading Style
Sheet).
CSS er ei separat fil som inneheld informasjon om kor i teksten ein endrar font og liknande.
I utgangspunktet kan ein då altså ha ei relativt lite formattert tekstfil som ein endrar
utsjånaden på i gjennom eit leseprogram som stør CSS. Til ein og same tekstfil kan ein så
få fram fleire formatteringsvariantar. CSS er også eit element i nyare HTML-standardar og
XML.
Før nokon sender OEB-bøker ut på marknaden vert alle filene som tilhøyrer eboka pakka
inn i andre proprietære format kor ulike former for kopieringsspererer er implementerte.
Og det er for alle desse formata korresponderande proprietære lesarprogram på brukarsida.
- 18 -

LIT
LIT er Microsoft sitt proprietære format. Det vart ved introduksjonen i 2000 introdusert
som eit OEB-basert format.
Formatet er OEB-basert på mellomnivå og OEB-filene vert så pakka inn til ei LIT-fil. Det
er Microsoft sitt proprietære format og det må brukast Microsoftprodukt eller lisensierte
slike, både for å lage LIT-filene og for å lese dei.
Det som gjer dette formatet spanande er at det har den desidert beste leseprogramvarestøtta
for PDA; leseprogrammet MS Reader som brukar ClearType fontforsterkingsteknikk
for fargeskjermar med bakgrunnslys.
Med Microsoft Reader har ein hatt problem med å implementere pålitelege kopieringssperrer
på mobile leseinnretningar. Problemet er avlesing av maskinvare-ID. Situasjonen
er dermed at det er eit veldig lite utval kommersielle ebøker til denne førebels beste lesaren
på PDA-marknaden. Dei LIT-ebøkene som er til sals med kopieringsperre kan bare
lesast på stasjonær PC. For stasjonær PC er det likevel eit rikare utval av eboklesarar som
gjev god lesaroppleving, også med andre format.
Cytale
Cytale er eit eige format tilrettelagt for lesing på eigne proprietære leseinretningar,
Cybook. Førebels er det bare i bruk i Frankrike.
Cytale-formatet er fullt OEB-kompatibelt på mellomnivå. Det spesielle med Cytale er at
det kanskje er det dedikerte ebokformatet som har teke sideoppsett mest på alvor. XML
sine muligheiter når det gjeld fleksibilitet er prøvd utnytta slik at det grafiske oppsettet
med fontstorleik, figurar og titlar, kan endrast dynamisk gjennom ein eigen OEBekstensjon,
CytalePage. Denne gjev utvida val når det gjeld brukarinnstilling av fontar og
sideoppsett, tilpassa at det er ein større skjerm på cybook enn fleire andre dedikerte lesinnretningar.
RB
RB (Rocket Book) er eit HTML-basert ebokformat. Det har sterk kopieringssperringsteknologi.
Den er hovudsakleg basert på at det bare er dedikerte leseinnretningar av ein type
som les formatet.
Rocket er i dag fullt OEB-kompatibelt på mellomnivå. Det er den siste pakkinga som er
over i det proprietære formatet.
Sjølv om Rocket-formatet altså er ein undervariant av HTML, vart det tidleg det viktigaste
formatet, og salet av Rocket E-book-leseinnretningar auka sterkt på på slutten av 1990talet.
Etter kontrakt med den amerikanske bokhandlargiganten Barnes & Noble vart det
for ein periode einerådande som ebokformat i sal frå leiande bokkjeder. Noko av nøkkelen
til tilliten det fekk blant innhaldsleverandørar var den sterke tryggleiken. Men det er også
kanskje den største svakheita til formatet. Det kan vera for lite brukavennleg; rettane til
rimeleg bruk hjå lesaren er innskrenka.
Krypteringsfri versjonar av formatet kan lesast på eit eige Windows-basert leseprogram
for PC.
- 19 -

MobiPocket
MobiPocket er eit format som er tilrettelagt for lesing på PDA. MobiPocket er fullt OEBkompatibelt
på mellomnivå.
MobiPocket har lesarprogramvare for alle dei viktigaste operativsystema; PalmOS, Pocket
PC, Windows CE, EPOC og Franklin eBookMan. Det finst også ein emulator for Windows
stasjonær PC, men det er bare krypteringsfri versjonar av formatet som kan lesast der.
Franklin
Franklin har i mange år produsert og seld ebøker. Tidlegare hadde ein mange modellar
kor ebokfilene vart distribuert via den fysiske lesinnretninga og via utskiftbare minnekort.
Dei nye Ebookman-modellane som vert levert med det proprietære Franklin OS’et, les
franklinformatet som har .fub som filending. Formatet har også lesarprogramvare tilgjengeleg
på Palm og Windows CE, men det er ikkje tilgjengeleg for Windows eller Linux.
TR
TomeRaider er eit proprietært format med databaseeigenskapar. Indeksering er støtta og
store arkiv kan samlast i ei fil. Filstorleiken overgår dei fleste andre format, slik at tunge
oppslagsverk over 10 MB kan brukast på handhaldne innretningar (dersom innretninga
har så stort minne).
Det er fleksibilitet når det gjeld fontar og stilartar, og for Pocket PC platformen fungerer
ClearType fontforsterkingsteknikk for fargeskjermar med bakgrunnslys.
TomeRaider formatet kan brukast både på Palm, Pocket PC, EPOC og Windows.
Softbook
Softbook er ein leseinnretning med eit eige HTML-basert format. Formatet kan bare lesast
på denne eine modellen. Formatet brukar OeB på mellomnivå før det vert pakka inn i det
proprietære brukarformatet.
Softbook var ein dedikert leseinnretning med ein ganske stor skjerm. Softbook vart kjøpt
opp og er nå ått av RCA. Vidareføringa av modellen er REB 1200 som er den flottaste modellen
til RCA.
TXT
Det enklaste og eldste lagringsformatet er det reine tekstformatet .txt. Det er bare rein
tekst slik som rein tekst vanlegvis blir brukt i dei aller fleste datamaskinar i dag. Formatet
er forståeleg for nesten all programvare. Den opphavelege versjonen, 7-bits ASCII (American
Standard Code for Information Interchange), hadde bare amerikansk teiknsett.Nyare
versjonar er 8-bits og det er fleire variantar. Internasjonale versjonar har utvida teiknsett
slik at også æ, ø og å er inkludert.
.txt er ikkje eit særleg avansert format og det har ingen krypteringsfunksjonar. ASCIIbasert
tekst kan skrivast ut på einkvar printer. Det er med andre ord det formatet som
utan samanlikning har største interoperabilitet. Dette er samstundes både ein stor styrke
- 20 -

med omsyn på bruk og utbreiing, og det er ei ulempe for forleggjarar som vil hindra kopiering
og ulovleg utbreiing av innhaldet.
Nesten alle dei tidlege bøkene i prosjekt Gutenberg frå starten i 1970 til 1993 brukte dette
formatet. Det er dermed eit veldig utbreidd mellomlagringsformat for ebøker.
SGML
SGML 3 (Standard Generalized Markup Language) er ein internasjonal standard for koding
og strukturering av informasjon. 4 Grunnprinsippet for SGML er å skildre strukturen
i ein informasjon med generiske kodar, og ikkje med typografien.
Eit SGML-system innheld 3 deler, SGML-deklarasjonen, sjølve dokumentet og eit DTD.
Deklarasjonen er eit sett med reglar for teiknsett, systemkrav o.l. Eit DTD definerer reglane
for strukturen i dokumentet det skal gjelda for. Sjølve SGML-dokument er koda etter
gjeldande DTD.
I tillegg er SGML system- og applikasjonsuavhengig. Det gjer at ein aukar levetida og
gjenbruksverdien av eit dokument som vert koda i SGML. SGML vert primært brukt for
tekst men kan også brukast for grafikk, lyd og video.
SGML er eit eldre format og det er på mange vis overlappande med XML. XML som er
under utvikling er enklare og meir fleksibelt slik at det går mot XML på sikt for dei fleste
bruksområde.
Tekstformat for Palm
Palm OS har eit ope lineært tekstformat som vert kalla DOC. DOC for Palm må ikkje forvekslast
med det utbreidde .doc-formatet (Microsoft Word). DOC er eit ope komprimert
tekstformat der lite formatering går tapt ved konvertering til andre format.
(På grunn av at Palm OS og Windows er to ulike OS med ulike filhandsamingssystem kan
det oppstå litt forveksling knytt til filendingane. Ved bare å sjå på filendingane kan ein
såleis verta lurt. Ei DOC-fil får når ho er kopiert over til Windows, andre filendingar enn
DOC; PRC (Palm Resource) eller PDB (Palm DataBase). Ei PDB-fil kan eigentleg vera kva
som helst slags datafil; det kan vera DOC-ebøker, iSilo ebøker, TealDOC-ebøker osb., men
PDB er også formatet for nesten alle andre filer som ein har på Palm OS’et. PRC-filer er
eksekverbare filer på Palm OS. Også DOC-filer kan vera PRC-filer.)
Når Palm OS er viktig, så er det ikkje på grunn av avansert leseoppleving, men på grunn
av at det er langt over 6 millionar (juni 2000) selde leseinnretningar med Palm OS og difor
ei gigantisk potensiell lesargruppe.
Skjermane er tradisjonelt dårlege og boklesing er ikkje den primære funksjonen til desse
innretningane. Men nokre av dei nye modellane har betra seg.
Blant PDA-datamaskinar basert på Palm OS som har hatt rik programvareutvikling, er det
ei lang rad med alternativ eboklesarprogramvare for lesing av DOC-format. Fylgjande
eboklesarprogramvare som les DOC-filer, er tilgjengeleg for Palm OS:
• AportisDoc
• BookWormie
- 21 -

• CSpotRun
• Documents To Go
• Express Reader frå Qvadis
• Iambic Reader
• iSilo
• Mobile LinkDoc
• MobiPocket
• PanaRead
• Palm Reader
• QED
• Read Them All
• RichReader
• SmartDoc
• Smoothy
• TakeNote
• TealDoc
• TomeRaider
• WordSmith
• ZDoc
Det som gjerne skil dei, er kor rikt utval av funksjonalitet dei har: Bokmerking, søking,
kopieringssperrer, fart, minneutnytting, menysystem, bruk av dei dei fysiske knappane på
PDA’en, skjermutnytting og utval i fontar.
Palm Reader er det leseprogrammet som lengst har vore selt saman med Palm. Det er eit
gratis leseprogram for både Palm, Windows CE, og Franklin OS. Hovudsakleg så les programmet
DOC-ebøker, men det er implementert kopieringssperre og det er eit av dei
mest, om ikkje det mest, utbreidde ebokformatet med kommersielt tilgjengelege ebøker
lagt ut for sal i den engelskspråklege marknaden.
Figur 7. Eit skjermbilete frå AportisDoc på PalmOS
- 22 -

DOC-filer vert primært lesne på PalmOS men kan lesast på andre OS. På EPOC kan ein til
dømes bruka Vreader 5 eller Ebook, og på Pocket PC platformen kan ein lesa DOC-filer
direkte ved hjelp av ei rekke lesarar som Palm Reader, MobiPocket, Starbuck eller Peakabook.
På windows kan ein bruka:
• Express Reader DX
• BigDOC
• DocView32
• DocReader
• Easy DOCViewer
• Doc Reader for Java
PDF
PDF-filformatet frå Adobe er basert på skrivar-formatet Postscript som igjen liknar på det
no meir populære PCL-skrivarformatet. Ved introduksjonen hadde det merkbart betre utskriftsformat
enn kva Word og Word-Perfect kunne produsere, og det vart på 1990-talet
det føretrekte formatet for dokument som skulle skrivast ut når den eksakte layouten på
ei fysisk papirside var viktig: Brosjyrar, tekniske publikasjonar, manualar, arbeidsflytmateriale,
skjema og liknande. Det har vore produsert eit titalls millionar ebøker i PDFformatet
på verdsbasis.
PDF har god støtte på dei aller fleste stasjonær-PC-OS sidan sjølve formatet er ope, og alle
står fritt til å skrive lesarprogramvare for formatet. Dermed er det støtta på platformar
som Linux og Macintosh. Dette er i motsetnad til ein del andre proprietære format kor det
ikkje er lov å skrive lesarprogramvare for uautoriserte programmerarar.
I seinare tid har det vorte meir vanleg å lese rett på skjermen, og då er PDF eit format med
substansielle manglar. Det er uråd å endre fontane i dokumentet og sidebrytinga er basert
på eit papirark og ikkje på skjermen sin storleik. Det siste gjer det i utgangspunktet ubrukeleg
som format på mindre leseinnretningar.
For Pocket PC med liten skjerm kan ein bruka programet Primer for å visa PDF-filer, men
å manøvrere rundt i ei større A4-tekstside som er vanleg i ei PDF-ebok, fungerer ikkje. Dei
store “papirsidene” heng att og det er vanskeleg å vise teksten med ein liten skjerm. Det
einaste ein fornuftig kan bruka PDF-formatet til er presentering av mindre sider.
Adobe og Palm har eit samarbeid. Desse partnarane har båe ei intens marknadsmessig interesse
av å ta knekken på Microsoft på kvar sin arena; dokumentformatmarknaden og
marknaden for operativsystem til PDA. Men samarbeidet har ikkje materalisert seg i noko
endeleg resultat. Innan utviklingsarbeidet har ein fått til ein viss dynamisk flyt innan
PDF-dokumenta, men ein må også bla om når “papirsida” er slutt. Det er i desse dagar
(april 2001) sluppe ein heilt ny betaversjon av Acrobat Reader for Palm. Det fylgjer med
støtteprogram som tilrettelegg PDF-filene for visning på Palm sine mindre skjermar. Det
er altså ei anna konvertert fil og ikkje ei opphaveleg ebok i PDF-format som ein flyttar
over på PDA’en. Enkle PDF-tekstfiler utan avansert grafikk fungerer greitt, men dersom
det er ein del grafikk i PDF-filene vert det framleis ein del rot på det som kjem ut på
- 23 -

PDA’en. På eitt vis er dette difor eit nytt format igjen. Om PDF-filer distribuert med Adobe
sin DRM-pakke vert støtta av dette systemet, er ennå uklart.
Den rykande ferske Adobe PageMaker 7.0 har fått opsjon for å gje PDF-dokumenta mindre
storleik. Det skal kunna gå an å justere mengda tekst i kvart sidebilete, basert på kva
innretning ein les PDF-dokumentet på. Justeringane vert lagde inn under skapinga av
PDF-dokumentet.
Word
Dette formatet (.doc) vart ein slags standard etter at Microsoft vann teksthandsamarformatkrigen
med WordPerfect. Dette skjedde ikring 1993.
Ut over den reine lineære teksten er det funksjonar for fontar, tabellar, figurar o.s.b. Brukaren
kan endra fontar og oppsett under lesing. Men av og til vert ebøkene reformatterte
basert på at brukarane kan ha ulike programinnstillingar.
Det er ein passordfunksjon i word som kan laga filer om til read-only.
WML
WML, Wireless Markup Language er ein XML-standard og det er det formatet som vert
brukt på internettsider som kan lesast av WAP-telefonar. WML er veldig strengt definert
slik at ein med sjølv ein heilt minimal skjerm på leseinnretninga likevel får manøvreringsmuligheiter
med dedikert leseprogramvare.
I dag kan ein lese Cappelen sitt norske leksikon Caplex online med WAP-telefon.
Dersom WAP-utstyrsleverandørar leverer større skjermar med litt meir oppløysing, vil
ein kunna få ein brukande eboklesar for lesing over nett ved hjelp av dette formatet.
For framtida, med nye telesystem som GPRS eller UTMS kor ein ikkje betaler for tida ein
bruker for lesing, kan dette WML ha potensiale. Særleg sidan det på serversida kan innarbeidast
betalingsmodellar. Men det er framtidspekulasjonar. WML har vore delvis motarbeidd
blant anna av Microsoft.
Andre
Det finst svært mange tekstformat og dei fleste har på eit eller anna vis vorte brukte i
samband med ebøker.
Ei liste som dette vert aldri komplett, men av dei formata som har hatt litt omfang kan ein
vidare utover dei som er nemnde ovanfor, trekke fram:
• RTF (Rich Text Format)
• chm (Windows Helpfile)
• Wordperfect
• WinHelp
• Postscript
• TeX/LaTeX
- 24 -

Vidare er det fleire trykkeriformat som vert brukte internt i produksjonen av papirbøker.
Dei viktigaste er
• Quark Xpress
• Adobe PageMaker
• Ventura
• Microsoft Publisher
Desse har rik variasjon i typografi.
Ein ventar at fleire av desse trykkeriformata vil få innebygde konverteringsfunksjonar slik
at innhaldet kan lagrast som XML.
Kor enkelt er det å laga ebøker?
Konvertering mellom ulike format
Grovt sett kan ein dele (ebok)tekstformata opp i 2 hovudkategoriar. Det er vel eit slags definisjonsspørsmål
kor grensene går. Med lineær tekst meiner ein tekst som primært bare
har vanleg tekst utan formattering av fontar og kapittel (lågnivå format). Rik tekst har innbakt
informasjon om form, gjerne om typografisk variasjon av den form som ei forseggjort
papirbok har (høgnivå format).
Dette at det er ulik grad og type av formattert informasjon i dei ulike formata gjer at konvertering
som oftast ikkje er rett fram. Dei einaste ebøkene ein hadde i 20 år var stort sett
dei som var lagra i prosjekt Gutenbergarkivet. Desse er skrivne i ASCII og er reint lineære
tekstar. Desse kan gjerast om til alle typar tekstformat, men sidan dei ikkje har rik formattering,
vil også dei rikare formata sjå “enkle” ut dersom ein ikkje arbeider meir med dei.
Ved skanning av ei papirbok med påfylgjande bruk av tekstgjenkjenning (Jfr. kapittel
OCR), er gjerne også resultatet ein enkel lineær tekst.
Men har ein tekst formattert med eit rikare format som til dømes PDF eller Word, med
metadata, tabellar, variasjon i typografi, figurar eller lyd, vil ein måtta ta omsyn til denne
rikare informasjonen ved konvertering til eit anna format. Figurar og lyd er også lagra i
heilt andre format enn rein tekst, og dei vil difor ved konvertering måtta handsamast særskilt.
Tabellar er ei blanding av tekst og figur. Figurar og tabellar vert handsama ulikt inne
i dei ulike formata sidan det ikkje er standardiserte løysingar for desse elementa.
Dersom ein skal gjenskape boka i eit nytt ebokformat og samstundes vil gjenskape den
typografiske innhaldsformat-variasjonen, må ein fyrst separere dei ulike elementa. Fyrst
må informasjon om “tagging” eller merkinga av alle stadene i teksten kor det skjer endringar
på nytt, merkast. Dinest må alle dei ulike elementa separerast. Til slutt må alle dei
ulike elementa setjast saman inn i det nye ebokformatet i den grad dei ulike elementa er
støtta i det nye formatet.
Dersom ein har eit tilrettelagt lese- og editeringsprogram for formatet, kan ein automatisere
konverteringa. Microsoft Word til dømes let ein konvertere frå .doc til ei lang rekke
format direkte. Konverteringa tek vare på informasjon som er støtta i begge formata sidan
programmet les dette. Problemet med tap av rikt format under konvertering, oppstår der-
- 25 -

som ein ikkje har program som les all informasjonen. For proprietære format vil gjerne
ikkje andre lesarprogram vera tillatne, og det er gjerne reduserte editeringsval i det lovlege
leseprogrammet. Korleis formatet er koda kan vera utilgjengeleg informasjon, og det er
gjerne i tillegg brukt kryptering. På det viset vert innhaldet bare vist fram med lesarprogramvaren.
Konklusjon vert difor at ein del prosa med rein tekst og lite typografisk virtuositet,
enkelt let seg reprodusere over i mange ebokformat.
Dersom utgangspunktet er at ein har den lineære teksten separat frå ei bok som eigentleg
skulle innhalda variasjon i typografi, figurar og tabellar, krevst det som regel mykje arbeid
for å føre innhaldet over til eit nytt ebokformat.
Etekstar lagra under produksjon
I forlag eller hjå forfattarar er manuskripta gjerne digitale i utgangspunktet. Manuskripta
er skrivne med dedikerte elektroniske teksthandsamingsprogram, til dømes Microsoft
Word.
Desse manuskripta vert så editerte, formaterte og endra undervegs før dei går i trykken
for å bli papirbøker. Dei vert med andre ord tilført ytterlegare verdi gjennom fagmessig
typografi, layout og setjing.
Dei formata ein brukar under trykking er dedikerte format som ikkje vert brukte under
lesing. Dersom dette er det formatet bøkene er lagra i før det vert aktuelt å produsere
ebøker, må dokumenta eksporterast over i format som er støtta av eboklesarprogramvare.
I dei påkosta Desk Top Publishing-programma er det som regel eksporteringsmuligheter
til nokre andre tekstformat. Det er arbeid med å få XML-basert OEB-støtte på fleire av
trykkeriformata. Xbuilder frå hiebook er eit program som konverterer frå Quark til XML.
Til mange format – eboka som digitalt produkt
Dersom ein tek utgangspunkt i at boka er digital, frå starten av når ho vert skriven på datamaskinen
til forfattaren, og at det er eit digitalt produkt som skal publiserast i mange
former (dei fleste digitale), er det lurt å få boka over i eit format som er fullt eksporterbart
ferdig til publisering i alle ynskte tenkelege framtidige publiseringsformer.
Dersom ein må tilføre ny formattering manuelt etter at ei har publisert boka i det fyrste
formatet, vert det arbeidskrevjande sidan det er dobbeltarbeid. Dersom ein må skanne
boka frå papir til dømes, er meirarbeidet uungåeleg.
Fram til no har det vore tradisjon for at bøker har vore papirprodukt og bare det. Framover
er det likevel ei endring i dette. Det vert fleire digitale bruksområde; bl.a. fleire alternative
ebokformat, og papirbøker produsert med print on demand.
For alle desse nye publiseringsformene er det sams at ein ved å ha eit ope ebokformat som
mellomlagringsformat, oppnår at ein er klar til å starta produksjon når det er tilrettelagt
for det elles, gjennom marknad og distribusjonsystem.
Generering av OEB
Bøker som fylgjer OEB-standarden kan lagast som HTML så lenge ein brukar OEBtaggane.
Problemet er ofte at dei fleste vanlege HTML-editorar lagar dårleg HTML som
- 26 -

ikkje er i fylgje standard. Dette taklar vanlege nettlesarar som har lagt inn mange rutinar
for å lesa dårlege HTML-sider. Denne fleksibiliteten har nødvendigvis ikkje ebokprogramvaren
som er skriven for å vera liten slik at den passar inn på mobile leseinnretningar
med lite lagringskapasitet. OEBPS (OEB Publication Structure) er i tillegg strengare
definert enn vanleg HTML, slik at det likevel ikkje er rett fram. Difor må ein etter å ha laga
eit OEB-dokument gjerne validere det.
Den beste måten er å bruke ein ekte XML-editor, som til dømes XMetaL eller Emacs med
XML-innstilling med OEBPS DTD aktivert.
Dersom ein ikkje likar editorar som dette, kan ein bruka programvare som Dreamweaver
eller Frontpage og velje innstilling for strengaste HTML-standard, t.d. Strict XHTML 1.0
eller Strict HTML 4.0 eller 4.01. Etterpå kjører ein t.d. resultatet gjennom HTML Tidy frå
World Wide Web Consortium 5 og bruker Strict XHTML 1.0. Til slutt må ein manuelt gjere
endring fremst i DTD-dokumentet, så sit ein truleg att med 100% OEB.
Ein programvarepakke som lagar OEB med full MIME-innkapsling av OEB-pakken og
alle filene som fylgjer med, er Softbook Professional Publisher i 1.5 versjonen.
Elles skal også HTML-Kit 6 med plug-in for OEB, kunna laga OEB.
Til ulike leseinnretningar
Dei ulike leseinnretningane kan sjåast på som ulike marknader. Ei ebok produsert i LIT,
som er eit utbreidd format på ulike Windows-platformar, er ikkje lesande på dei dedikerte
leseinnretningane. Der må det lagast eit anna ebokformat.
Det betyr at det er ei rad med ulike ebokformat. Nokre av dei har lesarar i dag, andre er
nye. Ein lagar gjerne eit nytt format når ein implementerer eit nytt DRM-system i ei leseinnretning.
Særleg for den tradisjonelt seriøse delen av bokmarknaden er det ei tilrettelagt
utvikling. Det er forlag som fryktar kopiering som pusjar på for å få nye forbetra DRMsystem
implementert. Dataleverandørane svarar med å lage inkompatible nye format.
Dersom ein er i den delen av bokbransjen som ser seg tent med lite kopiering av ebøker,
er det om å gjere at ein nyttar seg av desse nyaste sikraste distribusjonskanalane og oppmuntrar
til bruk av dei. Stimulering til denne type “sikker” bruk, oppnår ein ved å stø dei
ulike formata med utval av ebøker.
Skal ein henge med på denne utviklinga, treng ein kompatible mellomformat som stør
nye forbetra sikrare leseinnretningar. Dersom ein brukar eit ope format som lagringsformat,
er det enkelt å lage nye konverteringsskript som gjer filene om til eventuelle nye
framtidige format; for også dei vil koma.
Per i dag er det slik at ein etter å ha laga OEB-dokument, kan bruka dette formatet vidare
til å lage alle andre typar ebokfiler. Dei fleste proprietære formata, også dei som er basert
på OEB, har eigne konverteringsprogram for generering av eigne ebøker frå tekstfiler eller
OEB-filer. T.d. dersom ein vil lage PDF-dokument, brukar ein gjerne Acrobat Distiller og
for å lage LIT brukar ein Reader Works.
Det går nå i april 2001 rykte om at nokon har cracka tryggingsystemet til rocket-formatet
som lenge var rekna som det sikraste ebok-formatet. Rocket har hatt det som konkurransefortrinn.
Dermed er det godt mulig at dei endrar formatet framover.
- 27 -

For utgjevarar som ikkje ser det som sentralt å stø den sikraste leseinnretninga og formatet,
er det som regel mest sentralt å skaffe lesarane og marknaden det den krev. Dersom
det i alt dette virvarret av format kjem endring i kva format som er poulære og støtta hjå
lesarane, må ein reflektere dette gjennom tilbodet sitt.
Utgjevarar av ebøker må uansett sikra seg at dei har eit kompatibelt mellomformat som
involverer minimalt arbeid for kvar einskildbok for å konvertere til nye format og salskanalar.
Formatkrig
Det er formatkrig på gang; for tekstformata er det mest særmerkt mellom OEB og PDF. I
tillegg kan det bli ein krig mellom ei rekke små OEB-format som ikkje er kompatible for
forbrukaren. OEB og PDF har heilt ulik tilnærming til ebøker. For ebøker i mobil forstand,
er PDF bortimot ubrukeleg. Likevel har PDF så mange sterke sider som digitalt bokformat
(figurar, tabellar og avansert typografi), at formatet truleg vil sameksistere i eiga formatnisje
for utskrift og lesing frå stasjonær PC.
I tillegg er det ein utstyrsformatkrig mellom dei ulike operativsystema på PDAmarknaden.
Palm har ca. 80% av marknaden medan Pocket PC, Epoc og Linux lurer i
bakgrunnen. Desse er dei store utbreidde OS’a for PDA. I tillegg er det fleire proprietære
OS på dedikerte leseinnretningar.
I dag vert valet av format teke av utstyrsleverandøren - særleg når brukarane kjøper utstyret
primært som ebokleseinnretning. Dersom ein kjøper leseinnretningar, er det avgrensa
lesemuligheiter på dei alle. Stasjonær PC har desidert best utval i format av dei
ulike leseinnretningane. I dag er det lite bøker å få tak i uansett format. Denne situasjonen
kan i seg sjølv vera til stort hinder for utbreiinga av ebøker.
- 28 -

Kapittel 3.
Metadata
Innleiing - generelt om metadata
Ei bok har i tillegg til det reine innhaldet som vert presentert visuelt eller via lyd for lesaren,
ein del data knytt til verket. Forfattarnamn og tittel, men også meir. I ein brei definisjon
kan ein definere alt dette som metadata; data om data - eller for ebøker; data om
ebok.
På ei papirbok har ein fysiske element som inneheld metadata. Omslaget inneheld tekst,
gjerne også illustrasjonar, namn på forlag og bilete av forfattaren. Kolofonsida har litt
meir data. Bokryggen tener også som indekseringselement i bokhyllene. I private boksamlingar
vil ofte dette vere tilstrekkeleg metadataoversikt. I profesjonelle boklager har ein
ofte datasystem utover dette. Då kjem prisinformasjon også inn i biletet.
For omsetning av ebøker er databaserte metadatasystem essensielle. Straks ein har fleire
ebøker er det nødvendig med metadatasystem for å finne fram i bibliotekhyller, i bokhandellageret
eller blant filene hjå lesaren på ein eboklesar.
Eit viktig moment er at det ikkje bare skal kunna søkast i eit lager (bibliotek, bokhandel,
e.l.), men det må også vera mulig å gjera søk til andre lager. Det medfører at ein må ha
standardar for korleis søka vert gjort hjå dei ulike aktørane.
Metadata er maskinforståeleg informasjon om dokument som kan lagrast, anten som ein
integrert del av dokumentet som vert skildra, eller som ei separat fil. Ideelt bør det vera
mulig å gjere begge deler, gjerne med data lagra i dokumentet som så vert automatisk lese
og lagra i søkbare databasar.
Ulike søkeverkty krev at ebøker har ulike typar metadata. Eitt sett med relaterte metadatafelt
vert gjerne referert til som vokabularet til det særskilde verktyet. Eit dokument som
definerer vokabularet brukt av eit verkty, vert kalla eit schema.
Metadata vert typisk definert som namne/verdi-par kor namnet identifiserer rolla til eit
spesifikt element med metadata, og den tilhøyrande verdien indikerer den søkbare termen
som vert brukt som referanse for det aktuelle dokumentet som ein knyter det opp
mot.
Det er sentralt å ha ein fungerande logistikk knytt til arkivering av ebøker. Det gjeld for
alle ledd i verdikjeda frå forleggjar og heilt fram til lesaren som er avhengig av å kunne
finne raskt fram til den informasjonen han er ute etter i ebøkene sine, og i ebokhandelen.
Metadata kan - dersom rett lagt opp - gje eboka meirverdi langt ut over det papirboka har
i seg sjølv. Noko av dette kan løysast direkte i eboka. I tillegg er det eit grenseland mot
metadata som gjerne ligg i eksisterande system knytt til omsetningsledda.
Det er ulike funksjonar som metadata skal dekka for ulike aktørar:
• Ved bruk av katalogiserte metadata får tilverkarar av ebøker eit verkty til å automatisere
produksjonen av bøker til fleire medieprodukt, kor ebok med metadata er
kjerneproduktet. Metadata som identifisering og omtale fylgjer med produktet uan-
- 29 -

sett om det kjem ut som papirbok, som utdrag i eit magasin, som lydbok via internett,
eller som ebok.
• Omsetningsledda for ebøkene treng søkbare arkiv med informasjon og prisar. I tillegg
treng dei logistikkledd for ebøkene. Dette inkluderer oppdateringar og endringar
undervegs t.d. knytt til prisar og tilbod. Smart bruk av metadata gjev også
høve til marknadsføring via nye modellar som “viral marketing” og P2P-system. (Jfr.
kapittelet P2P).
• Lesaren treng utdjupande informasjon rundt boka som illustrasjonar, referanseinformasjon
om forfattar og omtalar av ymse slag. I tillegg må lesaren ha oversikt over
sitt private bibliotek. Kjøparar av papirbøker er vande med omslagsmetadata; tilgjengelege
metadatasystem er difor viktigare for ebøker som manglar omslag.
Metadatahandteringssystem treng difor å kunna oppdage, identifisere, organisere, administrere,
skildre og lokalisere innhaldet.
Metadata og DRM
Handsaming av metadata er ein del av eit DRM-system (Digital Rights Management, jfr.
kapittelet DRM). Det er ikkje det mest sentrale, men det brukar same nettverk som DRMsystemet
i seg sjølv. Difor kan deler av eit metadatasystem med fordel integrerast med
DRM-systemet. På same vis som ein har standardar for metadata, har ein rettigheitsspesifikasjonsspråk
som kan vera bygd over same lest og difor lett kan kombinerast. Søkefunksjonalitet,
katalogisering og prising er element som ein kan integrere via DRMsystem.
Eboka og konvergens
Konvergens er knytt til at det er ei samansmelting av produksjon og overføringsteknologi
for ulike medietypar ved hjelp av digital informasjonsteknologi. I dag er det den internett-
og PC-baserte teknologien som er kjernen i denne utviklinga. Det er der ein har skjermteknologi
og raskast overføringslinjer (for nokre brukargrupper) slik at ein kan få overført
det dataintensive lyd-, bilet- og videoinnhaldet. Ebøker er eit ledd i denne samansmeltinga.
Dei viktigaste konvergerande elementa ein gjerne omtalar er:
• Musikk
• Bilete
• Film
• Interaktivitet
Telefoni
Tekstbasert; tekstmelding, epost
Bilettelefoni
Filutveksling (Inklusive ebøker)
- 30 -

• Internettsurfing (Delvis interaktivt)
• Digital einvegstekst
Aviser
Tidsskrift
Ebøker
Trådlaust internett vil vera ein ny fase for alt dette. Per i dag er konvergens knapt nok realisert
for stasjonært innhald. Ei haldning er at det er dei reine overføringsledda og dei interaktive
elementa som gjerne vert dei mest lønsame. 7
Alle desse konvergerande mediene treng standardar for metadata. I tilleg vert det viktigare
enn nokon gong å etablere standardar som opererer på tvers av den tradisjonalle
brukarorienterte katalogiseringa, og i staden basere metadatahandsaminga på innhaldet -
ikkje på måten innhaldet vert forbrukt hjå ein forbrukar. 8
Mangfaldet innan metadatastandardar
Ei uventa utvikling var at det brått vart ein eksplosjon i ulike standardar for metadata
knytt til digitalt innhald. Dette gjeld ikkje bare ebøker, men det er knytt til alle digitale
medieformer. Det gjer at det vert rot, og ytterlegare standardisering er nødvendig.
Standardiseringsarbeidet vert gjort med ei rad ulike aktørar som gjerne har ulike interesser:
Innhaldsleverandørar, omsetningsledd, reine standardiseringsinstansar og framfor alt
organisasjonar og samanslutningar på ulike nivå. Det er difor kontinuerlig samanslåingar
og samarbeid i eit komplekst landskap av ulike organisasjonar. 9
Digitale produkt er lette å distribuere, og ein kan ha mange aktørar som omset dei same
varene. Det er difor viktig at ein utviklar standardar for metadata. Særleg når det er handel
inne i biletet, er ein også interessert i automasjon av desse handlane. Dersom det er
vidareformidling av innhald til andre og tredjepart og ikkje alltid i store volum, kan det
vera svært arbeidskrevjande for utgjevarar å handtere rettane. Denne delen av metadataadministrering
kallar ein DRM. I tillegg er kopieringstrygging eit sentralt element ved
DRM (jfr. kapittelet DRM).
Grunna konvergens mellom ulike mediesektorar og marknader, har ein utfordringar knytt
til aktørar som opererer i fleire ulike marknader og med roller som er ulikt definerte i desse.
Det same produktet skal gjerne omsetjast innan fleire av desse. Problemstillingane
knytt til dette vert ofte kalla interoperabilitet. Ei seriøs tilnærming er at ein gjerne bør ha
interoperabilitet på 6 ulike område.
• Mellom ulike media
• Mellom ulike funksjonsområde (Katalogisering, søking, arbeidsflyt, samandrag)
• Mellom ulike nivå for metadata (Frå enkel til kompleks)
• Over språklege og semantiske barrierer
• Over landegrenser
• Mellom ulike teknologiske plattformar
- 31 -

Eit veldefinert ehandels-metadatasystem må difor samstundes vera teknologinøytralt,
multifunksjonelt, multinasjonalt og fleirspråkleg og det må kunna fungere innan multimedier
og på fleire nivå. Dersom det ikkje fungerer for eit av desse aspekta, er det handelsbarriere
for ehandel-interoperabilitet.
Ved bruk av unike identifikatorar over eit vidt spekter av metadataelement som ved bruk
av semantisk identitet vil ein kunna oppnå at ein treng mindre menneskeleg intervensjon,
tolking og omsetjing som fordyrande mellomledd.
Internettdrivne verkty som XML (the eXtensible Mark-up Language, jfr. kapittelet XML)
og RDF (Resource Driven Framework, jfr. kapittelet RDF) med sine derivat og etterfylgjarar,
vil kunna løysa deler av desse oppgåvene.
Her er ei liste over nokre av iniativa innan metadatastandardisering for digitalt innhald:
• abc 10 (Multimedia)
• CIDOC 11 (Museum og arkiv)
• CIS 12 (Kopirett)
• DCMS (Musikk)
• Dublin Core 13 (Bibliotek)(Jfr. kapittelet Dublin Core)
• EPICS/ONIX 14 (Bokindustri) (Jfr. kapittelet ONIX)
• IFLA FRBR 15 (Bibliotek)
• IMS 16 (Utdanning)
• International DOI Foundation 17 (Bok og tidsskrift. Jfr. kapittelet DOI)
• IEEE LOM 18 (Utdanning)
• MPEG7 19 (Audiovisuelt materiale) (Jfr. kapittelet MPEG7)
• MPEG21 20 (Audiovisuelt materiale)
• P/META (Audiovisuelt materiale)
• SMPTE 21 (Audiovisuelt materiale)
Ulike system i dag
Digitale ehandelssystem
Det er innan ehandel generelt, ikkje bare for bøker, utvikla standardiserte system for
elektronisk dokumentutveksling. Nokre av desse systema vert også brukt for bøker.
EDI
EDI (Electronic Data Interchange) er direkte kommunikasjon av handelsmeldingar mellom
datasystem ved bruk av nasjonale og internasjonale telekommunikasjonsnettverk.
EDI-handelsmeldingar kan vera så enkelt som ordrar og fakturaar, men EDI kan også stø
- 32 -

opp om meir sofistikert informasjonsutveksling. Nøkkelelement er brukarprogramvare i
begge endar som er knytt opp til EDI-meldingsprogramvare knytt til eit nettverk.
Bøker vert ikkje selde bare i spesialistbokhandlar men også i butikkar med større vareutval.
EDI må difor vera kompatibelt med andre varesystem.
EDItEUR har tiltrettelagt EDIFACT som er eit eldre meldingsformat for bruk i bokbransjen
og for biblioteksbruk. EDIFACT er ein internasjonal meldingsstandard innan dataoverføring
og handel. Innan EDIFACT er EANCOM ein del - ein slags dialekt.
EANCOM er igjen knytt til EAN systemet for strekkoding for alle bransjar.
EDIFACT er ein av to internasjonalt brukte standardfameliar innan EDI. Den andre er den
amerikanske ANS X12 Syntax. I dei fleste tilfella kan ein bruka dei same metadataelementa
i både EDIFACT og ANS X12. 22
I utgangspunktet er EDI eit sjøvstendig system men ein arbeider nå også med XML/EDI
som har som mål å bruka EDI via XML.
Merkingssystem innan handel generelt
Det er innan handel generelt, ikkje bare for bøker, utvikla standardiserte system for merking
av innhald. Strekkodar og radiofrekvensmerking er slike system.
Strekkoding
Det er fleire variantar av strekkodesystem. Nokre av strekkodesystema vert også brukt for
bøker.
EAN/UCC
EAN International og UCC er standardiseringsorganisasjonar knytt til merking og kommunikasjon
bl.a. med strekkoding. EAN (European Association for Article Numbering) er
det ein europeisk og internasjonale organisasjon. Det amerikanske UCC (Uniform Code
Council) har USA og Kanada som område. Saman administrerer dei UCC/EANkodinga.
23
EAN-13
EAN-13 er ein strekkodestandard som har vore i bruk lenge for bøker og innan andre
bransjar. ISBN inngår til dømes i EAN-13.
SISAC
SISAC (Serials Industry Systems Advisory Committee) er ein amerikansk organisasjon for
å utvikle standardar for periodiske tidsskrift, særleg for transaksjonar mellom bibliotek,
abonnementtenester og forleggjarar.
SISAC vert brukt som nemning for strekkoding som brukar 128 symbologi. Det er SICIkoden
i strekkodeversjon. 24 (Jfr. kapittelet SICI)
- 33 -

Radiofrekvensidentifikasjonssystem
RFID (Radio Frequency Identification) som er automatisert identifikasjons- og datalagring,
vart starta på 1980-talet. Dette er teknisk sett etterfølgjaren til strekkoding.
Systemet er bygd opp av 3 element: Eit merke som har ei brikke med data og RF-antenne,
utstyr for å lese merka (skannerar o.l.) og til slutt programvare for å styre utstyret og tolke
signala.
GTAG
GTAG er eit globalt initiativ for system kor radiofrekvensmerking inngår. Det er knytt til
avlesing ved sal av fysiske objekt, og det er difor utanfor emnet ebøker i seg sjølv. Det er
merke på varene som inneheld data som vert lesne av ein radiosendar/mottakar. Men det
er knytt til standardisering av innsamling av data, og det er difor arbeid undervegs som er
relatert til metadata for fysiske bøker som inneheld EAN/UCC-data. (Jfr. kapittelet
EAN/UCC)
Biblioteksystem
Innan biblioteksektoren har ein tidleg bygd opp system for klassifikasjon av bøker. Det er
gjort standardisert for at bøker skal kunna lånast og utvekslast mellom bibliotek. Det er
mange klassifikasjonssystem i bruk: NLM, CR, UDK, DEWEY, UBO-klassifikasjon, MOS,
UBT- klasssifikasjon, UBB og MARC.
Metadataleverandørar til norske bibliotek kan vera forlagssentralen, biblioteksentralen og
nasjonalbiblioteket.
MARC
MARC 25 (MAchine Readable Catalogue) er eit utvekslingsformat. Det er primært brukt
innan bibliotekbransjen. Det er strengt definert korleis alle data er lagra slik at data som
vert overførte vert lese korrekt maskinellt på mottakssida. 26
Det er ulike nasjonale variantar, til dømes NORMARC og MikroMarc. UNIMARC vart
utvikla, og er ofte brukt, som eit omsetjingsformat mellom to lokale MARC-format.
UNIMARC er meir omfattande enn dei lokale MARC-systema. UBCIM-kontoret i Frankfurt
har ansvaret for UNIMARC. MARC brukar International Standard Bibliographic
Description (ISBD) for definering av presentasjon av datainnhald.
Z39.50
NISO sine Z39-standardar er relatert til lagring og arkivering av data i motsetnad til standardar
som EDIFACT og ANSI X12 som er meir knytt til overføring av data, og dermed er
mindre spesifikke i høve til innhaldet.
Z39.50 27 er ein standard for kommunikasjon mellom datamaskinar relatert til databasesøk.
Denne standarden er støtta av dei fleste norske biblioteksystem. Z39.50 er ein OSIprogramvarelagsprotokoll
(Open System Interconnection) for klient/tenar-orientert søk
og datalevering i strukturerte databasar som bibliotek. I mange tilfelle kan Z39.50programvare
kjøra via TCP/IP-protokoll.
- 34 -

ISO 8777
ISO 8777 28 er ein standard som definerer kommandoar for for OSI-tenester, søk og datalevering
i strukturerte bibliotekdatabasar.
Etablerte boknummereringssystem
ISBN
ISBN 29 (International Standard Book Numbering) er eit nummersystem som unikt identifiserer
ei bokutgåve. 30 ISBN har gjennom dei siste 30 åra fått stor internasjonal oppslutnad
og er brukt i 159 land.
Men systemet har manglar. I dag vert ISBN-nummeret tildelt av forlag for kvar ny utgåve
av ei bok. Forlaga får tildelt nummera frå den internasjonale organisasjonen. Uinnbunden
og innbunden utgåve får ulike nummer, og ulike ebokutgåver vil på same vis også måtta
ha ulike nummer. Dei ulike nummera knytt til fleire utgåver av den same boka har ikkje
noko slektskap. Det ligg altså ikkje informasjon lagra i ISBN-nummeret. Det betyr at sjølv
om ein har ISBN-nummeret for ei fyrsteutgåve, vil ein risikera at ein ikkje finn ei
nyopptrykt utgåve som ligg i lageret. Dersom ein derimot knyter nummeret opp mot ein
database kor meir metadata er lagra, kan ein koma vidare i søkearbeidet.
Eit poeng med metadata er at data vert lagra i tilknyting til boka. Og ei av føremonene
med ebok som dataprodukt, er at søkbare metadata også kan ligga i sjølve eboka. Men det
er samstundes også ei ulempe. Det ligg forleggjardata i ISBN-nummeret. Når publiseringsrettar
vert overførte til nye instansar, treng ein difor nye nummer. Også andre metadata
kan endrast over tid.
Med ISBN-systemet får ein unike nummmer for kvar utgåve som er formattert i eit nytt
ebokformat. Dette kjem i tillegg til nummer for papirutgåvene. For å ikkje gå vill i ein
raskt veksande skog av ulike parallelle utgåver av det same verket er det behov for unik
referanse til det underliggjande verket.
Sidan det er eit behov for ein standard som gjev ein unik identifikator for kvar bok, har
det lenge vore på tale å kombinere ISBN med eit anna meir utvida system som taklar digitale
aspekt som ehandelsløysingar og ebøker, t.d. DOI.
ISSN
ISSN 31 (International Standard Serial Number) tilsvarar for seriar, tidsskrift og aviser det
same som ISBN er for bøker. Ei bok som er ledd i ein serie kan ha både ISSN og ISBN.
Det internasjonale ISSN-senteret ligg i Paris og koordinerer nettverket av regionale sentra.
SICI
SICI (Serial Item Contribution Identifier) er ein amerikansk NISO standard, ANSI/NISO
Z39.56. 32
Eit SICI-nummer er brukt på same område som ISSN, men SICI er brukt for å finne einskildnummer
eller einskildartiklar innan tidsskrift o.l.
- 35 -

Dewey
I Dewey-systemet 33 vert bøkene nummererte etter tematiske kategoriar. Systemet er utbreidd
i bibliotek.
Meir komplekse system med metadata
Indecs
Indecs 34 har opphav i eit EU-samarbeid, og er ein modell for bruk innan alle media. Indecs-rameverket
skal dekka metadata som relaterer til alle typar verk, slik at metadata
bare skal lagast ein gong og så brukast mange gonger for ulike formål. Indecs skal integrere
deskriptive metadata med ehandel og rettar.
Indecs bygg på fire prinsipp som må til for at ein skal ha velformulerte metadata i eit
ehandelsystem.
• Unik identifisering
• Funksjonell granularitet
• Utpeika autoritet (Identifisering av metadataskapar)
• Høveleg tilgang (Konfidensialitet, kryptering og trygging av tilgang for dei som har
rett til det)
Indecs er eit rameverk som gjev eit språk som er ope i skildringa av det digitale objektet
ein omhandlar. Indecs omfattar:
• Generisk attributtstruktur for alle deler
• Hendingar som nøkkel til komplekse metadatarelasjonar
• Metadataoppslagsverk for multimedia-åndsverks-ehandel
• Unike identifikatorar for alle metadata element
• Overføringsprosessar for å uttrykke dei same metadata i ulikt kompleksitetsnivå ved
ulike krav.
Indecs gjev dermed ein formell struktur med eitt skjema som produserer generiske system
for å handtere metadata for alle typar innhald.
Nyare standardar under utvikling
RDF
RDF 35,36,37 (Resource Description Framework) gjev ei meir generell handsaming av metadata.
RDF er eit arbeid i samarbeid under W3C som er konsortiet for internettstandardar.
RDF er ute til høyring for å bli godkjent som standardelement i websider.
RDF er skrive i XML og gjev ein standard måte å bruke XML for å representere metadata i
form av setningar om eigenskapar og relasjonar mellom gjenstandar på internett. Slike
gjenstandar kjent som ressurser kan vera nesten alt muleg så lenge dei har ei webadresse.
- 36 -

Det betyr at ein kan assosiere metadata til ei internettside, ei biletfil, ei ebokfil og så vidare.
I eit RDF dokument refererer ein gjerne til eit schema for å definere kva vokabular ein
brukar. Eit av dei mest kjende schema er Dublin Core som er eit forsøk på å definere bibliografiske
data for internettsider. Bruk av Dublin Core sine 15 kategoriar gjer at ein kan
lage søkemotorar langt meir effektive sidan metadata vert systematisk strukturert inn i
dokumenta. Ein kan innanfor ramene til RDF gjerne utvikle andre schema som måtte passa
eigen bruk.
RDF gjer at ein får interoperabilitet for metadata og at ein har ein maskinforståeleg semantikk
for metadata. Dermed får ein langt høgare presisjon for ressursgjenkjenning enn fulltekstsøk.
Dublin Core
Dublin Core er ein US NISO-standard. Det er ingen planar om å gjera det om til ein ISOstandard.
Dette er ein avgrensa standard med bare 15 punkt for å skildre metadata. Dei 15
punkta er breie og litt uspesifikke definisjonar. Det vil ikkje vera noko problem å konvertera
frå den strame hierarkiske ONIX til den meir generelle og mindre detaljerte Dublin
Core. Men det er uråd konvertere den andre vegen.
Namnet "Core" indikerer at Dublin Core frå starten er tenkt å skulla sameksistera med
andre metadatasett. I ein del tilfelle vil det vera nok å ha eit enkelt metadatasystem som
ikkje er for komplisert og dyrt og implementera, 38 og då har Dublin Core ein stor styrke.
Denne standarden for metadata vart implementert som offisiell metadatastandard i
OEBPS 1.0 (den fyrste lanseringsversjonen av OEB). Det er mangelfullt og det pågår arbeid
i OEB Forum for å få ein betre standard implementert som eit ledd i OEB. Det er særleg
to kandidatar: DOI og ONIX.
ONIX
Organisasjonen EDItEUR koordinerer utvikling og promotering av EDI for bøker og tidsskrift.
EDItEUR opptrer som ein internasjonal paraplyorganisasjon for dei ulike nasjonale
EDI-gruppene innan EDI i bokbransjen. EDItEUR har ansvaret for ein standard EPICS
(EDItEUR Product Information Communication Standards). EPICS er ei dataordbok som
definerer innhaldet i eit sett med dataelement som potensielt kan brukast innan ulike område
kor bøker i ulike former kan tenkjast å verta omsette. Det er difor ei standardisering
av bokmetadataelement innan fleire standardar. EPICS er utvikla til å støtta indecsrameverket.
Det laga ein underkategori av EPICS, ONIX som er retta meir spesifikt inn
mot bøker omsett via internett.
ONIX 39 (ONline Information eXchange) er ein standard for metadata og inneheld:
• Tradisjonell bibliografisk informasjon
• Forfattarbiografi og intervju
• Bokbindbilete og -informasjon
• Boksamandrag
- 37 -

Dette er ein standard som er utvikla med tanke på ehandel frå botnar av. Den er ein av dei
fyrste standardane som er basert på XML. Standarden kan brukast av andre bransjar.
ONIX er eit samarbeid mellom fleire internasjonale grupper som som AAP, BISG, BIC,
EDItEUR. EPICS-ordboka som ligg til grunn i ONIX, fekk input frå IFLA Functional Requirements
for Bibliographic Records, men ONIX har ikkje ISBD-støtte.
ONIX-data kan eksporterast til MARC-system i bibliotek. Det er mulig å generere
UNIMARC-fil frå ONIX, men omvendt er det ikkje så greitt. Det er til dømes fleire tilfelle
av fleire til ein, begge vegar, ved omsetjing. Data lagra i UNIMARC-format kan i store deler
omsetjast til ONIX. Men det er ein del felt som ikkje er kompatible mellom desse standardane.
I tillegg er det kanskje litt meir unøyaktig registrering i eit par tilfelle i MARCformatet.
Dette kjem av at det er ulike bakgrunn for utviklinga av desse formata.
Dersom ONIX skal takast i bruk, trengs det å gjerast meir arbeid i standarden. ONIX treng
bl.a. meir utvikling på rettigheitshandsamingsområdet.
DOI
DOI 40,41 (Digital Object Identifiers) er eit system for identifisering/merking og utveksling
av åndsverk i digitale miljø. DOI er ein kombinasjon av registreringsnummerering og
innhaldsskildring. I tillegg er det eit rameverk for styring av e-innhald gjennom å kunne
knytte dei ulike aktørane saman og å handtere opphavsrettar.
DOI er basert på eitt todelt nummer. Den fyrste delen er basert på den primære utgjevaren
og relaterer til innhaldet. Det inneheld med andre ord metadata om verket. Her kan
også andre nummeringselement som ISBN, EAN eller BICI inngå. Det andre leddet refererer
til åndsverk som igjen inngår i det primære verket, t.d. artiklar, bøker, bilete, bibliografiar,
referanseverk, video, illustrasjonar, tabellar og elektroniske filer.
DOI er også ein peikar vidare til ein sentral database som linkar vidare til desentralisert
oppdaterte data knytt til kvart nummer. Oppdateringa står utgjevaren for. Metadata vert
lagd inn i databasen via bruk av XML. Dette gjer at ein får dynamisk oppdatering av lokasjonane
til dei digitale objekta. Ved at det er innhaldet som er det sentrale elementet i
merkinga, opnar det for at brukarane i tillegg kan få val mellom ulike lokasjonar for same
innhald.
Gjennom at ein har meir intelligent funksjonalitet i ebøkene enn bare referanse til seg
sjølv, opnar det forat ein kan skreddarsy ebøker med kapittel frå ulike ebøker. Då kan individuelle
kapittel eller salsobjekt kunna merkast separat.
IDF (The International DOI Foundation) er organisasjonen som styrer og administrerer
utviklinga og bruken av DOI. 42
BICI
BICI (Book Item Component Identifier) er eit av fleire identifikatorskjema under utvikling.
Med bakgrunn i SICI frå 1996, starta ein utvikling i ein ny standard BICI. BICI er ein standard
for delelement av ei bok eller eitt serienummer.
- 38 -

URN
URN 43 (Uniform Resource Names) er meint å vera lokasjonsuavhengige peikarar som
hjelper til å kartleggja andre namneområde innan URN-rommet via internett. URN er eitt
element i det vidare omgrepet URI 44 som vert brukt av W3C for internettbruk. URI omfattar
også dei lokasjonslåste URL-peikarane. I dag på internett er problemet at URLpeikarar
er ustabile og ikkje nøyaktige ved at dei kan endre seg. Ein URN peikar kan til
dømes peika vidare til fleire andre peikarar, t.d. ISBN-nummer. URN vil vera stabile peikarar
sjølv om sjølve lokasjonen til innhaldet endrar seg.
ISTC
ISTC 45 (International Standard Textual Work Code) er eit arbeid som er på gang i regi av
ISO Technical Committee 46 - Information and Documentation. ISTC er basert på innhaldsspesifikk
registrering som kan brukast til å lenke saman ulike manifestasjonar av
same innhald. ISTC har referansen til underligjande data som eit element, i motsetnad til
referansen til manifestasjonen av verket. ISTC-nummeret har ikkje referanse til metadata
ut over årstalet, men det refererer til ei sentral redigerbar databasefil med metadata.
ISTC som framleis er under utarbeiding har som mål om å bli kompatibelt med ONIX for
metadata.
Digital lydbokstandard
Merking av andre mediemanifestasjonar via digitale standardar gjeld ikkje bare samansmelting
og nye kompositte produkt. Digitale lydbøker er eit døme på bøker som er heilelektroniske
produkt. Det er utkast til ein standard ute til høyring nå i regi av den amerikanske
standardorganisasjonen NISO. 46
OEB (EBX)
Det har vore to grupper som nå i 2001 har slege seg saman OEB og EBX. OeBF 47 har tidlegare
sett på ulike brukarbehov knytt til metadata og DRM system. Men nå etter samanslåinga
er det arbeidet frå EBX 48 (Electronic Book Exchange Working Group) som vert vert
brukt vidare under OEB-paraplyen. EBX utviklar tekniske standardar for DRM og ser på
kryptering og bruk av like tillitsnivå.
MPEG-7
MPEG-7-standarden 49 som formelt vert kalla “Multimedia Content Description Interface”,
er ein metadatastandard under utvikling av MPEG (Moving Picture Experts Group).
Målet er å skilde fleire typar multimediadata. MPEG-7 brukar også XML-schema som
språk for tekstleg representasjon av innhald.
- 39 -

Kapittel 4.
DRM
Kryptering - historikk
Kryptering har vore brukt nesten heilt sidan skriftspråket sjølv vart oppfunne. Historia
strekker seg tilbake til gamle Egypt for 4000 år sidan. Bruken var særleg knytt til styresmakter,
militære formål og diplomati. Det har blant anna vorte hevda at krypteringsteknologi
hadde utslagsgjevande innverknad på utfallet av båe verdskrigane i det
førre århundret.
Med datamaskinane sin innmarsj i private sektor frå 60-talet og framover, fekk ein introduserte
heilt nye bruksområde for kryptografien.
Frå gamalt av vart det alltid brukt såkalla symmetrisk kryptering. 50,51 Det vil sei at ein
brukte det same passordet eller nøkkelen til å kryptere ei fil som ein bruker til å opne den
opp att. Det systemet er greitt så lenge det er ein sjølv som pakkar og opnar fila. Så snart
ein må senda ei fil eller melding som er pakka med dette systemet, oppstår det eit tryggingsproblem.
Nøkkelen må nemleg også overleverast. Dermed har ein same problemet
med nøkkelen som ein hadde med den opphavelege informasjonen ein ville løyne. Fordelen
med symmetrisk kryptering er at dei matematiske metodane som vert nytta, gjer at
kryptering av store tekstmengder kan utførast raskt.
I 1977 vart standarden DES (Data Encryption Standard eller U.S. Federal Information Processing
Standard for encryption of classified information) teken i bruk. DES er den mest
kjende krypteringstandarden og den er framleis brukt for å tryggje elektronisk handel for
mange finansielle institusjonar.
Etter kvart kom det ei banebrytande nyvinning; ein oppdaga såkalla assymmetrisk kryptering,
også kjent som open nøkkel-kryptografi. I det systemet er det ulike nøklar som vert
brukt til å kryptere ei melding og til å opne denne opp. Kvar aktør har ein strengt personleg
løynd nøkkel og ein open nøkkel som alle kan lese. Den offentlege nøkkelen må gjerast
kjend og tilgjengeleg for alle deltakarane i informasjonsutvekslinga. Infrastrukturar med
fleire aktørar rundt eit slikt system vert kalla PKI (Public Key Infrastructure. Jfr. kapittelet
PKI). Det er ein infrastruktur knytt til formidlinga av desse opne nøklane.
Kvar deltakar har i utveksling av hemmelige dokument eit nøkkelpar med to ulike nøklar.
Ein av nøklane er løynd og bare kjent for eigaren. Denne kallar ein den private nøkkelen.
Den matematiske metoden som ligg til grunn, gjer det mulig å bruka den offentlege nøkkelen
til å kryptera ei melding slik at bare den private nøkkelen kan dekryptere denne.
Ulempen med denne måten å kryptere på er at den er tidkrevende ved kryptering av store
tekstmengder sidan det må reknast ut tunge matematiske funksjonar.
Det matematiske fundamentet i desse assymmetriske krypteringssystema er såkalla einvegsfunksjonar.
Det er matematiske funksjonar som bare kan reknast ut den eine vegen.
Ekte einvegsfunksjonar har ein ikkje ennå. Ein baserer seg difor på matematiske problem
kor det er veldig mykje vanskelegare å rekne ut den eine vegen enn det er å rekne seg attende
til spørsmålet frå svaret. Svært forenkla døme (som for øvrig er alt for enkelt til å
brukast i kryptering): Det er vanskelegare å rekne ut ei kvadratrot enn å finne det tilsva-
- 40 -

ande kvadratet. Sidan ekte einvegsfunksjonar ikkje finst, har ein ikkje teoretisk sikre
krypteringsssystem, bare system som sikrar mot kodebryting innanfor ulike tidshorisontar
basert på datakrafta ein må setja inn for å knekka dei. Ulike einvegsfunksjonar er basisen
for assymetrisk kryptering. Slike matematisk problem kallar ein gjerne algoritmar.
Sjølv om arbeidet starta tidlegare, kom gjennombrotet då Diffie og Hellman introduserte
dette nye konseptet med assymmetrisk kryptering 52 og la fram teknikken med kryptering
basert på intraktabilitet av diskrete logaritmar. Sidan har det kome til ei rad med ulike
andre matematiske algoritmar. I 1978 vart RSA -systemet for assymeterisk kryptering og
signering introdusert basert på intraktabilitet av faktorering av store heiltal. Dette var den
fyrste praktiske bruken av systemet. Ein annan klasse assymmetrisk system vart introdusert
av El Gamal i 1985, også det basert på intraktabilitet av diskrete logaritmar.
Eit av dei viktigaste bidraga frå dei assymmetriske krypteringssystema er digitale signaturar.
Standarden ISO/IEC 9796 vart teke i bruk i 1991. Det er basert på RSA assymetrisk
kryptering. I 1994 tok amerikanske styresmakter i bruk DSS, (Digital Signatur Standard),
ein mekanisme basert på El Gamal assymmetrisk kryptering.
Krypteringssystem
Det er mange ulike system som er brukt innan ehandel basert på kryptering. Her ein liten
oversikt over ein del typar system som er i bruk.
Digitale signaturar og sertifikat
Asymmetrisk kryptografi har fleire bruksområde enn bare kryptering og løyning av data.
Dersom ein krypterer ei melding med den private nøkkelen, er det bare den offentlige
nøkkelen som kan dekryptere henne. Dette gav også opphavet til digitale signaturar. Alle
som har den offentlege nøkkelen kan då sjekke om det er den som har den unike private
nøkkelen som har laga signaturen.
Det er 4 primæroppgåver som kan dekkast av kryptografi ved hjelp av assymmetrisk
kryptering:
• Autentisering (av person, maskin, kort e.l.)
• Integritetstrygging av data (Oppdaga og stoppa alle forsøk på tukling med data)
• Konfidensialitetstrygging av innhald (Hindre uautorisert innsyn)
• Dataopphavsautentisering (Knyte innholdet til avsendaren slik at vedkomande ikkje
kan nekte for å stå bak det)
Det er sentralt her er at ein vert sertifisert av ein tredje instans som er godkjent på eit eller
anna nivå av ein TTP (Trusted Third Party) før ein vert deltakar i ein slik datautvekslingsstruktur.
Identiteten til brukaren vert sjekka av TTP. Ein får deretter eit sertifikat som inneheld
offentlege nøklar (også gjerne fleire separate nøkkelpar for kryptering, signering
eller autentisering) og signaturen til utstadaren. Sertifikatet vert gjerne plassert i nettlesaren
til brukaren. Der er dei beskytta av eit passord.
- 41 -

Levetida til eit sertifikat kan typisk vera eitt år. Utstadaren kan etter beste evne sperra eit
stole sertifikat. Her er det openberre svake punt. Dersom ein ikkje veit at PC’en vart hacka
(svært vanleg i dag), sender ein kanskje ikkje melding om sperring av sertifikatet heller.
Digitale signaturar inngår også i eit PKI.
PKI
Dersom ein skal bruke assymmetrisk kryptering i større skala med fleire aktørar treng ein
ein infrastruktur for utveksling og sertifisering av nøklar. Ein kallar slike system PKI
(Public Key Infrastructure). PKI er infrastrukturen for korleis ein set opp ulike aktørar og
kva roller dei har i høve til kvarandre med omsyn til sertifisering etc.
Dersom ein etablerer eit ope system treng ein aktørar som tek seg av den sentrale TTProlla.
Tenestene som er sentrale i ein PKI, kan grupperast slik: 53
• Identifisering og registrering av sertifikateigarar
• Utstading av sertifikat
• Generering av nøkkelpar
• Drift av sertifikatkatalogar
• Tilbaketrekking av sertifikat og utstading av tilbaketrekkingslister
• Drift av ei samtrafikkteneste som kan sjekka sertifikat mot mange utstadarar sine katalogar
og deira tilbaketrekkingslister
Kryptering ved hjelp av PKI brukar både symmetrisk kryptografi, assymetrisk kryptografi
og kombinasjonar av desse.
Det er fleire aktørar som driv den type aktivitet i ulike ehandelsmarknader i dag i Noreg:
Strålfors, Posten, Telenor.
Når ein brukar fleire TTP-aktørar i ein PKI må ein ha kryssertifisering mellom dei ulike
TTP-aktørane. Elles kan alle aktørar fritt ustade ukvalifiserte sertifikat. Denne kryssertifiseringa
igjen må fylgja standardar. 54 Denne regulerer utstading av kvalifiserte sertifikat. I
tillegg trengs det kontroll over aktørane frå overordna kontrollorgan.
Ulike aktørar eller grupper utviklar gjerne eigne PKI’ar. Det er då basert på at det er tillitstilhøve
mellom dei samarbeidande aktørane. Eit vanleg utviklingsscenario er at ein koplar
fleire og fleire brukarar opp mot ein PKI etter kvart. Og ulike PKI’ar kvert kopla i saman
etter kvart som dei ulike bruksområda overlappar kvarandre.
SSL
SSL (Secure Socket Layers) er i dag defactostandard ved “sikker” kommunikasjon over
internett. Det er ein standard for kommunikasjon mellom ein webserver og ein klient som
brukar ein vanleg nettlesar. SSL er i utgangspunktet ein symmetrisk krypteringsform. Det
er bare serveren som autentifiserer seg med sertifikat, ikkje klienten. Det opnar for mange
tryggingshol. I dag vert SSL brukt i tenester som betaling innan ehandelsløysingar og
nettbanktenester.
- 42 -

EID
EID er Posten sitt system for digitale signaturar. Det er basert på elektroniske idkort med
tre tilhengjande nøkkelsett. Det krev kort-lesarutstyr ved bruk.
Det er også i ein “mjuk” versjon kor ein har eit nettlesarlagra sertifikat på den personlege
datamaskinen. Ein brukar dette systemet for å signere epost.
SET
SET (Secure Electronic Transaction) er ein internasjonal standard som gjer det mulig å utføre
sikre handlar via internett med betalingskort. Det er er eit PKI-betalingssystem basert
på sertifikat, kryptering og digitale signaturar. Systemet knyter eit betalingskort til eit sertifikat.
Ein virtuell betalingssentral hjå butikkane er linka opp mot bankenes betalingssentral.
Kortselskapa står bak innsamlingssystemet. Betalingssystemet har ikkje vore særleg
utbreidd i norsk netthandel ennå, men det er i sterk vekst.
Postgiro
Er framleis den mest utbreidde netthandelsbetalingssystemet. Sjøv om det ikkje har noko
med nett å gjere i seg sjølv.
Digitale signaturar i SIM-kort
Eit system under utvikling av bl.a. Telenor, er basert på fysisk koding av digital ID inn i
SIM-kortet i mobiltelefonen.
Utstadinga er dermed knytt til ein fysisk gjenstand. Dette er eit system som naturleg nok
er avhengig av at ein involverer mobiltelefonen. Det kan kanskje få utbreiing i eit mobilt
internett.
DRM - ulike vinklingar og innleiande definisjon
DRM (Digital Rights Management) er system for å administrere det digitale innhaldet i
filer. Eit godt DRM-system for ebok-handel må skape tillit og aksept rundt alle desse aspekta:
• Trygging av digitalt innhald
• Sikker ebokdistribusjon
• Innhaldsautensitet
• Kjøpsverifikasjon
• Marknadsaktøridentifikasjon
Dette involverer veldig mange aspekt knytt til kryptering, sertifisering og kopieringssperring.
Vanlegvis kan ein frå ei teknisk vinkling dele det opp i dei fylgjande elementa:
• Kryptering
• Assymmeterisk kryptering
• Vassmerking
- 43 -

• Tilgangskontroll
• Autentisering
• Sikker kommunikasjonsprotokoll
• Sikker innhaldslagring
• Rettighetsspesifikasjonsspråk
• Betalingsinfrastruktur
Det er opp til den som brukar DRM-systemet å definere kor viktig det er å løyse alle eller
ingen av desse oppgåvene. Dessutan må ein ta omsyn til at det er ulike aktørinteresser.
Det gjer at det ikkje er eit reint teknisk problem.
Innhaldstilbydaren er interessert i at innhaldet ikkje vert kopiert og at det vert akkumulert
informasjon om kundane slik at ein kan driva meir effektiv marknadsføring mot kundane.
Kunden, lesaren, derimot er interessert i at det ikkje er for dyrt innhald han kjøper, at det
er enkelt å bruke og at det kan brukast fleksibelt på så mange ulike innretningar som mulig,
gjerne også på alle venene sine innretningar. I tillegg vil lesaren ha anonymitet og vere
sikra at hans personalia ikkje vert knytt til denne boka, og at det ikkje vert registrert og
spreidd kjennskap om hans handlevanar og privatliv til nokon. Han vil gjerne unngå å
verta dømt til å motta evig reklame i framtida basert på sitt handlemønster av ebøker.
Dette er grunnleggjande motståande syn. Begge har derimot felles interesse av at innhaldet
vert levert til den rette kunden, at det vert betalt og at det ikkje er noko tull og uvisse
knytt til kjøpet. Begge er interessert i at datatransaksjonen ikkje vert observert korkje for
data eller penger som er involvert.
OEBF 55 som er ein leiande ebokstandardorganisasjon med mange ulike aktørar involverte
foreslår å vurdere DRM frå tre perspektiv; sosialt, juridisk og teknologisk:
• Forventningar, utdanning og sedvane
• Lovverk, lovlydighet, etterforsking og handheving av lov
• Rettigheitsspesifikasjonar, kryptering, autentisering, pakking og tilgjengeligheit
Denne litt respektfulle tilnærminga er basert på at ein skal velja det rette. Dette opne perspektivet
ber preg av at ein ikkje vil låsa seg til eit ekskluderande system. I dette kan ein
også lesa at det er ein rettmessig frykt for at dersom nokon av aktørane vert overkøyrde
vil ein få eit sprik i standardar og dermed fiasko for eit komplekst DRM-system. Den store
skrekken er formatkrig og reduserte marknader for ebøker.
Ein har så langt ikkje system som dekkjer alle funksjonar tilfredsstillande, men det er like
fullt eksisterande DRM-system som er i funksjon
Det er utarbeidd eit forslag 56 frå den amerikanske forleggjarforeninga (AAP) om eit felles
standard DRM-system. Dei har ynskje om kva element som skal inn i ein DRM-standard.
Det er ikkje AAP som lagar standardandane - til det treng dei teknologileverandørar. Det
er eit forslag basert på innspel frå forleggjarar, grossistar, detaljistar, bibliotek, industriforeningar,
ekspertforeningar, uavhengige konsulentar, registreringsbyrå, utstyrsleverandørar
og programvare-leverandørar. Her er det også teke omsyn til resultat frå
- 44 -

OEBF. Her er det lista opp kva slags element som kan koma inn i ein langsiktig open
standard DRM-arkitektur:
• Skaping og publisering
Kontrakt (Rettar, royalties, forskot)
Nummerering (Ebok-ID)
Skriving
Innhaldseditering
Illustrering
Formattering (Layout, markup)
Metadata editering
Nummerering (Digitale objekt)
Katalogisering (Metadata i mapper)
• Marknadsføring og distribuering
Elektronisk pakking
Signering (Digitalt)
Kryptering (Innhald)
Lagring (Master hjå forleggjar)
Omsetjing (Andre format)
Utsending (Metadata til utsal)
Marknadsføring
• Sal til lesar
Sal
Søking
Autentifisering av kjøpar
Autorisering (Transaksjon)
Sending av innhald til forbrukaren
Betalingsprosessering
Bokføring
• Forbruk av innhald
Lesing
Få tilgang til boka
Sending (Forbrukarinformasjon)
Lagring
Kvitte seg med boka
- 45 -

Låne bort
Gje bort
Selja vidare
Kasta
• Støtte til forbrukaren
Support
Retur
Fornying
Feilsøk (Leseprogramvare, nedlasting, ebokfil)
Interoperabilitet
Eit av dei mest sentrale aspekta knytt til DRM er interoperabilitet. Det tyder at systemet
kan brukast av mange aktørar gjerne med ulike format og ulike eigarinteresser. Ulike aktørar
nyttar same system og standardar. Førebels er det veldig mange system som vert utvikla
separat, og systema er difor ikkje kompatible. I USA er det allereie over hundre firma
som leverer eit rikt utval DRM system. Dersom ein standard infrastruktur vert innarbeidd
vil ein kunna få mykje større utbreiing ebøker.
Nå har ein likevel mange fungerande system som oppfyller DPI (DRM pseudointeroperabilitet).
Dei simulerer interoperabilitet medan ein arbeider på neste generasjons
DRM med det ein gjerne kallar reell interoperabilitet.
DRM-løysingar i praksis – kontroll over rettane ved sal
DRM for kombinert utgjevar og utsalsstad
DRM for kombinert utgjevar og utsalsstad er det enklaste løysinga for sal av ebøker. Det
involverer ikkje eit tillitstilhøve mellom to leveranseaktørar, og ein treng difor ikkje interoperabilitet
og TTP. Det er bare kunde og nettstad involvert. Handelen vert gjort med
tradisjonelt ehandels-PKI for betalinga av boka.
Boka vert gjerne lasta rett over til kunden straks. I tillegg kan det vera involvert ei separat
nedlasting til kunden av krypteringsnøkkel.
Dette er det mange leverandørar av slike system i dag.
DRM for utgjevar med fleire utsalsstader
Sidan det er fleire utsalsstader som sel boka og desse igjen gjerne har fleire underavdelingar,
er det viktig for utgjevaren å sikre at det er kontroll over kor mange ebøker som
vert selde hjå kvar utsalsstad. Det er ikkje bare lesaren som kan tenkjast å kopiere opp
ebøker og spreie dei utan å melde frå.
Som utgjevar knyter ein seg gjerne til ein DRM-leverandør som har ein sentral server og
bruke denne som påliteleg tredjepart. Denne serveren utstader nøklar. Ein må kunna telja
- 46 -

opp nøyaktig kor mange nøklar ein omset slik at alle veit at ingen kjem på avvegar. Dersom
det er mange aktørar må det ikkje kunna oppstå tillitsproblem mellom desse ulike
aktørane. Utsalsstaden må ikkje kunne kopiere opp og selje uregistrerte kopiar av ebøkene.
Difor brukar ein gjerne ein påliteleg tredjepart som den sentrale serveren.
Involverte utsalsstader vil då setje opp andre serverar for sjølve marknadsførings- og
salsdelen mot kundane frå utsalstadene. Det vert gjort tre handlingar frå ehandelsløysinga
til ein utsalsstad når kunden kjøper ei ebok:
• Nedlasting av ei kryptert ebok til kunden.
• Betaling vert utført, gjerne knytt til eit bankkortsystem som SET. Dette er utsalsstaden
si oppgåve (ikkje den sentrale serveren). Transaksjonen involverer autentisering
og innhenting av data frå kunden som ein gjerne også brukar vidare for å gje ut ein
krypteringsnøkkel. Vanlege PKI-system for ehandel treng minimale tilpassingar for
å handtere ebøker.
• Utveksling av salsdata med den sentrale serveren frå utsalsstaden. Den sentrale serveren
utfører dermed ein underleveranse for salsstaden. Denne handelen er igjen ein
avtale mellom desse to aktørane. Og det vert gjort opp mellom desse partane uavhengig
av sjølve kunden. Dette vert gjerne gjort i ettertid basert på B2Behandelsystem
som ikkje involverer kunden.
Mellom den sentrale serveren og kunden vert det til slutt overført ein krypteringsnøkkel.
Merk at denne handlinga ikkje treng gå innom utsalsstaden. Det er denne siste overføringa
som gjev lesetilgang til fila. Fila som vart overført i starten når kunden gjekk inn på
salsstaden, er vanlegvis ikkje lesbar utan denne nøkkelen.
DRM for fleire utgjevarar gjennom same utsalsstad
DRM for fleire utgjevarar gjennom same utsalsstad er hakket meir komplisert enn tilfellet
med DRM for bare ein utgjevar med fleire utsalsstader.
Den enklaste løysinga er å ha ein sentral tredjepart (eller ulike kompatible kryssertifiserte
tredjepartar. Jfr. kapittelet PKI), som er involvert for alle utgjevarane. Det vert elles lett eit
komplisert system for utsalsstadene. Dei må gjerne ha mange separate DRM-system basert
på at dei har eit mangfald i ebøker (frå fleire utgjevarar) som dei byd fram.
Dersom ein vil tilby fleire ebokformat som ikkje er kompatible med omsyn til DRMsystem,
må ein uansett ha parallelle tredjepartssystem.
Å redusere tredjepartar er primært ein kostnad som ligg på utsalsstaden. Utsalsstaden har
mest interesse av at systemet er enklast råd. Men både utgjevar og forbrukar tapar på at
det er lite ebokutval i kvar utsalsstad.
DRM for forfattarar, underutgjevarar o.l.
Forfattarar må kunne stole på at forleggjarane og utsalsstader rapporterer rette salstal. Det
er dei eigentleg best sikra dersom ein brukar eit DRM-system med ein påliteleg tredjepart
kor forfattaren er sikra innsyn.
- 47 -

Dessutan kan ein på same vis sjå for seg at det er fleire underutgjevarar som har rettar til
deler av ei ebok gjennom hovudutgjevar. Gjenbruk i stadig fleire format, gjer dette meir
aktuelt. Ein har i dag klareringssystem som tildeler utgjevingsrettar til hovudutgjevaren
for ein del bruksområde. Likevel må underutgjevarane og bidragsytarane kunna stole på
at dei får det dei har rett på.
DRM og lesetilgang
Marknadsføring – nye forretningsmodellar
Bruk av DRM-system gjev fleire nye muligheiter for lesetilgang.
Ein kan avgrense levetida til ein nøkkel for ei kryptert ebok. Dette kan brukast for testlesing.
Ein blar litt i løpet av t.d. ein halv time, deretter må ein kjøpe for å kunne lese meir.
Det opnar også opp for biliotekutlån kor ein til dømes får 14 dagar på seg til å lese boka
før ho vert gjort uleseleg. Uansett inneber tidsavgrensing at lesaren ikkje eig og disponerer
eboka på same vis som han disponerer annan eigedom.
Ein kan ha reduserte nøklar som bare gjev lesetilgang til nokre få sider. På det viset kan
lesaren få eit innblikk i boka gjennom å bla i eboka og dermed vurdere kvaliteten.
Desse variantane av DRM opnar for at ein kan spreie fila til veldig mange lesarar. Korleis
ein klarer å oppnå det er opp til fantasien. Men det opnar for at mange får vite om eboka,
og dei får høve til å vurdere eboka.
Kopieringssperring for digitale produkt
Det finst fleire andre reine digitale produkt enn ebøker. Nokre av dei har lang historie når
det gjeld omsetning blant forbrukarar. Alle digitale opphavsrettinnehavarar slit med det
same problemet; det er lett å laga millionar av kopiar av produktet ved nokre få tastetrykk
dersom ein ikkje implementerer kopieringsstrygging. Dette gjeld porno, programvare,
musikk, film, bilete og altså tekst.
Den største og mest openberre nyvunne føremona til dei reine digitale produkta er at dei
ikkje har nokon fysisk dimensjon. Det difor heller ikkje fysisk arbeid knytt til overleveringa.
Dei gamle omsetningsmodellane er knytte til fysiske objekt som ein overleverer når
ein får betaling. Det er dårleg utnytting av dei nye digitale produkta om ein pressar på dei
denne gamle omsetningsmodellen.
Det er mange ulike forretningsmodellar for digitale produkt. Det er to greiner i utviklinga.
Dei som utviklar teknologisk komplekse system i samband med omsetninga som er så bra
at dei vert tekne i bruk (ofte med god hjelp frå marknadsmakt og jus), og dei som lagar
enkle system. Mange digitale produkt har fått stor utbreiing og marknadsmakt gjennom
fri bruk.
Dersom ein listar opp dei viktigaste måtane å avgrense kopiering på, så er det:
Ukryptert kopieringssperre
- 48 -

Ein kan selje det digitale produktet via eigne diskar (t.d. CD eller floppy). Eller ein kan
selje det via nett, men då bare etter at kjøp og mottakar er verifisert og registrert på førehand.
Desse to ukrypterte måtane er eigentleg i seg seg sjølv ei svak trygging mot kopiering. Lesarar
som ikkje har tid å leita fram ”gratis”-vara, sjølv om det vert seld utan kryptering,
utgjer også ein marknad.
Den store føremona med denne taktikken er at ein har svært små utlegg til kopieringssperring
men får litt inntekter. Det er likevel fyrst når ein nyttar dei i samband med kryptering
at ein får tryggja produktet skikkeleg mot kopiering. Då har ein fylgjande metodar:
Digital krypteringsnøkkel
Digital krypteringsnøkkel kan vere i form av passord, pinkode eller serienummer knytt til
det eksemplaret ein kjøper. Utan nøkkelen som er registrert, er fila ubrukeleg. Digital
krypteringsnøkkel er det mest normale grensesnittet for brukaren, men det kan involvere
mange ulik konsept for kryptering. Dersom nøkkelen er på avvegar er det krypterte innhalde
ope. Jamfør symmetrisk kryptering.
Fysisk nøkkel for dekryptering
Ein kjøper ein fysisk gjenstand (t.d. dongle som vert montert på utstyret i parallellporten
eller USB-porten). Denne inneheld digital informasjon som er vanskeleg å tappa. Under
dette punktet kjem også tidlegare forsøk på kopieringsbeskytta disk i diskdrivet. Denne
type system har ikkje historie for å vera effektivt over tid.
Unike maskinnummer
Nøkkelen for oppakking av den krypterte fila inneheld makinvara sitt ID-nummer. Dette
vert avlese under oppakking inne i programvaren.
Det betyr at det må vera utvikla lesarprogramvare med komandoar for å henta dei rette
nummera. Dette krev også at det bare er visse typar utstyr (med rett type ID-nummer)
som kan brukast til å lesa det digitale innhaldet.
Secure Digital og Memorystick, Dataplay er lagringsmedier som kan gjenkjennast med
unike serienummer for kvart kort eller disk. Elles brukar ein gjerne prosessor-ID-nummer.
For at maskinvare-ID skal fungere krevst det at det er standardar for avlesing av ulike IDnummer.
Leseinnretningar kan vera ulikt oppbygd og det krev også at det er programvare
som stør kopieringssperreteknologien. Dataplay er så vidt eg kjenner ikkje brukande på
nokon ebokleseinnretning per i dag. For audiovisuell bruk av DVD og ulike audio-CDtypar
slit ein med å sikre seg at maskinvare-ID fungerer.
Microsoft sitt nye OS for stasjonær PC, XP, vil bruka unike maskinnummer. Produktet får
ei unik aktiveringskode, som medfører at akkurat denne versjonen av XP-programvaren
kan lastast ned til bare ein spesifikk maskin. XP-programvaren kan ikkje brukast på nokon
andre PC’ar med denne lisensen sidan dei har andre ID-nummer på maskinvaren. Einaste
unntak er at ein kopi med lisensen frå den stasjonær PC’en kan installerast også på ein
bærbar PC sidan bærbar PC’ar har visse særmerke.
- 49 -

Microsoft Reader har kopieringstrygging gjennom lesing av maskinnummer-ID frå stasjonære
PC’ar. Førebels er denne type lesing ikkje innarbeidd av Microsoft for bruk på mobile
innretningar som Pocket PC. Her er det Microsoft som sviktar i programvareutviklinga.
Tilsvarande maskinnummer eksisterer og kan brukast for det alternative eboklesarsystemet
MobiPocket.
Vassmerking
Vassmerking vert brukt på fleire måtar innan digital omsetning. Tydinga meir opp mot
den opphavelege, er at det kjem eit visuelt vassmerke som figur inn over teksten. Det kan
vere på skjermen eller bare på papirutskrifter av eboka. Dette kan bl.a. gjerast i pdf-filer.
Den tydinga som er mest interessant i denne samanheng er likevel at det vert fletta inn eit
usynleg vassmerke i fila - i den informasjonsbærande delen av fila.
Digital vassmerking er ikkje primært til for å hindre kopiering i seg sjølv, men det er laga
for å identifisera ulovlege kopiar. Ved bruk av vassmerke kan ein dersom fila ikkje har
vorte tukla med, finne henne ved bruk av automatisert søkeverkty på internett.
Til vassmerking brukar ein gjerne steganografi som er at ein t.d. legg inn ekstra tomrom i
teksten. Det vert dermed ulike blokksekvensar av ord kor meiningsinnhaldet er koda inn i
desse. Denne informasjonen er relativt lett å filtrere bort av ein kopist dersom vedkomande
er observant på dette. Ein annan metode er at ein gjerne legg inn bokstavar i teksten
etter eitt visst koda mønster. Kodinga kan fylgje svært høge krypteringsstandardar.
Det å leggja inn bokstavar medfører at ein må endre på ordlyden. Personifisert koding av
data for kvar einskild kjøpar inn i den oppakka teksten vil føra til at kva tekst vert ulik.
Og er vel lite realistisk for ebøker, særleg for skjønnlitterære verk.
Vassmerking kan brukast for å påvise eigarskap for tekstmateriale knytt til t.d. faglitteratur
eller avismateriale. Metoden er tenkt brukt for å kunne påvise sitatmisbruk i rettsleg
samanhang.
For film og bilete er det relativt mykje enklare å bruke slik vassmerkingsteknologi enn for
ebøker. Men det er vanskeleg også der, å få fletta inn informasjon.
Utstyr som har tilrettelagt vassmerkegjenkjenning ved avspeling, kan dersom vassmerket
ikkje er i samsvar med opphaveleg lagringsmedie, nekte å spele av innhaldet. Dersom
vassmerket er forsøkt fjerna av ein uautorisert amatør, vil utstyret også gjenkjenne tuklinga
og også nekte avspeling.
Persondata som krypteringsnøkkel
Ein meir effektiv måte å knyte identifisering av kjøpar til eboka, er at ein krypterer fila
med persondata for kjøparen som nøkkel.
Ein spesielt infam variant av dette er at ein legg inn kredittkortnummeret som nøkkel.
Når fila er opna, står gjerne også namnet og kredittkortnummeret til kjøparen i klartekst
inne i eboka. Dermed vil ikkje lesaren spreia boka av eige omsyn til økonomi og personvern.
Kjem ein kopi av fila på avvegar, vert ein også ansvarleg i ettertid.
Offentleggjering av brukaren når programmet er i bruk via nettverk
- 50 -

Ein metode som vert brukt t.d. i ein del fleirbrukarspel er offentleggjering av brukaren når
programmet er i bruk via nettverk. Dersom nokon kopierer vidare programmet til kameraten
sin og båe startar opp spelet som er laga for å spelast online vil nr. 2 bli nekta. Men
dei fleste digitale produkt er ikkje konstruerte for å brukast online, og då fungerer ikkje
dette. Brukaren må i så fall tvingast til å vera online. Dersom det er tynne klientar eller
mobiltelefonar ein bakar eboklesarprogramma inn i, og brukarustyret har kontinuerleg
oppkopling, opnar det i framtida opp for denne typen løysingar, gjerne via XML-baserte
funksjonar.
Her opnar teknologien også opp for overgrep mot lesarane, og om det vert teke feil i bruk
vil det også kunna skræma brukarane. Det er utvikla overvakingssystem som sjekkar
lagringsmediene til brukarar som er kopla online. Innan musikkindustrien vert det til
dømes drive overvaking. Ein forsøker å byggje opp databasar over alle som har MP3-filer
på datamaskinen og er kopla opp til nokre system. Dette for sidan å kunne ramme brukarar.
Her er det ei kontinuerleg utvikling på gang og alle som er på internett stiller maskinen
sin open for inntrengjarar i varierande grad.
Vidare har blant anna ein del kjente nettbokhandlar lenge brukt cookies og tilsvarande
meir eller mindre obskur overvakingsteknologi, for å kartleggje nettbrukaroppførsel. Dette
har vore motivert av at ein gjerne vil skreddarsy reklame til målgrupper. Denne private
informasjonen har stor verdi for innhaldsleverandørane. Her er det dataovervakingsrettslege
spørsmål som kjem opp.
Online-lesing som kopieringssperre - streaming
Streaming; at innhaldet strøymer til brukaren i den farten ein forbrukar det, vert brukt for
innhaldsleverandørar som film og lyd. Real Audio har t.d. lenge hatt denne type streaming
av audio og video. Det medfører at ein ikkje lagrer innhaldet som ei stort fil.
Ein kan likevel ofte ha andre eller tredje program køyrande på datamaskinen som kopierer
innhaldet samstundes som innhaldet vert vist eller avspelt. Det siste er det vanskeleg å
sikre seg mot. For lesing av nettsider er det også slik at dei fleste nettlesarar automatisk
kopierer innhaldet på dei sidene ein les sjølv om brukaren ikkje er medviten om at han er
ein aktiv kopist. Det grunnleggjande problemet er at ein for innhald som lyd og bilete og i
særleg grad bøker, ikkje kan løyne innhaldet for brukaren. Til slutt må innhaldet ut i
ukryptert form på ein skjerm som lys eller som lydbølgjer frå ein høgtalar.
Sjølv i ei digital framtid kor alle er i eit digert nett samstundes, vil online-lesingsmodellen
som kopieringssperre ha problem med å fungere for ebøker. Det er vanskeleg å sjå for seg
dette som det mest praktiske for brukaren. Eboka er eit så lite dokument at ho lett kan lesast
fråkopla. For ein boklesar er oppkopling ein unødvendig omveg. Og det kan bare
tvingast på ein brukar dersom det ikkje er andre alternativ.
I tillegg synest det som om pris vil motverka denne type teknologi. Dersom det vert gratis
bruk av oppkopling, kan ein kreve oppkopling hjå brukaren når ein les boka. GPRS og
UMTS er slik at ein kan vere oppkopla mot nettet kontinuerlig. Det vert då bare betalt for
overført datamengde. Det gjer at lågintensiv tekstbasert surfing som WAP og eboklesing
kan verte billig. Teleleverandørane har hatt gigantiske lisens- og utbyggjingskostnader.
Bare overføringskostnadene for ei ebok i dag via GPRS, nærmar seg prisen for ei heil ebok
- 51 -

utan den type datoverføringskostnader via ordinært internett. Trådlaus nettverksoppkopling
kan også gjere dette billigare.
Marknadsmakt
Det har vore fleire forsøk frå innhaldsindustrien for å presse gjennom tekniske løysingar
som skal hindre kopiering. Så langt har det eigentleg ikkje nytta, og det har vore stor oppbløming
av kopiering av musikk og film.
Det er veldig mange aktørar involvert og dei er alle saman avhengige av at nokon betalar.
Til sjuande og sist så er det alltid sluttbrukaren som må betala. Det kan vere både med ein
ekstra 10’ar for kvar plate som er produsert med ekstra kopieringssperreteknologi og kanskje
tilsvarande pengesummar til opphavsrettinnehavarane av dei spesielle tekniske finessene
som er innebygd i brukarutstyret.
I tillegg har desse systema i prinsippet redusert funksjonalitet for brukaren. Når forbrukarane
har hatt val når det gjeld utstyr innan audio og video, har historia vist at dei konsekvent
har valt vekk utstyret med mest kopieringssperrer. Tryggingssperrer er bare sikre
når alt utstyr av ulike merke har same teknologien. Dette omfattar PC’ar, handhaldne
PC’ar og dedikert avspelingsutstyr i ulike format. Dermed har det vore vanskeleg å dra
ulike tekniske leverandørar med i arbeidet for å bygge inn kopieringssperrer.
SDMI (Secure Digital Music Initiative) er eit konsortium av 180 innhalds- og utsyrsleverandørar
som har arbeidd med å samordne heile bransjen. Eit forsøk var å leggje inn
vassmerke inn i filene. Desse vassmerka i musikken skulle så lesast og godkjennast av utstyret.
Dette vart forsøkt lagt ut hausten 2000 men sperrene vart raskt knekkt av fleire
grupper. SDMI-utstyr skal etter planen implementerast i gjennom to fasar. I fase 1 skal ein
fasa inn utstyr som tolererer gamle filer. Deretter skal ein i fase 2 sperra dei gamle filene
ute når nytt innhald har kome i sirkulasjon. Det gjer ein etter ei tid, ved å la fase 1-utstyr
kunna oppgraderast. Det er m.a.o. avhengig av at forbrukarane gjer seg avhengige av sikre
format i mellomtida.
IRMA (International Recording Media Association) har eit Anti-Piracy Compliance Program
som går ut på at DVD-ROM fabrikantar og plateprodusentar sertifiserer seg for å
kunne trykka plater. Dette vert gjort med sertifiseringsrutiner som ISO 9000 kor ein har
kontrollrutiner for å sikre at ein fylgjer standarden. Deretter vil innhaldsleverandørindustrien
boikotte andre usertifiserte platefabrikantar.
4C-gruppa er eit anna konsortium med Intel, IBM, Microsoft, Toshiba, Panasonic og Sony,
som arbeider med å utarbeide fleire typar sperrer knytt til avspeilingsutstyr. Ein teknologi
vert kalla CPRM (Content Protection for Recordable Media) og er knytt til fjernbare
lagringsmedier som diskar og flashminne som vert nyta på datamaskinar og MP3spelarar.
Denne vert brukt i SD-kort og DVD-RAM.
Denne såkalla 4C-gruppa står også bak vassmerking av DVD-plater gjennom selskapet
Verance. Verance sitt vassmerkingssystem som skulle beskytte DVD Audio-plater mot
kopiering, skulle ha vore brukt i fase 1 av implementeringa av SDMI si kopieringssperring.
Dette har stranda på motstand frå viktige musikkprodusentar som meiner teknologien
medfører dårlegare lyd.
- 52 -

Det amerikanske standardiseringsorganet National Committee for Information Technology
Standards, NCITS lagar reglar for korleis datautstyrsdeler som printarar, diskar o.s.b.
kommuniserer med kvarandre. Det siste halvåret har dei drøfta korleis eit framlegg frå
4C-gruppa skal implementerast i standardar. Via standardar ville det ha vore mykje lettare
for utstyrsleverandørar å implementere den same kopisperreteknologien i alt ustyret
sitt. PC’en eller anna maskinvare skulle rett og slett nekta å ta i mot data dersom ikkje
desse på førehand var kjøpt og betalt for på lovleg vis. Dette omfattar trygging mot kopiering
av programvare. Dette arbeidet stranda førebels no i vår (2001). NCITS er skeptiske
til maskinvare-koding på grunn av manglande brukervenlegheit.
For musikk brukar ein i dag CD’ar som er fritt kopierbare, og ein brukar gjerne i tillegg
MP3-filer som ikkje kan sperrast ute frå avspelingsutstyr. Forbrukarane etterspør dedikerte
MP3-spelarar og det dukkar stadig opp nye modellar som stør denne kopieringsvenlege
teknologien.
For ebøker har ein eigentleg ennå ikkje kome heil i gang med denne type forsøk på standardisering.
Roller er ennå uklare, og dei ulike tekniske aktørane har truleg problem å selja
dedikert eboklesarutstyr i seg sjølv, om dei ikkje også skal implementere brukarfiendtlege
funksjonar.
Lovregulering av brukarutstyr
Dersom ein ikkje stoler på at teknlogien kan endrast, har ein siste utveg i å lovregulere
bruken. Den kanskje mest kjente bruken av lovregulering var forbodet mot radioutstyr
under andre verdskrigen. Det er også forbod i USA mot ein del typar brukarutstyr for video.
På same vis kan ein forby lesing av ebøker. Bare fantasien til lovmakarane set grenser.
Kopieringsteknologi
Det finst mange typar teknologi som gjer at brukarar kan kopiere ebøker. Det er denne
type teknologi kopieriingssperrer og ein del DRM-system forsøker å blokkere for.
Klipp og lim
Dei fleste ebokprogramma let brukaren kopiere frå sida ein er inne i, rett over i ei eiga
tekstfil kor brukaren har full styring over teksten. Dersom eboka er rullbar tekst utan
sideoppdeling som til dømes for HTML i ein nettlesar, vil ein med ein operasjon kunne
kopiere heile teksten over til eitt nytt format.
Denne metoden fungerer åleine bare når det er rullbar tekst. Fleire eboklesarprogram syner
bare ei vanleg side om gongen. For ein brukar vert det då kjedelig å kopiere ei heil
ebok. Ein del eboklesarprogram vil ikkje tillate copy for ebøker som er omsett med høgaste
DRM-nivå.
Automatisert kopiering
Ved å automatisere tastetrykk og funksjonar som allereie eksisterer i dei ulike programma
på PC’en, vil ein kunna letta kopieringsarbeid som elles lett vert kjedelig. Det finst små
program eller script som på det viset repeterer identiske operasjonar ved tastaturet. Ein
- 53 -

vanleg PC kan programmerast til å bla gjennom heile boka samstundes med at det for
kvar side vert kopiert ein kopi til ei anna fil.
OCR
OCR (Optical Character Recognition) er ein type programvare som er laga for tekstgjenkjenning
frå digitaliserte bilete av tekst. OCR gjenkjenner bokstavar i skjermmatrisa og
definerer proporsjonar og former, fontar, stil og storleik. Resultatet kan vera eit lineært
tekstformat. Bilete av tekstsidene kan ein få ved å skanne papirbøker eller ved å kopiere
skjermbiletet under lesing av ebøker.
Dersom ein kopierer skjermbiletet under lesing av ebøker med program som Adobe Acrobat
Ebook Reader eller Microsoft Reader, kor det er brukt fontforsterkingsteknologi, er
det ikkje utan vidare gjeve at OCR klarar å fanga opp teksten. Ein må då tilpassa fontgjenkjenninga.
Dersom ein fyrst kopierer biletfila over i eit bilethandsamingsprogram kan ein
også glatte på bokstavar og laga dei meir gjenkjennelege for OCR-programmmet.
Det er problem knytt til OCR ved at dei sjeldan klarar å kopiere bilete av tekst heilt feilfritt.
Det må som regel manuell kontroll inn på ein del stadier i prosessen. Det krev ofte
korrekturlesing.
OCR-teknologien er likevel kraftfull og understrekar at det eit problem knytt til effektiviteten
av all kopieringssikring av innhald. I det innhaldet vert konsumert av sanseorgana
til brukaren, er innhaldet dekoda. For ebøker er det eit lesbart resultat som vert presentert
på skjerm. Skjermbiletet er i klar tekst som kan lesast av og så skrivast ned.
Webkamera
Det er i dag tilgjengeleg digitalkamera som opererer i såkalla webkameramodus. Dei vert
styrte frå PC’en og ein lagrar bileta på harddisken. Det er populært å lage videoanimasjonar
med dei.
Dei kan då, i nokre tilfelle med oppløysing høgare enn kva dei største kommersielle PCskjermane
yter, ta bilete som fangar inn kvar minste pixel med ein fart opp til fleire bilete i
sekundet.
Dersom ein stiller kameraet inn mot skjermen og styrer eboklesarprogramet til å bla om i
passande fart, vil ein automatisk kunna digitalisere ei heil ebok på nytt.
For dedikerte leseinnretningar som ein ikkje klarer å automatisere til å bla om i den rette
farten, kan ein truleg lage ei enkel automatisert trykking på ein knapp.
P2P
Musikk, video, programvare og porno har vore kommersielt omsett som digitalt innhald i
mange år. Det har utvikla seg ein del system for kopiering og omsetning av denne type
innhald.
Det mest kjente systemet, Napster, var primært eit musikkutvekslingssystem basert på
filformatet MP3. All blesten rundt Napster har ført til ei oppbløming av bruk og utvikling
av nyare teknologi under kategorien P2P (peer to peer). Dette er protokollar på internett
som gjer at alle brukarar som kjører slik P2P-programvare vert likeverdige serverar på in-
- 54 -

ternett. P2P-nettverk er horisontale nettverk. Det står i motsetnad til vertikale system som til
dømes ei offisiell avisside eller annan einvegs mediedistribusjon, kor innhaldsleverandøren
er i ein ende av nettverket og forbrukaren sit passiv mottakande i den andre enden.
Ulike krypteringsmodellar vert brukt for å tryggje kopieringa av filer via P2P-nettverk.
(Motsett bruk av kopieringstrygging slik det gjerne elles er omtala i denne rapporten).
Det har også utvikla seg ein eigen kultur knytt til omsetning av kopierte filer. Eit interessant
moment er at dette er ein kultur som har gjeve avkall på deler av ”kvaliteten” i innpakkinga
frå dei kommersielle leverandørane; plateomslag med tekstar osb. MP3 som
musikklagringsformat har forkasta litt kvalitet til fordel for kopieringslette gjennom
bandbreiddetilpassing. MP3-generasjonen godtek litt slumsete opptak som per definisjon
ikkje er HiFi. Brukarane av gratistenesta Napster har etter at denne nyleg vart sett under
press av musikkindustrien, gjort det til sport å stave artistnavn feil. Mangelen på den
klassiske kvaliteten som seriøse leverandørar gjev, har vorte trend i desse miljøa.
Papirkopiering
Det har sidan innføringa av kopimaskinen og skannaren vore tilgjengeleg kopieringsteknologi
for papir. Det er fleire variantar for å utføre kopieringa. Dette har aldri breidd seg
skikkeleg ut. Pris og tidsforbruk er aspekt som gjer at ebokkopiering er meir attraktiv.
Papirkopiering er tidkrevjande dersom ein opnar opp boka og kopierer eller skannar kvar
side manuelt. I tillegg er neste kopi ein vil laga nesten like arbeidskrevjande. Ein lettar arbeidet
ved bruk av arkmatar, men då må ein koste på seg destruering av papireksemplaret
ved å øydeleggje innbindinga.
Det er også trykkekostnader ved denne metoden som papir og trykksverte, avhengig av
kor mange papirkopiar ein lagar.
Cracking
Det eg har lista opp så langt er enkle saker. Ein omgår krypteringa ved å kopiere det synlege
- teksten. Den andre vinklinga er at ein forsøker å knekke krypteringa og kopiere den
opphavelege digitale teksten. Reverse engineering vert det kalla når ein klarer å pakka ut
fila frå krypteringspakken og fjernar filinnhaldet frå krypteringa.
Det er ofte nok at bare ein crackar, eller gjerne ei gruppe crackarar, løyser koden fyrst. Dei
lagar så ein crack som dei spreier. Då er det fritt fram (ikkje i juridisk forstand) for andre
som er relative data-analfabetar å bruka dekrypteringskoden etterpå. Eit kjent døme er
programmet DeCSS som har vorte laga for DVD-filmar. DeCSS dekrypterer regionssperrene.
(CSS er elles eit litt uvanleg og gamalt system, slik at det er kanskje ikkje ein fullgod
parallell til ebøker).
Det er få som seriøst trur at det går an å hindre cracking. Men ein kan gjerne hindra det
nokre månader. 57 På same vis som det er eit brotsverk mot miljøet å klatre til topps på
Mount Everest, er det eit brotsverk mot opphavsrettar å lage den fyrste cracken i eit nytt
kopieringstryggingssystem. Men det er likevel ein sterk stimulans for dei som gjer det.
Innan audio arbeider SDMI febrilsk med vassmerking som ikkje skal kunna separerast frå
lydfiler. Så langt har dei ikkje lukkast.
- 55 -

Bibliotek og DRM
Utgått litteratur
Biblioteka har hatt ei viktig rolle i utbreiing av litteratur. Særleg for bøker som er ute av
”ferskvarediskane” i papirbokhandlane, er det eit unikt tilbod dei representerer.
Dette aspektet vil ebøker teknologisk kunna ivareta. Bøker treng ikkje makulerast når dei
vert uinteressante, og lagerhaldet vert rimelegare når dei kan lagrast som ebøker.
Det må sikrast at dette kan gjerast med fri tilgang også i framtida.
Fri lesetilgang
Biblioteka kan sikra lesetilgang for folk som ikkje har penger eller interesse for eigarskap
av bøker. Her har biblioteka ei rolle som er i konkurranse med dei kommersielle omsetningsledda
for bøker.
Biblioteka har også ei opplysningsrolle kor dei stiller boksamlingar til disposisjon for
forsking og utdanning. I tillegg er dei eit ledd i generell folkeopplysning.
For å løysa desse aspekta må biblioteka ta omsyn til den kommersielle boknæringa. Dette
er det mest kompliserte omsynet for ebøker, og det er ulike løysingar på dette.
Tekniske løysingar
I biblioteka kan ein tenkja seg fylgjande variantar av tekniske løysingar:
1. Fast plasserte dedikerte leseterminalar i biblioteka.
2. Utlånte dedikerte innretningar.
3. Utlånte lagringsmedier som gjev kopieringssperring.
4. Ebøker som vert overført elektronisk til lesarane sine PC’ar eller leseinnretningar.
Juridisk-tekniske DRM-løysingar
Leserett tildelt biblioteket
Dei tre fyrste muligheitene på lista ovanfor for bruk av ebøker, kan løysast ved at desse
innretningane som biblioteka har, kan vera av ein type som teknisk ikkje tillet overføring
av bøkene til andre innretningar. Dette er ikkje særleg praktiske løysingar.
Fast plasserte innretningar, gjerne med over 200 dpi skjermar og med fontforsterkingsteknologi,
vil vera ei vidareutvikling av system som mikrofilm og microfiche og faste ikkjeutlånbare
samlingar. Dette er ei interessant løysing, men vinningane ligg på dei interne
biblioteksdriftsbudsjetta – ikkje for lesarane. Innretningane vil ikkje vera for utlån og vil
dermed få relativt få brukarar.
DRM-system som er utvikla primært med tanke på kommersiell omsetning, knyter gjerne
rettane til einskildlesarar gjennom maskinvare-ID. Det betyr at biblioteka kan knyta rettane
til ei fast innretning. Men det er eit grovt tilbakesteg frå papirbiblioteket, kor ein gjerne
- 56 -

har mange tusen einskildgjenstandar (bøker) til parallelt utlån til ulike kundar. Det kan
kanskje hjelpast litt gjennom fleire utbytbare medier kor lagringsmediet har leselisens.
Men lagringsmedier er gjerne også dyre, og ein sit med faste fysiske gjenstandar; det er
lite revolusjonært i den daglege drifta til biblioteka. Det kan i beste fall bli eit ekstra supplement
til den vanlege papirdrifta. Utlån av mobil fysisk leseinnretning har vore testa ut i
eit prosjekt ved fylkesbiblioteket i Hordaland. Konklusjonen der var hovudsakleg at fysisk
utån av leseinnretning ikkje er aktuell som eit vanleg tilbod i norske bibliotek i dag. 58
Ei framtidig utbreiing av ebøker til erstatning for papirbøker i biblioteka synest å måtta
medføra ei svekking av biblioteka si rolle dersom fysisk utlån vert gjennomført som einaste
lisensieringssystem. Ei problemstilling som vert aktualisert her er difor at fleire av dei
tekniske DRM-løysingane som vert tekne i bruk, ikkje utan vidare tillet det ein har hatt av
bokbruk knytt til den fysiske papirboka. Det same gjeld den vanlege formidlinga av litteratur
gjennom lån mellom vener, vidaresal, bruktbok som gåver og andre relasjonar for
bokbruk, som er utanfor dei komersielle verdikjedene. Desse tekniske og økonomiske aspekta
knytt til bibliotekdrift skapar store fallgruver for bibliotek som institusjonar for utbreiing
av kulturarv.
Leserett tildelt lånaren
Dersom biblioteket får distribusjonsrettar slik at dei utstader nye lisensar for bruk av ebøkene
på same vis som ein utsalsstad vil gjera det, kan ein oppnå effektivisering og nyvinningar
i utlånet til brukarane. Eit reint teknisk alternativ til dette er at biblioteket for kvart
utlån kjøper ei ny ebok gratis frå utgjevaren av eboka. Biblioteket kan bruka eigne digitaliserte
bøker og distribuera desse til brukarane. Nasjonalbiblioteket sit allereie til dømes
på store mengder digitalisert materiale. Dette må i så fall inn i eit distribusjonssystem. Om
det treng vera eit nytt parallelt system til komersielle distribusjonsystem, er uklart. Særleg
når knappt nokon av funksjonane eigentleg har starta. Her må rollene til ulike aktørar avklarast.
Å få ny leserett for kvar brukar vil vera ei løysing som er å føretrekka for både lesar og
bibliotek. Det vil gjera ebøker praktisk tilgjengelege for mange fleire lesarar - også om ein
knyter det til biblioteka sitt utstyr.
Den mest praktiske løysinga for lesaren er om ein kan låna bort filene. Ein kan utnytta
tidsavgrensa lesetilgangsrettar slik at ein slepp å levera attende bøkene og ein sparer både
kontrollarbeid i biblioteka og bøter. Med større utbreiing av eboklesarutstyr vil ebøker
dermed kunna bli eit stort framsteg.
Måtar å løysa DRM i praksis
Alle ebokaktørar i dag har ei eller anna løysing på DRM-problemet som dei har brukt for
seg sjølv. Her er nokre av dei brukte løysingane lista opp.
Ulike DRM-system
RCA
- 57 -

Nokre programvareleverandørar leverer DRM-løysingar kor dei sjølv er ein integrert del.
D.v.s at ebokhandlaren er nøydd til å bruka deira server når han omset ebøker. I tillegg
tek dei seg betalt for denne tensta gjennom eit høgt honorar per bok. RCA/Gemstar
brukar den modellen. Dei tek heile 50% royalty for kvar omsett bok med dette systemet.
Fylgjande brukarrettar som opnar opp for kopiering, er nekta med dette systemet:
• Ein kan ikkje overføra ei bok til ei anna leseinnretning
• Ein kan ikkje gje vekk boka
• Ein kan ikkje låna bort boka
• Ein kan ikkje skriva ut heile eller deler av boka
• Ein kan ikkje kopiere heile eller deler av boka
Det går rykte om at dette systemet nyleg likevel har vorte cracka.
MobiPocket
MobiPocket sitt system består av to serverdeler: Ein server for ebokhandelen som ein bestiller
bøker frå og gjer handelen på og ein server kor dokumenta er lagra og kor filene vert
lasta ned frå. Det er fire innstillingar for DRM-systemet.
• Heilt open.
• Innhaldskryptering. Denne sperrar mot endring av innhaldet, men elles er den open.
• Innhaldskryptering + passord. Denne opsjonen krypterer mot endringar. Men i tillegg
kan ein ikkje lesa fila utan passordet ein får tilsendt via epost.
• Innhaldskryptering + PDA-ID. Denne brukar den personlege ID’en på den handhaldne
innretninga som vert henta frå serienummeret i utstyret. Denne er knytt til
leseinnretninga. Denne Personlege ID- koden fungerer ikkje i windows-versjonen for
stasjonær PC.
Dette er eit fullt system som ein ved kjøp av lisens kan velje å setje opp på sin eigen server,
slik at ein ikkje treng bruke DRM-leverandøren som fast tredjepart. Det er dermed eit
fullt system frå MobiPocket for å setje opp sin eigen ebokhandel. Systemet inneheld konvertering
frå filformat som Word, RTF, .txt, HTML og Powerpoint over til MobiPocket
som altså kan brukast på dei fleste mobile plattfomar: PalmOS, Windows CE, Franklin og
Epoc.
Adobe
Adobe PDF Merchant
Adobe PDF Merchant er ein serverprogramvare som er laga for å gje DRM-funksjonalitet
til forleggjarar, nett-ebokhandlarar eller firma med intern ebokproduksjon.
Ein spesifiserer kva rettar lesaren/kjøparen skal ha for dokumentet. Det kan vere rett til
utskrift, endring, val av tekst og grafikk eller endring i elektroniske notat knytt til fila.
- 58 -

Adobe PDF Merchant lagar ein nøkkel i samband med den integrerte Web Buy-modulen i
lesarprogramvaren Acrobat Reader 4.05 hjå lesaren. Det knyter nøkkelen til lesaren sitt
datamiljø (harddisk-ID, nettverks-ID, brukarnamn, fjernbart media-ID, CPU-ID eller dato
og tid). Dermed skal bare kjøparen kunna lesa dokumentet.
Dersom dokumentet vert sendt til andre brukarar via epost eller liknande, vert dei nekta
tilgang til fila og automatisk overførte til seljaren sin server for å kjøpe sitt eige produkt.
Adobe PDF Merchant pakkar fila med kryptering frå RSA. Adobe PDF Merchant stør
både 56 og 128 bits kryptering.
Ebøkene kan sendast over til andre seljarar som har same serverprogramvaren installert.
Adobe Content Server
Adobe Content Server er eit program som stør omsetning av filer laga både ved hjelp av
den opne standarden EBX og den proprietære Adobe-teknologien. Eigentleg har denne
programvaren bakgrunn i Glassbook som vart kjøpt opp av Adobe nyleg. Adobe Content
Server vert brukt for omsetning av ebøker for Adobe Acrobat Ebook Reader. Adobe PDF
Merchant er nå innbakt i Adobe Content Server.
Denne programvaren kan brukast i B2B-modus for å omsetje filer frå ein forleggjar vidare
til ein annan uavhengig aktør, t.d. utsalsstad med eigen serverprogramvare av same type.
Utgjevaren kan gje fylgjande rettar til brukaren av boka eller la vere dersom ein vil ha kopieringstrygging:
• COPY - Dersom brukaren har rett til å markere og kopiere tekst.
• PRINT - dersom brukaren har rett til å skrive ut boka.
• LEND - dersom brukaren har rett til å låne bort boka til andre. Dersom du vil låne
boka bort til ein ven, set du opp nettverk mellom dei to leseinnretningane og stiller
inn på LEND. Du må då svare på for kor lenge du låner bort boka. Då vert boka kopiert
over til venen din medan din eigen kopi vert gjort midlertidig uleseleg. Ved utløp
av låneperioden vert eboka di lesbar igjen og vennen sin kopi vert uleseleg eller
sletta.
• GIVE - Boka kan gjevast vekk til andre. Fungerer som LEND men når dette vert utført
vert boka sletta på din maskin.
• READ ALOUD – Talesyntese.
Sjølv om teknologien i Adobe Acrobat Ebook Reader-programvaren er basert på PDF-filer
i utgangspunktet, er denne DRM-løysinga som er utvikla av Glassbook, litt forskjellig frå
Adobe sitt gamle DRM-system. 59
Microsoft Reader.
Microsoft Reader er ein programvare som bare er tilgjengeleg på Microsoft sine OS.
DRM-systemet for dette formatet er basert på bruk av ein sentral server, Microsoft DAS.
Ein må bruka denne som tredjepart og det er royalties rundt 8%. DRM-systemet har 3
tryggingsnivå:
- 59 -

• SEALED - Forsegla ebøker er krypterte over i LIT-formatet. Alle bøker som brukar
dette nivået kan lesast på alt utstyr med MS Reader installert. Det går ikkje an å tukla
med innhaldet i denne LIT-fila. Dette er minimumstryggingsnivået. Her kan filene
kopierast problemfritt.
• INSCRIBED - Ebøkene er fyrst forsegla og deretter vidare krypterte med DAS. Det
medfører at data frå kjøparen vert skrive inn i boka til dømes på tittelsida. Også
denne versjonen kan kopierast fritt til alle og lesast av alle som har Microsoft Reader.
Men namnet til den som spreidde boka fyrst, vert kjent.
• OWNER EXCLUSIVE - Ebøkene vert “inscribed”. Deretter vert ein kryptert lisens
lagt til slik at det bare er den rettmessige kjøparen som kan lesa boka. Dette krev at
lesarprogramvara vert aktivert til å kunna lesa eigar-eksklusive ebøker. I aktiveringa
er det involvert maskinvare-ID slik at det er bare er ein maskin som kan lesa boka.
Dei to siste tryggingsnivåa, inscribed og owner exclusive kan ikkje brukast på Pocket
PC. 60
eBookMan Digital Rights Management
Kjernen i Franklin sitt DRM-system er at det er brunne inn ID i utstyret på kvar einskild
leseinnretning som altså brukar eit eige operativsystem. Det vert brukt eit utvida assymmetrisk
krypteringssystem. ID-nummeret i utstyret vert identifisert frå serveren før salet,
og ebokfila vert kryptert basert på denne ID’en. Fila kan fylgjeleg ikkje lesast på andre
innretningar. Det vert brukt 128 bits kryptering på privat nøkkel og 1028 bits kryptering
på open nøkkel.
Det vert brukt eit såkalla barnepikeprogram. Det er små mikroprogram som vert installerte
saman med eboka, og som er der kun for å sjekke identiteten av brukaren er i samsvarar
med det som står i den krypterte fila. Internminnet som vert brukt i eit program på
dette OS’et kan ikkje aksesserast frå andre program når det er i bruk. Dermed er dette
barnepikeprogrammet beskytta under aktivitet. Systemet er avgrensa til nett denne leseinnretninga.
Palm Reader (tidl. Peanut)
DRM-systemet for Palm-ebøker er basert på at fila vert kryptert med namn og kredittkortnummer
frå kjøparen.
For å opna opp fila må ein bruka leseprogramvare som har dette DRM-systemet installert.
I tillegg må ein på leseinnretninga bruka namnet og kredittkortnummert til den opphavelege
kjøparen. Fila er ikkje knytt til utstyrs-ID, og ho kan difor brukast på fleire maskinar.
Ein kan med andre ord fritt kopiere fila til alle vener ein kjenner, men for at dei skal ha
glede av henne, må ein samstundes offentleggjere desse passorda.
Dette DRM-systemet er ikkje implementert på andre plattformer enn Palm og Windows
CE.
- 60 -

Rettigheitsspesifikasjonsspråk
For å lage DRM-systema meir interoperable er det fleire standardar under utarbeiding.
Desse gruppene arbeider med DRM-system på standardnivå i grenseland til ebøker.
• XrML
• OPIMA
• MPEG (MPEG 4 og 21)
• International DOI Foundation
• EBX / OEB
• W3C
• ODRL
Fleire av desse rettigheitsspesifikasjonsspråka er medieuavhengige, slik at dei vil kunna
brukast for ulike digitale produkt som ebøker, musikk, programvare og lyd. Dei tek sikte
på å vere XML-baserte opne standardar for brukarrettar med høve til spesifisering av ulik
fordeling av betaling knytt til ulike forretningsmodellar. Dermed vil dei også fungere som
rettigheitsspråk for implementering av rettane til ebøker.
DRM som problem for eboka
Mykje av dei vanskane som gjer at ebøker ikkje har raskare utbreiing, er knytt til opphavsrettar
og dei komplikasjonane handhevinga av opphavsrettar set på teknisk utføring
av omsetnings- og lesesystem. Ebøker har medført at produksjonskostnader vert desimert
dersom ein ikkje innkalkulerer denne type utgifter.
Det mest openberre problemet knytt til DRM-system er brukarvanskar knytt til nedlastingsprosedyrar
og oppbevaring av ebokfiler. Det er kompliserte nedlastingsprosedyrar.
(Ein må i alle tilfelle bruka moderne teknologi for betaling via kredittkort, telefonibetalingssystem
eller internett). Gratisbøker kan bare overførast direkte mellom leseinnretningane
på nokre få modellar. På nokre innretningar er det ikkje mulig å overføra ebokfiler
til andre innretningar. Dette medfører at ein kan få store lagringsproblem over år når
ein byter ut datamaskinparken sin, og det er lite fleksibelt dersom ein eig fleire lesemaskinar.
Vidare er det som regel registrering av bruk. Det vil av mange oppfattast som krenkjande
akkumulering av persondata.
Pris er også eit problem. Mange ebøker er framleis dyre, i nokre tilfelle dyrare enn tilsvarande
papirbøker. Så lenge det nesten ikkje er aktørar som truverdig prøver å selje ebøker,
av omsyn til andre produkt, vil ein slita med dette. Det norske forlaget ebok.no er på det
viset eit unntak, og dei konkurrerer i dag på pris. Det er ingen garanti for at ei dyr leseinnretning
er ei god investering for ein lesar. Det er førebels eit svært dårleg utval av titlar,
særleg på norsk.
I ebokbransjen er det ein openberr standardiseringsproblematikk. Ein treng felles standardar
for metadata og DRM-system, og det vert innført stadig nye ebokfilformat. Mykje
av motivasjonen for dette er å optimalisere DRM-systema.
- 61 -

Knytt til produksjon av ebøker er det nå ein situasjon kor forleggjarbransjen avventar utvikling
innan DRM-system. Det er i dag fleire system som sikrar ebøkene rimeleg bra,
men som er utan særleg fleksibilitet frå brukarståstad.
Det synest som at den store mangelen til ebøker er eit juridiske og økonomisk regime som
ikkje utan vidare taklar overgang til eit nytt medium med andre føremoner og eigenskapar
enn papirboka. Dersom alt lovverk vert verande i den forma det er, som ivaretakar av
eksisterande bransjestruktur, vil det kunna forhindra utvikling av nytt brukarmønster basert
på ebok. Dette legg store vanskar for den i utgangspunktet enkle og elegante ebokteknologien
ved at ein påfører eboka DRM-system og liknande. Innhaldsleverandørane
taper lett på dette.
Stimulering til produksjon av papirbøker var viktig den gongen då det var store investeringar
knytt til bokproduksjon. Forlaga tok på seg risikable investeringar i samfunnets teneste
når dei sette igong opptrykk av dyre papirbokopplag. Kostnadene ved trykking er
nå lågare, og ein kan gje litteraturen ut som ebøker og print on demand. Det nye ved dei
enkle og meir risikofrie publiseringsmodellane er at dei ikkje utan vidare gjev særlege
umiddelbare inntekter heller.
- 62 -

Kapittel 5.
Leseinnretningar
Skjermteknologi
Det som heilt til det siste har hatt ei utvikling, er skjermteknologien. Særleg fart i denne
utvikinga fekk ein når ein starta å ta i bruk grafiske brukargrensesnitt på 1980-talet.
Sidan har utviklinga særleg vore knytt til flatskjermar, og då særleg med tanke på storleiken
til skjermane. Skjermteknologi er også sentral når det gjeld batterilevetid. I og med at
skjermane trekk mykje straum, kan forbetringar i skjermar verke inn på storleiken til leseinnretningane.
Framleis er kvaliteten ein oppnår på lesinga av bokstavane eit område kor det er stor variasjon.
Ei grunnleggjande avgrensing ligg i kor fint det går an å vise fram bokstavar eller
bilete på ein skjerm som er delte opp i einskildpunkt som mottek separate lyssignal, såkalla
pixel (picture element). Jo fleire pixlar ein har per bokstav, jo glattare linjer og betre
kontrastar får ein. Eit mål på dette er pixlar per tomme, dpi (dots per inch). Ein reknar
vanlegvis kvaliteten til skrift på papir å tilsvara 300 dpi og oppover. Storleiken til bokstavane
som vert trykte på papir vert målte i punkt. Desse punkta er basert på eldre tommemålingssystem.
I datamaskinbasert typografi med Postscript er eit punkt 1/72” eller cirka
0.352778 millimeter. Men tommemålet varierer i ulike land. Eit europeisk punkt er større
enn eit amerikansk punkt, og det er også mange fleire punktdefinisjonar. 61 Ved bruk av
ein skjerm med oppløysing på 72 dpi, vert det samsvar mellom pixlar og punkt i ein bokstav
som vert synt på skjermen.
Når det gjeld digital biletgrafikk og videoinnhald, er det elles ikkje så høge krav til
skjermoppløysing. For grafikken i bilete på internettsider er 72 dpi ein utbreidd standard
for kor høg oppløysing ein brukar. Dette er betre enn for DVD og TV-bilete. Andre digitale
medieuttrykk har med andre ord merkbart lågare kvalitetskrav enn kva lesing krev.
Typografi
Frå trykking av papirbøker har ein læra om korleis ein set opp boksider, typografi. Det er
også gjort mykje forsking på typografi relatert til lesing. Knytt til dette har ein i denne utgreiinga
basert seg mykje på boka, “The Magic of Reading” av Bill Hill. 62
Typografi - sentrale punkt for papirteknologi
11-punkts fontar vert leste raskare enn 10-punkts, medan 12-punkts fontar vert lesne litt
seinare enn 11-punkts. 14 punkt og over eller 8 punkt og under, gjev sterkt redusert lesing.
Mellom 8-12 ord per linje er foretrukke av lesarar. Lenger eller kortare linjer er mislikte
av lesarane. Det samsvarar med ca. 66 teikn per linje som er det mest optimale. Leseavstanden
frå skjermen vil avgjere kor store fontane skal vera. Dobling av leseavstand vil
doble kor mange pixlar ein kan tillate seg å bruke. Men leseavstanden er truleg optimalisert
for normale vertikale/horisontale augerørsler ved den leseavstanden mennesket
normalt held ei papirbok. Den avstanden har menneske brukt til finarbeid frå steinalde-
- 63 -

en. For PC-lesing i litt større avstand enn ein papirbok, vil 12 punkt kunna passere utan
særleg tap i lesekvalitet. 63
Kva font ein brukar er ikkje så viktig, men det bør for langtidslesing vera fontar med seriffar.
Ein viss grad av seriffar er i bruk i dei fleste av dei mest vanlege trykte fontar i dag.
(Døme: Times New Roman og Berling Antiqua). Dei gjev ei god leseoppfatning. Ein oppnår
to ting; ein vert mindre trøytt i augene og ein les raskare over tid. Men seriffar krev
ekstra fin oppløysing. Resultata knytt til dette er ikkje heilt eintydig. 64 For lange tekstar
har studier av papirlesing vist at det er best med seriffar. 65 Andre legg vekt på at det er
like god lesing utan seriffar. Dersom det er like god lesing utan seriffar, så er ikkje krava
til skjermoppløysing så store. 66
Ein skal unngå skråskrift anna enn for utheving. Understreking bør ein unngå.
Jamnt justert høgrejustering av tekst er sentralt for tekstar som skal lesast ludisk 67,68,69
(d.v.s. for avslapning over tid).
Det er uklart kva innverknad margbreidda har.
Svart på kvitt er betre enn omvendt, men det er å foretrekka at det ikkje er reint kvit bakgrunn.
Gjerne litt farge. Farge i seg sjølv betyr ikkje så mykje. Det viktigaste er at det er
klar kontrast. 70,71
Typografi på skjerm
På papir har ein ein definitiv fysisk storleik på bokstavane. I datamaskinen kan ein ha ulike
skjermar med ulik dpi-oppløysing som gjer at ein bokstav får ulik storleik på ulike
skjermar.
Før ein kan omsetje mellom papir og skjerm må ein definere fleire omgrep og definisjonar
for storleiken til linjer og fontar:
• X-høgda som er høgda til ein liten x
• Overliggjar er høgda til den delen av bokstavar som er høgare enn liten x, som stikk
høgare opp enn ein liten x. Bokstavar som l og h har element av overliggjar
• Underliggjar i er definert som høgda til det elementet av nokre bokstavar som stikk
ned under nivået til ein liten x. T.d. finn ein det i bokstavane g og j
• Fontstorleiken er summen dei tre høgdene, overliggjar, x-høgd og underliggjar. (Tysk:
Schriftgröße)
• Fonthøgda er sett saman av x-høgda og overliggjaren. (Tysk: Oberhöhe). Fonthøgda
ligg gjerne ikring 72% av fontstorleiken
• Skytning er mellomrom mellom linjer utover det som er fontstorleiken
• Linjeavstanden er summen av skytning og fontstorleik
• Punktstorleiken til ein font er definert som fontstorleiken målt i punkt
På dataskjermar er det vanleg å bruke ei pixelinnstilling for fontane som er basert på fonthøgda.
Dette er altså ikkje det same målet som refererer til punktstorleiken. Eit døme er
fonten Berling Antiqua med 11-pixels oppløysing. (Sjå Figur 8). På 72 dpi skjerm tilsvarar
- 64 -

storleiken til denne fonten ein 14-punkts papirfont. Denne fonten har 6 pixlar i x-høgda på
skjerm. Den har elles 11-pixels fonthøgd og 14-pixels fontstorleik.
Figur 8. Forstørra bilete av fonten 14-punkt Berling Antiqua (11-pixel) med 72, 105 og 157 dpi
skjerm
For ebøker er det sentralt at bokstavar vert klare. Når oppløysinga byrjar å bli dårleg (eller
teksten liten) vil alle skrålinjer bli hakkete.
Seriffar er gjerne utforma med hårfine element. Når ein brukar skjermar med dårleg oppløysing,
er det difor best å bruke groteske fontar utan seriffar slik at seriffane ikkje blir
feilrepresenterte (Døme: Arial, Tahoma). Men også dei fontane bryt saman, særleg når ein
brukar kursiv eller feit skrift.
Avstanden mellom bokstavane er eit sentralt typografisk element. ISO 9000 standarden
for skjermlesbarheit, som vert innført som EU-regelverk, er basert på svært grove normar
som daterer seg tilbake til tida før innføringa av grafisk brukargrensesnitt. 72 Til dømes inneber
det forbod mot ligatur (doble bokstavar som heng saman). Ligatur er eit klassisk
element brukt for å betra lesinga.
Ein kan ein gjerne setje opp desse ulike elementa for typografisk oppsett av ei bokside:
• Bokstavform
• Bokstavmellomrom
• Ordform (her hjelper fenomen som ligatur og seriffar til)
• Ordmellomrom
• Linjemellomrom
• Tabulering
• Venstre og høgre posisjon til linja på arket (sidemargar)
• Øvre marg
• Nedre marg
• Kapittelstart (mellomrom og tittelskrift)
Desse ulike elementa kan ein uttrykke matematisk. Matematikken som ligg i bruken av
desse typografiske verdiane vert bygd inn i publiseringsverkty som Quark XPress, Adobe
Pagemaker og Microsoft Publisher. Dette er program som på mange vis har bygd inn
svært lang tradisjon og kunnskap innan typografiske fag for å få til trykking av fontar på
papir via datautstyr.
Det er i dag vanlegvis to typar fontteknologi på datamaskinar. Type 1 (Postscript) og
TrueType. Ein reknar med at dei to fonttypane vil einast gjennom OpenType i nær framtid.
73
Desse elles avanserte publiseringsprogramma, og mange andre teksthandsamingsprogram,
har likevel alle ein grunnlegjande mangel når det gjeld fontar og typografi for le-
- 65 -

sing på skjerm; dei forsøker å oppretthalde WYSIWYG med referanse til papirfontar.
Problemet med dette er ikkje heilt intuitivt klart sidan WYSIWYG ved innføringa vart sett
på som eit framsteg for bruk av skjerm innan typografi. Dette var på eit tidleg stadium, og
skjermen vart udiskutabelt eit godt arbeidsverkty for arbeid mot papir. Dermed drog desse
programma fontrepresentasjonen frå papiret med seg inn på skjermen.
Så lenge skjermane er utilstrekkjelege i oppløysing, (godt under 300 dpi), må ein laga fontane
med særleg omtanke når dei skal lesast på skjerm. 74 Fyrst siste året har nett to av dei
store innan typografisk programvare, Adobe og Microsoft, laga lesarprogramvare for
skjermlesing. Microsoft har teke i bruk kunnskap frå si publiseringsprogramvare. Adobe
som elles sit på stor intern programvarerikdom, har i staden kjøpt opp vesle Glassbook og
forbetra deira lesarprogram. (Jfr. kapittelet Fontforsterking).
CTR
For stasjonære PC’ar brukar ein katoderøyrskjermar (CTR). Det krev at katoderøyret ligg
bak skjermen og tek opp plass: Større skjerm gjev større volum og vekt. Dermed er katoderøyrskjermar
ubrukelege på bærbare innretningar. Det konseptet som har vore brukt på
handhaldne og bærbare skjermar er LCD-skjermar.
Når det gjeld storleiken og oppløysinga på katoderøyrskjermane så er det mange variantar.
15"-skjermar og ei oppløysing på 800 x 600 punkt er ofte den skjermoppløysinga dei
fleste nettstader tek høgd for at folk har når dei er ute og surfar med ein nettlesar. Det tilsvarar
ca. 66 dpi. Det er ofte den dårlegaste innstillinga ein reknar med at folk brukar i
dag. Ein relativt normal 19"-skjerm klarer gjerne å yte ikring 90 dpi ved 1280 x 1024. Det er
ofte normalt å justere ned innstillingane til dømes til 1024 x 768 som tilsvarar ca. 70 dpi.
Dette kjem av at normalinnstillingar i operativsystem og programvare er basert på at det
ikkje skal brukast særleg mange pixlar i bokstavar som står i menyar o.l.
Katoderøyrskjermar er basert på at det er ei oppfrisking av kvart punktelement på skjermen.
Det gjer at det vert skjelving og flimring slik at biletet ikkje er heilt godt å sjå på. Dette
heng også saman med kvalitet. For god leseoppleving bør ein ha høg oppfriskingsfrekvens.
Om dette eigentleg hjelper lesinga er ikkje undersøkt og påvist. Skjermpunkta
kan også verte også påverka av magnetiske signal slik at dei ikkje alltid står i ro.
LCD
LCD (Liquid Crystal Display) er ein type flatskjerm. LCD skjermar har ei stor føremon
framfor CTR ved at lyset held seg i ro og at ein ikkje brukar oppfriskningsfrekvensar slik
at det vert skjelving. LCD er langt mindre enn CRT og LCD har mindre utstråling enn
CRT.
LCD har ei aktiv matrise med leiarnett som leiar til kvart punkt på skjermen. Dei fleste
LCD sender ut bakgrunnslys for å skape farge, gråtonar og/eller høgare kontast. Eit aber
er at ein har reflektiv flate på skjermane som ofte inneheld glas, slik at ein får refleksar.
Men det er ulike typar utføring av overflata. Generelt har dei skarpe bilete. Men eit problem
er ofte at dei har ein avgrensa lesevinkel kor det er skarp oppløysing. Nokre LCD er
storleiksspesifikke. Det betyr at ein ikkje kan endre skjermoppløysing så enkelt som for
ein katoderøyrsskjerm.
- 66 -

LCD kan også vera trykkfølsomme slik at ein kan skriva direkte på skjermen med spisse
men ikkje for skarpe gjenstandar (stylus). Fingrar er også alternativ. Dersom skjermen er
større, kan ein ha virtuelle keyboard for fingrar på skjermen. Bruk av stylus og stadig nyare
skriftgjenkjenningsprogram er det vanlege.
LCD i dag har vanlegvis oppløysing rundt 100 dpi, men på handhaldne innretningar ligg
dei vanlegvis på 72 dpi. Den høgaste oppløysinga i bruk er på 200 dpi. Nyare PDA’ar som
Pocket PC har gjerne skjermar opp mot 110 dpi. Prototypar på skjermar over 200 dpi eksisterer,
men dei er ikkje i bruk. For skjermar over 150 dpi er vanlege operativsystem lite
optimaliserte. 75
Dersom ein går frå 100 til 300 dpi i oppløysing vil det kreva 9 gonger meir reknekraft,
minne og lagringskapasitet dersom skjermen skal nyttast optimalt. Det krev også 9 gonger
meir straum å drive skjermen. Det gjer at auke i skjermareal gjev større volum og vekt for
innretninga.
Fontforsterkingsteknologi
For skrivarar som skriv på ei papirside er det normalt med 600 dpi og høgare oppløysing,
men 300 dpi som regel tilstrekkeleg dersom ein skal ha god lesbarheit. Det finst teknologi
som utnyttar pixlane i LCD slik at ein likevel ikkje treng så høg skjermoppløysing som
den tilsvarande punktoppløysinga på papir. Program optimaliserer lyset som vert sendt
ut, basert på kva kontrastformer ein viser i området. Det er fleire slike teknologiar, men
alle er ikkje like effektive for alle skjermar.
Anti-aliasing
Antialiasing er brukt for svart-kvitt skjerm og brukar gråtonane. 76 Det går ut på at ein definerer
kor linja går gjennom ein pixel og deler opp kor stor del som skulle vore kvitt og
kor stor del som skulle vore svart. Deretter tildeler ein heile pixelen ein gråtone som korresponderer
til denne brøkverdien. Det gjev mykje glattare bokstavar. Ulempa er at det
vert meir diffust i kantane. Leseforbetringa er dermed ikkje så stor før ein klarar å fjerne
den visuelle effekten av dei diffuse kantane. Diffuse kantar krev mindre skjermoppløysing
enn hakkete kantar før det vert usynleg for auga. Det betyr at ein ved 45 cm lesavstand
til skjerm, kanskje bare treng ned mot 150 dpi for å oppnå det som tilsvarar papirkvalitet
ved bruk av anti-aliasing. 77
Antialiasing kan brukast på svart-kvittskjermar med gråtonar og ikkje bare på fargeskjermar.
Det fungerer ikkje med svart-kvitt utan gråtonar.
ClearType/CoolType
ClearType vart fyrst introdusert kommersielt i 2000 for ebokleseprogrammet MS Reader
for Pocket PC. 78,79,80,81
Apple II datamaskinar brukte liknande teknologi allereie på 70-talet. Bill Gates som introduserte
ClearType hjå Microsoft 82 i 1998 hevda at det gav 300% betring av kontrasten. Det
er kanskje litt overdrive. Men det fungerer greitt som ei forbetring av skjermoppløysinga i
praksis, sjølv med ”låg” skjermoppløysing som 105 dpi for fargeskjermar kor det vert
brukt dei tre primærfargane.
- 67 -

Den einskilde pixelen i ein LCD-skjerm er delt opp i tre diskrete subpixlar. Dei tre primærfargane
vert vist separat kvar for seg i kvar pixel. I fylgje klassisk newtonsk fargeteori
gjev dei tre primærfargane saman kvitt lys. Og kvitt vert brukt som kontrast til svart der
lyset er skrudd heilt av for alle fargane. Ved vanleg bruk av LCD-skjerm har kvar subpixel
ein fast farge som den viser fram. Når det er ei kontrastgrense mellom svart og kvitt gjennom
ein pixel, brukar ClearType ei algoritme som tilrettelegg optimal utnytting av tilgrensande
subpixlar. Kvar subpixel kan reprogrammerast til å inngå i ein litt forflytta pixel
saman med dei tilgrensande subpixlane frå nabopixlane. Inne i bokstaven er alle subpixlane
skrudde av (svart) medan subpixlane utanfor er reprogrammerte slik at dei tre
nærmaste gjev kvitt lys i sum. Figur 9 viser i forenkla form (med ein fargeskjerm med bare
to subpixlar) prinsippet for korleis ei farga, skrå linje vert vist på svart bakgrunn ved
normal bruk av heile pixlar. 83 Ein ser korleis dei to fargane vert brukte i det kvite feltet.
Figur 10 illustrerer på forenkla vis korleis ein ved å kombinere fargeelementa i to nabopixlar
oppnår auka oppløysing.
Figur 9. Forenkla pixel med bare to fargeelement
Figur 10. Forenkla pixlar som har utnytta fontforsterking
Ser ein for nær langs ei slik linje med for dårleg oppløysing på skjermen, vil primærfargane
kunna koma fram att. Dersom ein i tillegg legg inn fornuftige algoritmar for å forhindre
at det vert repitisjon av den same fargen langs rette linjer så kan ein få fullt utbyte av
teknologien.
Figur 11. Denne figuren viser prinsippet med pixeloppdeling
Det er nokre avgrensingar for denne teknologien. Den fungerer best bare i ein retning. Ein
ser i figuren at pixlane er delte opp på langs. Dersom det ikkje blir tilrettelagt spesiell programvare,
vil ein ikkje utan vidare snu skjermbiletet 90° slik enkelte kanskje ville fore-
- 68 -

trekka. Skjermen må også ha høg fargekontrast for alle dei tre primærfargane for at teknikkken
skal fungere.
Adobe som er den andre store konkurrenten i tillegg til Microsoft i ebok-spelet, har introdusert
sin CoolType-teknologi, som også er ein subpixelforsterkingsteknikk analog til
ClearType. Det synest som om skilnaden ligg i kva algoritme som vert implementert i datamaskinen.
Algoritmane sørgar for at det ikkje kjem fram feil fargar langs rette linjer.
(Programleverandørane prøver å framheve det nye i "sin" teknologi, men dei vil ikkje
røpa detaljane på dette punktet). Denne teknologien vert brukt i Adobe Acrobat Ebook
Reader som viser PDF-filer. 84
Microsoft har lova at dei vil koma med eitt sett med nye fontar optimaliserte for ClearType-visning.
Fontforterkingsteknikk på CTR
ClearType er utvikla baset på LCD skjermar med spesifikk 3-delt pixelgeometri. Denne
geometrien har ein ikkje på CTR-skjermar. ClearType fungerer likevel betre enn bare gråtone-antialiasing
på dei aller fleste CTR-skjermane.
Mange av dei sentrale faktorane som Muter peiker på i sin litt negative analyse av skjermlesing,
vert betra gjennom fontforsterkingsteknologi og ny programvare. 85
• oppløysing
• kantskarpheit
• bokstavform
• bokstavstrekbreidd
• bokstavhøgd
• bokstavar per linje
• linjer per side
• ord per side
• linjeavstand
Epapir og eblekk
Ein heilt ny skjermtypeteknologi som har vore under utvikling dei siste åra, er det såkalla
epapiret som kanskje meir korrekt kan kallast elektronisk plastpapir. Det er eit gjenbrukbart
skjermmateriale som har liknande eigenskapar som papir. Skjermen er bare 2,5 gonger
så tjukk som vanleg papir. Skjermen er også fleksibel og samanrullbar. Skjermen lagrar
eit bilete, og kan bli sedd på frå ulike vinklar. Teknologien kan bli relativt rimeleg samanlikna
med LCD.
Epapir brukar teknologi som er oppfunnen ved Xerox Palo Alto Research Center (PARC)
og går under namnet "Gyricon".
- 69 -
86,87 Eit Gyricon-papir er eit tynnt lag med gjennomsiktleg
plastikk som inneheld masse ørsmå kuler som er tilfeldig plasserte i plasten. Kvar av desse
kulene ligg i ein liten oljelomme kor dei kan rotere. Kulene har ulik farge på kvar halvdel
(t.d. svart og kvitt). Kulene kan ladast opp slik at dei blir elektriske dipolar. Når papi-

et vert tilført elektrisk ladning på den eine sida snur kulene seg. Denne posisjonen held
dei til det vert tilført ny elektrisk ladning.
Ein skal dermed kunne skriva på skjermane med ein ladd penn, dedikert printer eller
kanskje handhalden skrivar. Det konvensjonelle og mest nærliggjande er at ein legg på eit
elektrisk leiarnett med separat leiar mot kvart punkt som eit vanleg display i ein datamaskin.
Den store føremona med epapiret er at det tek lite plass og er ca. ein millimeter tjukt.
Epapiret krev også svært lite straumbruk sidan det bare krev opplading av kulene ved
nytt skjermbilete og ikkje kontinuerlig oppfriskning som på eit LCD.
Estimata som vert gjevne frå forskingsmiljøa ligg rundt 3-5 år før ein har fått til svart-kvitt
epapir i 100 dpi oppløysing.
Når det gjeld nyhendet og ryktet om epapir, har ein del har vore veldig fascinerte av at
epapir kanskje kan bindast inn slik at det ser ut som papirbøker, og at det dermed er det
einaste rette for ebøker. At dette var interessant ved epapir reiser ein del interessante
problemstillingar knytt til ny teknologi, menneskeleg preferanse og vilje til å ta denne i
bruk: Ein vil ha noko som ser kjent ut, medan føremona til skjerm og ebøker er faktisk det
motsette. Ein har nok med ei side som jo i realiteten kan byta innhald.
Samanrulling av eit ark er reduksjon av storleik. Det vil også vera ei føremon framfor papirboka
som har så mange ark at fleksibiliteten i arka ikkje kan nyttast fullt ut.
Eit anna nært slekta system under utarbeiding er eblekk, eller eink som det vert kalla. Det
fungerer etter dei same prinsippa som epapir, men det er eit anna konsept. Her ligg fleire
ladbare kvite kuler inni ei større gjennomsiktig kule som elles er fyllt med mørk væske.
Ved tilføring av elektrisk ladning vil kulene flyta ut mot yta og fortrenga væska. (I epapiret
låg kvar kule i eit dedikert holrom inne i epapiret.)
Figur 12. eInk
Desse større kulene vert så blanda som pigment eller fargestoff i maling. Ein kan så mala
eblekket på ulike flater. Etterpå kan ein skrive på flata med ladd penn. Det meir konvensjonelle
vil vera å sprøyte eblekket på ei fininndelt elektrisk matrise som er driven av ordinære
skjermdrivarar for representasjon av innhaldet frå ein eller annan slags datamaskin.
- 70 -

En reknar med å kunne få ei skjermoppløysing på 300 dpi med denne teknikken. 88 Det er
også mogleg å få til fargeskjerm ved å leggje over faste fargefilter med primærfargar over
dei kvite kulene. I så fall vert oppløysinga redusert til bare 80 dpi. Det synest å vera storleiken
til leiarmatrisa og eventuelt fargefilter - ikkje mikrokapslane - som set avgrensingar
i kor høg oppløysinga kan vera for desse skjermane.
Denne teknologien vil influera på storleiken som ein kan produsera utstyret med. Det gjev
tynnare skjerm, ikring 1 millimeter, i motsetnad til rundt 7 millimeter for ein LCD-skjerm i
dag. Det at skjermane visstnok brukar 1/1000 så mykje straum, gjer at ein kan kutta ned
på batterivolumet i innretningane. Desse to tinga i seg sjølv, og ikkje den visuelle skjermkvaliteten,
gjer at eblekk vil kunna ha stor effekt på utvikling av innretningar for lesing av
ebøker i svart-kvitt.
Ein har gjeve estimat om at eblekk vert tilgjengeleg i marknaden rundt 2003 i dei fyrste
versjonane.
Lysutstrålande polymerar
Ein ny skjermteknologi under utvikling er lysutstrålande polymerar, også kalla organiske
skjermar, OLED (Organic Light Emitting Diode). Det er flatskjermar som synest å verta
billegare å produsere enn LCD.
Organiske skjermar er laga ved å leggja eit lysemmitterande lag av polymerar mellom lag
som let ladning verta transporterte mellom seg. Når ein set på spenning vil elektron frå
den eine sida og "hol" frå den andre møtast i det lysemmitterande laget og gå over i ein
eksitert tilstand og bli det ein kallar eit eksiton. Når eksitonet går tilbake til grunntilstanden
slepp det ut eit foton (lys) i det eit elektron og "holet" går saman.
OLED-teknologien er primært basert på fluorescens, og ein treng bare låg spenning, typisk
nokre få volt. Sidan bare ca. 25% av eksitona er involvert i fluorescens, sleit desse skjermane
lenge med høgt straumforbruk. Gjennom å leggja inn ein tynn tungmetallfilm i
skjermen, har ein nyleg fått til fosforescens som gjev langt betre utnytting av resterande eksitoner.
89 Straumforbruket i OLED er difor nå mindre enn i LCD.
Figur 13. Prinsippskisse over Kodak sitt OLED
Dei lysutstrålande polymerane må få betre nedbrytingsresistivitet, og skarpheita er visstnok
ikkje akseptabel ennå. Men dei har potensiale for å få høg skarpheit og til å bli tynnare
og lettare enn LCD. Dei har god kontrast og kan bli sett på frå mange vinklar. Det finst
også gjennomsiktige OLED-skjermar, og det er også mjuke skjermar under utvikling.
- 71 -

OLED er tekne i bruk for bilstereo og mobiltelefonar. Prototypar for PDA-marknaden (og
Linuxklokker) er produserte, så dei kan vera i marknaden for leseinnretningar i konkurranse
med LCD allereie i inneverande år (2001).
Lagringsmedier/minne
Stort sett alt handhalde utstyr har flashminne (RAM) integrert frå fabrikken. Men på
grunn av prisnivået er det som regel lite og ein treng ofte utviding for å få plass til alle filene
ein brukar.
Dei mest kjente utvidbare minneutsyret er Floppydisk og CD-ROM. Dei er uaktuelle som
lagringsmedie av fleire grunnar:
• Dei tek for stor plass i plassintensive mobile innretningar
• Dei trekk mykje straum. Det kan bare kompenserast gjennom meir plass og vektforbruk
for batteri. Særleg for ebokinnretningar er batterilevetida essensiell sidan ein
treng mange timar på å lese ei bok
• Det er ikkje kopieringssperrer knytt til lesing frå diskar i dag
Utviklinga for minneutviding går i retning av ulike typar utskiftbare minnekort for bærbare
innretningar. Dei er basert på flashminne. Flashminne krev ikkje spenning under lagringa,
men bare når det vert avlese eller lagra.
Dei innheld gjerne 8, 32 eller 64 MB med minne. Dei største formata stør gjerne meir minne,
men kostnadene for minnet i seg sjølv kan då lett passere prisen på resten av den
handhaldne innretninga. Her er dei vanlegaste typane av minne.
Springboard
Springboard er eit proprietært kortinterface laga av Handspring for Visor-serien. Springboard
er størst av dei korta som vert samanlikna her. Springboard har også høgast dataoverføringsrate
sidan det let utstyr kopla seg direkte på prosessorbussen. Kortet kan
koma med ekstra batteristøtte.
PCMCIA
PCMCIA er standard på bærbare PC’ar, men også nokre handhaldne har det integrert.
Kortet er også relativt stort, og det krev ein del batterikraft.
PCMCIA-kortportane er svært fleksible. Dei vert brukt for kabeltilkopling til nettverk, det
finst mobiltelefonar i dette formatet og det finst trådlause sendarar. Korta er også så store
at dei kan vera adapter for fleire av dei andre minnekorta her: Compact-Flash, Memory
Stick, MultiMediaCard, Secure Digital og SmartMedia kort.
CompactFlash (CF)
Nest etter PCMCIA-kort er CF den eldste industristandarden for kortekspansjon. Populært
i digitalkamera og MP3-spelarar. Mange typar nettilknyting er innebygd i CF-kort.
Også GPS-navigasjonssystem kan innebyggast i CF-kort.
- 72 -

Figur 14. Compact Flash-kort
CF-kort er tilgjengelege med større minnekapasitet enn dei fleste andre kort. Microdrive
som er små harddiskar med opp til 1 GB minne, er også tilgjengelege for CF-portar.
Figur 15. Microdrive
På grunn av stor utbreiing vil CF truleg halda seg i marknaden ei stund.
Memory Stick
Memory Stick er relativt små kort og dei dekker difor færre funksjonar. Det er eitt Memory
Stick-format som vert kalla Magic Gate som støttar SDMI-spesifikasjonen (Jfr. kapittelet
Marknadsmakt). Dermed kan ein oppnå kopieringsperring for musikk og ebøker ved
bruk av desse minnekorta.
Memory Stick er utvikla av Sony og Fujitsu. Sony pusjar på for å få det som industristandar.
Det vert brukt i MP3-spelarar og i digitalkamera.
Figur 16. Memory Stick
MultiMediaCard
MultiMediaCard er utvikla i samarbeid mellom Siemans, Hitachi og Sandisk. Kortet er på
storleik med eit frimerke. MultiMediaCard vart utvikla primært retta mot MP3-spelarar.
Kortet er så lite at det stør få nettilkoplingar.
Figur 17. MultiMediaCard
- 73 -

Secure Digital (SD)
SD er eit relativt nytt format, og det er som namnet indikerer, designa med tanke på kopieringssperring.
SD er basert på MultiMediaCard-grensesnittet slik at SD-porten også
kan ta imot eit MultiMediaCard. SD-spesifikasjonen opnar for kabeltilkopling, men førebels
er det for liten plass til at det er praktisk gjennomførbart.
Figur 18. Secure Digital (SD)
SmartMedia
SmartMedia eller SSFDC (Solid State Floppy Disk Card) er eit proprietært design frå
Toshiba og Samsung. Men spesifikasjonen er fritt tilgjengeleg for bruk sidan ein håpar at
andre skal ta det i bruk slik at det vert standard. Det er starta ein organisasjon for å ta seg
av den sida.
Figur 19. SmartMedia
Storleiken til SmartMedia-kortet er ca. 1/3 av eit PCMCIA-kort. Det er to typar SmartMedia-kort,
og dei krev ulikt spenningsnivå som må matsje innretninga.
DataPlay
DataPlay er ei ganske ny standard for veldig små diskar som inneheld opp til 500 MB. DataPlay
hamnar truleg under 100 kroner i pris, men dei er ikkje skrivbare meir enn ein
gong. DataPlay-diskar har unike er serienummer slik at dei kan brukast til kopieringssperring.
Framleis er det ikkje teke særleg i bruk.
Figur 20. DataPlay
Den store minnekapasiteten opnar for at ein kjøper ein DataPlay med alle ebøkene, og så
kjøper ein nøklar for dei ulike titlane etter kvart. Rosettabooks har starta å tilretteleggja
ebøkene sine for DataPlay. Men det er ikke klart for bruk ennå. Lesutsyret må kunna lesa
DataPlay, og ein må ha tilrettelagt eboklesarprogramvare.
- 74 -

Bookman cards
Bookman Cards er eit proprietært system som er i bruk på Franklin sine eldre Bookmanmodellar.
Distribusjonsvegar - Overføring av ebøker til leseinnretning
Via fjernbart media/fysisk løysing
Den gamle måten å overføre datafiler på er å bruka fjernbare media. (Jfr. kapittelet
Lagringsmedier/minne). Det er fysiske gjenstandar som ein så distribuerer gjennom ordinær
god gamaldags infrastruktur, t.d. fysisk bokhandel.
Eboka i seg sjølv er ei fil som så kan overførast digitalt via elektonisk overføring til andre
maskinar dersom kommuniksasjon er støtta; det er det på dei fleste leseinnretningane. Fysisk
løysing er ein tungvint måte for forbrukarane som har vendt seg av med den fysiske
distribusjonen i handtering av filer.
Sal av bøker via CD-ROM var ei satsing tidleg på 90-talet i Noreg. Bortsett frå for oppslagsverk,
vert det i dag sett på som ein flopp; det vart ikkje stor omsetning.
Minnebrikker vert brukt for dei eldre Bookman-modellane til Franklin, og diskar vart
brukt i Sony sin DataDiscMan.
Det foregår ei kontinuerlig utvikling av nye datalagringsmedier. Det sentrale punktet frå
ei distribusjonsvinkling er at ein med fysisk distribusjon kan hindre vidarekopiering til
andre maskinar og uautoriserte brukarar. Her kjem serienummer inn. Dataplay legg også
opp til ein litt nyare bruk av dette konseptet. (Jfr. kapittelet DataPlay).
Via PC tilkopla internett
Ein metode for å overføra innhald til leseinnretninga er å bruka ein internettoppkopla stasjonær
PC i tillegg til leseinnretninga. Då må ein ha ein også ha overføring mellom PC’en
og leseinnretninga.
Denne filoverføringa er kanskje basisen i internett sin vokster slik som me kjenner internett
i dag. Dette er den utvekslingsmetoden for filer som har vakse mest over dei siste åra.
Denne distribusjonen av filer brukar det som er utvikla av kjent internetteknologi.
Ein del nett-ebokhandlarar har teke i bruk ulike variantar av dette systemet.
Direkte til leseinnretning via fastelefoninett
Ein annan variant for distribusjon av filene er at ein har ei direkte tilkopling frå t.d. telefonnettet
til leseinnretninga. Det krev at ein har innebygd modem i leseinnretninga. Denne
type filoverføring er i bruk i betalingssystemet til det svenske Piratförlaget og det
franske Cytale. Det er også ein slik opsjon for kjøp av ebøker frå amerikanske
RCA/Gemstar.
Problemet her er at det ikkje nødvendigvis fungerer frå utlandet eller dersom ein ikkje har
rett telefonstandard. Aukande mangfald i telefoni-leverandørsystem er problem for denne
- 75 -

overføringsmodellen. Det svenske Piratförlaget brukar Telia PayIT som belastar telefonrekninga
til lesaren.
Fasttelefonioverføring gjev alternativ kontroll for implementering av betalingstrygging.
Prinsipiellt er det likevel ei vanskeleggjering av omsetninga av ebøkene for forbrukaren.
PC-basert handsaming og lagring av filer er i dag standarden for den jamne forbrukaren.
Trådlaust til leseinnretninga
Noko av det som gjev ebøker eit stort potensiale er at dei kan lesast elektronisk lausrive
frå bokhylla, biblioteket, bokhandelen eller den stasjonære PC’en. Eit naturleg ledd i å utnytte
vidare den allereie store føremona til den mobile leseinnretninga, er at ein også
brukar trådlaus tilkopling. Trådlaus tilkopling for leseinnretninga gjer at ein kan motta
ebokinnhald elektronisk til innretninga til ei kvar tid.
Trådlaus overføring kan gjerast på to måtar: Streaming og nedlasting. Streaming sparar
tid, lagringskapasitet og bandbreidde. Nedlasting brukar meir tid før start av lesing, men
det er meir kostnadseffektivt for bruk av fila over lenger tid.
Det er ikkje sikkert at streaming har dei dei same føremonene framfor nedlasting for ebøker
som det har hatt for andre medietypar. Brukaren sin lesefart er som regel flaskehalsen
når det gjeld ebøker, i motsetnad til at overføringa er det tregaste leddet for andre medier
som musikk og video. For desse mediene slit ein i også i større grad med storleiken på
prosessorar og minne på mobile innretningar.
Dersom ein les ei ebok gjer ein det gjerne fleire gonger fleire stader til ulike tider, særleg
med ein mobil leseinnretning. Då er det praktisk å ha eboka nedlasta og lagra lokalt. Det
synest vera uklart kvifor ein brukar skulle ha lyst til å vera oppkopla mot ein server kor
eboka er lagra, når oppkoplinga som regel er dyr, og når ein kan lagre boka på dei fleste
innretningar sjølv med veldig lite minne. Prisproblemet vert kanskje delvis løyst gjennom
dei nye telestandardane GPRS og UMTS kor ein betaler for overført mengde og ikkje oppkoplingstida.
Gjennom bruk av XML vil betalingsmodellar då kunna bli innkorporerte i
dataoverføringa.
Reine abonnementstenester kor ein loggar seg inn på sider og les ute på serveren kan
fungere for tidsskrift, aviser og oppslagsverk. I dag har ein allereie streaming eller online
leseteknologi i bruk for ebøker via t.d. WAP. Cappelen sitt leksikon, Caplex t.d. tilgjengeleg
i Noreg i dag. Oppslagsverk slår ein raskt opp i, og ein les ikkje heile verka. I tillegg er
dei svært store slik at lagringskapasitet også vert eit tema igjen. For andre kategoriar bøker,
særleg skjønnlitteratur, er det ein fare knytt til at lesarane ikkje oppfattar bøker som
ferskvare på same vis som tidsskrift og aviser som ein gjerne kastar etter å ha lese. Mange
folk likar å eige bøkene. Det talar mot vanlege streaming-modellar.
Ebokleseinnretningar
Ulike OS
Det er mange ulike leseinnretningar som kan brukast til å lesa ebøker. Her er dei delt inn
etter operativsystem (OS). Dedikerte leseinnretningar er lista opp heilt til slutt.
- 76 -

Palm OS
Palm Inc. har i mange år vore den leiande leverandøren av PDA. Dette merkenamnet er
for mange synonymt med PDA. Særleg i USA er dei markante marknadsleiarar, men også
i Noreg.
Palm har hatt mange ulike innretningar og dei lisenserer også bort operativsystemet til
andre utstyrsleverandørar. Alle innretningane er små og handhaldne, og ein plasserer dei
lett i brystlommen utan å få slagside. Dette er kanskje den sterkaste føremona til desse
modellane, medan det også er nært knytt til deira svakaste side som eboklesarar; dei har
små skjermar.
Særmerkt for Palm OS er utbreiinga og dermed det svært rike tilfanget av programvare av
ulike typar. Det er også stor variasjon i funksjonalitet, både innebygd eller som ekstrautstyr:
Trådlaus tilkopling, MP3-spelarar og kamera. Palm OS-utstyr har som regel trege
prosessorar under 33 MHz, slik at multimediopplevingane på dei fleste modellane vil avgrensa
seg.
Figur 21. Palm IIIc
Palm modellane har som regel kvadratisk trykkfølsome skjermar. Standard skjerm for ein
Palm-basert PDA er ca. 56 x 56 mm, 3,1" skjerm med oppløysing på 160 x 160 pixlar. Det
tilsvarer ca 73 dpi. Ein har valet mellom ca. 28 10-punkts bokstavar per linje eller ca. 34 7punkts
bokstavar per linje.
Avviket her er dei nyare modellar som den populære billigmodellen Palm m100. Denne
har framleis 160 x 160 pixlar slik at ein på sett og vis er like langt, men den har mindre
skjerm (2,7") og difor ca. 83 dpi. Skulle ein hatt glede av den auka skjermoppløysinga måtte
skjermen vore større. Uansett er skjermen for liten for uanstrengt leseoppleving. Handspring
Visor går andre vegen med å ha større skjerm, men den har framleis 160 x 160 pixlar
slik at ein hamnar på 67 dpi.
Sony Clie PEG-N710C er ein rykande fersk modell på Palm OS’et som likevel ser svært
lovande ut med omsyn til oppløysing. Skjermen har dobbel oppløysing, 320 x 320 punkt.
Det synest frå bilete på Sony sine websider å sjå ut som at det tilsvarar 146 dpi. I så fall er
12-pixels (6-punkt) fontar med 48 bokstavar per linje eller 20-pixels (10-punkt) fontar med
28 bokstavar per linje innan rekkevidde. Ein vil då få ein bra leseinnretning på Palm OS.
- 77 -

Figur 22. Sony Clie PEG-N710C
Eit anna produkt som knappt nok er på marknaden ennå, er HandEra 330 med 240 x 320
pixels oppløysing. Her er det høve til å snu til landskapsmodus, noko som gjer at ein har
linjelengd på 320 punkt og ein har då same oppløysing Clie PEG-N710c.
Figur 23. HandEra 330
Det er varierande grad av fargestøtte på Palm OS-modellane. Dei fleste har ikkje farge,
men bare svart-kvitt eller kanskje gråtonar i tillegg. Så lenge det ikkje er fontforsterkingsteknologi
implementert i Palm OS, så er farge frå eit ebokperspektiv kanskje heller ikkje
den viktigaste funksjonen. Fargeskjermane på nokre av Palm OS-modellane vil truleg
kunna støtta fontforsterkingsteknologi. Lesarprogramvaren må likevel fyrst utviklast med
fontforsterking. Microsoft som også leverer konkurerande Windows CE, leverer ikkje den
profilerte Microsoft Reader til konkurrerande OS som Palm OS.
Windows CE 3.0 (bl.a. Pocket PC)
Ein del innretningar med den nyaste utgåva av operativstsemet Windows CE versjon 3.0,
vert kalla Pocket PC. For å kome under Pocket PC-definisjonen har dei skjerm med 240 x
320 pixels oppløysing. Gamle utstyrsmodellar som stør eldre Windows CE-versjonar er
som regel ikkje oppgraderbare til dette systemet. Windows CE er basert på API-32 utviklingsmodulane
som ein også brukar i Windows 95/98/2000 for stasjonære PC’ar. Det inneber
at ein del utviklingsarbeid er felles. Den store styrken til Windows CE er kanskje at
dei er svært kompatible med Windows-programvare som t.d. Office.
- 78 -

Windows CE 3.0 er eit operativsystem som taklar multitasking og OS’et er brukt på kraftigare
prosessorar. Alle modellane eg har sett har over 60MH, slik at dei høver godt til
multimediafunksjonalitet. Og dei fleste modellane stør video og lyd. Compaq Ipaq og
Compal PD-600c (ikkje til sals i Noreg ennå) har Intel Strongarm prosessor på 206 MHz,
noko som tilsvarar klokkefarten på 3-4 år gamle stasjonære PC’ar.
Figur 24. Compaq Ipaq 3650
For Pocket PC er skjermen 240 x 320 pixlar. Og ein har ofte i praksis ca. 105-110 dpi oppløysing
på skjermane. Dermed kan ein ha ca. 40 10-pixels bokstavar per linje eller ca. 34
12-pixels bokstavar per linje.
Dei fleste modellane har fargeskjerm, men ikkje alle. Det mest særmerkte for ebøker på
Pocket PC er at systemet har innebygd ClearType fontforsterkingsteknologi.
Microsoft Reader kjem ofte gratis med programvaren. Dette leseprogrammet har Clear-
Type-støtte for fargeskjermmodellane. I tillegg er det eit rikt utval av alternative eboklesarprogramvare
for Pocket PC. TomeRaider (og InternetExplorer) har uoffisiell ClearType-støtte
for fargeskjermmodellane. Men det finst også andre lesarprogram som Palm-
Reader og MobiPocket for Pocket PC.
Pocket PC-modellar er generellt litt tyngre enn modellar som kjører Palm OS. Grensa med
litt overlapp går mellom 170-200 gram.
Det er fleire modellar som har integrert mobiltelefoni, eller som kan utvidast med
PCMCIA-kortmodular eller liknande som oppgraderer dei til å støtte ulike mobiltelefonistandardar.
Då må ein ha inn ekstra programvarestøtte før telefonen virkar. Ein slik innretning
kor dette er integrert er den franske Sagem WA3050
Figur 25. Sagem WA 3050
- 79 -

Microsoft er snart klar med ei ny spesiell tilretteleggjing av Windows CE for
PDA/mobiltelefonar som går under namnet Stinger. Stinger skal ha optimalisert straumforbruk
for lenger batterilevetid og mindre krav til internminne.
Sendo heiter ein modell som snart er på marknaden, den stør 3G-nettverk. (Tredje generasjon,
eit komande mobilt internett og mobiltelefonisystem).
Figur 26. Sendo Z100
Skjermen på Sendo vert av same oppløysing som dei fleste andre Pocket PC’ar, 240 x 320
pixlar, og Microsoft Reader vert implementert i tillegg til nettlesar for HTML, WAP
(WML) og XML. Ein legg opp til ei abonnementteneste for ebøker over 3G-nettet gjennom
samarbeid med Fictionwise og Versaly. Utan å kjenna i detalj dette framtidige systemet,
som heller ikkje er klart, synest det likevel å liggja i korta at det inneber ei online kontrollering
av at ein har lovleg betalt kopi medan ein les eboka på telefonen.
Operativsystemet Windows CE kan også brukast på utstyr med andre skjermar enn 240 x
320 som bare er brukt for Pocket PC. Utstyr som av Microsoft vert kalla Handheld 2000
har større trykkfølsom skjerm, gjerne i liggjande landskapmodus, og tastatur slik at det er
eit meir profesjonelle verkty enn ein Pocket PC - noko som også er reflektert i prisane.
Det som skil desse modellane frå dei meir utbreidde bærbare PC’ane er at dei har lenger
batterilevetid, mykje raskare oppstart og ikkje bevegelege skjøre deler (les harddisk). Dei
er som regel utstyrt for å kunna koplast til nettverk gjennom ulike protokollar, inklusive
trådlause, og det er dermed tilrettelagt for bruk som tynne klientar, d.v.s. at dei kan koplast
opp mot ASP eller server kor programvaren sviv slik at ein ikkje belastar nettet med
anna enn tastetrykka. Maskinprosessoren og minnekapisiteten vert spart når det er ekstern
maskin som gjer jobben.
Eit døme er HP Jornada 720 som har 640 x 240 skjerm med ca. 117 dpi, og som ligg rett
over ein halvkilo i vekt.
- 80 -

Figur 27. HP Jornada 720
Det er annonsert at fleire leseinnretningar basert på Windows CE 3.0 er i kjømda.
Myfriend og Cybook er særskilt omtala (jfr. kapittelet Dedikerte leseinnretningar), men
det er også fleire innan surfeplatekategorien.
Hitachi har fleire ePlate-modellar, og fram til i dag har dei vore Windows CE 3.0 baserte.
Dei har 128 MHz RISC-prosessor. Den lettaste modellen, Hitachi eplate HPW-600ET veg
840 gram. Den trykkfølsomme fargeskjermen har 680 x 480 pixels oppløysing med 107
dpi.
Figur 28. Hitachi HPW-600ET eplate
Det er fleire modellar innan den litt større HPW-630 serien kor ein har val mellom både
innandørsskjerm og utandørskjerm. Utandørsskjermen taklar sollys og refleksar betre. Dei
har 480 x 640 pixels skjermar med ca. 98 dpi oppløysing. Den ligg på ca. 1,2 kg. Dei har
ikkje dedikert ebokleseprogramvare installert.
Figur 29. Hitachi HPW-630ETR eplate
Qubit ORBIT Web Tablet er driven av Windows CE. Den trykkfølsomme fargeskjermen
har 800 x 600 pixels oppløysing ved 100 dpi.
- 81 -

Figur 30. Qubit Orbit Web Tablet
Det fylgjer med eit trådlaust tastatur.
Qubit vil ikkje tillata installasjon av programvare på innretninga. Det er tenkt at ein skal
bruka ASP (Application Service Providers) kor ein har programvaren på ein server som
ein trådlaust knyter seg opp mot. Dette gjeld også ebokprogramvare. Orbitmodellen er
framleis ikkje til sals.
Siemens Simpad brukar Windows CE 2.12. på ein 200 MHz Strongarm prosessor. Denne
operativsystemversjonen stør ikkje ClearType og Microsoft Reader. Skjermoppløysinga er
800 x 600 pixlar med 119 dpi.
Figur 31. Siemens Simpad
Eit problem med OS’et og utvikling av nye produkt for det er at ein er avhengig lisens frå
Microsoft slik at ikkje alle utstyrsleverandørane utan vidare får lov til å bruke det. 90
Linux
Linux er det nyaste OS’et for handhaldne. Linux er eit operativsystem som kan tilpassast
svært ulike system. Og det er i frå før mest kjent som stabil Unix-kloning med særleg
styrke innan nettverksserverar, men nå også i aukande grad som eit fullgodt alternativ for
stasjonære PC’ar. Kjennemerket er stabilitet og høg tryggleik.
Linux er med andre ord skalerbart. Sjølve brukaren kan overstyre distribusjonsdistributøren
og kan tilpasse kor omfattande OS’et skal vere. Linux kan difor utnytte større
prosessorar og er difor i same nisja som Pocket PC, i motsetnad til Palm OS som gjerne
blir brukt på det heilt lettaste utstyret.
Distribusjonar
Så langt er det minst 3 kommersielt tilgjengelege Linux-distribusjonar for handhaldne.
• QtPalmtop Environment frå det norske Trolltech
- 82 -

• Microwindows PDA Operating Environment frå Century Software
• PocketLinux PDA Framework frå Transvirtual Technologies
I dag er kjente PDA-modellar på andre operativsystem som VTech Helio og Compaq
Ipaq, konverterbare til Linux. Fleire tyngre ustyrsleverandørar som Sharp, Compaq, HP
og IBM har varsla at dei vil utvikle maskinvare designa for lettversjonar av Linux. Den
meste kjente (og ekstreme) er kanskje IBM sitt Linuxarmbandsur som forøvrig i siste prototype
har 640 x 480 pixels OLED-skjerm med 740 dpi oppløysing.
Figur 32. IBM Linuxklokke
Compaq har støtta Linux-utviklarar ei tid. Dei har støtta open source-organisasjonen
Handhelds.org, og dei lanserte sitt eige Open Handheld program i år 2000. Det inkluderte
frigjevinga av kjeldekoden til PocketLinux. Compaq Ipaq 3600 som vert levert med Pocket
PC kan oppgraderast til Linux. Compaq arbeider også med utvikling av nytt Linuxkompatibelt
utstyr.
Ut frå handhelds.org har ein fått to ulike distribusjonar, handhelds.org PDA support og
Familiar Project. Det går også rykte om at Europa sin leiande Linuxdistributør, det tyske
Suse, planlegg ei satsing med Linux for bl.a. handhaldne som allereie er i sal.
Utstyr
Det er også ei rad mindre aktørar som har lansert Linuxbaserte modellar.
Fleire Linux-modellar liknar på Pocket PC. Samsung sin Yopi som er i ferd med å lanserast
har ein 206MHz ARM prosessor og ein trykkfølsom fargeskjerm med skjerm 240 x 320
pixlar.
- 83 -

Figur 33. Samsung Yopi
IMT2000 frå Koreanske SK Telecom er eit råskinn av ein kombinert innretning.
StrongARM SA1110 206MHz prosessor. Fire tommars LCD skjerm.
Figur 34. IMT2000
Den brukar distribusjonen Tynux som er basert på Linux 2.4 med QT/Embedded for GUIstøtte
frå norske Trolltech, samt Opera nettlesar. Telefonen har alle dei funksjonane som
er vanlege på PDA og mobiltelefonar, og innheld også multimediafunksjonalitet som
animasjon, MP3, videokommunikasjon (innebygd videokamera) og Bluetooth.
Ein annan utstyrsleverandør med satsing på Linux er prosessorprodusenten Transmeta.
Deira Crusoeprosessor, som er brukt på ein del Pocket PC-baserte innretningar i dag, vil
støtta Linux. Transmeta har utvikla Mobile Linux som er meir eitt verkty enn ein Linuxdistribusjon
i fylgje dei sjølv. Dei har lagt til funksjonar som blant anna støtte for MP3spillarar.
Fleire av funksjonane i Mobile Linux har blitt implementert i 2.4-versjonen av
Linux-kjernen.
Hitachi sin nyaste utvikling FLORA-ie 55mi WebPad er basert på ein 400MHz Crusoe
TM5400 prosessor. Den brukar Mobile Linux OS og veg 1,2 kg. Den har 800 x 600 punkts
fargeskjerm med 96 dpi oppløysing. Dei har eit stort virtuelt tastatur som på grunn av den
store skjermen kan betjenast av fingrar direkte på berøringsskjermen.
Det er også ein del av Linuxbaserte modellar som har svært høg skjermoppløysing. Aqua
3200 ePAD frå Taiwanbaserte First International Computer (FIC) har ein 366-400 MHz
Crusoe-prosessor Og den går på Linux som OS. Den har 800 x 600 pixels trykkfølsom fargeskjerm
med 119 dpi oppløysing. Den har Sony Memory Stick port og veg 700 gram.
Figur 35. Aqua 3200 ePad
Koreanske HNT har to ulike PDA-modellar med Linux. Den største har 640 x 480 pixels
skjerm med 200 dpi oppløysing. Den har blant anna opsjon for innebygd videokamera.
- 84 -

Modellen støttar Secure Digital Card slik at ein kan få implementert kopieringssperring
ved å knyte musikk og ebokfiler til dette.
Figur 36. HNT exilien 201
Utvikling
Ein vil truleg få bare breiare og betre utval innan Linux for handhaldne framover. Særleg
med tanke på at det ved utvikling av handhaldne innretningar er eit stort press på å få
avansert funksjonalitet som ein tidlegare bare har hatt på større innretningar som PC eller
dedikerte apparat, er det verdfult å kunna nedskalere systema frå dei store rett inn i dei
små innretningane.
For utstyrsleverandørar med nye vriar kan det vera greitt dersom tilretteleggjinga for
OS’et som gjerne er svært arbeidskrevjande, vert minimalisert.
Mykje av styrken til Linux ligg i at kjeldekoden er open og dermed tilgjengeleg for alle
som vil utvikla programvare. Utviklarar elskar open kjeldekode. Dette før det knapt nok
er modellar i norske butikkar, er det nå mange tusen programmerarar i arbeid på Linux
for handhaldne, og det er fleire hundre program tilgjengelege som er tilpassa handhaldne.
Ikkje minst vil det også vera fritt fram for uavhengige programmerar.
Den opne kjeldekoden er også ei av svake sidene ved Linux. Det er veldig lett fragmentering
i ulike distibusjonar og programvare kan bli inkompatibel.
Det at Linux manglar sentral OS distributør kan også gjere at programvareutviklarar som
har Linuxbasert programvare kommersielt til sals basert på spesialtilpassa versjon av Linux,
også må drive brukarstøtte for tilretteleggjinga av OS’et. Andre OS er meir etablerte
og marknadsinngrep frå Linux vert meir ukoordinert.
Kjeldekoden er også gratis, og det er med på å redusere kostnadene for produkt som
brukar Linux.
Når det gjeld programvarestøtte for eboklesarar på Linux er det dårlegare førebels. Ein
må truleg halda seg til tekstfiler og html som ebokformat i fyrste omgang. For tynne klientar
med trådlause tilknyting til ASP-tenester via nettet, vil dette ikkje vera noko moment,
og Linux vil vera konkurransedyktig. Og det er fleire modellar innan denne kategorien
som vil ha Linux frå starten av.
EPOC
EPOC er eit proprietært OS som vert brukt for handaldne innretningar. Symbian er versjon
6.0 og vert brukt for mange trådlause handhaldne innretningar.
- 85 -

Skjermane for dei fleste modellane er liggjande i landskapsmodus. Dei har tastatur under
som ein klappar saman med skjermen etter bruk. Dette gjer at ein får god linjelengd. Og
det skal også kunne gå an å velja leseretning.
Den lettaste versjonen er Psion Revo med 480 x 160 punkt oppløysing. Med 200 gram er
den i klasse med fleire Pocket PC utgåver. Men dei fleste modellane er tyngre.
Tastaturet er fast på alle modellane. Det gjer at EPOC- systemet kan brukast som teksthandsamar
for lettare arbeidsrelatert bruk. Handhaldne EPOC-innretningar er mest utbreidd
i Europa.
Men EPOC er også teke i bruk av eit par interessante mobiltelefonleverandørar. Blant
anna Nokia 9210 Communicator som er ein mobiltelefon samstundes som den ser ut som
dei vanlege EPOC modellane.
Figur 37. Nokia 9210 Communicator
Nokia 9210 Communicator har ein 640 x 200 punkts skjerm.
Ericsson, Nokia og Motorola vil alle bruka EPOC i sine komande kommunikatorar. Programvare
som Ebook, MobiPocket, TomeRaider og den norske nettlesaren Opera kan
brukast på EPOC modellar.
Det vert av mange forventa at det kanskje vert drive meir programutvikling for Linux og
Pocket PC enn for EPOC framover.
Windows (95/98/ME/2000/XP)
Windows er det mest utbreidde operativsystemet i verda, og det er primært knytt til stasjonære
og bærbare PC’ar. Men det er også tenkt brukt innan større kraftigare surfeplater,
og då helst Tablet PC, som er integrerte datamaskinar utan tastatur men med stor flat
trykkfølsom skjerm.
Dette operativsystemet er førebels det mest fleksible når det gjeld eboklesarprogramvare.
Med Adobe Acrobat Ebook Reader, Microsoft Reader og ei rad med PDA emulatorar.
Blant dei fyrste på marknaden av desse nye Tablet PC’ane, var Qbe Vivo frå amerikanske
Aqcess Technologies. Dei har nyleg lansert ei forbetra lettare utgåve. Den veg under 2
kilo. Operativsystemet er Windows 2000 eller 98 ME, med val mellom Intel Celeron og
Pentium III med klokkefrekvens opp til 850 MHz. Den har trykkfølsom fargeskjerm med
1024 x 768 punkts oppløysing ved 123 dpi.
- 86 -

Figur 38. Qbe vivo
Den har også innebygd kamera for bla. videokonferanse. Men den har truleg veldig låg
batterilevetid.
Microsoft vil lansere ein ny PC som går under namnet Tablet PC, men lanseringa vert tidlegast
i 2002. Den skal gå på det heller ikkje ennå lanserte OS’et Windows XP.
Den vil ha trykkfølsom fargeskjerm med 800 x 600 pixlar. Den skal kunna berast og brukast
som ei notisblokk.
Talegjenkjennig og trykkfølsom skjerm er primære input for denne PC’en.
Figur 39. Microsoft Tablet PC
Microsoft sin prototype er driven av ein Transmeta Crusoe TM5600 prosessor med ein
klokkefrekvens på 600 MHz. Sammenlikna med andre PC-prosessorar brukar Crusoe ikkje
særleg mykje straum slik at ei batterilevetid på over fem timer skulle vera oppnåeleg.
Figur 40. Sony VAIO GT PCG-GT1
- 87 -

Det finst ein del utstyr som kombinerer ebokleseeigenskapar med andre funksjonar. VAIO
GT PCG-GT1 er i utgangspunktet eit videokamera med bærbar PC. Skjermen på innrettninga
har 1024 x 768 pixlar med 200 dpi. Kameraet har harddisk og veg 1,2 kilo med lettaste
batteripakke.
I VAIO GT er det ein Crusoe TM5600, 600 Mhz prosessor. Den går på Windows ME med
128 MB, men er ennå bare til sals i Japan for ein pris ikring 25000 kroner.
Sørkoreanske Sewoo I&T arbeider med ein innretning basert på ein 400 Mhz Crusoe prosessor.
Denne innretninga kan dermed brukast på med Mobile Linux, Windows CE og
Windows 98/2000. Den har ein 800 x 600 pixels skjerm med 119 dpi. Med harddisk veg
den 1,2 kg og har batterilevetid mellom 6-8 timar.
Evita 2000P frå taiwanske InnoLabs kjem både med Transmeta Crusoe, Intel Celeron og
Pentium III prosessorar. Den inneheld harddisk og det meste av tilkoplingsutstyr normalt
på ein PC. Evita 2000P med Crusoe TM5400 prosessor veg ca. 1,6 kilo. Den vil kunne kjøre
Windows ME og 2000 og Linux. Skjermen er 1024 x 768 punkts trykkfølsom skjerm med
113 dpi oppløysing. Desse innretningane har vore på marknaden ei tid.
Geoworks OS
Geoworks (GEOS) er eit eldre operativsystem som vert brukt på ein del mindre maskinar.
Det er utvikla lesarprogramvare for dette systemet sjølv om det kan vera så ymse med
skjermar.
GEOS vert brukt på fylgjande modellar:
• Hewlett Packard OmniGo 100 PDA
• Hewlett Packard OmniGo 120 PDA
• Brother GeoBook - "the first Personal Digital Notebook"
• Brother Ensemble Word Processor
• Casio Z-7000 (Zoomer)
• Tandy Z-PDA (Zoomer)
• AST GridPad 2390 (Zoomer)
• Sharp GridPad PT-9000
• Nokia Communicator 9110 som er ein integrert multimediemaskin med biletvising,
internettlesing og telefoni fullt integrert
RIM Blackberry
Blackberry er eit system for kommunikasjon via tekst. Det er fleire mindre modellar med
små tastatur. Den største modellen, Blackberry 957, kan samanliknast med Palm OSinnretningar
i funksjon. Blackberry 957 har også 160 x 160 pixels skjerm. Denne modellen
brukar ein Intel 386 prosessor og veg 155 g.
Den primære funksjonen til Blackberry-systemet er at det vert brukt for å sende epost og
tekstmeldingar. Systemet er i bruk primært i Kanada og USA. Det må også sjåast i lys av
- 88 -

at det er lita utbreiing av SMS i desse landa. Ein har starta å innføra Blackberry til Storbritania,
og resten av Europa står for tur.
Systemet er ikkje tilrettelagt for eboklesing i seg sjølv. I ein ebokkontekst er det interessante
med system som Blackberry at dei er eit segment av utstyr som løyser mange av dei
tekst- og kommunikasjonsfunksjonane som mange brukarar treng, utan å gje fullgod
ebokfunksjon. Dersom slikt utstyr vert utbreidd, kan det rive bort grunnen for konkurrerande
eboklesarutstyr som konkurrerer delvis i den same marknaden.
MMT
MMT heiter operativsystemet som vert brukt på Sidetouch Multimedia Telephone TS 2000
som er ein heilt ny mobiltelefon med unik form frå svenske Spectronic.
Dette er ein mobiltelefon med uvanleg høg oppløysing på ein slank og veldig lang skjerm.
Modellen synest frå foto å ha 200 x 640 pixels skjerm med 127 dpi oppløysing.
Figur 42. Sidetouch Multimedia Telephone TS 2000
Det er ein multimedieinnretning som har kamera og lydopptakar integrert slik at ein kan
sende epost og multimedieinnhald. Sidan det er telefon med nettlesar installert, kan ein
truleg lesa ebøker med denne. Sidetouch Multimedia Telephone TS 2000 er snart klar for
sal.
Dedikerte leseinnretningar
Data Discman
Den fyrste dedikerte leseinnretninga vart truleg introdusert med Sony sin Data Discman
frå 1991. Den var laga slik at ein brukte små CD-ROM plater som inneheldt ebøkene. Både
på grunn av prisen og framleis låg teknisk standard, vart det aldri nokon stor suksess.
REB 1100
Dette er siste modell, eller kanskje meir korrekt ei vidareføring, av Rocket E-book som er
ute av sal nå. REB 1100 vert seld av RCA. Den har eit eige proprietært operativsstem og
innebygd analogt modem. Den har ein trykkfølsom monokrom STN LCD med bakgrunnslys
og 320 x 480 pixels skjerm med 105 dpi oppløysing.
- 89 -

Figur 43. REB 1100
REB 1100 er litt over eit halvt kilo, og den har Lithium-Ion batteri som varer 20-40 timar.
REB 1200
Softbook heitte ein dedikert leseinnretning. REB 1200 heiter modellen som nå er vidareføringa
av den tradisjonelle Softbook. Softbook selskapet er kjøpt opp og REB 1200 vert nå
seld av RCA. Den har 480 x 640 pixels skjerm med 98 dpi. Skjermkvaliteten er ikkje lenger
den beste innan klassen. Modellen veg rett under 1 kilo og den har batteri med levetid
rundt 12-14 timar.
Figur 44. RCA REB 1200
REB 1200 er ikkje avhengig av samhandling med ein stasjonær PC og ein har eit lukka
proprietært operativsystem. Innhaldet kan bare lastast ned via leverandøren sin server via
innebygd analogt modem. Ein kan ikkje importera ebøker som ein lagar sjølv, og ein kan
heller ikkje dela bøker med andre. Dette er ein av dei store manglane frå brukarsynspunkt.
Ein har ikkje personleg backup for filene og må stole på at leverandøren med backupfilene
held seg solvent.
Cybook (Windows CE 3.0)
Cybook heiter ein fransk leseinnretning frå det franske Cytale. Cybook er ein dedikert leseinnretning
like over ein kilo med stor trykkfølsom fargeskjerm. Modellen har 600 x 800
pixels skjerm med 96 dpi, og skjermen er dermed etter måten stor.
Figur 45. Cybook
- 90 -

Cytale brukar operativsystemet Windows CE og kan brukast til å surfe internett via utstyr
som innebygd analogt modem, IRDA eller PCMCIA.
I tillegg har Cybook dedikerte eboklesarprogramvare med eige DRM system som er basert
på oppringing via modem og telfonnettet. Batterikapasiteten er ca. 5 timar.
Franklin
Franklin har i mange år produsert og seld ebøker til sine forskjellige modellar med det
proprietære Franklin OS’et. Fleire tidlege modellar har hatt ebøker implementert i leseinnretninga;
det har vore fysiske ebøker. Ei ordbok er t.d. bygd opp av ein liten skjerm, tastatur
og ei fast ordbokfil installert med søkesystem. Dette er dedikert utstyr med ulike funksjonar
basert på kva innhald det er i eboka. Ein har vidare Bookman-modellane som er basert
på at ein kjøper eit minnekort som inneheld eboka. Dette kortet plasserer ein så fysisk
inn i leseinnretninga.
Franklin har sidan våren 2001 levert 3 modellar som går under merket eBookMan. Alle tre
modellane brukar monokrome LCD-skjermar med 200 x 240 pixlar med ca. 63 dpi oppløysing
(frå foto).
Figur 46. Franklin eBookman EBM-900
eBookman er basert på elektronisk overføring av ebøker via internett, på same vis som dei
fleste andre fysiske innretningane frå andre produsentar som er omtalt i denne rapporten.
Det vart tidlegare annonsert at eBookman-modellane skulle bruka Windows CE 3.0 som
OS. Det er avvik frå utstyret i eBookman frå det ein finn i ein standard Pocket PC, og ein
har førebels gått bort frå Windows CE 3.0 som OS. Det er derimot annonsert at det skal
sleppast ein patch som vil gjera eBookMan i stand til å lesa LIT-filer, sjølv om det ikkje er
Windows CE på dei, seinare i år (2001). Dei vil då ikkje kunna nyta godt av fontforsterkinga
med svart-kvitt-skjermane. Det interessante i så fall er om ein vil kunna aktivera programvaren
for høgare DRM-nivå slik at ein får tilgang til LIT-bøker selde med kopieringssperre.
På eBookman har også full tilgang til bruk av ebokleseprogrammet MobiPocket.
Det mest interessante er vel framleis prisen; ein har her i billegaste modell, utan
bagrunnslys, ein eboklesar til ein dryg tusenlapp.
- 91 -

Hiebook
Denne koreanske Hiebook er ein dedikert innretning som kjører på EMOSopertativsystemet.
Den har ein trykkfølsom 320 X 480 pixels LCD-skjerm med 103 dpi, 16 gråtonar og bakgrunnslys.
Figur 47. Hiebook
Hiebook er ein dedikrert leseinnretning med god skjerm som er designa med tanke på
eboklesing, men den har også innebygd MP3-støtte.
Ebøkene er pakka i eit propietært publikasjonsformat, KML, som er basert på OeB.
Hiebook skal visstnok lanserast hausten 2001.
Myfriend (Windows CE 3.0)
Myfriend er ein dedikert eboklesar frå Italia. Den brukar Windows CE 3.0 og er tilrettelagt
med Microsoft Reader med ClearType-teknologi sjølv om skjermen avvik frå Pocket PCspesifikasjonen
på bare 240 x 320 pixlar.
Figur 48. Myfriend
Den har trykkfølsom skjerm med heile 640 x 960 pixlar med 150 dpi oppløysing. Innretninga
veg 800 gram. Den skal visstnok lanserast i midten av 2001.
Det inneheld eit innebygd kort som tillet kopieringsperring.
- 92 -

goReader
goReader er eit ebokselskap som har utvikla ein eigen dedikert leseinnretning retta spesifikt
inn mot den høgare delen av undervisningssektoren.
goReader har ein etter måten stor trykkfølsom 800 x 600 pixels fargeskjerm med 83 dpi.
Den inneheld ein 206 MHz StrongARM SA1110 prosessor. Den same som driv mange Linux-
og Pocket PC-maskinar.
Figur 49. goReader
Det skal vere rik bruk av tabellar, slik at det er vert brukt ein eigen tilpassa OEB-variant
for lærebøkene. goReader skil seg frå andre dedikerte og handhaldne ved at den har
harddisk (5 GB). At den har ei trykkfølsom skjerm utan tastatur skil innretninga frå bærbare
PC’ar. Den vil vega rund 2,5 kilo.
Ein legg opp til at det vert kopieringssperring ved å bruka ei eiga DRM-løysing knytt til
prorietær leseprogramvare med fontforsterkingsteknologi.
GoReader er annonsert å vere tilgjengeleg for utprøving hausten 2001.
Jinke
Ein annan dedikert lesar som er under utvikling kjem frå det kinesiske Tianjin Jinke
Electronics Co. Jinke skal ha eit straumsparande display. Dei skal koma i to modellar, 600
x 800 og 480 x 640 pixels skjermar. Dei skal vera kompatible med HTML, XML og PDF.
Dragonsource
Ein annan ny eboklesarleverandør er Beijing Dragonsource Co. som har vist prototypar
for kinesisk og engelsk tekst.
Eten
Taiwanske Eten Information Systems Co Ltd arbeider med ein leseinnretning som også
fungerer som eboklesar. Den skal vere bygd over ein Javaplatform.
Goldenview
- 93 -

Den kinesiske Goldenview Electronics Ebook skal kunna lesa TXT og HMTL format. Goldenview
har bare ein modell klar for marknaden, og det skal vistnok vere enklare leseutstyr.
Figur 50. Goldenview Electronics Ebook
t.BOOOK
t.boook er ein dedikert innretning som er annonsert å skulle koma hausten 2001. Den skal
ha ein 640 x 480 pixels svart-kvitt-skjerm med over 100 dpi oppløysing. Den vil vega 430
gram.
Den vil ikkje kunna brukast på anna vis enn via internt modem med analog telefonlinjeoppkopling
mot ein dedikert server, på same vis som REB 1200.
Marknad for dedikert leseutstyr
Det er eit par moment knytt til marknadsutbreiinga av dedikerte lesinnretningar. Og korleis
dei må utformast for at dei skal kunna konkurrera blant andre typar innretningar.
Samanlikning av dedikert leseutstyr med PDA
Dedikerte eboklesarar som bare har ein funksjon, eboklesinga, skulle ein i utgangspunktet
tru var enklare å produsere rimeleg enn multifunksjonelle PDA’ar i ulike utformingar. Det
er likevel ikkje fullt så greitt. Dei fleste elementa som gjer ein handhalden dyr i dag,
trengst også på reindyrka ebokleseutstyr. Skjermteknologi med høg oppløysing og batterilevetid.
Minne er også ein dyr komponent, men her er ikkje ebokfunksjonen den mest
krevjande. Prosessorkravet for ein dedikert leseinnretning kan også vera lågt.
Dersom ein set saman ei leseinnretning som har det som trengst for å visa ebøker, skal det
ikkje så mykje til for å stappe inn resten som gjer det til ein fullverdig fyrstekasses PDA
per i dag. Prisane vil difor truleg liggja rundt der ein har PDA’ar i marknaden. Skal dette
tilhøvet i pris mellom eboklesar og PDA endra seg, må skjermteknologi og batteri som er
der ein pressar grensene i dag, betra seg radikalt.
Det er også noko som er i emning nå som gjer fleire PDA’ar merkbart meir multifunksjonelle.
Det er integrert trådlaus teknologi; nettverkstilkopling eller telefonar/modem. Styrken
til ebokleseinnretningar er at dei med høgoppløyselege skjermar også er nær internettfunksjonalitet.
Og då er ein over i marknaden til dedikerte surfeplater.
Storleik og mobilitet
Som for dei fleste typar utstyr har dedikerte eboklesarar eit problem knytt til at prisane
går opp når dei vert forsøkt gjort små. Samstundes har ein det sjølvmotstridane kravet om
- 94 -

volum og skjerm. Ein vil gjerne ha små totalinnretningar, medan ein samstundes vil ha
stor skjerm til å lese på.
Eit tenkt alternativ for å oppnå billegare produksjonskostnader, kan vera å la skjermen gå
opp i storleik utan å gå opp i oppløysing. Men ein vil då ikkje oppleva større lesekvalitet
med den større totalflata.
Av desse litt større dedikerte innretningane er også batteritid essensielt. Ein kjem difor
kanskje ikkje unna at dei dedikerte (reindyrka) eboklesarane gjerne er tyngre og større
enn tilsvarande utgåver definert som handhaldne. Men dei vil ha eit konkurransefortrinn
framfor bærbare som ofte har dårleg batteriyting.
Kopieringstrygging Føremonene fleire av dei dedikerte innretningane har, er knytt til kopieringstrygging, og
det er verd å merka seg at dette vanlegvis er eit ynskje i frå ein del utgjevarar. Dedikerte
innretningar er ikkje i utsal i Noreg, men det er heller ikkje norsk kommersielt innhald for
dei tilgjengeleg. Så førebels er det ingen grunn til at slike modellar skal spreie seg sjølv, og
ikkje om dei vart kraftig marknadsførte i samtlege norske butikkar heller. Eit norsk innhald
må vera i sikte fyrst.
Målgrupper
Når dedikerte leseinnretningar vert store og klumpete, minkar "duppedingsfaktoren"
blant den delen av tidlege brukarar som likar å utprøve avansert teknologi.
Det at nokre modellar ikkje kan brukast saman med PC, har i marknadsføringssamanheng
vorte forsøkt snudd til at nett det er eit av fortrinna til desse innretningane. Det syner at
det er eit heilt anna marknadssegment ein siktar seg inn mot. Dei som korkje har lyst på
PDA, bærbar og stasjonær PC eller internett, er truleg ikkje fyrstebrukarar av verken det
eine eller det andre, slik at dette kan slå stygt feil.
Trådlaus funksjonalitet i grenseland mot surfeplater synest å vera ei openberr utvikling.
Utan norsk innhald og mindre alternative bruksområde vert det truleg vanskeleg å selja
dei.
Prisar
Prisane på dei ulike innretningane varierer. Eg hadde ikkje tenkt at dette skulle vera ein
prisoversikt i utgangspunktet, men det blir kanskje villeiande utan. Dessutan er det nesten
ingen modellar til sals i Noreg. Prisar utviklar seg over tid. Alle prisar går heller ikkje alltid
bare nedover. Råvareprisar innan elektronikk kan svinga. Minne og særleg skjermar
har stor innverknad på prisane.
Den mest utbreidde dedikerte eboklesaren som har vore i marknaden ei tid, REB 1100,
kostar i underkant av kr. 3000 medan dei enklare Franklin Ebookman modellane ligg mellom
kr. 1200-2300. Ein meir optimalisert modell som Myfriend, vil truleg få ein prislapp
nærare 10000 kroner.
- 95 -

Pocket PC'ar kostar ikring 4-6000 kroner. Palm OS-modellar ligg gjerne frå ca. 1000 til 5000
kroner. Mobiltelefonar med full surfetilgang ligg gjerne ikring kr. 6-10000. Surfeplater ligg
gjerne rundt 6-15000 kroner og Tablet PC’ar truleg ikring kr. 15000 og oppover.
Det har vore ein del fall i skjermprisar i det siste, kanskje særleg ettar at flere nyare taiwanske
produsentar har pressa marginane. Det har ført til at ein del eldre produsentar har
trukke seg ut. Det er difor framleis god etterspurnad etter skjermar slik at fallet i pris ikkje
nødvendigvis fortset. Ein vanleg 10” LCD-skjerm ligg gjerne i innkjøp rundt kr. 2000, bare
for skjermen. Går ein vidare opp i kvalitet eller storleik, aukar prisen.
Konklusjonen vert at ei ebokleseinnretninga med ein seriøs skjerm, vil vanskeleg kunna
ligga under kr. 3000 i pris.
- 96 -

Kapittel 6.
Omsetningsleddet – nye aktørar
Kor omfattande må ein ebokhandel vera ?
Noko av det spesielle med ebøker er at det ikkje krev den same infrastrukturen i omsetningsledda
som papirbøker. Det er 5 ulike løysingar ein må implementera i sjølve omsetninga
av ebøker:
1. Internettside
2. Ehandelsløysing
3. Varelager med innhald og presentasjon av fleire ulike bøker
4. Fleire format / konverteringssystem
5. DRM-system
Den enklaste vinklinga som fleire har starta med, også store forlag i Noreg, er dei to fyrste
punkta i lista ovanfor (gjerne nr. 3 etter kvart). Dermed får ein inn penger og ein har minimale
tekniske kostnader.
Dersom ein på denne måten klarer å få til omsetning av ebøker, så er det for omsetningsleddet
likevel aktuelt med fleire av dei same vurderingane som dei ein utgjevar må gjera
seg i høve til DRM-system. Det er utgjevaren som har størst risiko knytt til DRM-system
dersom ein ikkje klarer å hindra kopiering. Det er utgjevaren sine verdiar som går tapt.
Sekundært vil det likevel slå attende på omsetningsleddet dersom det fører til tap for utgjevaren.
Internettside
Ein treng fyrst ein ISP (Internett Serice Provider) eller ”webhost”. Ulike leverandørar leverer
ulikt innhald og har ulike prissystem, t.d. rimelege pakkeløysingar for “standardkunden”
på internett. Det som gjerne skil krava til ebokhandelssidene frå dei enklaste, er at
ein som regel vil køyre ein del skript for å vise fram varelageret sitt. I tillegg vil ein ha eit
sikkert ehandelssystem. Det er varierande støtte for ulike skriptspråk og databasesystem
hjå ulike leverandørar.
Ei viktig vurdering er kvalitet i form av stabilitet og bandbreidde. Dette er inngangsdøra
til butikken. Den må ha kapasitet til å handtere fleire kundar samstundes, og den må ikkje
vera stengt.
Til slutt treng ein internettsidesign for nettstaden. Då er det snakk om ramene rundt sidene,
fargar, faste logoar o.s.b.
Ehandelsløysing
Det eksisterer fleire ferdige løysingar som er enkle å få tak i kor det ligg inne eit ferdig varespekter
for mindre ehandelsløysingar. Ein fyller inn metadata for kvar ebok, og i tillegg
gjerne bilete.
- 97 -

Når det gjeld betalingssystem så er det også ei rad med separate løysingar for ordinære
internettbutikkar. (Jfr. kapittel Krypteringssystem).
Samanlikna med ein ehandel som omset fysiske gjenstandar, er ebøker spesielle ved at ein
bare sender av garde filer. Det er dermed mykje enklare logistikk og ikkje minst på den
fysiske sida. Netthandlar med bøker har på mange vis vore fyrtårn i netthandeløkonomien.
Likevel har dei slite, særleg med lagerhald og logistikk som er komplisert for store
sortiment. Då slit ein med dei negative fysiske sidene til ei papirbok, ikkje det elektroniske
omsetningssystemet i seg sjølv.
Varelager med innhald og presentasjon av fleire ulike bøker
Ein må som regel straks ein har fleire bøker til sals, ha eit databasesystem for å halde styr
på ebøkene. Samstundes vil ein der lagre metadata for ebøkene. Dette er eit poeng i seg
sjølv, og alle konvensjonelle butikkar har også eit lager og arkiv over lageret. Men for ein
ebokhandel vil ein database samstundes ha to funksjonar. Ein har vanlegvis databasen
kopla ut mot internett slik at ein del metadata frå datasbasen samstundes også vert vist på
internettsidene. SQL (Standard Query Language) er defactostandard for databasar. Det er
mange variantar av SQL: Oracle, MySQL, mSQL, PostgreSQL, o.s.b.
Ein treng vidare eit mellomlag for for å formidle databaseinnhaldet over på internettformatet.
Til det brukar ein gjerne såkalla dynamiske skript. Dersom ein har tusen bøker i
databasen så har ein likevel bare ei dynamisk side som presenterer ei generell ebok. Basert
på ID til denne boka, hentar ein inn metadata og bilete som passar for kvar ebok. Slike
dynamiske sider hentar innhaldet frå databasen. Det eksisterer ei rekke skript-språk for å
lage slike skript: Java, JSP, ASP, PHP, Perl o.sb.
Både databaseprogram og skriptprogram finst i veldig mange variantar frå gratis open
kjeldekode til kommersielle løysingar med solide serviceavtalar.
Andre aspekt
DRM-system, filformat og konverteringssystem er sentralt i omsetninga av ebøker. Det er
dekka andre stader i rapporten.
Det er sentralt for ein ebokhandel å ha tilgang på bøker og at dei er av god kvalitet.
Det siste og truleg viktigaste aspektet, er at ein må ha kontaktflate mot interesserte kundar.
Det er med andre ord truleg her det meste av arbeidet ligg. Tilretteleggjing og sal av
ei ebok er relativt enkelt. Det er det å sørge for at eboka vert marknadsført og promotert
som er det ein kanskje vil slita mest med ei ebok. Men det gjeld også dei fleste kommersielle
produkt.
Det sentrale er at det, samanlikna med fysisk omsetningsmodell, er langt mindre reine
tekniske kostnader ved omsetning av ebøker. Di meir kompliserte DRM-system ein gjer
seg avhengig av, di vanskelegare vert det.
- 98 -

Kapittel 7.
Lesaren og leseopplevinga
Papirbokteknologi frå lesarperspektiv
Papirboka er ein teknologi som har mange sterke sider. Sidan trykkekunsten vart oppfunnen
for over 500 år sidan har det vore stor utvikling. Boka har finjustert seg i utforming og
vorte optimalisert som teknisk leseinnretning. Knytt til dette har ein i denne utgreiinga
basert seg mykje på boka, “The Magic of Reading” av Bill Hill. 91 Det mest særeigne teknisk
elementet er typografien som har utvikla seg til eit finjustert nivå.
Fontane har fått optimaliserte proporsjonar: Bokstavavstand, linjeavstand, mellomrom,
margar, serifar, ligatur, sideproporsjonar, tabulering osb. Dette har medført at ein ved
boklesing har fått eit verkty som utnyttar ein eigenskap menneska og dei fleste dyr utvikla
samstundes med synet; mønstergjenkjenninga. 92 Hjå menneske er visuell mønstergjenkjenning
sentralt, og det er utvikla til eit høgt nivå. Ein reknar gjerne med at mønstergjenkjenning
er ei av evnene som har vore sentrale i utviklinga av språk i seg sjølv. Boka er eit
system som i dag utnyttar denne evna til fulle, slik at maksimal hjernekapasitet kan brukast
til meiningsbearbeiding og innleving i lesinga. Den lineære teksten vert ei levande
historie, og ein opplever at det fysiske aspektet forsvinn idet ein glir inn i ein tilstand av
det som vert kalla ludisk lesing. 93
Den leseavstanden ein alltid har brukt til konsentrasjonen i handarbeid, brukar ein nå i
bøker. Det er relatert til lesing på ein fast avstand. Det er optimalisert gjennom boka som
også nå brukar denne særskilte avstanden. Med same 45° vinkel for hovudet i høve til
kroppen. 94
Papirbøkene er også vanlegvis rimeleg haldbare. Bøker har fått ei innbinding som gjer at
dei kan brukast og toler bruk. Ein kan gjerne kasta ei bok i veggen eller miste henne på
golvet. Ein kan til og med miste ei papirbok i badekaret og henge den til tørk og klare å
lese den etterpå. Det er under ekstreme påkjenningar som brann at dei gjerne vert øydelagde
- men det vert elles dei fleste andre innretningar også.
Bøker har vorte rimelege, og dei fleste har råd å kjøpe dei. I tillegg er dei også tilgjengelege
gjennom lån frå vener og bibliotek.
Muter konkluderte i eit relativt nyare arbeid om skjermlesing med at papirboklesing er
mest optimal både med omsyn til fart og forståing. Hjernen si prosessering av den lesne
teksten er flaskehalsen. 95
Kva tekniske avgrensingar set papiret på ei bok
Innanfor desse papirbokramene har ein utvikla ein veldig god teknologi for lesing. Når
ein skal greie ut om ebøker er det gjerne greitt å definere kva som som eigentleg er problemet
eller manglane med papirboklesing fyrst. Dersom det ikkje er manglar frå brukarsynspunkt,
så er det rimeleg fånyttes å leite etter alternativ teknologi som til dømes ebokteknologien,
før ei finn ei løysing som kanskje ingen vil ha. Ei papirbok har ikkje den utforminga
ho har i dag bare på grunn av innhaldet sine ibuande eigenskapar. Det er litt
formgjeving som har smitta over frå papiret.
- 99 -

I ei bok er teksten lineær og det får også innverknad på lesinga. Ein kan bare delvis få ein
slags sekvensiell tilgang gjennom å bla i boka. Kapittelinndeling vert difor lett bunden
opp i ei meir rigid form. Boka er ei skriftleg framstilling av språk som har opphav i munnleg
tale, og munnleg vert språket brukt på mange andre vis i mange former. Det er monologen
frå taleverda som vert nedfellt i ei bok. Bokforma er også gjerne knytt til ein variant
av ei fortelling. Det er ikkje samtalen eller idedugnaden frå munnleg samtale. Det er difor
ikkje logisk struktur i ei bok som ein elles kunne fått gjennom t.d. hypertekst.
Avvik frå den lineære forteljinga i ein versjon er nettopp oppslagsverk og også fagbøker.
Det er denne type bøker, og kanskje særskilt oppslagsverk, som har vorte overført til
elektronisk form i ein tidleg fase som CD-ROM og internettløysingar.
Den største ulempa ved papirbøker er elles prisen. Bøker er dyre å trykke opp. Ein har ein
komplisert distribusjon som ikkje er særleg effektiv. Papirbøker som eigentleg er laga for å
kunna vara i mange hundre år ved normal lagring, vert handsama som ferskvare og kasta
av leverandørane innan bokbransjen i dag. Frå eit bokelskande samfunnsperspektiv er
denne distribusjonen opprørande.
Elles er det ein mangel ved papirbøker at dei er vanskelege å kopiere og formidle til vener
og kjente. Ein kan bare låne bort boka til ein ven om gongen.
Elles er det på fleksibilitet og mobilitet at ein ser at det er manglar for ebøker.
Storleiken til boka er også ein sentral eigenskap kor papiret har hatt direkte innverknad
på boka. Dette med storleiken til bøkene er eit fenomen som folk lenge har sett på som eit
problem, og ein fekk det merkelege fenomenet pocketbøker. Sjølv om det tyder ”lommebok”
er pocketbøker framleis så store at dei ikkje går ned i lommane. Pocketbok synest
vera ei marknadsføringsløgn som fungerte på 1930-talet. Den vesle skjermen på ein PDA,
derimot, går ned i lommmen og ein kan ha ei leseinnretning med seg når ein går ut av
stova utan å måtta ha ekstra vesker til dette formålet. Dette er føremon framfor papirbøker
kor ein gjerne er låst til lesing i veldefinerte rom. Men her er det openbert at det ulike
brukarar med ulikt handlingsmønster.
Prisen på pocketbøker var likevel grunnen til at pocketbøkene slo så kraftig igjennom.
Innhaldet er viktigare enn innpakninga. Innføringa av pocketboka var også med og utradere
siste rest av ein av dei tidlegare svært profitable ledda innan bokbransjen; dei gamle
betalingsbiblioteka. 96
Dersom det er fine ryggar i ei bokhylle ein er ute etter, så er ebøker utilstrekkelege. Dette
er ei avveging om korleis ein brukar boka sosialt. Førebels går det rett nok greitt å syna
fram 30 ebøker frå bokoversikten på ei leseinnretning. Men det er lite truleg folk vil oppfatta
ein elektronisk bokoversikt som eit naturleg interessant innblikk i ei boksamling over
tid – og slett med ikkje med same Feng Shui- eller tapetfaktor.
Fordjuping i tekst og teknisk påverknad
Eit aspekt ved lesinga er fordjupinga ein oppnår i teksten. Den kan forstyrrast av leseseinnretninga.
Her er det fleire aspekt knytt til ebøker som kan gjera dei ulike frå papirbøker:
- 100 -

Å snu sidene bryt fordjupinga i ein viss grad: Muskelrørsler er knytt til å bla om. Det involverer
også at ein reagerer på opplevinga av at sida vert endra i det det vert bladd om.
Forstyrringa gjer at ein kan bryta ut av lesetilstanden og få redusert lesing. Dette er ofte
betra på dei fleste bærbare innretningar med leseprogramvare i høve til papirbøker, men
tekstmengda på sida før ein må bla om kan vera redusert på handhaldne skjermar, og dette
er eit ankepunkt mot dei minste skjermane. Skjermstorleiken er likevel ikkje noko stort
mål i seg sjølv. Ein skal opp til ei vanleg bokside, ikkje meir. Går ein over dette øydelegg
det leseopplevinga. 97
Huey 98 meiner at dårleg lesestilling og for dårleg lys er dei vanlegaste manglane ved papirboklesing
som gjer at papirboklesing gjerne ikkje alltid er optimal. Ein bør ikkje ha for stor
avstand mellom bordplata under lesing og ein må ha boka i rett høgd.
Ein bør utnytte den optimale hovudvinkelen frå kroppen på 45° som lesestilling også for
ebok. For ein stasjonær PC er det vanlegvis 90° og det er truleg greitt frå eit ergometrisk
synspunkt under arbeid, men det er ikkje det optimale for ludisk lesing av ein lenger
tekst.
Til ein liten ebokleseinnretning har ein gjerne ein bordhaldar for lading eller for bruk mot
tilkopla tastatur eller nettverk. Dette gjev ein meir optimal hovudvinkel dersom ein ikkje
bare held innretninga i hendene.
Måten ein held den bærbare lesinnretninga er like viktig som for ei ebok med dei same
fellene. I ebokundersøkinga i Fylkesbiblioteket i Hordaland 99 vart det rapportert som eit
problem at ein av lesarane fekk slitasjeproblem. I denne undersøkinga var leseutstyret relativt
tungt. Det syner at for nokre brukarar er ei lettare innretning som ein PDA å føretrekka
framfor tyngre utstyr som Rocket Ebook eller større papirbøker når det gjeld vekt.
Når det gjeld leselys, som er den andre hovudinnvendinga til Huey, har dei fleste brukte
leseinnretningar for eboka leselys innbakt.
Eit anna aspekt knytt til lesefordjupinga er typografi (Sjå kapittelet Typografi). Det sentrale
er å sørge for at skjermen har same storleik som ei bokside (ca. 18 x 12 cm). På denne
sida må ein ha høg oppløysing, helst over 300 dpi dersom ein ikkje har fontforsterking.
Med dagens teknologien ligg ein langt under denne oppløysinga. Forstyrring frå dårlege
fontar vil, særleg for seriffar, gjera seg gjeldande straks ein går under 300 dpi. Det må leggjast
til at det er ikkje eintydig klart at seriffar er det mest avgjerande elementet knytt til
lesing.
Det attstår mykje arbeid med vidare fontoptimalisering i spennet mellom 300 dpi og 100
dpi på skjermar i bruk i dag. Kor høgt opp ein må i betra fontteknologi før det er uvesentleg
leseforringing, er det for tidleg å spå om. Men det skal vera rykande ferske undersøkingar
som stør opp under teorien om at fontforsterkingsteknologi betrar lesinga på
skjerm med låg oppløysing. 100
Kvifor stasjonær PC har vore mykje dårlegare enn papirbok
Leseundersøkingar på tradisjonelle lågoppløyselege katoderøyrskjermar utan spesiell tilretteleggjing
for skjerm, gjev resultat som tyder på at skjermar gjev dårlegare lesing enn
bøker. 101
- 101 -

Også med bare eitt raskt innblikk i leseforsking for papir, ser ein at det er sentrale element
som papirteknologien gjev, som ein truleg syndar mot i vanleg stasjonær PC’lesing:
• Lesestilling 45°
• Skjermrulling (scrolling)
• Visuelt rot: Banner og mange vindu
• Mangelfull typografi (linjeavstand, bokstavmellomrom, ordmellomrom, margar,
sideproporsjonar, ligatur o.s.b)
• Skjermoppløysing
Mange av desse tinga kan ein fiksa på veldig lett. Men det er ein medviten lesar som t.d.
fiksar på stolen sin og endrar lesevanane. Dette innber at nokon lærer ein desse sakene -
slik som mødre gjerne maser på barn om ikkje å lesa i dårleg lys. Ebokteknologi er mindre
enn eitt år. Boklesing har hatt 500 år til å innarbeide slik teknologioverføring.
Andre punkt som dei typografiske, krev litt meir programeringsarbeid i lesarprogramvaren.
Det er også vidare forbetringar som må gjerast med skjermteknologien.
Lenger enn papirboka - Nyare teknologiske hjelpemiddel
Ebøker er ikkje bare elektroniske versjonar av papirtekst. Den elektroniske verda har også
ein del finesser gjennom den bakanforliggjande datakrafta som ei papirbok ikkje kan ha.
Ved innføring av datateknologi har det vore fleire forsøk på å betre lesinga. Også her gjeld
hovudprinsippet for alle datamaskinar: ”Garbage in - garbage out”. Dette gjeld fleire av
desse teknologiane. Eitt tidleg forsøk på bruk av datastyrt leseteknologi var Rapid Serial
Visual Presentation. Det gjekk ut på at ein synte fram eit og eitt ord på ein skjerm i aukande
fart. Men dette var ikkje betre enn tradisjonell lesing. 102 Elles så har skjermrulling
(scrolling) vore eit verkty som er svært innarbeidd i dei fleste leseprogram. Det er ikkje
utvikla basert på lesing. Sideskift har vist seg å vera langt betre i høve til vanleg lesing enn
skjermrulling. 103
Blant dei elementa som framleis kan ha framtida føre seg finn ein:
• Hyperlinking som ein kjenner frå html og internett
• Lyd og levande bilete miksa inn i teksten.
Desse to punkta er avhengige av at forfattar/forleggjar har tenkt på ebokformatet under
skaping av boka. Det er med andre ord snakk om å kunna la bokformatet endra seg eller
gli over i nye hybridformer.
Vidare er det ei rad tilretteleggjingar som den einskilde lesaren kan nyttigjera seg basert
på individuelle val. Desse er ikkje innarbeidd i all lesaraprogramvare ennå. Fleire av desse
elementa er ikkje direkte forbetringar av leseinnlevinga, men dei kan gjere lesing meir tilgjengeleg
og fleksibel, eller dei kan gje andre føremoner for lesaren:
• Individuell justering av typografi-instillingar
• Blindeskrift via leselist
- 102 -

• Forsterking av meiningsberande ord. (Automatisk layoutendring under lesing basert
på valt skjerm og gramatisk analyse av teksten)
• Bakgrunnslys
• Automatisk støtte frå ordlister og anna oppslagsverk
• Talesyntese eller automatisk høgtlesing frå boka. Det finst i dag program som Talsmann
104 som les opp norske ebøker på norsk. Adobe Acrobat Ebook Reader har i
Windows 2000 versjonen implementert talesyntese på engelsk
• Automatisk omblaing av sidene eller rulling av teksten i lesefart. Nokre modellar
kan lesast “handsfri” på bordet, eller framme på ergometersykkelen, noko som illustrerer
nye bruksområde for lesing. Men det tilsvarar neppe dedikert lesing i
godstolen. Men det kan likevel ha mange nye synergieffektar
• Fulltekst søk i heile boka
• Leseinnretninga kan vera mindre og lettare enn boka slik at ein får større mobilitet
• Ein kan ta notat og rett inn i boka. Desse kan så sendast til forfattar eller lærar for
kommentar utan at ein sender boka frå seg
• Automatisk bokmerking
• Kopiering av viktige sitat for seinare referanse
Kor mykje av dette som er mulig å nyttiggjere seg er avhengig av kva teknologi som er
implementert i lesaren. Vidare kan det vera avgrensingar knytt til programvaren og formatet
eboka vert levert i.
Sams for alle desse hjelpemidla er at dei gjerne er til hjelp for folk som ikkje er perfekte,
har dårlegare syn, nedsett minne osb. (ikkje datamaskinar med andre ord). Dei fleste har
god bruk for nokre av desse eigenskapene.
Produksjon og omsetning relatert til lesaren
I seg sjølv er ebøkene ei teknisk nyvinning av store dimensjonar. Kopiering er veldig enkelt
og det revolusjonerer fullstendig alt innan omsetning og produksjon frå ein reint teknisk
ståstad.
Teknisk er eboka i seg sjølv difor eit sjeldant verkty for utvikling av demokrati og utjamning
- fri informasjon. Gjennom kopiering har ebøker i seg ein grensesprengjande eigenskap
som ville fått mange generasjonar av menneske frå opplysningstida til å juble.
Å kunna formidla fritt innhald har i seg sjølv store konsekvensar for utbreiing av kultur,
kunnskap og danning. Idealistar som t.d. misjonærar som driv smugling av biblar til Kina
og liknande, vil få det lettare med ebøker.
Desse aspekta ved eboka burde ha vore i fokus. Det er likevel element som har opphav i
meir kapitalistiske interesser, som er fokus i denne utgreiinga. Mykje av det tekniske eg
skildrar i denne rapporten må sjåast i lys av den litt bakstrevande teknologien som ein
implementerer for å vanskeleggjera kopieringsbruk av ebøker. Kopieringa som er den
flottaste eigenskapen til ebøkene skal skjulast og hindrast via meir kompleks teknologi.
- 103 -

Kapittel 8.
Miljøaspekt ved ebøker
Eit aspekt ved ebøker er at dei synest å vera ein meir miljøvenleg teknologi enn papirbøker.
Det er her ikkje forsøkt å kvantifisert kor store desse miljøfordelene er. Men det er
kort teke med ein del moment for vidare gransking.
For ebøker produserer ein elektroniske leseinnretningar som har stor gjenbruksverdi sidan
ein kan lese svært mange bøker på desse. Dette er i motsetnad til papirbøkene som
må produserast i mange eksemplar.
Papirbøker har også fleire element av forureining heft ved seg. Det fyrste elementet er at
det vert hogge ned tre for å produsere papirbøkene. Tre er viktige hjelparar i å reinse atmosfæren
for CO2 og redusere drivhuseffekten. Hogging av skog øydelegg denne balansen
ytterlegare. Vidare er det utslepp knytt til sjølve produksjonen av papiret. Til slutt
kjem transportelementet inn i biletet. Distribusjonen av store mengder tremasse og papir
medfører utslepp frå transportindustrien.
Distribusjonen av ebøker involverer eit lite straumforbruk. Medan papirbokdistribusjon
involverer omfattande transport og lagring. I tillegg kjem det eit lite straumforbruk under
forbruket av eboka. Papirboka gjerne vert overprodusert basert på ein ineffektive distribusjon.
Opp mot 50% tap er vanleg. I tillegg vert papirbøker gjerne ståande ulesne som
pynt rundt om i norske heimar.
Også i arbeidssamanheng vert det forbrukt mykje papir. Det papirlause kontoret har så
langt vore ein flopp. Skjermane var ikkje gode nok. Dette har resultert i at papirforbruket
bare har auka sjølv om ”alle” fekk stasjonære PC’ar.
Ebøker er, i motsetnad til vanlege stasjonære PC’ar, per definisjon, meinte å lesast på
skjerm. Dette er ikkje den primære funksjonen til PC. Ebøker vil difor redusere papirforbruket.
Innføring av ebøker i kontormiljø via dedikerte og stasjonære leseinnretningar
med tilfredstillande skjerm og programvare, vil kunna vera eit positivt bidrag til miljøet.
Ebøkene vert i dag tungt avgiftsbelagde, og det kan synast urimeleg. Alle innretningar for
lesing av ebøker som vert seld i Noreg har nyleg fått innført miljøavgifter i motsetnad til
papirbøker. Dei vert også ytterlegare avgiftsbelagde frå 1. juli sidan det elektroniske innhaldet
vil få 24% moms. Eingongsbøkene frå tremasseindustrien får derimot fornya vidare
momsfritak. Er det grunnlag for denne differensieringa lenger. Er det rett frå eit miljøperspektiv?
- 104 -

Kapittel 9.
Eit innblikk i den norske eboksituasjonen
Lesarar og leseinnretningar
Ein har hatt norske ebøker til sals eitt knapt år frå juli 2000. Det er ein vente- og sjåsituasjon.
Lesarane ventar på at utgjevarane skal gje ut ebøker før dei kjøper seg leseinnretningar,
medan bokutgjevarar ventar på at lesarane skal skaffa seg lesinnretningar før dei
gjev ut bøker. I mellomtida har ein del skaffa seg leseprogramvare som har fylgd med utstyr
dei har kjøpt til anna formål. Det er hovudsakleg handhaldne innretningar. Men førebels
er det ikkje noko særleg press på forbrukarar frå ebokseljarar.
Det finst i dag ikkje utsal av dedikerte leseinnretningar i Noreg. Dette gjer at bare spesielt
interesserte skaffar seg desse gjennom utanlandske butikkar, gjerne over internett. Elles
stør ikkje alle utanlandske nettbutikkar sal til Noreg, slik at det må kunna seiast å vera
vanskeleg for brukarar å skaffe seg dedikerte leseinnretningar.
Det ein har av leseinnretningar i Noreg er fyrst og fremst stasjonære PC’ar. Ein har fått
fleire utgåver av leseprogramvare med forbetra skjermpresentasjonsteknologi sidan
sommaren 2000. Vidare er det etter kvart ei viss utbreiing av handhaldne datamaskinar.
Men det er særleg dei typane som har små skjermar som har utbreiing. Utbreiing av større
surfeplater eller Tablet PC er framleis liten, men her har ein ikkje starta aktiv marknadsføring
ennå i Noreg.
Ebokutsal
Det eksisterer nokre få utsalsstader for ebøker i Noreg i dag:
Norli har i tilknyting til nettbokhandelen sin lagt ut ebøker til sals. Norli er opphaveleg
ein fysisk bokhandel i Oslo. Denne er ått av forlaget Aschehoug. I nettbokhandelen til
Norli er alle ebøkene levert av dette forlaget. Norli har ei enkel halvmanuell løysing kor
betaling vert gjort via konvensjonell utsending av faktura, som det også vert gjort ved sal
av dei fysiske bøkene. Dermed glir ebøker inn som eit ekstra tilbod i ein eksisterande fysisk
handelsstruktur.
Forlaget Cappelen har ein eigen nett-ebokhandel. Dei brukar eit amerikansk DRM-system,
Sealed Media, kor det tekniske knytt til handelen vert handtert med betaling over nett i
det handelen vert gjort. Dette er eit utsal av ebøker direkte frå forlaget sine heimesider,
noko som gjev ein ny situasjon i den norske bokbransjen, sidan det vanlegvis vert skild
meir mellom rollene for dei ulike aktørane.
Ebok.no sel skulebøker. Ebok.no er eit forlag, men dei driv ei meir spesialisert drift mot
undervisningssektoren. Dei sel ikkje bare ebøker, men leverer også alternative presentasjonsformer
av bøkene, slik at elevar/klassar kan velja kva form dei vil lesa boka i. (Bok,
internett eller PDA). På det viset er dei fyrst ute med å ta eboka sin valfridom på alvor.
Alle bøker skrivne av forfattar som er død for over 70 år sidan, hamnar i det opphavsrettsleg
frie området, slik at forlaga ikkje kan administrere opphavsretten lenger. Ein har fleire
andre nettprosjekt som har lagt ut deler av dette eldre innhaldet på internett. Det nordiske
- 105 -

Projekt Runeberg har ein del titlar liggjande. Vidare har ein hatt dokumentasjonsprosjektet
ved Universitetet i Oslo. Nettbokhandelen mao.no har også ein del gamle klassikarar
tilgjengelege gratis. Dei færraste av desse bøkene er klare for lesing på ein handhaldne leseinnretningar.
Då treng ebøkene fyrst litt omformattering. Men til det står den einskilde
lesaren fritt.
Ein ser at det er 3 aktørar som driv ebokhandel i Noreg, og dei kan alle definerast som forlagsaktørar.
Tilgjengelege nyare norske ebøker
Når det gjeld utbreiinga av ebøker så har det i Noreg hovudsakleg vorte lansert ebøker i
LIT-format. Men sidan det ikkje er tilgjengeleg kopieringssikring for bøker som er lesbare
på Pocket PC, har det ikkje vorte gjeve ut mange ebøker for dette formatet.
Det området der ebøker er mest innarbeidd er innan fagbøker. Tekniske manualar og rapportar
vert ofte publisert i PDF-formatet. Men det er eit format som er vanskeleg tilgjengeleg
på dei fleste leseinnretningar og det er ikkje ebøker i den strengaste definisjonen. Fagbokmarknaden
er likevel spesiell, sidan det kanskje er den marknaden kor ein kan sjå for
seg at det er størst vilje til å bruke stasjonære PC’ar som leseverkty.
Her er ein oversikt over nyare norske ebøker som er per i dag tilgjengelege i ebokform
(august 2001). I tillegg eksisterer det truleg ein del bøker i form av PDF-filer, men dei vert
ikkje rekna med. Denne lista veks heile tida, så eg tar atterhald for at lista kanskje ikkje er
komplett.
Karin Fossum, Evas øye, Cappelen
Anne Holt, Blind gudinne, Cappelen
Fredrik Skagen, Blackout, Cappelen
Ingvar Ambjørnsen, Dronningen sover, Cappelen
Camilla Tepfers og Claude Davidsen, Konsumentkrigen, Cappelen
Einar Gerhardsen, Tillitsmannen, Tiden
Kurt Aust, Vredens dag, Aschehoug
R.C. Thrap-Meyer, Et rom i verden, Aschehoug
Merethe Lindstrøm, Steinsamlere, Aschehoug
Jan Kjærstad, Forføreren, Aschehoug
Jan Kjærstad, Erobreren, Aschehoug
Jan Kjærstad, Oppdageren, Aschehoug
Jo Nesbø, Kakerlakkene, Aschehoug
Jo Nesbø, Flaggermusmannen, Aschehoug
Liv Køltzow, Verden forsvinner, Aschehoug
Arild Nyquist, Nå er det jul igjen! og andre dikt, Aschehoug
- 106 -

Finn Skårderud, Uro, Aschehoug
Karsten Alnæs, Sabina, Aschehoug
Unni Lindell, Drømmefangeren, Aschehoug
Jostein Gaarder, I et speil, i en gåte, Aschehoug
Aksel Sandemose, En flyktning krysser sitt spor, Aschehoug
Utvalgte noveller av Liv Køltzow, Klaus Hagerup, Bjarte Breiteig, Arne Berggren, Odd
W. Surén, Merethe Lindstrøm, Arild Nyquist, Håvard Syvertsen og Kim Småge, Aschehoug
Matematikk GK, ebok.no
Naturfag GK, ebok.no
Engelsk GK, ebok.no
Samfunnslære VK1, ebok.no
Nyere historie VK2, ebok.no
Norsk GK, ebok.no
Norsk VK1, ebok.no
Norsk VK2, ebok.no
Forlagsintervju
Metodikk
For å få eit innblikk i stoda i den norske bokbransjen, frå eit teknisk perspektiv, har eg
gjort ein intervjurunde hjå ein del norske forlag.
Eg valde ut nokre større forlag og eit par halvstore forlag. Under utveljinga vart det lagt
vekt på å få med seg dei ein visste hadde gått ut offisielt med ebokplanar. Men i tillegg
ville eg ha andre slik at ein fekk eit fullare bilete av situasjonen. Eg brukte eit standard
spørjeskjema som er lagt ved som vedlegg.
Intervjuobjekta i forlaga vart valde ut ved at eg tok kontakt med forlaget og bad om den
som hadde ansvar for eboksatsinga med hovudvekt på det tekniske. Ein del forlag hadde
ikkje ei så fin oppgaveinndeling blant dei tilsette, særleg ikkje dersom eboksatsinga ikkje
var starta, og eg fekk difor intervjuobjekt med ulike roller i forlaga.
Dei ulike forlaga er anonymiserte.
Forlag 1
Dato for intervjuet: 11/12-2000
Forlaget har tenkt å gje ut ebøker og dei har starta arbeidet. Men sidan det ikkje er nokon
reklamejippo lenger, avventar ein sjølve lanseringa. Forlaget tenker strategisk med omsyn
på ebøker og ebøker er eit ledd i systematisering av arbeidet, både for bakliste og framtidig
produksjon.
- 107 -

I dag er marknaden dårleg; det er lite lesemaskinar, og dei er ikkje rimelege nok. Teknisk
vantar det også litt.
Forlaget skal levere ebøker på einkvar platform. Dei bygg opp ein søkbar indeksert database
med omtanke på emne, klasse, fag, osb. Sidan ebøkene er lagra i strukturert XML, vil
ein ved hjelp av konverteringsreglar kunne levere innhald vidare til ei rad av publikasjonsgrensesnitt:
Ordinær trykking, POD, web-grensesnittt og ebok. Dette er eit ledd i ein
ny ebokbasert struktur i arbeidsflyten i forlaget som ein nå implementerer. I dag er det
analoge trinn i arbeidsflyten. Forlaget er meir oppteken av denne gjennomgripande endringa
enn av eboka i seg sjølv.
Eboka påverkar redaktørrolla i forlaget. Redaktøren får revitalisert rolla si, sidan han i
ebokverda får ansvar for å gjere bøkene om til medierike produkt. Ein innarbeider peikarar
til andre verk og generering av søkekriterier. Dette betyr at det nye ebokproduktet
vert noko meir enn ei 1:1 gjengjeving av papirboka. Trykking av ei papirbok er ein variasjon
av bruken av dette medierike produktet i forlaget. Skal eboka ha ei framtid, så må det
vere noko meir enn det reine papirproduktet. Forlaget siktar på å laga alle bøker som ebøker,
ikkje bare dei som vert publisert som ebøker.
I dag representerer forlaget gjennom forlagskonsernet alle ledd i verdikjeda, unnateke
trykking. Forlaget er veldig opptekne av å forsvare dei same ledda i verdikjeda som i papirverda.
Forlaget er også opptekne av å ikkje gje frå seg dei bitane i verdikjeda som dei i
dag har kontroll over.
Det er ein trend i bokbransjen at trykkeri gjerne vil bli ”Digital Asset Management Providers”.
I dag tener dei mest ikkje penger på trykking. Forlaget observerer at det er fullt av
nye aktørar som vil ta ein bit av kaka i eboka si verdikjede. Alle vil ha 5%, 10%, 15%, ja
heilt opp til 50% av salsprisen (Gemstar).
Aktuelle konsulentar forlaget har vore borti:
• Made For Nett (primært)
• Content Guard
• Versaware
• Overdrive
• Microsoft
• Gemstar
• Reciprocal
Men elles understreker intervjuobjektet at ”det er VI som legg føringane” overfor eksterne
aktørar.
Når det gjeld oppsett av ebok, så gjer forlaget det sjølv. Den biten har dei heile tida hatt
kontroll over gjennom sine tilretteleggjarar.
Dei driv i dag prøveinnskanning av baklista. Dei må skanne alle bakliste-bøkene på nytt,
fordi trykkeria i dag har grunnlagsmaterialet. Quark-formatet er bortimot umulig å konvertere,
elles er ein del lagra i PDF og word. Så det betyr eigentleg i det fleste tilfella,
skanning heilt på nytt.
- 108 -

I prinsippet er forlaget fullt ope for tilretteleggjing for alle format. Det som vert etterspurd
skal forlaget kunna levere. Ein ser for seg at PDF er best for ein del ebøker, særleg faglitteratur.
LIT ser ein som eit meir aktuelt format for skjønnlitteratur.
Forlaget bruker ulike krypteringssystem frå ulike firma basert på kva format ein publiserer
i: Content Guard, Microsoft Digital Asset Server, PDF Merchant eller Glassbook. ”Vi er
kommet ganske langt i dette”. Men for det fyrste må DRM-systemet vere rimelig sikkert
utan å overdriva det. DRM vil nemleg aldri kunna vera full gardering mot hacking. Vidare
vurderer forlaget fleire modellar for superdistribusjon (system som som opnar for delvis
innsyn når det vert vidarekopiert), abonnementordningar og tidsavgrensa leserett.
Dette opnar for mange forretningsmodellar med ulik pris.
Forlaget meiner ein burde etablere eit slags bransjesamarbeid, men dette er førebels ikkje
på gang.
Forlaget deler vurderingane til Accenture (rapport for AAP) om at det kan bli år 2005 før
det er økonomi i ebøker i seg sjølv. Då er det estimert at 10% av bokomsetninga er ebokomsetning,
og 70% av dette er generert frå eboksal i nye marknader som ikkje kjøper papirbøker
i dag. Noreg og Skandinavia er kjende som tidlege brukarar ny teknologi, så intervjuobjektet
har tru på dette estimatet. Utover i perioden 2007-2010, vil ebøker utan tvil
ha stor betydning. Satsinga til forlaget med strukturering av produksjonsflyten rundt ein
database, er ledd i ei langsiktig posisjonering innan dette er på plass.
Bokmarknaden er ikkje ein marknad, det er mange delmarknader. For skjønnlitteratur er
forlaget veldig usikre, men ebøker kan det kanskje bli ein konkurrent til pocketboka. POD
er kommersielt meir interessant enn ebok på kort sikt. For fagbøker (skole-universitet) er
det derimot veldig stort trykk for å utvikle ebøker. Ein forventar at det går raskt. For denne
nisja vil ebøker i 2005 vera heilt normalt. Har også stor tru på modellen med at ein syr
saman kompendier kor ein skreddarsyr kapittel etter behov. Dette er basert på etablering
av databasar som er søkbart indeksert og katalogisert. Ei slag pensumtjeneste i elektronisk
form kor ein klarerer rettane for å tilrettelegge kompendier. Gjerne kopla med POD. Ebok
i seg sjølv er moro, men det innanfor denne type modellar utfordringane ligg, seier intervjuobjektet.
Forlaget reknar med at ein lanserer pilotprosjekt til neste år (2001).
Forlag 2
Datofor intervjuet: 11/12-2000
Dette forlaget vil leggja ut heile Morgan Kane serien som ebok til neste år (2001) gjennom
Bokkilden.no. Ebokserien ligg klar. Det er eit pilotprosjekt. Dei ventar på oppbyggjinga av
ein ny server hjå Bokkilden før dette er klart. Dei vurderer også fleire andre utgjevingar
som klare for ebokpublisering, m.a. Knut Gribb-historier frå 20-talet frå Detektivmagasinet.
Desse vil dei truleg leggja ut gratis utan reklame. Det er ei formidling av den norske
kulturskatten. Dei vurderer dette som god eigenreklame. Ebøkene vert lansert i 2001.
Innomhus gjer dei sjølv det tekniske arbeidet med ebøker. Forlaget har teknisk kunnskap
for mange format, Rocket, PDF og Adobe Acrobat Ebook Reader. Men dei vurderer primært
å bruke Rocket.
- 109 -

Dei lagrar alle dokumenta sine i NTX-formatet, noko dei har gjort sidan 1988 i samarbeid
med trykkeriet. Dette er eit greitt format for lagring og konvertering. Og dei vurderer at
dei har ein god gjenbruksstrategi basert på det formatet.
Forlaget brukar ikkje konsulentar.
Når det gjeld arbeidsflyten, så skal redaksjonen gjera manus ferdig, og det er vil vera ei
sentral rolle for forlaget også framover. Derimot for marknadsdistribusjonen står ein overfor
ei sentral omvelting.
Eboka vert ledd i ein innhaldspakke. Teikneseriar er eit format for ebokpublisering som
ein vurderer seriøst, og som kanskje er det ein ventar seg mest av som ebok.
Når det gjeld fleirbruksstrategi, så er POD uaktuelt sidan dei er eit forlag spesialisert på
massesal. Dei tviler på at eboka eigentleg er eit trugsmål mot pocketboka. Sal av pocketbøker
er primært basert på impulskjøp. Forlaget vurderer abonementsordningar. Lærebøker
er interessante for ebokpublisering.
Forlaget ser ikkje for seg bruk av hyperlinkar i ebøker i særleg grad. Refererer til røynsle
med teikneserie med animasjon som fungerer dårlig.
Forlaget driv i dag samarbeid med Inpock, Atomfilm og Avantgo. Det er eit samarbeid på
epublisering internt i forlagskonsernet, men ikkje generelt i bransjen. Forlaget er tradisjonelt
i ei maktrolle som forhandlar. Dei siler ut det dei ikkje er interessert i frå forfattarane.
Denne makta må dei halda på. Og det vert ei sentral utfordring.
Forlaget er overtydd om at det er økonomi i ebøker. Ebøker kuttar ut ledd i verdikjeda. I
dag har dei eit forhandlarnett på 8000 forhandlarar. Ein har i dag returprosent på 50% for
både teikneseriar og bøker. Vekeblad har ein fått ned i 30%. Forlaget gjer seg vurderingar
om at forretningsmodellar som netLibrary er meir ein konkurrent til forlaget fordi det er
slik at den som sit med serveren sit med makta.
Forlag 3
Dato for intervjuet: 11/12-2000
Dette er eit forlag som gjev ut mange bøker i dag, men som ikkje sel dei store opplaga.
Forlaget har starta arbeidet med digitalisert formidling av bøker, men ikkje i form som
ebøker slik som det vert definert i dette prosjektet. For forlaget er det internett og lesing
på PC som framleis er formidlingsmetoden. Intervjuobjektet viser fram ein del digitale
produkt og understrekar at dette er utprøving av noko nytt. Forlaget har nyleg gjeve ut
Fløgstad sine samla verk på CD-ROM. Dei var også dei fyrste som gav ut ebok eller roman
direkte på nett i 1996, Idar Lind. Det var eit interaktivt produkt med bilete etc.
Forlaget har også heimkunnskapsstoff kor mykje er på internett. Elles viser intervjuobjektet
meg ei bok laga til Oslo kommune sitt tusenårsjubileum, Den store festen, som ligg på
nettet. Den førelig i fleire språk parallelt, inklusive vietnamesisk, urdu og bokmål. Det er
eit produkt som er laga til bruk i skulen.
Forlaget har også ein CD-ROM for Ivar Aasen året, 1996. Norom er eit litteraturprosjekt
for heile Norden med smakebitar. Det vart gjort for eit par år sidan. Dette prosjektet drog
- 110 -

ut sidan det innebar svært mykje arbeid. Ein kan lesa smakeprøvar og portrett av ulike
forfattar. Forlaget er også involvert i eit ehandelsprosjekt som startar nå.
Publisering av ebøker er eit økonomisk spørsmål. Røynsla frå Fløgstad CD-ROM’en var at
det var mykje meir arbeid å digitalisere bøker enn ein hadde trudd. Difor er ein litt skeptisk.
Forlaget har ikkje tenkt å vera banebrytande på ebøker. PR-toget er gjekk sommaren
2000. Og ein vil ikkje vera fyrst med å ta barnesjukdomane med ebøker. Ein må ha økonomi
i prosjekta før ein satsar, seier intervjuobjektet. Heile den norske bokbransjen er subsidiert
med 1,5 milliardar med momsfritak allereie. Det betyr at det vert problem når nye
produksjonsformer kjem til i tillegg.
Gyldendal ved Kunnskapsforlaget er stadig i møte med departementet for å få 30 millionar
i året for å få store norske leksikon gratis til skuleverket. Så det er nok eit håplaust digitaliseringsprosjekt.
Cappelen sitt nettleksikon er i dag praktisk talt gratis. Dei som har
fått det til med ebøker i USA, er dei mest selde forfattarane. Norsk marknad er for liten i
samanlikning. For å skaffa inntekter treng ein anten sponsing eller reklame. Idar Lind si
bok vart for så vidt lagt ut gratis på nettet, men det var bare er eit og eit kapittel, og difor
var det litt barriere mot kopiering.
Forlaget har kunnskap innomhus til det ein gjer i dag av digitaliseringsarbeid. Forlaget
lagrar i dag baklista digitalt i Word og Quark format. Forlaget har lagra bøker frå 4-5 år
attende i digitalt format - det er mange år i forlagsverksemd. Ein del eldre bøker har ein
også liggjande, men det er litt meir tilfeldig. Forlaget har til dømes nyleg utgjeve Ivar Aasen
si ordbok frå 1853, for fyrste gong i anna enn gotisk skrift. Den vart har digitalisert etter
at UiO og Volda DH hadde eit digitaliseringsprosjekt over mange år.
Forlaget vurderer lommeformatet på eboklesarar som dårlig ennå, men ventar på nytt utstyr.
Palm er dårleg. Gemstar krev for store prosentar av omsetninga.
Dersom forlaget sine ebøker skal ut på lommelesar så vil ein løysa det teknisk ved å trekka
inn konsulentar.
Det vert også viktig for forlaget å få ei handtering av distribusjonen av ebøkene før dei
startar. Dei vurderer ikkje ope sal av ukrypterte bøker.
Når det gjeld fleirbruksstrategi har forlaget lenge vore medeigar i Pensumteneste. Bøkene
vart lagra i PDF. Det var ikkje godt nok. Etter konkurs og ny aksjekapital så vart selskapet
omdanna. Nå er det ein reinare klareringssinstitusjon. No forvaltar Pensumteneste bare
det som allereie ligg i databasen.
Ein observerer at det er fleire aktørar innan bokbransjen som prøver å posisjonera seg i
verdikjeda for ebøker.
Forlaget ser ebøker i undervisning som særleg interessant framover. Når marknader ein
kan leva av er på plass, så vil forlaget starta.
Forlag 4
Dato for intervjuet: 4/1 - 2001
Forlaget har allereie lansert ebøker og dei har lansert dei i dei fleste format: LIT, Palm
Reader og PDF. Er avventande med Gemstar pga. av marknadssituasjonen i Noreg. Forla-
- 111 -

get er førebels i ein testfase. Ein ser kva som skjer. Ein gjer parallellanseringar av ebøker
samstundes med trykte og samlar brukarerfaring. Ein modellerer produksjonsløp som tek
høgd for framtidig utvikling – nye leseterminalar osb. Forlaget driv digitalisering av alt
utan at ein tek omsyn til i kva form det digitaliserte verket vert lansert som.
Produksjonsprosessen vert ikkje endra særleg av digitaliseringa. Ein har ikkje planar om
lydbøker eller musikk. Primært så er forlaget ein innhaldsleverandør. At ein sel direkte på
nettsidene til forlaget i dag er grunna i tekniske omsyn; det er ikkje nokon andre som kan
gjere arbeidet i verdikjeda. Ein vil strukturere produktet betre enn før og vil forholde seg
til dokumenterte standardar. Forlaget brukar XML. Den grafiske industrien har like stor
endringsvilje slik at ein reknar med at fleire førtrykksleverandørar i framtida vil kunne
levere sats for fleire medier. Førebels gjer forlaget alt internt. Men ved oppskalering av
ebokproduksjonen vil ein setja ut oppgåver til spesiallverandørar.
Forlaget vil elles bruke nett-ebokhandlarar når dei kjem. POD skal brukast ved små opplag
og direkte til spesielle nisjeprofesjonar i fagbokmarknaden, elles vert det nettebokhandlarar.
Når det gjeld konsulentar har forlaget brukt lite av det. Ein har brukt ASP-leverandørar
og konsulentar som har lang tilknyting til forlaget og som har forretningsmessig kompetanse.
Konsulentane legg ikkje føringar for kva lesaren vil sjå! Forlaget er veldig lesarorientert
og ein vel det mest populære til ei kvar tid.
Ein lagrar tekstane i XML. Ein har eldre bøker som er lagra med RTF, word og html. For
desse trengst det små endringar. Det er tekstar for få årgangar av bøker som er lagra. Eldre
bøker må ein skanna. På grunn av marknaden vil ein ikkje gje ut Rocket-format før dei
eventuelt er utbreidde på den norske marknaden som leseinnretningar. Og Palm er ikkje
god nok, slik at hovudsatsinga er Pocket PC. Det er ope format og det er i seg sjølv positivt.
Forlaget har selt alle ebøkene ukryptert så langt. Det vert ikkje aktuellt seinare når ein får
faglitteratur i sal. Det ser forlaget som hovudmarknaden for ebøker. Skjønnliteratur kan
ein kanskje selja ukryptert også i framtida.
Forlaget bruker DRM-system frå Sealed Media. Dette systemet skil dokument og leserett.
Ein ser også for seg bruk av samarbeidspartnarar i salet (jfr. Amazon.com-modellen). Men
det vil vera morserveren i forlaget som vert brukt, sjølv om samarbeidspartnarar vert involverte.
Noko anna er førebels ikkje på tale. Det er forlaget som skal ha kontrollen. Når
det gjeld skjønnlitteratur, så har dei ikkje frykt for innhald på avvegar.
Med leksikon og CD-ROM var forlaget tidleg ute, og ein har røynsle med at det er lett å
vere for tidleg ute. Det er prosessen i digitaliseringa som er i fokus nå. Dette er ei medieendring
primært og ikkje endring for den redaksjonelle flyten. Dette er det motsette av
teknologidriven utvikling; endringa er innhalds- og marknadsdriven. Dei er innhaldsleverandørar
og det skal dei gjere like godt digitalt. Det er ikkje mange som jobbar med ebøker
i forlaget.
Forlaget har vore på banen og vert betrakta som ein aktør av lesarar - men ikkje minst av
forfattarar. Ebøker er eit supplement som fremjar sal av papirbøker. Ebøker har vore ein
lønsam reklamejippo.
- 112 -

Forlag 5 og 6
Dato for intervjuet: 11/1 2001.
Dette gjeld to forlag i same konsern. Forlaga har eit tett samarbeidsprosjekt ikring ebøker,
og intervjuobjektet svarar på vegne av fellessatsinga. Dei har ei brei satsing på ebøker som
allereie er til sals.
Teknisk sett har norske forlag lege langt framme, men volummessig er det førebels ikkje
noko særleg omsetning av ebøker. Det er bare desse forlaga som har systematisk plan på
dette og ein jamn utgjevingsrutine
Når det gjeld roller i verdikjeda så er det litt uavklart. Rolla i dag er at forlaget gjer omkoding
og sidebrekkinga. På distributørsida er det meir uklart. Dei vil framover levere bøker
også til andre ebokhandelar. Per i dag er det primært forlag ein er. Ein vil også selje over
internett eller også trådlaust internett, om det er mulig.
Forlaga gjer det meste ebokarbeidet innomhus, men ein har sett litt ut til eit
teksthandsamingsfirma. Elles har Accenture vore inne. Det er eit par stykk som arbeider
med ebokprosjektet i forlaga. Arbeidet er prosjektbasert i oppstarten.
Når det gjeld format er det slik at forlaga brukar alle format som til ei kvar tid har
brukarmasse. I dag vert det primært brukt LIT-formatet retta mot både Pocket PC og stasjonær
PC. Dette er marknadsstyrt. Rocket er til dømes ikkje tilgjengeleg no. Forlaga har
valt ei ukryptert løysing og brukar Microsoft sitt DRM-system. Dei er opne for bruk av
andre format og standardar, men det trengs kopieringstrygging. Skulle det koma ein Linuxlesar
utan kryptering av noko slag, er dette til dømes uaktuelt.
Når det gjeld lagring av eldre årgangar så vert det lagra på ulike format: Papir, Wordperfect,
Word, Quark og XML. Det vert arbeidd med å automatisere dette. Bakliste er ikkje så
viktig.
Det er ikkje samarbeid innan bokbransjen. Når det gjeld fleire aktørar i verdikjeda og særleg
ikring omsetningsledda, så er det litt uklart. Det er knapt andre aktørar. Dei vil gjerne
bruke andre omsetningssystem. Det er hovudutfordringa i satsinga.
Når det gjeld ny arbeidsflyt så er ikkje det innarbeidd i forlaga til no. Det er t.d. 15 papirbøker
som ligg i kø for å bli ebøker nå. Fleirbruksstartegi er framleis ikkje så interessant.
Bøker som vert produserte vert lagra som trykkeriformat også i dag alt etter kva trykkeri
ein brukar.
Intervjuobjektet presiserer at ebøker ikkje er nokon jippo - det er bøker ein sel. Dette er allereie
ei normal satsing som kastar av seg på like linje med dei fleste salssatsingar. Det
vert seld bøker til 70-100 kroner stykket, og det vert seld ein del. Ein vil ikkje ut med salstala.
Forlaga trur ikkje at ebøker vil erstatte papir. Erfaringa er at folk er interesserte - det er
populært med ebøker. Det er det tekniske som går seint. Forlaga vil oppskalere tilbodet i
takt med marknaden. Handhalden leseinretning er sentralt i vurderingane deira. Og det
er ei marknadsvurdering basert på utbreinga av desse knytt til om ein vil gje ut fleire
ebok-format.
- 113 -

Forlag 7
Dato for telefonintervju: 5/1-2001
Forlaget har ingen planar med ebøker ikkje neste halvår i det minste. Det er ei marknadsvurdering.
Bransjesamarbeid
Etter at intervjurunden var gjennomført er det starta noko samarbeid mellom forlaga (våren
2001).
- 114 -

Kapittel 10.
Konklusjon
Ein har hatt norske ebøker til sals eitt knapt år. Det er ein vente- og sjåsituasjon. Bokutgjevarar
ventar på at lesarane skal skaffa seg lesinnretningar før dei gjev ut bøker, medan lesarane
ventar på at utgjevarane skal gje ut ebøker før dei kjøper seg leseinnretningar.
I mellomtida har ein del skaffa seg leseprogramvare som har fylgd med utstyr dei har
kjøpt til anna formål. Det er hovudsakleg handhaldne innretningar. Men førebels er det
ikkje noko særleg press på forbrukarar frå ebokseljarar.
Kor raskt vil utbreiinga av ebøker koma? Det er to litt fastlåste hovudaktørgrupper. Ein
eller begge må bryta ut av denne fastlåste stillinga. Anten vil lesarane setja i gong sjølv, og
ebok-”napster” breier om seg, eller så vil forlaga setja i gong sal. I mellomtida vert det arbeidd
med forbetra leseinnretningar.
Det er truleg ikkje særleg utbreidd kunnskap blant lesarar om at det har vore ei utvikling
innan tilgjengeleg skjermpresentasjonsteknologi. Stasjonær PC har fått fleire utgåver av
forbetra leseprogramvare sidan sommaren 2000.
For dei eksisterande ebøkene har ein fleire leseinnretningar som gjev god lesing og ein glir
etter kort tid inn i effektiv ludisk lesemodus ved lesing på fleire av ebokmodellane som er
tilgjengelege i dag.
Frå ein reint teknisk ståstad er det særleg innan skjermteknologi at ein ikkje har optimale
løysingar ennå. Kor store leseproblema eigentleg er og om dei er signifikante for dei beste
skjermane, er framleis ikkje påvist Ein del leseinnretningar vert for tunge sidan ein både
har mykje batteri og stor skjerm. Dette kan verta løyst ved innføring av organiske skjermar
på nye leseinnretningar, kanskje innan 1-3 år. Dersom dette er eit primært problem,
omgår ein det i praksis ved å bruke mindre skjermar på PDA’ar.
Mykje av dei vanskane som gjer at ebøker ikkje har raskare utbreiing er knytt til opphavsrett
og dei komplikasjonane handhevinga av desse også set på teknisk utføring av omsetnings-
og lesesystem. Ebøker har medført at produksjonskostnader er desimert dersom
ein ikkje innkalkulerer denne type utgifter. Effektive DRM-system har ein prislapp. I tillegg
er det openbert ein standardiseringsproblematikk. Ein treng felles standardar for metadata
og DRM-system og det vert innført stadig nye ebokfilformat.
- 115 -

Vedlegg
Spørjeskjema: Norske forlag, kor står dei i dag?
Roller
Har forlaget dykkar tenkt å gje ut ebøker?
Har de starta arbeidet?
Kva rolle ser de sjølv for dykk i ein ebokmarknad?
(Forleggjar, omkodar/sidebrekkar, distributør, nettebokhandel, eigne utsal? e.l.)
Kva ser de for dykk vil vera den viktigaste salskanalen for ebøker?
Teknologisk kunnskap
Har de den kunnskapen de treng til å laga ebøker innomhus?
Vil de setja det ut til “digitale trykkeri” ?
Kva konsulentar brukar de?
Legg konsulentane føringar for kva teknologi lesaren vil sjå?
Vil de stå for formgjevining (illustrasjonar, sideoppsett og fontar etc) sjølv eller vil andre
få ansvaret?
Format
Kva format har de planar om å gje ut ebøkene i ?
Kva format lagrar de manuskripta i? - Nå og tidlegare (bakliste)
Tenker de dykk eboka som eit ledd i ein fleirbruksstrategi kor også POD inngår?
Er det format som de har tenkt gjennom at de ikkje vil gje ut bøkene i ?
Er de spesielle type leseinnretningar (fysiske gjenstandar) som de primært vil retta dykk
mot?
Er det spesiell propritær leseprogramvare og systemplattform på desse?
- Eller vil de helst at det skal vera fritt fram for folk å kjøpa eboklesarar utan å binda seg til
spesielle utstyrsleverandørar?
DRM
Vurderer de ope sal av ukrypterte ebøker?
Vil de ha ein spesiell type krypteringssystem?
Veit de kva standard for DRM system de vil bruka? (Digitale rettighetsstyringsystem)
Vil de ha ein open felles standard slik at mange aktørar i verdikjeda kan utveksla ebokfiler
og hekta på sine rettar undervegs? (Marknadsførarar, distributørar, seljarar etc)
- 116 -

Er det noko samarbeid av den slag på gang?
Eller vil de ha eitt DRM system som primært er retta mot dykkar hovudsamarbeidspartnarar
(banken og ebokhandelen)?
Vil de omsetja ebøker gjennom fleire betalingssystem?
- Tenker de på det når de etabler tekniske løysingar?
Strategi
Trur de at ebøker vil få økonomisk betydning for dykk utover å vera ein teknologisk reklamejippo
- og kva tid?
Tenker de dykk at digital bokproduksjon vil føra til ny organisering av heile arbeidsflyten
i forlaget?
- 117 -

Referansar
1 Lynch, C., “The Battle to Define the Future of the Book in the Digital World”, First Monday, Volume 6, Number
6 - June 4th 2001, http://firstmonday.org/issues/issue6_6/lynch/
2 http://www.openebook.org
3 ISO 8879
4 Græsby, M., Grønmo, G.Q., Knutsen, Ø. ”SGML – publisering på flere medier”, Hovedoppgave, Høgskolen i
Gjøvik, Grafisk linje, 1995. http://home.chello.no/~mgrsby/sgmldok.pdf
5 http://www.w3.org/People/Raggett/tidy/
6 http://www.chami.com/html-kit/
7 Odlyzko, A., “Content is Not King”, First Monday, Volume 6, Number 2 - February 5th 2001
http://firstmonday.dk/issues/issue6_2/odlyzko/index.html
8 Lagoze, C. "Business Unusual: How event-awareness may breathe life into the catalog", LC Bicentennial Conference
on Bibliographic Control for the New Millenium, Washington DC, November 2000.
http://lcweb.loc.gov/catdir/bibcontrol/lagoze_paper.html
9 Bearman, D., Miller, E., Rust G., Trant, J., Weibel, S. "A Common Model to Support Interoperable Metadata -
Progress report on reconciling metadata requirements from the Dublin Core and INDECS/DOI Communities", D-Lib
Magazine, January 1999, Volume 5 Number 1, ISSN 1082-9873,
http://www.dlib.org/dlib/january99/bearman/01bearman.html
10 http://www.cs.cornell.edu/cdlrg/harmony/ABC/abc-results.htm
11 http://www.cidoc.icom.org/home
12 http://purl.org.dc
13 http://purl.org/dc
14 http://www.editeur.org
15 http://www.ifla.org/VII/s13/frbr/frbr.pdf
16 http://www.imsproject.org/index.html
17 http://www.doi.org
18 http://ltsc.ieee.org/wg12
19 http://www.cselt.it/mpeg/standards/mpeg-7/mpeg-7.htm
20 http://www.cselt.it/mpeg/standards/mpeg-21/mpeg-21.htm
21 http://www.smpte.org/
22 Federal Procurement Code List One (FP1), National Institute of Standards and Technology, 1998 URL:
http://snad.ncsl.nist.gov/dartg/edi/fededi-coding.html
23 http://www.ean-ucc.org/home.htm
24 SICI er definert via den amerikanske standarden ANSI/NISO (Z39.56-1991).
25 MARC er definert i ISO 2709 standarden for utveksling av bibliografiske postar.
26 Furie, B., “Understanding MARC Bibliographic: Machine-Readable Cataloging”, 1998, Washington DC: Cataloging
Distribution Office, Library of Congress.
27 ISO 23950:1998 Information and documentation -- Information retrieval (Z39.50) -- Application service
definition and protocol specification.
- 118 -

28 ISO TC46/SC4. ISO 8777:1993 Information and documentation -- Commands for interactive text searching.
29 ISBN er definert via standarden NISO/ANSI/ISO 2108:1992 [ISO1]
30 http://www.bowker.com/standards
31 ISSN er definert via dei internationale standardane ISO 3297:1986 [ISO2] og ISO/DIS 3297 [ISO3] og via
NISO Z39.9-1992 [NISO1].
32 SICI er definert ved NISO/ANSI Z39.56-1997 Serial Item and Contribution Identifier
33 Chan, L.M., et al., “Dewey Decimal Classification: A Practical Guide”, Second ed. 1996, Albany: Forest Press.
34 http://www.indecs.org
35 Brickley, D. and R.V. Guha, "Resource Description Framework (RDF) Schema Specification", 2000, World Wide
Web Consortium. http://www.w3.org/TR/rdf-schema
36 Lassila, O. and R.R. Swick, “Resource Description Framework: (RDF) Model and Syntax Specification”, 1999,
World Wide Web Consortium. http://www.w3.org/TR/PR-rdf-syntax
37 http://www.w3.org/RDF/
38 Lagoze, C. "Keeping Dublin Core Simple - Cross-Domain Discovery or Resource Description?", D-Lib Magazine,
January 2001, Volume 7 Number 1, ISSN 1082-9873
http://www.dlib.org/dlib/january01/lagoze/01lagoze.html
39 http://www.EDItEUR.org/ONIX.html
40 DOI fylgjer standarden (ANSI/NISO Z39.84)
41 http://www.siia.net/whitepaper/doi.html
42 http://www.doi.org/
43 RFC 2141, URN Syntax, http://www.ietf.org/rfc/rfc2141.txt
44 RFC 2396, Uniform Resource Identifiers (URI): Generic Syntax, http://www.ietf.org/rfc/rfc2396.txt
45 ISTC vil bli godkjent som ISO 21047. http://www.nlc-bnc.ca/iso/tc46sc9/istc.htm
46 Draft Standard: ANSI/NISO Z39.86-200x File Specifications for the Digital Talking Books.
47 http://www.openebook.org
48 http://www.ebxwg.org
49 http://www.cselt.it/mpeg/standards/mpeg-7/mpeg-7.htm
50 Menenez, A., Oorschot, P. van og Vanstone, S., “Handbook of Applied Cryptography”, 1996 CRC press.
51 Bruce Schneier; “Applied Cryptography”, Second Edition: Protocols, Algorithms, and Source Code in C John
Wiley & Sons, Inc. ISBN: 0471128457
52 New Directions in Cryptography, 1976
53 NOU 2001: 10, ”Uten penn og blekk - Bruk av digitale signaturer i elektronisk samhandling med og i forvaltningen,
Utredning fra et utvalg oppnevnt ved kongelig resolusjon av 4. februar 2000”, Avgitt til Arbeids- og administrasjonsdepartementet
2. mars 2001, ISBN 82-583-0513-1
54 Dette er nå lovregulert gjennom Ot. prp. nr. 82 (1999-2000).
55 http://www.openebook.org
56 “Digital Rights Management for Ebooks: Publisher Requirements”, Version 1.0, Association of American Pub-
lishers, Inc., New York, 2000.
57 Sidan ein avslutta innsamlinga av oppdaterte data til denne rapporten (våren 2001) har det gjennom
sommaren 2001 vorte kjent at både Microsoft Reader og Adobe Acrobat Ebook Reader sine sterkaste DRM-
- 119 -

system har vorte cracka. DRM-systemet til RCA/Gemstar sin REB 1100 vart knekkt eit par månader tidlegare.
Dermed har dei tre største ebokteknologileverandørane vorte råka. (Det vanlege er at systema vert litt
modifiserte av leverandørane etter at dei er knekkte slik at kopieringssperrene verkar fram over ei tid igjen).
58 Eva Mostraum, Thomas Brevik; ”E-bokprosjektet i Hordaland, Sluttrapport”;
http://www.hordaland.folkebibl.no/ebok/sluttrapport.htm
59 Sidan ein avslutta innsamlinga av oppdaterte data til denne rapporten (våren 2001) har det gjennom
sommaren 2001 vorte kjent at både Microsoft Reader og Adobe Acrobat Ebook Reader sine sterkaste DRMsystem
har vorte cracka. DRM-systemet til RCA/Gemstar sin REB 1100 vart knekkt eit par månader tidlegare.
Dermed har dei tre største ebokteknologileverandørane vorte råka. (Det vanlege er at systema vert litt
modifiserte av leverandørane etter at dei er knekkte slik at kopieringssperrene verkar fram over ei tid igjen).
60 Sidan ein avslutta innsamlinga av oppdaterte data til denne rapporten (våren 2001) har det gjennom
sommaren 2001 vorte kjent at både Microsoft Reader og Adobe Acrobat Ebook Reader sine sterkaste DRMsystem
har vorte cracka. DRM-systemet til RCA/Gemstar sin REB 1100 vart knekkt eit par månader tidlegare.
Dermed har dei tre største ebokteknologileverandørane vorte råka. (Det vanlege er at systema vert litt
modifiserte av leverandørane etter at dei er knekkte slik at kopieringssperrene verkar fram over ei tid igjen).
61 http://www.vakcer.com/oberon/dtp/fonts/point.htm
62 Hill, B., “The Magic of Reading”, 1999, Microsoft Corporation, Redmond WA.
63 Paterson, D.G. og Tinker, M.A., “How To Make Type Readable”,. New York, Harper & Brothers Publishers.
(1940).
64 Hill, B., “The Magic of Reading”, 1999, Microsoft Corporation, Redmond WA.
65 Tschichold, J., “The Form of the Book: Essays on the Morality of Good Design”, Vancouver, B.C., Hartley &
Marks Publishers. (1991).
66 Tinker, M.A., “Influence of Simultaneous Variation in Size of Type, Width of Line and Leading for Newspaper
Type”, Journal of Applied Psychology 47(6): 380-2. (1963).
67 Tinker, M.A., “Influence of Simultaneous Variation in Size of Type, Width of Line and Leading for Newspaper
Type”, Journal of Applied Psychology 47(6): 380-2. (1963).
68 Huey, E.B., ”The Psychology and Pedagogy of Reading. New York”, The MacMillan Company. (1915).
69 Hill, B., “The Magic of Reading”, 1999, Microsoft Corporation, Redmond WA.
70 Tinker, M.A. og Paterson, D., “Legibility of Print”, 1963
71 Tinker, M.A., “Influence of Simultaneous Variation in Size of Type, Width of Line and Leading for Newspaper
Type”, Journal of Applied Psychology 47(6): 380-2. (1963).
72 Hill, B., “The Magic of Reading”, 1999, Microsoft Corporation, Redmond WA.
73 http://www.microsoft.com/typography/developers/opentype/default.htm
74 Hill, B., “The Magic of Reading”, 1999, Microsoft Corporation, Redmond WA.
75 http://www.ductus.com/cleartype/cleartype.html
76 Naiman, A.C., og Makous, W., "Undetected grey strips displace perceived edges non linearly", J. Opt. Soc. Am.
A, Vol. 10, No. 5, may 1993
77 http://www.ductus.com/cleartype/cleartype.html
78 http://grc.com/cleartype.htm
79 http://www.microsoft.com/typography/cleartype/default.htm
- 120 -

80 Betrisey, C., Blinn, J. F., Dresevic, B., Hill, B., Hitchcock, G., Keely, B., Mitchell, D. P., Platt, J. C. og Whitted,
T., “Displaced Filtering for Patterned Displays”. Proc. Society for Information Display Symposium, pp. 296-
299, (2000). http://research.microsoft.com/~jplatt/cleartype/sid2000.pdf
81 Platt, J., "Optimal Filtering for Patterned Displays", IEEE Signal Processing Letters, 7, 7, pp. 179-180, (2000).
82 Kuriositet: Det er altså Steve Wozniak, som var med å grunnla Apple, som har patent på teknologien.
83 Dette er forenkla skisser som viser prinippet for korleis det kan vera dersom to primærfargar var tilstrek-
keleg til å byggja opp ein heil pixel.
84 http://Adobe.com
85 Muter, P., “Interface Design and Optimization of Reading of Continuous Text” (© 1996, Ablex Publishing
Corp.) Muter, P., “Interface Design and Optimization of Reading of Continuous Text. Psychology”, University of
Toronto: 1-17. (1998).
86 Sheridon, N.K., Richley, E.A.; Mikkelsen, J.C., Tsuda, D., Crowley, J.C., Oraha, K.A., Howard, M.E., Rodkin,
M.A., Swidler, R. og Sprague, R.;“The gyricon rotating ball display”, Proceedings of the IEEE 1997 International
Display Research Conference (Moreale, J. ed.); 1997 September 15; Toronto, Canada. Santa Ana, CA;
NY: IEEE; 1997: pp. 82-85.
87 http://www.parc.xerox.com/dhl/projects/gyricon/
88 New Scientist, 15 May 1999, p 36, http://www.newscientist.com/dailynews/news.jsp?id=ns9999837
89 Nature, vol 403, p 750.
90 http://www.theregister.co.uk/content/2/19484.html
91 Hill, B., “The Magic of Reading”, 1999, Microsoft Corporation, Redmond WA.
92 Hill, B., “The Magic of Reading”, 1999, Microsoft Corporation, Redmond WA.
93 Nell, V. “Lost in a Book; The Psychology of Reading for Pleasure”, New Haven and London, Yale University
Press. (1988).
94 Huey, E.B., ”The Psychology and Pedagogy of Reading. New York”, The MacMillan Company. (1915).
95 Muter, P., “Interface Design and Optimization of Reading of Continuous Text” (© 1996, Ablex Publishing
Corp.) Muter, P., “Interface Design and Optimization of Reading of Continuous Text. Psychology”, University of
Toronto: 1-17. (1998).
96 Richard Roehl and Hal R. Varian; Circulating Libraries and Video Rental Stores; Volume 6, Number 5 -
May 7th 2001 http://firstmonday.dk/issues/issue6_5/roehl/index.html
97 Hill, B., “The Magic of Reading”, 1999, Microsoft Corporation, Redmond WA.
98 Huey, E.B., ”The Psychology and Pedagogy of Reading. New York”, The MacMillan Company. (1915).
99 Eva Mostraum, Thomas Brevik; E-bokprosjektet i Hordaland, Sluttrapport;
http://www.hordaland.folkebibl.no/ebok/sluttrapport.htm
100 http://www.microsoft.com/typography/links/news.asp?NID=1885
101 Muter, P., “Interface Design and Optimization of Reading of Continuous Text” (© 1996, Ablex Publishing
Corp.) Muter, P., “Interface Design and Optimization of Reading of Continuous Text. Psychology”, University of
Toronto: 1-17. (1998).
102 Muter, P., “Interface Design and Optimization of Reading of Continuous Text” (© 1996, Ablex Publishing
Corp.) Muter, P., “Interface Design and Optimization of Reading of Continuous Text. Psychology”, University of
Toronto: 1-17. (1998).
- 121 -

103 Muter, P., “Interface Design and Optimization of Reading of Continuous Text” (© 1996, Ablex Publishing
Corp.) Muter, P., “Interface Design and Optimization of Reading of Continuous Text. Psychology”, University of
Toronto: 1-17. (1998).
104 Telenor FoU, http://www.telenor.no/fou/prosjekter/taletek/talsmann/download.htm
- 122 -

Omtale av forfattaren
Knut Lekvam er forskar og dagleg leiar for forskingsfirmaet Snill. Snill er eit uavhengig
forskingsfirma. Primær aktivitet er forsking innan ebok-bransjen.
Forfattaren har ein karriere som petroleumsforskar bak seg. Lekvam har PhD innan
kinetikk/petroleumsteknologi frå Høgskolen i Stavanger/Aalborg Universitet, og han
har arbeidd ved RF-Rogalandsforskning.
Resymé over innhaldet
Denne rapporten går gjennom dei viktigaste sidene ved ebokteknologien. Det er eit
mangfald i filformat for ebøker, og det er ulik tilhøyrande lesarprogramvare for desse.
Rapporten tek opp kompatibilitet og konvertering mellom dei ulike formata under
produksjon av ebøker.
Rapporten går også gjennom ulikt leseutstyr og utviklingsaspekt knytt til lesinga av
teksten - særleg med omsyn til skjerm og typografi.
For å få ebøker til å fungere parrallelt med andre manifestasjonar av litteratur, må ein
ta omsyn til metadatasystem og DRM (digital rettigheitsstyring), kryptering og
kopieringssikring. Det eksiterer mange system som gjev ulik sikring av innhaldet og
rapporten går gjennom desse systema.
Omsetning av ebøker vil kunna gje heilt nye formidlingsledd jamført med andre
litteraturmanifestasjonar. Rapporten gjengir interjvu gjort med ein del norske forlag
for å avdekka stoda i den etablerte bokbransjen knytt til ebøker og teknologi.

Tidligere utgivelser av Tidvise Skrifter:
Samfunn, organisasjon og ledelse:
1998 nr. 21: Bjørg Karlsen: Mellom barken og veden. En studie av årsaker til turnover
blant sykepleiere på prosjektposten, Sentralsjukehuset i Rogaland
NY SERIE
Samfunn og helse:
1998 nr. 22: Gerd Abrahamsen og Elisabeth Ianke Mørkeseth: Roller og relasjoner i familiebarnehagen.
En studie av kvalitet i familiebarnehagen for barn under tre år.
1999 nr. 24: Kjersti Ørvig: Minoriteters møte med sosialkontoret - Delrapport I
1999 nr. 29: Inge Bø: Hadde ungdommen det bedre før? En sammenlingning av ungdoms
opplevelse av psykososiale problemer i 1959 og 1994.
1999 nr. 30: Petter Osmundsen og Ragnar Tveterås: Endringer i det europeiske gassmarkedet
- noen analyseutfordringer
1999 nr. 31: Hans Jarle Kind, Petter Osmundsen og Ragnar Tveterås: Sentrale lokaliseringsfaktorer
for flernasjonale oljeselskaper - Klynger og materialitet.
2000 nr. 33: Thonette Myking and Anne Kristine Solberg: The Political as Private in Work
and Everyday Life.
2000 nr. 34: Hildegunn Sagvaag og Anne Grete Jensen: Teoretiske perspektiver på sosialt
arbeid. Lærerveiledning, - forslag til undervisningsopplegg.
2000 nr. 35: Kjersti Ørvig: «De kommer jo her for å få lønna si». Sosialarbeideres møte med
klienter med innvandrerbakgrunn. Delrapport 2.
2000 nr. 36: Lars A. Nysæther: Beslutningsprosesser i helse- og sosialtjenestene.
2001 nr. 37: Sverre Moe (red.): Konstruktivisme og sosialt arbeid.
2001 nr. 39: Ingerid Bø: Hjem - barnehage - arbeidsplass. Daglige overganger og gjensidige
tilpasninger. En arbeidsrapport.
2001 nr. 41: Lars A. Nysæther: Noen rammebetingelser for sosialt arbeid i kommunal forvaltning.
Humaniora, kunst og estetikk:
1998 nr. 23: Øyvind Foss: Arv og gener.
1999 nr. 25: Rolf Solberg (editor): TRC Symposium Report. «South Africa 1998: Truths
and Reconciliations. Telling the Stories». Literary symposium in Stavanger, Norway, 25th-
26th september 1998.
1999 nr. 27: John Roscoe: Ideography.
1999 nr. 32: Anders M, Andersen og Heming Gujord (red.): Å lesa Kielland. Rapport frå eit
jubileumsår.
2001 nr. 38: Inge Særheim: Namn og gard. Studium av busetnadsnamn på -land
2001 nr. 40: Else Sauge Torpe: «Det er noe hekkan med de bøkene» Lesing og litteraturformidling
blant ungdom.
Naturvitenskap og teknologi:
1999 nr. 26: Petter Osmundsen: Norsok og kostnadsoverskridelser sett ut i fra økonomisk
kontrakts- og insentivteori.
1999 nr. 28: Ib Omland: Ting og tanke - om å forstå vår formgitte omverden.